Экономика пәнінен дәрістер жинағы
1 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ»,
«САЯСИ ЭКОНОМИЯ» ЖӘНЕ «ЭКОНОМИКСТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ»
2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ
3 ТАҚЫРЫП. МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
4 ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС НЕГІЗДЕРІ
5 ТАҚЫРЫП. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ, ОНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
«САЯСИ ЭКОНОМИЯ» ЖӘНЕ «ЭКОНОМИКСТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ»
2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ
3 ТАҚЫРЫП. МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
4 ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС НЕГІЗДЕРІ
5 ТАҚЫРЫП. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ, ОНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель (384-322) экономика және хрематисс¬ти¬каға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда арқы¬лы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны иемденуде. Егер экономика табиғи себептер¬мен қам-тамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен келіс-пейді.
«Хрематисстика» термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын «Экономия» деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі «Айканомия»- шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж) «Саяси экономия» деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін «саяси экономия» деген ғылым қалыптасты.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель (384-322) экономика және хрематисс¬ти¬каға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда арқы¬лы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны иемденуде. Егер экономика табиғи себептер¬мен қам-тамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен келіс-пейді.
«Хрематисстика» термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын «Экономия» деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі «Айканомия»- шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж) «Саяси экономия» деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін «саяси экономия» деген ғылым қалыптасты.
1 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ,
САЯСИ ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ
Дәрістің жоспары:
• экономикалық теория курсының логикасы мен құрылымы;
• нетізгі экономикалық түсініктер;
• балама шығындар, көлбеу өндірістік мүмкіншіліктер;
• экономикалық теорияның әдісі.
Тақырыптың мақсаты:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢
Экономика. Экономиканың негізгі элементтері.
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты
– тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда
арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі
Және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді.Оны
негізге қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы
көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың
материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген1.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды
қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер
экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және
экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені
реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
1 сурет
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі шаруашылық
деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе
халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары
мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
2 сурет
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас.
Дегенмен экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын
қарастырады – адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және
материалдық, материалдық емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси
экономика жағдайында қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті
талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы,
мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге
көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
3 сурет
МүмкіндіЗеңбірек, Май, млн.
к мың тг. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Май
Экономикалық заңды қалай түсіндіруге болады.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен қатынастарын
білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән.
Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.1
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.2
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен анализдің
көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен
категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде3
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы
деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын
анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және
политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және
өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен
деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Түйін
1. Экономика – материалдық және материалдық емес игіліктерді өндірумен
байланысты ілім.
2. Экономикалық теорияның пәні – ол адамдар қажеттілігін қанағаттандыру
үшін материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру үстінде шектеулі
ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.
3. Макроэкономика табыстың өсуін, бағаның өзгермейтіндігін және
жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны
түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс
істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш
салады.
4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай
қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара қалай
әрекеттесуі туралы ғылым.
5. Экономикалық теория ғылыми категориялар әдісі – іске қатысты жоқ
экономикалық және экономикадан тыс фактыларды экономикалық талдаудан
шығарып тастау.
6. Талдау – біртұтас бүтіннің бөлшектерін жекелеп қарау.
7. Синтез – қаралатын біртұтас бүтін құбылыстың жеке бөлшектерден
құралуы.
8. Индукция – фактылардан бастап жинақтауға дейін жеткізетін қозғалысты
тұжырымдау.
9. Дедукция – жалпыдан нақтылы экономикалық фактыға жеткізетін
қозғалысты тұжырымдау.
10. Салыстыру – қаралатын құбылыстардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау.
11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе қасиеттерді белгілі құбылыстан
белгісіз құбылысқа өткеру.
12. Әртүрлі тең жағдайдағы долбар дегеніміз – зерттелудегіден өзге
барша факторлар долбармен келісім тауып тұрса, олар тұрақты деп
қабылданады.
13. Экономикалық-математикалық үлгілеу - әртүрлі экономикалық
құбылыстарды математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. Экономикалық теория нені зерттейді?
2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?
3. Экономикалық теориядан зерттеу әдістері қолданылады?
4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырмасын түсіндіріңіз. Олар
қалай өзара байланысқан?
5. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?
6. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблемалар талқылануда?
Ш. Өз білімін бақылауға арналған тестілер
1. Экономикалық заңдар дегеніміз:
а) әлеуеттік-саяси қатынастардың экономикалық нормативтері
б) экономикалық құбылыстардың субъективті-психологиялық
бейнесі;
в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық
құбылыстардың себеп-салдарлы байланысының моделі
(үлгісі);
г) ғылыми зерттеудің ерекше әдістері.
2. Ғылыми методологияның мәні:
а) қоғам дамуын тарихи-логикалық бірлікте талдау;
б) адамның қоғамдағы рөлін айқындау;
в) ғылыми жүйелерді жасау;
г) жеке ғалымдар ілімі.
2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ
Дәрістің жоспары:
• кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы;
• негізгі және айналыс капиталы;
• негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуы;
• негізгі айналмалы қорлар.
Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢
Қоғамның мақсаты: шектеулі ресурстарды қолданып, игіліктерді өндіру.
Бұл тақырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қозғалысын талдап,
қорытынды жасаймыз.
Кез келген елдің ұлттық шаруашылығы бір жағынан ерекшеленген, екінші
жағынан жеке ұдайы өндіріс жасайтын өзара байланыстың формальдық жиынтығы
болып табылады.
Жеке ұдайы өндіріс - тауар өндіру және табыс алу мақсатында шектеулі
факторлардың өндірістік бірігуінің үздіксіз қайталанатын процесі.
І сатысы П сатысы Ш сатысы
ҚЖ
А - Т . . . Ө . . . Т1 - А1
ЖҚ
А - ақша қаражаты; Ө - өндіріс процесі;
Т (ҚЖ) - өндіріс құралдары; Т1 - дайын өнім;
Т (ЖК) - жұмыс күші; А1 - сатылған өнімнен
алынған ақша
қаржысы.
Ұдайы өндірістің бастапқы кезеңі капиталдың ауыспалы айналымынан
басталады. Капиталдың ауыспалы факторларының үш сатысының әрқайсысы белгілі
бір функцияны атқарады:
- біріншісінде, өндіріс жағдайлары қалыптасады;
- екіншісінде, тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады;
- үшіншісінде, тауар сатылады және қызмет көрсетеді.
Сонымен бірге кәсіпкерлік іс-әрекет тауарлы өндіріс сферасында
система ретінде қарастырылады.
1. (АЖК, содан кейін өндірістік технологиялық процесс (. . .Ө. . . )
және дайын өнім шығарылады (Т1 - А1), сөйтіп, оны сату арқылы тиісті табыс
алынады.
Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі қорытындысы қордың айналымы -
инвестициялық ресурстардың (өндірістік факторлар) құндық қозғалысына
өндіріс және айналыс факторлары арқылы үш сатылы жүйені: өндірістік, ақшалы
және тауар формаларын қолдайды.
Айналым мен айналыс бір-бірімен аргономикалық жағынан байланысты. Олар
бір-бірімен тепе-тең емес. Айналым айналысқа қарағанда кең, себебі
өндірістік қорлардың кейбір элементтері өзінің қозғалысын әр түрлі
жылдамдықта жасайды, алғашқы формасында авансталған құнын қайтарады. Бір
бөлігі әрбір айналыстан кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен
материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: қолданылған
шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: үй,
ғимараттар, құралдар. Нәтижесінде барлық авансталған құн құрал жабдыққа
қайталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс фондасын құрайды.
Айналымды жүзеге асыратын - өндірістік капитал болып табылады (К.Маркс
оны өнеркәсіп капиталы деп атады).
Өндірістік капитал деп - томаға тұйық өндіріс циклінде қызмет ететін
құндық нышандары бар өндіріс факторларын айтады.
Өздерінің натуралды - заттай құндарын көшіру тәсіліне байланысты
қолданылған өндірістік капитал екі топқа - негізгі және айналмалы
капиталға бөлінеді.
Негізгі капиталға - өндіріс үйлері, ғимараттар, жабдықтар және т.б.
жатады. Олар бірнеше өндірістік циклдерде пайдаланылады және өз құндарын
өнімге бөлшектеп ауыстырады.
Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар жұмыс күші жатады. Олар бір
өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық
түгелімен ауыстырады.
Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың
құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып амортизациялық (өтелім) қорға
айналуын - амортизация (өтелім) деп атайды.
Амортизациялық мерзім - өндіріс құрал-жабдықтарының құнын, бөлінген
амортизациялық қаржы есебінен толық өтеу қажет. Көпшілік елдерде
амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.
Амортизациялық қор - негізгі қорларды жай және кеңейтіп көбейтуге
арналған ақша қаражаты: экономикалық табиғаты екі түрлі, яғни тозған
негізгі қорлардың орнын толтыру процесіне және оларды кеңейте отырып,
көбейту процесіне бір мезгілде қызмет көрсетеді.
Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) – негізгі қорлардың
құнын сол қорлар арқылы өндірілетін өнімдер мен қызметтерге бірте-бірте
көшіру, ақша қаражатының мақсаты - шоғырландыру және оларды тозған негізгі
қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану, құнын жоғалту. Өндірілген өнім
өткізілгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі - негізгі қорларды қалпына
келтіруге арналған арнаулы амортизациялық қорға аударылады.
Өндірістің негізгі қорлары - өндірістік процеске тікелей қатысатын және
дайын өнімге өзінің бағасын біртіндеп көшіретін материалдық құнды заттар
жиынтығы. Бұлар еңбек құралдарының экономикалық формасы ретінде өндіріс
процесіне ұзақ уақыт қатысады.
Физикалық тозу - еңбек өндірісі құралдарының біртіндеп өндіріс
процесінде ұзақ уақыт қолдануы арқасында тозуы, тозу механикалық, металды
зат болу және металдың тозуы, майысуы және ғимараттардың қирауын айтады.
Материалдық тозу деп - құнның екі себепке, яғни:
1) ұқсас, бірақ арзан еңбек құралдарын жасауға,
2) өнімділігі жоғары, бірақ бағалары бірдей еңбек құралдарын жасап
шығаруға байланысты жойылуын айтады.
Табиғи және материалдық тозуды есептеу үшін амортизация нормасының
маңызы зор.
Амортизация нормасы - деп амортизацияға ұсталған жылдық соманың
негізгі өндірістік капиталдың жылдық орташа құнына қатынасын айтады, ол
пайызбен анықталады. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталдың құны
өтелетіндігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында жабдықтардың
қызмет ету мерзімі қысқарады, сондықтан да өтімді жеделдету проблемасы
пайда болады. Оны реттеу үкімет құзырында.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай
қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы
қамтамасыз етіледі.
Айналыс қорлары - өндірістің бір кезеңінде түгелімен пайдаланылатын
өндірістік қорлардың бір бөлігі.
Олардың құны өндірілген өнімге толығымен аударылады. Айналым қорларының
негізгі элементтері еңбек заттары. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі
және қосымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын еңбек құралдары
кәсіпорнының айналым қаражаты есебінен алынады.
Айналым уақыты - өндіріс уақытына және айналыс уақытына бөлінеді.
Айналым жылдамдығы белгілі бір уақыт кезеңінде ресурстардың жасаған айналым
санымен анықталады:
N = Ot
Мұнда:
n - бір жылдағы айналым саны;
о - қабылдаған уақыт өлшемі (бір жыл);
t - белгілі ресурстардың айналым уақыты.
Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар, жұмыс күші жатады. Олар бір
өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық,
түгелімен ауыстырады. Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын
жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып
амортизациялық қорға айналуын - аммортизация деп атайды.
Аммортизация қоры өндіріс процесінде табиғи және моральдық тозған
негізгі капиталдың элементтерін орнына келтіру үшін қажет.
Негізгі капиталдың табиғи тозуы деп оның тұтыну құнының жойылуын
айтады.
Негізгі қорларды пайдаланудың кең тараған көрсеткіші қор қайтарымы (ФО)
болып табылады.
ФО = ПФосн
Мұнда:
ФО - қор қайтарымы;
П - жасалған өнім;
Фосн - негізгі өндірістік қорлардың құны.
Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен
(МЕ) анықталады:
МЕ - ФобП
Мұнда:
ФобП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім құны;
МЕ - материал сыйымдылығы.
Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет
ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары
қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсалған ақша қаражаттары
айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті
арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым
қаражаттарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
2. Айналым - уақыт пен жылдамдық арқылы өлшенеді.
Капиталдың айналым уақыты деп шектеулі ресурстардың өндіріс пен
айналыс сфераларынан өтіп, өзінің бастапқы нысанасына қайтып оралу кезеңін
айтады.
Өндірістік қордың құрылымы оның айналыс жылдамдығына үлкен әсер етеді.
Оны анықтау айналыс санын (N) белгілі бір периодтағы жасалынған (О) әдетте
жыл, не бір айналыстың ұзақтығына байланысты.
N =; O =;
Ағындының айналыс уақыты (βоб) өндіріс уақыты (βn) және айналыс уақыты,
себебі өндірістік қор өзінің қозғалысында өндіріс және айналыс сатысынан
өтеді.
(βоб) = (βn) + (βо)
Өндіріс уақыты барлық периодты қамтиды. Құралдар мен өндіріс
сферасындағы еңбек заттары, кәсіп орнының қоймаға түскеннен бастап дайын
өнімді сатуға дейін болуында.
Айналыс уақытын қоса есептегенде:
а) дайын өнімнің қоймада болған кезі;
б) оларды тұтынушыға транспортировкалау уақыты.
Кәсіпорын қорларының құрылымы
Инвестиция (лат. Investire нем. Investiton) күрделі қаржының әрқилы
түрлері. Әртүрлі өлшемдер бойынша инвестиция мемлекеттік және жеке, тура
және портальдік болып, негізгі материалдарға және тауар-материалдық қорға,
үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен жабдықтарға тұрғын үй құрылыстарына
бөлінеді.
Инвестор (ағыл. Investоr - күрделі қаржы салушы) жеке серіктестіктер
мен мемлекеттер шығаратын облигация акцияларына және басқа да бағалы
қағаздарға қаржы жұмсайтын жеке адам немесе фирма.
Инвестициялық саясат - күрделі қаржының негізгі бағыттарын айқындайтын
шаруашылық шешімдердің жиынтығы күрделі қаржыны шешуші учаскелерге
шоғырландыру шаралары, қоғамдық өндірісті дамытудың жаңа қарқынына қол
жеткізу, экономиканың теңдестірілуі мен тиімділігі, шығынның әрбір
теңдесіне шаққанда өнім мен ұлттық табыстың мейлінше мол өнімін алу осы
шараларға байланысты.
Инвестициялық саясаттың қазіргі кезеңдегі сипатты ерекшелігі -
салмақтың денін жаңа құрылыстан кәсіпорындарды жаңа техникамен қайта
жарақтандыруға және қайта құруға көшіру, осы мақсаттарға жұмсалатын
қаржының жалпы көлеміндегі үлесін көбейту, өзара машиналар мен жабдыққа
жұмсалатын шығынның үлес салмағын арттыру. Шағын және орта бизнес
субъектілерін тікелей және көлбеу, интеграциялау.
Инвестиция саясатында күрделі қаржы салу құрылымына ерекше назар
аударылады. Бұл орайда, өңдеуші өнеркәсіптің инвестициялық тұтымдылығын
арттыру және қосымша құны жоғары тауарларды өндіруді демеу үшін. Үкімет
өзінің әрбір инвестициялық жобаға қатысуына байланысты дәлме-дәл
шешімдерге келуі керек. Тұтастай алғанда, инвестициялық ахуалдың
тұрақтылығы және келісім-шарттардың сақталуына кепілдік жасау қамтамасыз
етілетін болады. Дамудың қаржы институттарын құру қысқа мерзімдік міндеттер
қатарына жатады, нақты сектордың дамуы үшін зор маңызы бар.
1. Қазақстанның инвестициялық қоры. Бұл қор қосымша құны жоғары
тауарлар шығаратын компаниялардың капиталын жасақтауға үлестік
тұрғыдан қатысады.
2. Инновациялық қор. Бұл қор суырылып алға шығаратын технологияларды
жасау мен енгізуді, ғылыми зерттеулер мен инновациялық жобаларды
талдап-жасауды қаржыландырады.
3. Экспортты қамсыздандыру корпорациясы. Ол сыртқы рыноктарға өнім
шығаратын Қазақстан кәсіпорындарына қолдау көрсетуді қамтамасыз
етеді.
4. Отандық кәсіпорындарды тікелей несиелеуді дамыта түсу үшін даму
банкінің уставтық қорын өсіру де көзделіп отыр.
Индустриялық стратегияны жүзеге асырудың маңызды факторы ретінде
мемлекет пен жеке сектордың тың тұрпатты жаңа қарым қатынастарын
қалыптастыруды атауға болады.
Қолға алынған іс-шаралардың бәрі де нақтылы ғылыми-технологиялық
саясатпен тиянақталуға тиіс екендігі талассыз. Ғылым мен білім тұрақты
экономикалық даму факторлары ретінде қарастырылуда, сондықтан да ғылым мен
білімнің бүгінгі заманға сәйкес келетін жүйесін жасау Үкіметтің іс-
қимылындағы басым бағыттар қатарына қосылады. Қазақстанның ғылыми-
техникалық секторы үлкен әулиетке ие, ол әулиет елдің әлеуметтік-
экономикалық даму мақсаттарына барынша жұмсалады да, әлемдік тәжірибеде
сыннан өткен инновациялық даму тәсілдері біздің елімізде де қолданысқа
енетін болады. Бұл тәсілдердің алғашқысы технология мен құрал-жабдықтардың
халықаралық рыногын тартуға келіп тіреледі. Оның негізгі тетіктері -
трансфер және технологияны бейімдеу орталықтары, лизинг бойынша құрал-
жабдық алу, франчайзингті қолдану, бірлескен кәсіпорындар құру үшін
мүмкіндіктерді кеңейту. Екінші тәсіл төл ғылыми техникалық әулиетті
арттыруға негізделеді. Бұл бизнес-инкубаторларды, технопарктерді, ғылыми-
техникалық өнімдерді түпкілікті өнім деңгейіне жеткізетіндей етіп өңдейтін
орталықтарды қоса қамтитын мамандандырылған венчурлық инфрақұрылымды талап
етеді.
Осы тәсілдерді бір-бірімен салалас-сабақтас ете, мемлекеттік бюджет пен
инновациялық қордың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сондай-ақ нормативті
құжаттық негізді жетілдіре келіп: “Біз Қазақстан өнеркәсібіндегі оңды
өзгерістерге тың серпін беретін боламыз” деді Даниал Ахметов.
Инвестицияны ел экономикасына әкелуде, оны пайдалануда дүниежүзілік
және ұлттық банктердің ролі өте жоғары. Ол үшін Ислам даму банкі жұмысынан
Алматыда өткен Ислам даму банкі Басқарушылар Кеңесің 28-ші жыл сайынғы
жиналысына Басқарушылар Кеңесінің төрағасы Ә.Жақсыбеков 2002 жылға жасалған
жұмыстарына талдау жасады.
Өткен жыл ішінде ИДБ жобаларды, сауда операцияларын, сонымен қатар
жобаларға техникалық ықпал жасауларды қоса есептегенде, қызметтің алуан
түрін жүзеге асыруға 2,34 миллиард ислам динары көлемінде (3,08 миллиард
АҚШ доллары) қаржыны бекіткен. Үстіміздегі жылы банк Сукук халықаралық
құнды қағаздарын 300 миллион АҚШ доллары көлемінде шығарды. Бұл банктің
тарихында қаржыны жұмылдыруға бағытталған құнды қағаздар рыногына жасаған
бірінші қадамы болып табылады. Өткен жылдың соңында (қайтарылған
операциялардан басқалары) ИДБ бекіткен қаржы 23,14 миллиард исламдық динары
(30,40 миллиард АҚШ доллары) құраған. Осы операциялардың 63 пайызы сауданы
ал, 35 пайызы жобаларды қаржыландыру мақсатына пайдаланылған. Қалған
қаржы арнаулы көмек және техникалық ықпал бағдарламалары бюджетіне
аударылыпты. Қазақстан банкке 1995 жылы мүше болып кіргеннен бастап еліміз
бен банк арасындағы ынтымақтастықтың қуаттылығын сезіне түсуде.
Ислам даму банкінің Қазақстанның жеке банктерімен ынтымақтастығы да -
біз үшін нәрді бастау болды.
Қазақстанның ислам даму банкінің мамандандырылған бағдарламалары мен
институттарына қатысуының да келешегі кемел.
Тәуелсіздік жылдары ішінде біздің еліміз батыл да байсалды экономикалық
реформаларды жүзеге асырды.
Акционерлік қоғамдар туралы, Қаржы рыногын мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы, Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру туралы заңдарды
айтып тұрмын.
Бүгін біз Ресейден кейінгі екінші орынға шықтық Алдағы уақытта ішкі
жалпы өнімнің орташа жылдық өсімін 7-7,5 пайыз шегінде көтеріп, оның жан
басына шаққандағы деңгейін 2006- жылы 2600 АҚШ доллары сомасына дейін
жеткізуді қамтамасыз ету қарастырылады. Инфляция деңгейі 4,5-5,5 пайыздан
аспауы керек.
ХВҚ мен шетелдік жетекші зерттеу орталықтарының өкілдері дәйекті
макроэкономикалық саясат пен тиімді құрылымдық реформаларды жүзеге асырудың
нәтижесінде, Қазақстан қазіргі кезде экономикалық дамудың қарқыны бойынша
Орталық Азия елдері мен басқа да кеңестен кейінгі мемлекеттерден әлдеқайда
озық екенін атап өтуде. Мәселен, әлемге танымал Муддис және Смэндард
энд Пуурс Рейтинг агенттіктерінің бағалауы бойынша, біздің республика ТМД
елдерінің арасында ең биік кредит рейтингіне ие болып отыр. Муддис
агенттігінің директоры Л.Джексон-Мурдың пікіріне қарағанда, Қазақстан ішкі-
саяси тұрақтылық, заңнамалық базаның сәйкестілігі, шетелдік инвестицияларды
тартуға қажетті жағдайлар туғызу және мемлекеттік қаржы жүйесінің
институттық негіздері секілді көрсеткіштер бойынша Ресейден, Украинадан,
Беларусьтен, Өзбекстаннан және ТМД-ның басқа елдерінен әлдеқайда алда
келеді.
Ел экономикасы жоғары қарқынмен өсіп келеді. 2001 жылы ІЖӨ өсімі 13,2
пайыз болып, рекордтық деңгейге жетті, 2002 жылы ол 9,5 пайызды құрады.
Төрт жылдағы ІЖӨ-нің нақты өсімі 40 пайыз болды. Оның үстіне қазіргі кезде
ел экономикасында жекеменшік сектор үлкен роль атқарып отыр, онда ел ІЖӨ-
нің 70 пайыздан астамы өндіріледі, бұл ретте экономиканың барлық саласы
дерлік тұрақты өсімге жетуде.
Біз 2015 жылға дейін Елімізді индустриялық-инновациялық дамыту
стратегиясын қабылдадық, онда өнеркәсіптік әлеуетті осы заманғы
технологиялар негізінде 3,5 есе ұлғайту тұрғысындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі принципері анықталған.
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің әлемдік бағалар конъюктурасына
тәуелділігін азайту үшін құрылған ұлттық қор жұмыс істеуде. Қазіргі кезде
оның көлемі 2,2 миллиард долларға тең. Осыдан біршама аз сома - 2 миллиард
доллар жинақтаушы зейнетақы жүйесінде шоғырландырылған. Бұған қоса біз
жарғылық капиталы көп кешікпей 300 миллион доллар болаты Қазақстанның
мемлекеттік Даму банкін құрдық, деп жалғастырды Қазақстан Президенті. Ол
өңдеу өнеркәсібі мен өндірістік инфрақұрылымдағы орта және ұзақ мерзімді
инвестициялық жобаларды кредиттеуге арналған.
Кейінгі уақытта республика арығында бірнеше серпінді дамушы банктер
өздерін бірден көрсете білді, оның ішінде Валют-Транзит Банктің қызметі
жылдан жылға көрсеткіштерін тіптен еселей отырып, өзіне көңіл аудартуда.
Егер жеті жыл бұрын банк активтері 2 млн. теңгені құраса, қазіргі
уақытта 20 млрд.теңгеден асады, Валют-Транзит Банктің жеке капиталы 4
млрд. теңгеге жетті. Банк Қазақстандағы ірі банктердің бірінші ондығына
кіреді, оның тарамданған филиалдары, есеп айырысу кассалық бөлімшелері,
қолма қол валюта айырбастау желілері.
- Бизнестің әр кезеңі дейді Валют Транзит Банк ААК Директорлар
Кеңесінің төрайымы Ә.Әлкеева Беляеева мейлі қалыптасу кезеңі болсын,
бәсекелестің өсу жағдайында көп күш жұмсауды талап етеді. Валют-Транзит
саудалы маркалы кәсіпорынның көпсалалы қызметіне қатысты айтар болсақ, бұл
сауатты есеп пен тапқырлық және тың шешімдер нәтижесі. Мұнда ең бастысы -
әркімге өз білімі мен дарынын көрсете білуге көмектесетін қолайлы жағдай
қалыптасқан. Тек оны дұрыс, орынды пайдалана білу қажет. Біз қолма-қол
валюта айырбастау бекетінен бастаған болатынбыз. Айырбастаудың тиімді
бағамы мен қызмет көрсету жағдайына байланысты біздің қызметіміз үлкен
сұраныста болды.
- Әрине, кездейсоқсыз болмайды, бірақ басқа жағынан алып қарағанда
әрбір кездейсоқтық қолайлы мүмкіншіліктерді тудырады, бұл заңдылық деп
есептеймін. Негізінде, біздің бизнесте барлығы ой елегінен өткізіліп
жоспарланады.
Біріншіден, Қарағанды Қазақстаның географиялық орталығы. Екіншіден, бұл
- мүмкіншілігі зор индустриялы дамыған өнеркәсіптік аймақ. Үшіншіден, мұнда
өте жоғары парасатты мүмкіншілік бар. Төртіншіден, космополиттік аудан бар.
Бесіншіден, нарықтағы бос қуыстың болуы. Алтыншыдан, дәл осы жылдары таяу
уақытта елорданы - Астана қаласына көшіру жоспарланды.
Көптеген біздің жаңа идеяларымыз, жаңа қызмет түрлрі болсын, не акцияда
болсын әріптестер тарапынан қолданылып, банк бизнесінің жүйесіне табысты
енгізілуде.
Егер Валют-Транзит Банк енгізген соңғы ноу-хоу туралы айтатын болсақ,
несиеге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін банк Ізгі шешім атты пайызсыз
несие беру бағдарламасын әзірледі. Иә, иә, пайызсыз несиелер. Бағдарлама
теңдессіз, өте тиімді және де патенттелген.
Осы жылдың қыркүйек айында Қарағанды қаласына жалпы пайдалы аумағы
20000 шаршы метрді қамтитын Валют-Транзит сауда-қаржылық гипермаркеті
ашылмақ, ол толығымен әлемдік қызмет көрсету стандартына сәйкес болады. Бұл
шара Қарағанды қаласының 70 жылдығына арналады. Және бұл банк жоспарланған
жаңа жобалардың алғашқысы ғана.
Түйін
1. Құнды ауыстыру тәсілі бойынша негізгі капитал - айналым капиталы
болып бөлінеді.
2. Пайдалану бағдарлары бойынша негізгі қорларды қалпына келтіру,
қайтадан жасау, күрделі жөндеу, жаңа кәсіпорындарды салуға, жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейтуге.
3. Капиталдың тозуы және оның түрлері.
4. Айналым капиталы айналымын арттыру жолдары.
5. Негізгі, айналмалы капиталды көбейту мен айналысын арттыру жолдары
инвестицияны көбейту. Бұл процесті инвестициялау, ол дәл сол тауарларды
алуға белгіленген ақшаны, жұмсалатын капиталды - инвестиция деп атайды.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. капитал қозғалысының түрлері;
2. негізгі және айналым капиталының түсінігі;
3. капиталдың тозуы;
4. айналым капиталының жылдамдығынан
арттыруға әсер ететін факторлар;
5. инвестиция мәні;
6. экономиканы дамытудағы инвестицияның ролі.
Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен
(МЕ) анықталады:
МЕ - Ф обП
Мұнда:
Ф обП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім;
МЕ - материал сыйымдылығы.
Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет
ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары
қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсалған ақша қаражаттары
айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай
қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы
қамтамасыз етіледі.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті
арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым
қаражаттарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
3 ТАҚЫРЫП. МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
Дәрістің жоспары:
• меншіктің экономикалық және құқықтық негізі;
• меншіктің құрылымы мен формалары;
• меншік көптүрлілігінің объективті қажеттілігі;
• Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру.
Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢ меншік экономикалық категориясының мәнін және мазмұнын;
➢ меншік құрылымын: иеленуді, пайдалануды, билеуді;
➢ меншік формалары: қоғамдық, мемлекеттік, жеке, кооперативтік,
бірлескен-үлестік меншікті;
➢ ҚР-ғы меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу мәселелерін.
3.1
1. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны. Кез келген өндіріс
сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете алмайды.
Меншік - ол иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену құқығы, яғни
мүліктік құқық. Меншік бұрынғы, қазіргі және болашақтағы кез келген
экономикалық жүйенің қызмет етуінің негізі болып табылады.
Меншік, маңайында барлық тұрақты қоғамдық қатынастар қалыптасып және
дамып отыратын қоғамдық ұмтылыс болып табылады. Меншік формасынан көбінесе
шаруашылық өмірдің құбылыстарын ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тетік,
мемлекеттік институттар, қоғам өмірінің әлеуметтік және мәдени деңгейі
тәуелді болып келеді.
Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне дәстүр мен әдет-ғұрып,
адамгершілік, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы құқықтық (заңдық) жоқ
меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке алуға (пайда болу,
шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына келтіру) мүмкіндік
береді.
Меншік қатынастарының мазмұнын өндіріс, бөлу (қайта бөлу), өнімдерді
айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
құрайды. Бұл экономикалық теория пәні ретіндегі меншік қатынастарының ең
орталықтандырылғаны болып табылады.
Меншіктік қатынастар экономикалық теориясының пәніне барлық өсуші
масштабтардағы олардың қайталанушылық, ұдайы өндірушілігінің нәтижесі
жатады.
Сәйкесінше, меншіктік қатынастар - бұл өндіріс құралдары, сонымен қатар
олардың күшімен өндірілетін тұтыну заты ретіндегі иелену, бөлу, басқару,
пайдалану және меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар арасындағы
жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірілетін қатынастар.
Меншіктің заңдық қатынастары - бұл иелену құқығы. Мен иеленемін. Иелену
меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің
экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін фиксациялап,
пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы әбден мүмкін,
яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық
билеуі мүмкін - он босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б. бірақ
барлық осы қатынастарда экономикалық қатынастар туындамайды.
Өндірістік қатынастар экономикалық түрде меншік иесі өз мүлкін
пайдаланған кезде ғана көріне бастайды, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны
өндірістік мақсаттарда өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң
өндіріс нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық
өткізу болып табылады.
Осылайша меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны бұл:
- өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін
ұйымдастыру;
- өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
- қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) және қызмет
көрсету.
3.2 Меншіктің құрылымы мен формалары
Өндіріс жағдайы бойынша пайда болған өндірістік қатынастардан өнімді
өткізу, оны тұтыну, табысты бөлу бойынша тағы бір қатынастар түрі
туындайды. Түйін, біреудің мүлкін пайдалану бойынша қоғамдық өндірістік
қатынастардың туындауымен меншік негізінде экономикалық қатынастар пайда
болады. Осылайша адамда өзі, оның жанұясы тұратын үйі пайда болады. Бұл үй
- оның дербес (жеке) меншігі. Бірақ үй иесі өз үйін жалға беруді шешті.
Клиент тауып, шарт жасасты, жылды төлемді анықтады, 5 жыл мерзімге
нотариалды түрде келісім жасады, жаңа жалға алушы үйге көшіп келді. Үй иесі
пәтерлік қызметтер көрсете бастады. Сәйкесінше, үй иесі мен пәтер жалдаушы
арасында үй жалғасы бойынша, қоғамдық қатынастар туындайды. Оның иесі және
оның жанұясынан басқа ешкіммен пайдаланылмаған дербес меншік, қоғамдық
мәнге ие жеке меншікке айналады. Осы қызмет түрімен, пәтерді қажет ететін
әрбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншіктің айырмашылығы - оның
экономикалық мәні болып табылады. Осылайша, байлық - оны қажет ететіндерге
билік беріп, банкирдің қоғамдық қатынастары туындайды.
Сонымен, меншік формасының құрылымы үш сөзбен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
САЯСИ ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ
Дәрістің жоспары:
• экономикалық теория курсының логикасы мен құрылымы;
• нетізгі экономикалық түсініктер;
• балама шығындар, көлбеу өндірістік мүмкіншіліктер;
• экономикалық теорияның әдісі.
Тақырыптың мақсаты:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢
Экономика. Экономиканың негізгі элементтері.
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты
– тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда
арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі
Және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді.Оны
негізге қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы
көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың
материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген1.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды
қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер
экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және
экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені
реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
1 сурет
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі шаруашылық
деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе
халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары
мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
2 сурет
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас.
Дегенмен экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын
қарастырады – адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және
материалдық, материалдық емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси
экономика жағдайында қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті
талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы,
мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге
көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
3 сурет
МүмкіндіЗеңбірек, Май, млн.
к мың тг. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Май
Экономикалық заңды қалай түсіндіруге болады.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен қатынастарын
білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән.
Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.1
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.2
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен анализдің
көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен
категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде3
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы
деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын
анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және
политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және
өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен
деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Түйін
1. Экономика – материалдық және материалдық емес игіліктерді өндірумен
байланысты ілім.
2. Экономикалық теорияның пәні – ол адамдар қажеттілігін қанағаттандыру
үшін материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру үстінде шектеулі
ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.
3. Макроэкономика табыстың өсуін, бағаның өзгермейтіндігін және
жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны
түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс
істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш
салады.
4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай
қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара қалай
әрекеттесуі туралы ғылым.
5. Экономикалық теория ғылыми категориялар әдісі – іске қатысты жоқ
экономикалық және экономикадан тыс фактыларды экономикалық талдаудан
шығарып тастау.
6. Талдау – біртұтас бүтіннің бөлшектерін жекелеп қарау.
7. Синтез – қаралатын біртұтас бүтін құбылыстың жеке бөлшектерден
құралуы.
8. Индукция – фактылардан бастап жинақтауға дейін жеткізетін қозғалысты
тұжырымдау.
9. Дедукция – жалпыдан нақтылы экономикалық фактыға жеткізетін
қозғалысты тұжырымдау.
10. Салыстыру – қаралатын құбылыстардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау.
11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе қасиеттерді белгілі құбылыстан
белгісіз құбылысқа өткеру.
12. Әртүрлі тең жағдайдағы долбар дегеніміз – зерттелудегіден өзге
барша факторлар долбармен келісім тауып тұрса, олар тұрақты деп
қабылданады.
13. Экономикалық-математикалық үлгілеу - әртүрлі экономикалық
құбылыстарды математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. Экономикалық теория нені зерттейді?
2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?
3. Экономикалық теориядан зерттеу әдістері қолданылады?
4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырмасын түсіндіріңіз. Олар
қалай өзара байланысқан?
5. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?
6. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблемалар талқылануда?
Ш. Өз білімін бақылауға арналған тестілер
1. Экономикалық заңдар дегеніміз:
а) әлеуеттік-саяси қатынастардың экономикалық нормативтері
б) экономикалық құбылыстардың субъективті-психологиялық
бейнесі;
в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық
құбылыстардың себеп-салдарлы байланысының моделі
(үлгісі);
г) ғылыми зерттеудің ерекше әдістері.
2. Ғылыми методологияның мәні:
а) қоғам дамуын тарихи-логикалық бірлікте талдау;
б) адамның қоғамдағы рөлін айқындау;
в) ғылыми жүйелерді жасау;
г) жеке ғалымдар ілімі.
2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ
Дәрістің жоспары:
• кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы;
• негізгі және айналыс капиталы;
• негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуы;
• негізгі айналмалы қорлар.
Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢
Қоғамның мақсаты: шектеулі ресурстарды қолданып, игіліктерді өндіру.
Бұл тақырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қозғалысын талдап,
қорытынды жасаймыз.
Кез келген елдің ұлттық шаруашылығы бір жағынан ерекшеленген, екінші
жағынан жеке ұдайы өндіріс жасайтын өзара байланыстың формальдық жиынтығы
болып табылады.
Жеке ұдайы өндіріс - тауар өндіру және табыс алу мақсатында шектеулі
факторлардың өндірістік бірігуінің үздіксіз қайталанатын процесі.
І сатысы П сатысы Ш сатысы
ҚЖ
А - Т . . . Ө . . . Т1 - А1
ЖҚ
А - ақша қаражаты; Ө - өндіріс процесі;
Т (ҚЖ) - өндіріс құралдары; Т1 - дайын өнім;
Т (ЖК) - жұмыс күші; А1 - сатылған өнімнен
алынған ақша
қаржысы.
Ұдайы өндірістің бастапқы кезеңі капиталдың ауыспалы айналымынан
басталады. Капиталдың ауыспалы факторларының үш сатысының әрқайсысы белгілі
бір функцияны атқарады:
- біріншісінде, өндіріс жағдайлары қалыптасады;
- екіншісінде, тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады;
- үшіншісінде, тауар сатылады және қызмет көрсетеді.
Сонымен бірге кәсіпкерлік іс-әрекет тауарлы өндіріс сферасында
система ретінде қарастырылады.
1. (АЖК, содан кейін өндірістік технологиялық процесс (. . .Ө. . . )
және дайын өнім шығарылады (Т1 - А1), сөйтіп, оны сату арқылы тиісті табыс
алынады.
Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі қорытындысы қордың айналымы -
инвестициялық ресурстардың (өндірістік факторлар) құндық қозғалысына
өндіріс және айналыс факторлары арқылы үш сатылы жүйені: өндірістік, ақшалы
және тауар формаларын қолдайды.
Айналым мен айналыс бір-бірімен аргономикалық жағынан байланысты. Олар
бір-бірімен тепе-тең емес. Айналым айналысқа қарағанда кең, себебі
өндірістік қорлардың кейбір элементтері өзінің қозғалысын әр түрлі
жылдамдықта жасайды, алғашқы формасында авансталған құнын қайтарады. Бір
бөлігі әрбір айналыстан кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен
материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: қолданылған
шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: үй,
ғимараттар, құралдар. Нәтижесінде барлық авансталған құн құрал жабдыққа
қайталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс фондасын құрайды.
Айналымды жүзеге асыратын - өндірістік капитал болып табылады (К.Маркс
оны өнеркәсіп капиталы деп атады).
Өндірістік капитал деп - томаға тұйық өндіріс циклінде қызмет ететін
құндық нышандары бар өндіріс факторларын айтады.
Өздерінің натуралды - заттай құндарын көшіру тәсіліне байланысты
қолданылған өндірістік капитал екі топқа - негізгі және айналмалы
капиталға бөлінеді.
Негізгі капиталға - өндіріс үйлері, ғимараттар, жабдықтар және т.б.
жатады. Олар бірнеше өндірістік циклдерде пайдаланылады және өз құндарын
өнімге бөлшектеп ауыстырады.
Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар жұмыс күші жатады. Олар бір
өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық
түгелімен ауыстырады.
Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың
құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып амортизациялық (өтелім) қорға
айналуын - амортизация (өтелім) деп атайды.
Амортизациялық мерзім - өндіріс құрал-жабдықтарының құнын, бөлінген
амортизациялық қаржы есебінен толық өтеу қажет. Көпшілік елдерде
амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.
Амортизациялық қор - негізгі қорларды жай және кеңейтіп көбейтуге
арналған ақша қаражаты: экономикалық табиғаты екі түрлі, яғни тозған
негізгі қорлардың орнын толтыру процесіне және оларды кеңейте отырып,
көбейту процесіне бір мезгілде қызмет көрсетеді.
Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) – негізгі қорлардың
құнын сол қорлар арқылы өндірілетін өнімдер мен қызметтерге бірте-бірте
көшіру, ақша қаражатының мақсаты - шоғырландыру және оларды тозған негізгі
қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану, құнын жоғалту. Өндірілген өнім
өткізілгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі - негізгі қорларды қалпына
келтіруге арналған арнаулы амортизациялық қорға аударылады.
Өндірістің негізгі қорлары - өндірістік процеске тікелей қатысатын және
дайын өнімге өзінің бағасын біртіндеп көшіретін материалдық құнды заттар
жиынтығы. Бұлар еңбек құралдарының экономикалық формасы ретінде өндіріс
процесіне ұзақ уақыт қатысады.
Физикалық тозу - еңбек өндірісі құралдарының біртіндеп өндіріс
процесінде ұзақ уақыт қолдануы арқасында тозуы, тозу механикалық, металды
зат болу және металдың тозуы, майысуы және ғимараттардың қирауын айтады.
Материалдық тозу деп - құнның екі себепке, яғни:
1) ұқсас, бірақ арзан еңбек құралдарын жасауға,
2) өнімділігі жоғары, бірақ бағалары бірдей еңбек құралдарын жасап
шығаруға байланысты жойылуын айтады.
Табиғи және материалдық тозуды есептеу үшін амортизация нормасының
маңызы зор.
Амортизация нормасы - деп амортизацияға ұсталған жылдық соманың
негізгі өндірістік капиталдың жылдық орташа құнына қатынасын айтады, ол
пайызбен анықталады. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталдың құны
өтелетіндігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында жабдықтардың
қызмет ету мерзімі қысқарады, сондықтан да өтімді жеделдету проблемасы
пайда болады. Оны реттеу үкімет құзырында.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай
қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы
қамтамасыз етіледі.
Айналыс қорлары - өндірістің бір кезеңінде түгелімен пайдаланылатын
өндірістік қорлардың бір бөлігі.
Олардың құны өндірілген өнімге толығымен аударылады. Айналым қорларының
негізгі элементтері еңбек заттары. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі
және қосымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын еңбек құралдары
кәсіпорнының айналым қаражаты есебінен алынады.
Айналым уақыты - өндіріс уақытына және айналыс уақытына бөлінеді.
Айналым жылдамдығы белгілі бір уақыт кезеңінде ресурстардың жасаған айналым
санымен анықталады:
N = Ot
Мұнда:
n - бір жылдағы айналым саны;
о - қабылдаған уақыт өлшемі (бір жыл);
t - белгілі ресурстардың айналым уақыты.
Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар, жұмыс күші жатады. Олар бір
өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық,
түгелімен ауыстырады. Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын
жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып
амортизациялық қорға айналуын - аммортизация деп атайды.
Аммортизация қоры өндіріс процесінде табиғи және моральдық тозған
негізгі капиталдың элементтерін орнына келтіру үшін қажет.
Негізгі капиталдың табиғи тозуы деп оның тұтыну құнының жойылуын
айтады.
Негізгі қорларды пайдаланудың кең тараған көрсеткіші қор қайтарымы (ФО)
болып табылады.
ФО = ПФосн
Мұнда:
ФО - қор қайтарымы;
П - жасалған өнім;
Фосн - негізгі өндірістік қорлардың құны.
Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен
(МЕ) анықталады:
МЕ - ФобП
Мұнда:
ФобП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім құны;
МЕ - материал сыйымдылығы.
Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет
ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары
қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсалған ақша қаражаттары
айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті
арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым
қаражаттарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
2. Айналым - уақыт пен жылдамдық арқылы өлшенеді.
Капиталдың айналым уақыты деп шектеулі ресурстардың өндіріс пен
айналыс сфераларынан өтіп, өзінің бастапқы нысанасына қайтып оралу кезеңін
айтады.
Өндірістік қордың құрылымы оның айналыс жылдамдығына үлкен әсер етеді.
Оны анықтау айналыс санын (N) белгілі бір периодтағы жасалынған (О) әдетте
жыл, не бір айналыстың ұзақтығына байланысты.
N =; O =;
Ағындының айналыс уақыты (βоб) өндіріс уақыты (βn) және айналыс уақыты,
себебі өндірістік қор өзінің қозғалысында өндіріс және айналыс сатысынан
өтеді.
(βоб) = (βn) + (βо)
Өндіріс уақыты барлық периодты қамтиды. Құралдар мен өндіріс
сферасындағы еңбек заттары, кәсіп орнының қоймаға түскеннен бастап дайын
өнімді сатуға дейін болуында.
Айналыс уақытын қоса есептегенде:
а) дайын өнімнің қоймада болған кезі;
б) оларды тұтынушыға транспортировкалау уақыты.
Кәсіпорын қорларының құрылымы
Инвестиция (лат. Investire нем. Investiton) күрделі қаржының әрқилы
түрлері. Әртүрлі өлшемдер бойынша инвестиция мемлекеттік және жеке, тура
және портальдік болып, негізгі материалдарға және тауар-материалдық қорға,
үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен жабдықтарға тұрғын үй құрылыстарына
бөлінеді.
Инвестор (ағыл. Investоr - күрделі қаржы салушы) жеке серіктестіктер
мен мемлекеттер шығаратын облигация акцияларына және басқа да бағалы
қағаздарға қаржы жұмсайтын жеке адам немесе фирма.
Инвестициялық саясат - күрделі қаржының негізгі бағыттарын айқындайтын
шаруашылық шешімдердің жиынтығы күрделі қаржыны шешуші учаскелерге
шоғырландыру шаралары, қоғамдық өндірісті дамытудың жаңа қарқынына қол
жеткізу, экономиканың теңдестірілуі мен тиімділігі, шығынның әрбір
теңдесіне шаққанда өнім мен ұлттық табыстың мейлінше мол өнімін алу осы
шараларға байланысты.
Инвестициялық саясаттың қазіргі кезеңдегі сипатты ерекшелігі -
салмақтың денін жаңа құрылыстан кәсіпорындарды жаңа техникамен қайта
жарақтандыруға және қайта құруға көшіру, осы мақсаттарға жұмсалатын
қаржының жалпы көлеміндегі үлесін көбейту, өзара машиналар мен жабдыққа
жұмсалатын шығынның үлес салмағын арттыру. Шағын және орта бизнес
субъектілерін тікелей және көлбеу, интеграциялау.
Инвестиция саясатында күрделі қаржы салу құрылымына ерекше назар
аударылады. Бұл орайда, өңдеуші өнеркәсіптің инвестициялық тұтымдылығын
арттыру және қосымша құны жоғары тауарларды өндіруді демеу үшін. Үкімет
өзінің әрбір инвестициялық жобаға қатысуына байланысты дәлме-дәл
шешімдерге келуі керек. Тұтастай алғанда, инвестициялық ахуалдың
тұрақтылығы және келісім-шарттардың сақталуына кепілдік жасау қамтамасыз
етілетін болады. Дамудың қаржы институттарын құру қысқа мерзімдік міндеттер
қатарына жатады, нақты сектордың дамуы үшін зор маңызы бар.
1. Қазақстанның инвестициялық қоры. Бұл қор қосымша құны жоғары
тауарлар шығаратын компаниялардың капиталын жасақтауға үлестік
тұрғыдан қатысады.
2. Инновациялық қор. Бұл қор суырылып алға шығаратын технологияларды
жасау мен енгізуді, ғылыми зерттеулер мен инновациялық жобаларды
талдап-жасауды қаржыландырады.
3. Экспортты қамсыздандыру корпорациясы. Ол сыртқы рыноктарға өнім
шығаратын Қазақстан кәсіпорындарына қолдау көрсетуді қамтамасыз
етеді.
4. Отандық кәсіпорындарды тікелей несиелеуді дамыта түсу үшін даму
банкінің уставтық қорын өсіру де көзделіп отыр.
Индустриялық стратегияны жүзеге асырудың маңызды факторы ретінде
мемлекет пен жеке сектордың тың тұрпатты жаңа қарым қатынастарын
қалыптастыруды атауға болады.
Қолға алынған іс-шаралардың бәрі де нақтылы ғылыми-технологиялық
саясатпен тиянақталуға тиіс екендігі талассыз. Ғылым мен білім тұрақты
экономикалық даму факторлары ретінде қарастырылуда, сондықтан да ғылым мен
білімнің бүгінгі заманға сәйкес келетін жүйесін жасау Үкіметтің іс-
қимылындағы басым бағыттар қатарына қосылады. Қазақстанның ғылыми-
техникалық секторы үлкен әулиетке ие, ол әулиет елдің әлеуметтік-
экономикалық даму мақсаттарына барынша жұмсалады да, әлемдік тәжірибеде
сыннан өткен инновациялық даму тәсілдері біздің елімізде де қолданысқа
енетін болады. Бұл тәсілдердің алғашқысы технология мен құрал-жабдықтардың
халықаралық рыногын тартуға келіп тіреледі. Оның негізгі тетіктері -
трансфер және технологияны бейімдеу орталықтары, лизинг бойынша құрал-
жабдық алу, франчайзингті қолдану, бірлескен кәсіпорындар құру үшін
мүмкіндіктерді кеңейту. Екінші тәсіл төл ғылыми техникалық әулиетті
арттыруға негізделеді. Бұл бизнес-инкубаторларды, технопарктерді, ғылыми-
техникалық өнімдерді түпкілікті өнім деңгейіне жеткізетіндей етіп өңдейтін
орталықтарды қоса қамтитын мамандандырылған венчурлық инфрақұрылымды талап
етеді.
Осы тәсілдерді бір-бірімен салалас-сабақтас ете, мемлекеттік бюджет пен
инновациялық қордың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сондай-ақ нормативті
құжаттық негізді жетілдіре келіп: “Біз Қазақстан өнеркәсібіндегі оңды
өзгерістерге тың серпін беретін боламыз” деді Даниал Ахметов.
Инвестицияны ел экономикасына әкелуде, оны пайдалануда дүниежүзілік
және ұлттық банктердің ролі өте жоғары. Ол үшін Ислам даму банкі жұмысынан
Алматыда өткен Ислам даму банкі Басқарушылар Кеңесің 28-ші жыл сайынғы
жиналысына Басқарушылар Кеңесінің төрағасы Ә.Жақсыбеков 2002 жылға жасалған
жұмыстарына талдау жасады.
Өткен жыл ішінде ИДБ жобаларды, сауда операцияларын, сонымен қатар
жобаларға техникалық ықпал жасауларды қоса есептегенде, қызметтің алуан
түрін жүзеге асыруға 2,34 миллиард ислам динары көлемінде (3,08 миллиард
АҚШ доллары) қаржыны бекіткен. Үстіміздегі жылы банк Сукук халықаралық
құнды қағаздарын 300 миллион АҚШ доллары көлемінде шығарды. Бұл банктің
тарихында қаржыны жұмылдыруға бағытталған құнды қағаздар рыногына жасаған
бірінші қадамы болып табылады. Өткен жылдың соңында (қайтарылған
операциялардан басқалары) ИДБ бекіткен қаржы 23,14 миллиард исламдық динары
(30,40 миллиард АҚШ доллары) құраған. Осы операциялардың 63 пайызы сауданы
ал, 35 пайызы жобаларды қаржыландыру мақсатына пайдаланылған. Қалған
қаржы арнаулы көмек және техникалық ықпал бағдарламалары бюджетіне
аударылыпты. Қазақстан банкке 1995 жылы мүше болып кіргеннен бастап еліміз
бен банк арасындағы ынтымақтастықтың қуаттылығын сезіне түсуде.
Ислам даму банкінің Қазақстанның жеке банктерімен ынтымақтастығы да -
біз үшін нәрді бастау болды.
Қазақстанның ислам даму банкінің мамандандырылған бағдарламалары мен
институттарына қатысуының да келешегі кемел.
Тәуелсіздік жылдары ішінде біздің еліміз батыл да байсалды экономикалық
реформаларды жүзеге асырды.
Акционерлік қоғамдар туралы, Қаржы рыногын мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы, Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру туралы заңдарды
айтып тұрмын.
Бүгін біз Ресейден кейінгі екінші орынға шықтық Алдағы уақытта ішкі
жалпы өнімнің орташа жылдық өсімін 7-7,5 пайыз шегінде көтеріп, оның жан
басына шаққандағы деңгейін 2006- жылы 2600 АҚШ доллары сомасына дейін
жеткізуді қамтамасыз ету қарастырылады. Инфляция деңгейі 4,5-5,5 пайыздан
аспауы керек.
ХВҚ мен шетелдік жетекші зерттеу орталықтарының өкілдері дәйекті
макроэкономикалық саясат пен тиімді құрылымдық реформаларды жүзеге асырудың
нәтижесінде, Қазақстан қазіргі кезде экономикалық дамудың қарқыны бойынша
Орталық Азия елдері мен басқа да кеңестен кейінгі мемлекеттерден әлдеқайда
озық екенін атап өтуде. Мәселен, әлемге танымал Муддис және Смэндард
энд Пуурс Рейтинг агенттіктерінің бағалауы бойынша, біздің республика ТМД
елдерінің арасында ең биік кредит рейтингіне ие болып отыр. Муддис
агенттігінің директоры Л.Джексон-Мурдың пікіріне қарағанда, Қазақстан ішкі-
саяси тұрақтылық, заңнамалық базаның сәйкестілігі, шетелдік инвестицияларды
тартуға қажетті жағдайлар туғызу және мемлекеттік қаржы жүйесінің
институттық негіздері секілді көрсеткіштер бойынша Ресейден, Украинадан,
Беларусьтен, Өзбекстаннан және ТМД-ның басқа елдерінен әлдеқайда алда
келеді.
Ел экономикасы жоғары қарқынмен өсіп келеді. 2001 жылы ІЖӨ өсімі 13,2
пайыз болып, рекордтық деңгейге жетті, 2002 жылы ол 9,5 пайызды құрады.
Төрт жылдағы ІЖӨ-нің нақты өсімі 40 пайыз болды. Оның үстіне қазіргі кезде
ел экономикасында жекеменшік сектор үлкен роль атқарып отыр, онда ел ІЖӨ-
нің 70 пайыздан астамы өндіріледі, бұл ретте экономиканың барлық саласы
дерлік тұрақты өсімге жетуде.
Біз 2015 жылға дейін Елімізді индустриялық-инновациялық дамыту
стратегиясын қабылдадық, онда өнеркәсіптік әлеуетті осы заманғы
технологиялар негізінде 3,5 есе ұлғайту тұрғысындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі принципері анықталған.
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің әлемдік бағалар конъюктурасына
тәуелділігін азайту үшін құрылған ұлттық қор жұмыс істеуде. Қазіргі кезде
оның көлемі 2,2 миллиард долларға тең. Осыдан біршама аз сома - 2 миллиард
доллар жинақтаушы зейнетақы жүйесінде шоғырландырылған. Бұған қоса біз
жарғылық капиталы көп кешікпей 300 миллион доллар болаты Қазақстанның
мемлекеттік Даму банкін құрдық, деп жалғастырды Қазақстан Президенті. Ол
өңдеу өнеркәсібі мен өндірістік инфрақұрылымдағы орта және ұзақ мерзімді
инвестициялық жобаларды кредиттеуге арналған.
Кейінгі уақытта республика арығында бірнеше серпінді дамушы банктер
өздерін бірден көрсете білді, оның ішінде Валют-Транзит Банктің қызметі
жылдан жылға көрсеткіштерін тіптен еселей отырып, өзіне көңіл аудартуда.
Егер жеті жыл бұрын банк активтері 2 млн. теңгені құраса, қазіргі
уақытта 20 млрд.теңгеден асады, Валют-Транзит Банктің жеке капиталы 4
млрд. теңгеге жетті. Банк Қазақстандағы ірі банктердің бірінші ондығына
кіреді, оның тарамданған филиалдары, есеп айырысу кассалық бөлімшелері,
қолма қол валюта айырбастау желілері.
- Бизнестің әр кезеңі дейді Валют Транзит Банк ААК Директорлар
Кеңесінің төрайымы Ә.Әлкеева Беляеева мейлі қалыптасу кезеңі болсын,
бәсекелестің өсу жағдайында көп күш жұмсауды талап етеді. Валют-Транзит
саудалы маркалы кәсіпорынның көпсалалы қызметіне қатысты айтар болсақ, бұл
сауатты есеп пен тапқырлық және тың шешімдер нәтижесі. Мұнда ең бастысы -
әркімге өз білімі мен дарынын көрсете білуге көмектесетін қолайлы жағдай
қалыптасқан. Тек оны дұрыс, орынды пайдалана білу қажет. Біз қолма-қол
валюта айырбастау бекетінен бастаған болатынбыз. Айырбастаудың тиімді
бағамы мен қызмет көрсету жағдайына байланысты біздің қызметіміз үлкен
сұраныста болды.
- Әрине, кездейсоқсыз болмайды, бірақ басқа жағынан алып қарағанда
әрбір кездейсоқтық қолайлы мүмкіншіліктерді тудырады, бұл заңдылық деп
есептеймін. Негізінде, біздің бизнесте барлығы ой елегінен өткізіліп
жоспарланады.
Біріншіден, Қарағанды Қазақстаның географиялық орталығы. Екіншіден, бұл
- мүмкіншілігі зор индустриялы дамыған өнеркәсіптік аймақ. Үшіншіден, мұнда
өте жоғары парасатты мүмкіншілік бар. Төртіншіден, космополиттік аудан бар.
Бесіншіден, нарықтағы бос қуыстың болуы. Алтыншыдан, дәл осы жылдары таяу
уақытта елорданы - Астана қаласына көшіру жоспарланды.
Көптеген біздің жаңа идеяларымыз, жаңа қызмет түрлрі болсын, не акцияда
болсын әріптестер тарапынан қолданылып, банк бизнесінің жүйесіне табысты
енгізілуде.
Егер Валют-Транзит Банк енгізген соңғы ноу-хоу туралы айтатын болсақ,
несиеге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін банк Ізгі шешім атты пайызсыз
несие беру бағдарламасын әзірледі. Иә, иә, пайызсыз несиелер. Бағдарлама
теңдессіз, өте тиімді және де патенттелген.
Осы жылдың қыркүйек айында Қарағанды қаласына жалпы пайдалы аумағы
20000 шаршы метрді қамтитын Валют-Транзит сауда-қаржылық гипермаркеті
ашылмақ, ол толығымен әлемдік қызмет көрсету стандартына сәйкес болады. Бұл
шара Қарағанды қаласының 70 жылдығына арналады. Және бұл банк жоспарланған
жаңа жобалардың алғашқысы ғана.
Түйін
1. Құнды ауыстыру тәсілі бойынша негізгі капитал - айналым капиталы
болып бөлінеді.
2. Пайдалану бағдарлары бойынша негізгі қорларды қалпына келтіру,
қайтадан жасау, күрделі жөндеу, жаңа кәсіпорындарды салуға, жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейтуге.
3. Капиталдың тозуы және оның түрлері.
4. Айналым капиталы айналымын арттыру жолдары.
5. Негізгі, айналмалы капиталды көбейту мен айналысын арттыру жолдары
инвестицияны көбейту. Бұл процесті инвестициялау, ол дәл сол тауарларды
алуға белгіленген ақшаны, жұмсалатын капиталды - инвестиция деп атайды.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. капитал қозғалысының түрлері;
2. негізгі және айналым капиталының түсінігі;
3. капиталдың тозуы;
4. айналым капиталының жылдамдығынан
арттыруға әсер ететін факторлар;
5. инвестиция мәні;
6. экономиканы дамытудағы инвестицияның ролі.
Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен
(МЕ) анықталады:
МЕ - Ф обП
Мұнда:
Ф обП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім;
МЕ - материал сыйымдылығы.
Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет
ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары
қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсалған ақша қаражаттары
айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай
қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы
қамтамасыз етіледі.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті
арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым
қаражаттарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
3 ТАҚЫРЫП. МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
Дәрістің жоспары:
• меншіктің экономикалық және құқықтық негізі;
• меншіктің құрылымы мен формалары;
• меншік көптүрлілігінің объективті қажеттілігі;
• Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру.
Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре
аласыз:
➢ меншік экономикалық категориясының мәнін және мазмұнын;
➢ меншік құрылымын: иеленуді, пайдалануды, билеуді;
➢ меншік формалары: қоғамдық, мемлекеттік, жеке, кооперативтік,
бірлескен-үлестік меншікті;
➢ ҚР-ғы меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу мәселелерін.
3.1
1. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны. Кез келген өндіріс
сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете алмайды.
Меншік - ол иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену құқығы, яғни
мүліктік құқық. Меншік бұрынғы, қазіргі және болашақтағы кез келген
экономикалық жүйенің қызмет етуінің негізі болып табылады.
Меншік, маңайында барлық тұрақты қоғамдық қатынастар қалыптасып және
дамып отыратын қоғамдық ұмтылыс болып табылады. Меншік формасынан көбінесе
шаруашылық өмірдің құбылыстарын ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тетік,
мемлекеттік институттар, қоғам өмірінің әлеуметтік және мәдени деңгейі
тәуелді болып келеді.
Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне дәстүр мен әдет-ғұрып,
адамгершілік, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы құқықтық (заңдық) жоқ
меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке алуға (пайда болу,
шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына келтіру) мүмкіндік
береді.
Меншік қатынастарының мазмұнын өндіріс, бөлу (қайта бөлу), өнімдерді
айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
құрайды. Бұл экономикалық теория пәні ретіндегі меншік қатынастарының ең
орталықтандырылғаны болып табылады.
Меншіктік қатынастар экономикалық теориясының пәніне барлық өсуші
масштабтардағы олардың қайталанушылық, ұдайы өндірушілігінің нәтижесі
жатады.
Сәйкесінше, меншіктік қатынастар - бұл өндіріс құралдары, сонымен қатар
олардың күшімен өндірілетін тұтыну заты ретіндегі иелену, бөлу, басқару,
пайдалану және меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар арасындағы
жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірілетін қатынастар.
Меншіктің заңдық қатынастары - бұл иелену құқығы. Мен иеленемін. Иелену
меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің
экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін фиксациялап,
пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы әбден мүмкін,
яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық
билеуі мүмкін - он босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б. бірақ
барлық осы қатынастарда экономикалық қатынастар туындамайды.
Өндірістік қатынастар экономикалық түрде меншік иесі өз мүлкін
пайдаланған кезде ғана көріне бастайды, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны
өндірістік мақсаттарда өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң
өндіріс нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық
өткізу болып табылады.
Осылайша меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны бұл:
- өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін
ұйымдастыру;
- өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
- қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) және қызмет
көрсету.
3.2 Меншіктің құрылымы мен формалары
Өндіріс жағдайы бойынша пайда болған өндірістік қатынастардан өнімді
өткізу, оны тұтыну, табысты бөлу бойынша тағы бір қатынастар түрі
туындайды. Түйін, біреудің мүлкін пайдалану бойынша қоғамдық өндірістік
қатынастардың туындауымен меншік негізінде экономикалық қатынастар пайда
болады. Осылайша адамда өзі, оның жанұясы тұратын үйі пайда болады. Бұл үй
- оның дербес (жеке) меншігі. Бірақ үй иесі өз үйін жалға беруді шешті.
Клиент тауып, шарт жасасты, жылды төлемді анықтады, 5 жыл мерзімге
нотариалды түрде келісім жасады, жаңа жалға алушы үйге көшіп келді. Үй иесі
пәтерлік қызметтер көрсете бастады. Сәйкесінше, үй иесі мен пәтер жалдаушы
арасында үй жалғасы бойынша, қоғамдық қатынастар туындайды. Оның иесі және
оның жанұясынан басқа ешкіммен пайдаланылмаған дербес меншік, қоғамдық
мәнге ие жеке меншікке айналады. Осы қызмет түрімен, пәтерді қажет ететін
әрбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншіктің айырмашылығы - оның
экономикалық мәні болып табылады. Осылайша, байлық - оны қажет ететіндерге
билік беріп, банкирдің қоғамдық қатынастары туындайды.
Сонымен, меншік формасының құрылымы үш сөзбен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz