Сатып алу-сату шартының ұғымы
Кіріспе
1. Тарау Сатып алу.сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу.сату шартының ұғымы
1.2 Сатып алу.сату шарттың мазмұны
2. Тарау Сатып алу.сату шартының субъектілері мен объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу.сату шартының субъектілері мен объектілері
2.2 Сатып алу.сату шартының түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Тарау Сатып алу.сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу.сату шартының ұғымы
1.2 Сатып алу.сату шарттың мазмұны
2. Тарау Сатып алу.сату шартының субъектілері мен объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу.сату шартының субъектілері мен объектілері
2.2 Сатып алу.сату шартының түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Сатып алу-сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу-сату шартының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Сатып алу-сату шарттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Тарау Сатып алу-сату шартының субъектілері мен
объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу-сату шартының субъектілері мен объектілері ... ... ... ...18
2.2 Сатып алу-сату шартының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54
Кіріспе
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды.
Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен жабдықтау
шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып бағаланады.
Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату шарты
қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің
екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы
жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
1. Тарау Сатып алу-сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты – екі жақты, консенсуалды, ақылы шарттарға
жатады.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды
қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен
жабдықтау шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып
бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату
шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық
кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату
туралы жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
Сатып алу – сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шаттық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152 –ші бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттармен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бол алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты – ақылы шарт.
Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда
сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ
шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты
бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның
ақылы мінезін ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз
тұлғалардың құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл
мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де
қажет.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, суъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152-бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді.
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады:
Біріншіден, бұл - сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл – адамдардың ой елегінен өткен және құқық нормаларымен
бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас.
Ең соңында, сатып алу-сату шарты бұл – азаматтық-құқықтық нормалардың
жиынтығы.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
1. Айыппұл төлеу.
2. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Бөлшектеп сатып алу, сату шартының ұғымы.
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу, сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзге де
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді.
Бөлшектеп сатып алу, сату шарты – жария шарт.
Тауар жеткізілімі шартының ұғымы. Кәсіпкер болып табылатын сатушы
(тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды
кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй-ішіне және сол сияқты
өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін
келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шарты-екі жақты, консенсуалды ақылы шарт.
Бұл шарт сатып алу, сату шартының бір түріне жататындықтан сатып
алудың ережелері қолданылады.
Тауар жеткізілімі мен сатып алу, сату шартының айырмашылығы мынада:
- тауар жеткізілімнің мақсаты: кәсіпкерлік қызмет;
- тауар жеткізілімнің тараптары: кәсіпкерлер;
- тауар жеткізілімнің шартының заты ретінде құнды қағаздарды,
қозғалмайтын мүлікті, мүліктік құқықтарды пайдалануға болмайды;
- тауар жеткізілімнің ерекше белгісі – мерзім.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты – екі жақты, консенсуалды, ақылы шарттарға
жатады.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды.
Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен жабдықтау
шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып бағаланады.
Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату шарты
қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің
екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы
жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
Сатып алу – сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шаттық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152 –ші бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттармен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бол алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді.
Құқықтық реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас
ретінде аталған құқықтық реттеудің арқасында құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан – құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін екітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
1.2 Сатып алу-сату шартының мазмұны
Басқа да құқықтық қатынастар сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып субъект, объект және мазмұн болып табылады. Шарттың
мазмұны 3 элементтен тұрады:
1. объект
2. субъект
3. тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: Бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттың қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Ал Ғ.А. Жайлин мұнымен келіспейді. Ақырында
заңдық мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен
анықталады. Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай. Осыдан әрі
біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттерін жекелеп
талдауға көшеміз.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жаалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. ҚР
Президентінің Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес,
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған:
инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен құрамы
туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін қарастырады. Олар
басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттік
тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Сатып алу, сату шартының субъектілері сатушы және сатып алушы
болып табылады.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
3. Айыппұл төлеу.
4. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату
туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан
осы үш талапты да сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға
болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты
талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес,
тікелей заңнама нормаларымен анықталады.
Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті өлшем
бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс. Тауарлардың
саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен келісілуі
мүмкін. Мысалы, тауардың саны шартты орындау кезінде сатып алушы ыдысының
шекті сиымдылығымен бекітілсе.
Сатып алу-сату шарттың мазмұны
Мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық-құқықтық
реттеу мұндай қатынастардын қатысушыларына құқықтар мен міндеттер беру
жолымен жүзеге асырылады. Шын мәнінде, құқықтық қатынастар дегеніміз - бұл
адамдардың құқықтармен және міндеттермен өзара байланыстылығы.
Азаматтық-құкықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары
мен субъективтік міндеттері оның мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық берілген адамның байқалатын мінөз-
құлқынын заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Ол құқық берілген адамның
белгілі дәрежеде өзінін әрекет ету (өзінін дүрыс әрекет ету құқығы)
мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде
әрекеттер құқығы -талап ету құқығы) талап ету мұ^шандігінен көрінеді.
Мәселен, автордың шығармасын жариялау құқығы, оған қол сүғылмау құқығы оның
өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Керісінше, жалға берушінін өз
мүлкін жалға беру шартында көрсетілген мерзім откен соң қайтару жөніндегі
құқығын міндетті адамның тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру мүмкін
емес.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер -субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға болінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп ата-лады
(мысалы, белгілі бір агшараттын онертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкшеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады
Субъективтік міндет дегеніміз - міндетті адамның байқалуға тиісті
мінөз-кұлқынын заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен оның
қатысушыларының міндеттері өзара тьпыз байланысты, өрбір субъективтік
құқықтың тиісті міндеті бар және керісінше.
Құқықтық қатынастардын бір тарабындағы субъективтік құқықтың міндетті
адамнан белгілі бір әрекеттерді жасауды талап етуіне келесі тараптын
осындай әрекеттер жасауға бағытталған субъективтік міндеті сай келеді.
Демек, құқық берілген адамның белгілі бір әрекеттер жасау жөніндегі
субъективтік құқығына құқықтық қатынастардын келесі қатысушы-сынын бұл
құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау міндеті сәйкес келеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды және тиісінше субъективтік азаматтық
құқықтарды бөлу (жіктеу) түрлі негіздерге сәйкес жүргізі-летіндікген, әрбір
өкшеттіктін өдетте бірнеше белгілері болады. Мәселен, көркем туынды
жасаушынын оның авторы бөлу құқығы осымен бір мөзгідде оның өзіндік,
мүліктік емес, абсолюттік құқығы болып табылады. Осы автордын баспадан
қаламақы алу құқығы бір мөзгілде берілетін, мүліктік, салыстырмалы құқық
болып табылады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқығы кейде
коптеген әрекеттерді жасау мүмкіндігін немесе міндетті адамнан көптеген
әрекеттер жасауды талап ету мүмкіндігін қамтиды. Мұндай жағдайда
субъективтік құқық күрделі бөлуы мүмкін, оның мазмұнын қарапайым құрамдас
элементтер — жекелеген өкілеттіктер құрайды. Бірақ құқықтық қатынастын
шегінде екілеттіктер біртекті немесе өртекті бөлуы мүмкін. Мәселен,
мүліктік жалдау шартында жалдау-шынын құқығы жалға алынатын мүлікті иелену
және пайдалану мұм-кіндігін қамтиды (заттық, абсолюттік өкілеттіктер),
сондай-ақ жалға берушіден күрделі жөндеуді дер көзінде жүргізуді талап ету
мүмкіндігін қамтиды (міндеттемелік, салыстырмалы өкілегтік). Заң тұрғысынан
алғаңда, өртекті өкілеттіктерді қамтитын мұндай күрделі құқықтарды кешенді
құқықтар деп атауға болады.
Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген тауарды беруге міндетті.
Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады: тауардың атауы, сапасы,
саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату туралы нормалармен шарттың
елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан осы үш талапты да сатып алу
– сату шарттары бойынша міндетті деп тануға болады. Әрбір жекелеген
жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты талаптар өзгеріп тұрады.
Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес, тікелей заңнама
нормаларымен анықталады.
Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті өлшем
бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс. Тауарлардың
саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен келісілуі
мүмкін. Мысалы, тауардың саны шартты орындау кезінде сатып алушы ыдысының
шекті сиымдылығымен бекітілсе.
Сатып алу-сату шартының жалпы мазмұны болып субъект, объект, ақысы,
мерзімі және нысаны, ал негізгі мазмұны тараптардың құқықтары мен
міндеттері болып табылады.
2. Тарау Сатып алу-сату шартының субъектілері мен
объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу-сату шартының субъектілері мен объектілері
Азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, стап алу-сату шартының
элементтері болып субъект, объект және мазмұн болып табылады.
Шарттың мазмұны 3 элементтен тұрады:
Объект, субъект және тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: Бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттың қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Ал Ғ.А. Жайлин мұнымен келіспейді. Ақырында
заңдық мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен
анықталады. Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай. Осыдан әрі
біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттерін жекелеп
талдауға көшеміз.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жаалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет.
ҚР Президентінің Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес,
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған:
инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен құрамы
туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін қарастырады. Олар
басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттік
тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Қазақстанда азаматтар мен кәсіпкерлер өздерінің экономикалық
мақсаттарына жету үшін ақшаны оның әртүрлі нысандарында қолдана отырып,
жақында ғана мүмкін емес болып есептелген қарым қатынастарды жүзеге
асыруда. Бұдан бөлек, шет ел бизнесмендері мен заңгерлері қазақстандық
тәжірибеге дамыған нарықтардағы ақшаны пайдаланумен байланысты бірқатар
тетіктерді "импорттаған". Ал
Қазақстанның заңдарының негізде мұндай тетіктерді жүзеге асыру
мүмкіндіктерін қарастырғанда бұл саладағы қажетті құқықтық нормалардан
бөлек, бұл мәселелер бойынша теориялық ізденістердің де жоқтығы да көзге
түседі.
Шет ел тәжірибесіне жүгінсек, ақша айналымын реттейтін шет ел
заңнамасы, ақша құралдары нысандарының өзгеруімен, үлке өзгеріске түскенін
көруге болады. Әдебиетке сәйкес банктік тәжірибенің қағаз жеткізілімдерден
электронды жеткізілімдерге өтуі заңнаманың өзінің өзгеруіне алып келді.
Бұл жұмыста біз бағалы қағаздар мен ақшаның азаматтық құқықтың
объектілері ретінде құқықтық реттелуі мәселесін қарастырамыз. Себебі,
жоғарыда айтылып кеткендей, бүгінгі таңда аталмыш объектілерге қатысты
құқықтық қатынастарды реттеуде көптеген шешілмеген мәселелер бар.
Азаматтық кодекстің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және
қозғалмайтын болып екіге бөлінеді. Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу
екі жағдайға байланысты: яғни материалдық жағынан затты жерден айыруға
болмайтындығына және оны орнынан қозғау үшін шығындану қажеттігіне
байланысты.
Кейбір жағдайларда, заң қозғалатын мүліктерді, атап айтқанда әуе және
теңіз кемелерін, ішкі суда жүзу кемелерін, "өзен-теңіз" жүзу кемелерін,
ғарыш объектілерін қозғалмайтын түрге жатқызады. Қозғалмайтын мүлікке
теңестірілетін объектілер тізімі толық еместігін еске сала кеткен жөн.
Азаматтық кодексте заң актілері бойынша қозғалмайтын заттарға өзге
мүліктер де жатқызылуы мүмкін.
Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да құқықтар, бұл
құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік
тіркелуге тиіс (АК-тің 118 -бабының 1 -тармағы).
Қозғалмайтын мүліктің ерекше түрінің бірі кәсіпорын болып табылады.
Заң бойынша "кәсіпорын" термині екі мағынада кәсіпорын деп аталады (АК-тің
102-104 баптары).
Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мұндай кәсіпорын мемлекеттік
тіркеуден өтеді.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешен
құқық объектісі түріндегі кәсіпорын деп танылады (АК-тің 119-бабының 1-
тармағы). Яғни ондай кәсіпорын құқық объектісі болып табылады, кәсіпорын
тұтасымен немесе оның бір бөлігі сатып алу-сату, кепілге, жалға беру
шарттарының және басқа да мәмілелердің объектісі болуы мүмкін, ол әкімшілік
тәртіппен өзге субъектіге берілуі ықтимал.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорын құрамына оның қызметіне қажетті деген
барлық мүлік түрлері енеді. Соның ішінде үйлер, ғимараттар, құрылыстар,
құрал-жабдықтар, шикізаттар, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқығы, борыштар, сондай-ақ атауын белгілейтін белгілер (фирманың атауы,
тауар белгілері), егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе,
және тағы басқа айрықша құқықтар болады.
Мүліктік кешеннен қандай да бір объектіні алу заңда немесе шартта
көрсетілуі тиіс. Кәсіпорынның меншік құқығы мен басқа да құқықтары басқа
тұлғаға өткенде, сол тұлға жоғарыда аталған құқықтардың бәрінің бірдей
өзіне берілуін талап ете алады.
Азаматтық кодекстің 116-бабының талаптарына сәйкес заттар айналымнан
еркін берілетін немесе ауысатын, айналымнан алынып тасталатын және
айналымда шек қойылатын түрлерге бөлінеді.
Азаматтық кодексте айналымнан алынып тасталатын (шығарылған) зат деп
азаматтық құқыққа объект бола алмайтын заттарды айтады. Бұл ретте осы
заттар адамдардың меншігінде болмайды деген тұжырым жасалады.
Заң "айналымнан алынып тасталған" деген сөзді басқа да мағынада
қолданады - мемлекеттік тәртіптің және қоғамдық қауіпсіздіктің қамын ойлап
иелік ету жолы айрықша жағдайға қойылған заттарға да қолданады. Мәселен,
айналымнан шығарылған жеке заттарға мыналарды жатқызуға болады: қару,
радий, гелий және т.с.с. Алайда, бұл заттардың көпшілігі мемлекеттің дара
меншіктік объектісі болып табылады.
Азаматтар тиісті өкімет орнының рұқсаты бойынша бұл заттарды алып,
оған иелік ете алады (АК-тің 116-бабы, 3-тармағы). Берілуге рұқсат
етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып тасталған заттар) заң
құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс.
Азаматтық құқықтың объектілерінің көбі айналым қабілетті болып
келетіндігінен өзгеге еркін түрде беріліп, бір тұлғадан екіншісіне ауыса
береді.
Азаматтық кодексте басқа біреуге беруге болмайтын материалдық емес
игіліктер жөнінде арнайы талап бар. Мұндай игіліктер тізімі Азаматтық
кодекстің 115-ба-бының 3-тармағында керсетілген: олар - өмір, денсаулық,
тұлғаның ар-намысы және т.б.
Заттарды бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлу оның табиғатына тән нәрсе
(АК-тің 120-бабы). Бөлінетін зат бөлген кезде өзінің бастапқы қасиетінен
айрылмайды.
Бөлінбейтін зат бөлінгенде мәнін (өзінің шаруашылық мақсатын) жоғалтып
алады, соңдай-ақ құжаттарында көрсетілгеніндей, бөлуге жатпайтын заттар
кездеседі (мәселен, ескерткіш).
Енді күрделі заттар деген ұғымға тоқтала кетейік. Егер әр текті заттар
бірігіп бір мақсатқа пайдаланылса әрі бүтін бір затты құрайтын болса, олар
бір зат деп қаралады. Оған мысал ретінде кітапхананы, пошта маркаларының
коллекциясын және т.б. айтуға болады.
Күрделі заттарды бөлу мақсаты Азаматтық кодекстің 121-бабында
айтылған: күрделі зат жөнінде жасалған мәміленің күші, егер шартта өзгеше
белгіленбесе, оның бәрлык кұрамдас бөліктеріне қолданылады.
Азаматтық кодексте затты басты және керек-жарақ (қосалқы) деп бөледі
(АК-тің 122-бабы). Басты зат деп дербес бола алатын және азаматтық құқықтық
қатынастың тікелей пәні болып табылатын затты айтады.
Керек-жарақ (косалқы) зат басты затқа қызмет етеді, өйткені, олардың
шаруашылық мақсаты бір болады, егер заңдарда немесе шартта өзгеше
белгіленбесе, басты затқа ілесіп жүреді (мәселен, құлыптың кілті,
скрипканың қыл керілген шыбығы, т.б.).
Азаматтық кодексте жемістер, азық-түлік және табыстар деген заттар да
қаралған. Бұл — затты пайдалану нәтижесінде алынған түсім. Жемістер деп
отырғанымыз малдың төлі, жеміс ағаштарының жемісі және т.б., ал табыстар
азаматтық айналымда пайда түсіреді, оған жалдамалы ақы, пайыздар және т.
б., азық-түлік (өнім) дегеніміз өндірістік мақсатқа орай затты пайдаланудан
түскен өнімдер болып табылады.
Затты пайдаланудан түскен нәтижені оның заңды меншік иесі еншілейді.
Егер занда немесе шартта өзгеше көзделмесе, Азаматтық кодекс түскен өнімді,
жемісті және табысты заң бойынша оның меншік иесінің пайдалануына басым
құқығы берілуін қамтамасыз етеді.
Азаматтық кодекс жануарларды да объект ретінде қарастырады. Азаматтық
кодекстің 124-бабына сәйкес жануарларға қатысты қатынастарға егер заңдарда
өзгеше көзделмесе, жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шарттың объектілері. Құқықтық қатынастардын
объектілері жөнінде заң өдебиеттерінде өр түрлі көзқарастар бар. Бір
авторлардын пікірінше, оның субъектілерінін мінөз-құлқы ғана құқықтық
қатынастардын объектісі бола алады. Ал оның субъектілерінін материалдық
немесе материалдық емес игілігіне бағытталған мінөз-құлқы, тиісінше,
азаматтық-құқықтық қатынастардын объектісі болып табылады.
Цивилистердің көпийлігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық
қатынастардын объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардын да объектісі
болады.
Азаматтық құқықтар объектілерінін негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ііііінде шетеддік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілетін қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтін объективтелген
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру
құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады.
Мүліктік емес өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның емірі,
денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке
өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне құқығы,
авторлық құқығы, шығармаларына қол сүғылмау құқығы және басқа материалдық
емес игіліктері мен құқықтары жатады.
Сатып алу, сату шартының субъектілері:
1. Сатушы
2. Сатып алушы.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
5. Айыппұл төлеу.
6. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Сатып алу-сату шарттың субъектілері мен объектілері
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъек-тшерінін ауқымы АК-ның
2-тарауында айқындалған.
Құқық, оның ішінде азамагтық құқық реттеп отыратын қатынастар қоғамдық
қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып табылады. Жекелеген
иңдивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер осындай
қатынастардын қатысушылары бола алады.
Заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық
құқық субьек-тілерін белгілеу үшін өдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы
термин пайдаланылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам
ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктін бөлуын талап етеді, ал ол
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілегтілігін қамтиды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық
қабілеттілігі деп түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды
жүзеге асыру, сондай-ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет
қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтерді жеке адамдар деп атайды. "Жеке адамдар" ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетелдіктерді және азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды.
Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардын субъектілері
Қазақстан Рес-публикасынын азаматтары болады, сондықтан құқықтық
нормаларда, өдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай нормалардын
қағидалары тек Қазақстан Республикасының азаматтарына таралады дегеңді
білдірмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясынын 12-бабына сәйкес,
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін
белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді
атқарады.
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрынымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болын танылады.
Ұйымдардын филиалдары мен окілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері
бола алмайды, ойткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды (АК-ның 43-
бабы).
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады (33-бап).
Қызметінің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар коммерциялық және
коммерциялық емес заңды тұлғаларға болінеді. Өз қызметінін негізгі мақсаты
ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға
жатады.
Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге мақсаттар үшін құрылады.
Мәселен, діни бірлестіктін негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және тиісті
дінді тарату болып табылады.
Заң актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды
тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысаңдардын
жеткілікті тізбесі Азаматтық кодексте берілген (34-бап).
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардын
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық боліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) бөлуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардын өзге де қатысушыларымен тең негіздерде
әрекет етеді (АК-ның 111, 112-баптары).
Мемлекет пен әкімшілік-аумақтъіқ бөліністер заңды тұлғалар болып
табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады (заң актілерінде
көзделген жағдайлардан басқа реттерде).
Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары,
шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, Қазақстан
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық
қатынастардын субъектілері бола алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінін теңдігі мынадай жалпы
методологиялық алғышартқа байланысты: бір-біріне бағынбайтын субъектілер
азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері болады, заң оларды азаматтық
құқықтарды иеленуде, жүзеге асыруда, қорғауда тең деп таниды, міндеттері
жөнінен және олардың бұзылуы үшін де тең деп біледі. Азаматтық құқық
субъектілерінің ешқайсысы бір-біріне бұйрық бере алмайды, сондықтан өзара
келісім олардың қатынастарынын негізін құрайды. Нақтырақ айтқанда,
субъектілердін теңдігі мыналарды білдіреді:
— азаматтық құқықтық қатынастарға ене отырып, мемлекет немесе оның
әкімшілік-аумақтық бөліністері өздерінін азаматтық-құқықтық серіктестерінен
— азаматтан немесе заңды тұлғадан ешқандай артықшылықтарға ие болмайды;
— көз келген ұйымдық нысандағы заңды тұлға азаматтық құқықтық қатынастардын
субъектілері ретінде жеке тұлғаларға теңестіріледі;
— шетелдік азаматтар және шетелдік заңды тұлғалар Қазақстан азаматтары мен
заңды тұлғалары секілді, азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Заң актілерінін тікелей ұйғарымы бойынша мұндай теңдіктен кейбір
ерекше жағдайларға орын берілуі мүмкін (мысалы, қараңыз: "Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР Президентінің Заң күші бар жарлығы).
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату
туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан
осы үш талапты да сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға
болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты
талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес,
тікелей заңнама нормаларымен анықталады.
Адамдар мен ұйымдар өзара мәмілелер жасасын, құқық субъектісінін тұлға
деп аталатын қоғамдық қасиеті ретінде ғана құқықтық қатынастарға қатыса
алады.
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда әрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады.
Ал ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы
да, болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да
мүмкін. Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен
әкімшілік-аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Сатып алу-сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу-сату шартының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Сатып алу-сату шарттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Тарау Сатып алу-сату шартының субъектілері мен
объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу-сату шартының субъектілері мен объектілері ... ... ... ...18
2.2 Сатып алу-сату шартының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54
Кіріспе
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды.
Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен жабдықтау
шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып бағаланады.
Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату шарты
қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің
екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы
жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
1. Тарау Сатып алу-сату шартының ұғымы және мазмұны
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты – екі жақты, консенсуалды, ақылы шарттарға
жатады.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды
қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен
жабдықтау шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып
бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату
шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық
кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату
туралы жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
Сатып алу – сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шаттық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152 –ші бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттармен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бол алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты – ақылы шарт.
Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда
сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ
шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты
бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның
ақылы мінезін ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз
тұлғалардың құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл
мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де
қажет.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, суъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152-бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді.
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады:
Біріншіден, бұл - сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл – адамдардың ой елегінен өткен және құқық нормаларымен
бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас.
Ең соңында, сатып алу-сату шарты бұл – азаматтық-құқықтық нормалардың
жиынтығы.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
1. Айыппұл төлеу.
2. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Бөлшектеп сатып алу, сату шартының ұғымы.
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу, сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзге де
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді.
Бөлшектеп сатып алу, сату шарты – жария шарт.
Тауар жеткізілімі шартының ұғымы. Кәсіпкер болып табылатын сатушы
(тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды
кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй-ішіне және сол сияқты
өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін
келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шарты-екі жақты, консенсуалды ақылы шарт.
Бұл шарт сатып алу, сату шартының бір түріне жататындықтан сатып
алудың ережелері қолданылады.
Тауар жеткізілімі мен сатып алу, сату шартының айырмашылығы мынада:
- тауар жеткізілімнің мақсаты: кәсіпкерлік қызмет;
- тауар жеткізілімнің тараптары: кәсіпкерлер;
- тауар жеткізілімнің шартының заты ретінде құнды қағаздарды,
қозғалмайтын мүлікті, мүліктік құқықтарды пайдалануға болмайды;
- тауар жеткізілімнің ерекше белгісі – мерзім.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел басқаруына беруге міндеттенеді. Сатып алушы бұл мүлікті қабылдауға
және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу, сату шарты – екі жақты, консенсуалды, ақылы шарттарға
жатады.
Сатып алу, сату шарты бұл – мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді,олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Сатып алу
сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шарты сияқты көзқарас
дәстүрлі болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат
үшінші тұлға меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды. Қазақстан
Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізілуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына беретін болып қарастырылады.
Сатып алу сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды.
Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісімшарт, энергиямен жабдықтау
шарттары қазір сатып алу - сату шартының түр-түрлері болып бағаланады.
Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу сату шарты, кәсіпорынды сату шарты
қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің
екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы
жалпы нормалар жоқ. Ғ. А. Жайлиннің айтуы бойынша болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар
қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу – сату шартына
ерекше бөлімде 25-ші тарауда мазмұнданған жалпы нормалары тарайды.
Сатып алу – сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шаттық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған ҚР АК 152 –ші бабында
бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттармен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бол алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді.
Құқықтық реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас
ретінде аталған құқықтық реттеудің арқасында құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан – құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін екітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
1.2 Сатып алу-сату шартының мазмұны
Басқа да құқықтық қатынастар сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып субъект, объект және мазмұн болып табылады. Шарттың
мазмұны 3 элементтен тұрады:
1. объект
2. субъект
3. тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: Бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттың қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Ал Ғ.А. Жайлин мұнымен келіспейді. Ақырында
заңдық мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен
анықталады. Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай. Осыдан әрі
біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттерін жекелеп
талдауға көшеміз.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жаалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. ҚР
Президентінің Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес,
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған:
инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен құрамы
туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін қарастырады. Олар
басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттік
тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Сатып алу, сату шартының субъектілері сатушы және сатып алушы
болып табылады.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
3. Айыппұл төлеу.
4. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату
туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан
осы үш талапты да сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға
болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты
талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес,
тікелей заңнама нормаларымен анықталады.
Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті өлшем
бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс. Тауарлардың
саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен келісілуі
мүмкін. Мысалы, тауардың саны шартты орындау кезінде сатып алушы ыдысының
шекті сиымдылығымен бекітілсе.
Сатып алу-сату шарттың мазмұны
Мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық-құқықтық
реттеу мұндай қатынастардын қатысушыларына құқықтар мен міндеттер беру
жолымен жүзеге асырылады. Шын мәнінде, құқықтық қатынастар дегеніміз - бұл
адамдардың құқықтармен және міндеттермен өзара байланыстылығы.
Азаматтық-құкықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары
мен субъективтік міндеттері оның мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық берілген адамның байқалатын мінөз-
құлқынын заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Ол құқық берілген адамның
белгілі дәрежеде өзінін әрекет ету (өзінін дүрыс әрекет ету құқығы)
мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде
әрекеттер құқығы -талап ету құқығы) талап ету мұ^шандігінен көрінеді.
Мәселен, автордың шығармасын жариялау құқығы, оған қол сүғылмау құқығы оның
өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Керісінше, жалға берушінін өз
мүлкін жалға беру шартында көрсетілген мерзім откен соң қайтару жөніндегі
құқығын міндетті адамның тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру мүмкін
емес.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер -субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға болінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп ата-лады
(мысалы, белгілі бір агшараттын онертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкшеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады
Субъективтік міндет дегеніміз - міндетті адамның байқалуға тиісті
мінөз-кұлқынын заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен оның
қатысушыларының міндеттері өзара тьпыз байланысты, өрбір субъективтік
құқықтың тиісті міндеті бар және керісінше.
Құқықтық қатынастардын бір тарабындағы субъективтік құқықтың міндетті
адамнан белгілі бір әрекеттерді жасауды талап етуіне келесі тараптын
осындай әрекеттер жасауға бағытталған субъективтік міндеті сай келеді.
Демек, құқық берілген адамның белгілі бір әрекеттер жасау жөніндегі
субъективтік құқығына құқықтық қатынастардын келесі қатысушы-сынын бұл
құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау міндеті сәйкес келеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды және тиісінше субъективтік азаматтық
құқықтарды бөлу (жіктеу) түрлі негіздерге сәйкес жүргізі-летіндікген, әрбір
өкшеттіктін өдетте бірнеше белгілері болады. Мәселен, көркем туынды
жасаушынын оның авторы бөлу құқығы осымен бір мөзгідде оның өзіндік,
мүліктік емес, абсолюттік құқығы болып табылады. Осы автордын баспадан
қаламақы алу құқығы бір мөзгілде берілетін, мүліктік, салыстырмалы құқық
болып табылады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқығы кейде
коптеген әрекеттерді жасау мүмкіндігін немесе міндетті адамнан көптеген
әрекеттер жасауды талап ету мүмкіндігін қамтиды. Мұндай жағдайда
субъективтік құқық күрделі бөлуы мүмкін, оның мазмұнын қарапайым құрамдас
элементтер — жекелеген өкілеттіктер құрайды. Бірақ құқықтық қатынастын
шегінде екілеттіктер біртекті немесе өртекті бөлуы мүмкін. Мәселен,
мүліктік жалдау шартында жалдау-шынын құқығы жалға алынатын мүлікті иелену
және пайдалану мұм-кіндігін қамтиды (заттық, абсолюттік өкілеттіктер),
сондай-ақ жалға берушіден күрделі жөндеуді дер көзінде жүргізуді талап ету
мүмкіндігін қамтиды (міндеттемелік, салыстырмалы өкілегтік). Заң тұрғысынан
алғаңда, өртекті өкілеттіктерді қамтитын мұндай күрделі құқықтарды кешенді
құқықтар деп атауға болады.
Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген тауарды беруге міндетті.
Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады: тауардың атауы, сапасы,
саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату туралы нормалармен шарттың
елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан осы үш талапты да сатып алу
– сату шарттары бойынша міндетті деп тануға болады. Әрбір жекелеген
жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты талаптар өзгеріп тұрады.
Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес, тікелей заңнама
нормаларымен анықталады.
Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті өлшем
бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс. Тауарлардың
саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен келісілуі
мүмкін. Мысалы, тауардың саны шартты орындау кезінде сатып алушы ыдысының
шекті сиымдылығымен бекітілсе.
Сатып алу-сату шартының жалпы мазмұны болып субъект, объект, ақысы,
мерзімі және нысаны, ал негізгі мазмұны тараптардың құқықтары мен
міндеттері болып табылады.
2. Тарау Сатып алу-сату шартының субъектілері мен
объектілері және түрлері
2.1 Сатып алу-сату шартының субъектілері мен объектілері
Азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, стап алу-сату шартының
элементтері болып субъект, объект және мазмұн болып табылады.
Шарттың мазмұны 3 элементтен тұрады:
Объект, субъект және тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Объектісі – азаматтардың күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті
материалдық дүние заттары.
Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу, сатуға, егер
заң актілерінде өзгеше белгіленбесе сатып алу шартының ережелері
қолданылады.
Азаматтық айналымда шектелген мүліктерді (тауарларды) сатып алу, сату
тәртібі заң актілерінде белгіленеді. Оларға: улы заттар, қару-жарақтар,
радиактивті заттар жатады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі мүліктердің саны және
мөлшері шектелмейді.
Сатып алу, сату шартының объектісіне тән қасиеті:
- шарт объектісі тауар түрінде болуы керек;
- мүлік бір адамнан, екінші адамға еркін өтуі керек.
Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде
түсіндіріледі. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық
реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақты
құқықтарымен міндеттерін қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: Бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттың қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Ал Ғ.А. Жайлин мұнымен келіспейді. Ақырында
заңдық мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен
анықталады. Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай. Осыдан әрі
біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттерін жекелеп
талдауға көшеміз.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жаалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет.
ҚР Президентінің Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес,
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған:
инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен құрамы
туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін қарастырады. Олар
басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттік
тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Қазақстанда азаматтар мен кәсіпкерлер өздерінің экономикалық
мақсаттарына жету үшін ақшаны оның әртүрлі нысандарында қолдана отырып,
жақында ғана мүмкін емес болып есептелген қарым қатынастарды жүзеге
асыруда. Бұдан бөлек, шет ел бизнесмендері мен заңгерлері қазақстандық
тәжірибеге дамыған нарықтардағы ақшаны пайдаланумен байланысты бірқатар
тетіктерді "импорттаған". Ал
Қазақстанның заңдарының негізде мұндай тетіктерді жүзеге асыру
мүмкіндіктерін қарастырғанда бұл саладағы қажетті құқықтық нормалардан
бөлек, бұл мәселелер бойынша теориялық ізденістердің де жоқтығы да көзге
түседі.
Шет ел тәжірибесіне жүгінсек, ақша айналымын реттейтін шет ел
заңнамасы, ақша құралдары нысандарының өзгеруімен, үлке өзгеріске түскенін
көруге болады. Әдебиетке сәйкес банктік тәжірибенің қағаз жеткізілімдерден
электронды жеткізілімдерге өтуі заңнаманың өзінің өзгеруіне алып келді.
Бұл жұмыста біз бағалы қағаздар мен ақшаның азаматтық құқықтың
объектілері ретінде құқықтық реттелуі мәселесін қарастырамыз. Себебі,
жоғарыда айтылып кеткендей, бүгінгі таңда аталмыш объектілерге қатысты
құқықтық қатынастарды реттеуде көптеген шешілмеген мәселелер бар.
Азаматтық кодекстің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және
қозғалмайтын болып екіге бөлінеді. Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу
екі жағдайға байланысты: яғни материалдық жағынан затты жерден айыруға
болмайтындығына және оны орнынан қозғау үшін шығындану қажеттігіне
байланысты.
Кейбір жағдайларда, заң қозғалатын мүліктерді, атап айтқанда әуе және
теңіз кемелерін, ішкі суда жүзу кемелерін, "өзен-теңіз" жүзу кемелерін,
ғарыш объектілерін қозғалмайтын түрге жатқызады. Қозғалмайтын мүлікке
теңестірілетін объектілер тізімі толық еместігін еске сала кеткен жөн.
Азаматтық кодексте заң актілері бойынша қозғалмайтын заттарға өзге
мүліктер де жатқызылуы мүмкін.
Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да құқықтар, бұл
құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік
тіркелуге тиіс (АК-тің 118 -бабының 1 -тармағы).
Қозғалмайтын мүліктің ерекше түрінің бірі кәсіпорын болып табылады.
Заң бойынша "кәсіпорын" термині екі мағынада кәсіпорын деп аталады (АК-тің
102-104 баптары).
Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мұндай кәсіпорын мемлекеттік
тіркеуден өтеді.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешен
құқық объектісі түріндегі кәсіпорын деп танылады (АК-тің 119-бабының 1-
тармағы). Яғни ондай кәсіпорын құқық объектісі болып табылады, кәсіпорын
тұтасымен немесе оның бір бөлігі сатып алу-сату, кепілге, жалға беру
шарттарының және басқа да мәмілелердің объектісі болуы мүмкін, ол әкімшілік
тәртіппен өзге субъектіге берілуі ықтимал.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорын құрамына оның қызметіне қажетті деген
барлық мүлік түрлері енеді. Соның ішінде үйлер, ғимараттар, құрылыстар,
құрал-жабдықтар, шикізаттар, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқығы, борыштар, сондай-ақ атауын белгілейтін белгілер (фирманың атауы,
тауар белгілері), егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе,
және тағы басқа айрықша құқықтар болады.
Мүліктік кешеннен қандай да бір объектіні алу заңда немесе шартта
көрсетілуі тиіс. Кәсіпорынның меншік құқығы мен басқа да құқықтары басқа
тұлғаға өткенде, сол тұлға жоғарыда аталған құқықтардың бәрінің бірдей
өзіне берілуін талап ете алады.
Азаматтық кодекстің 116-бабының талаптарына сәйкес заттар айналымнан
еркін берілетін немесе ауысатын, айналымнан алынып тасталатын және
айналымда шек қойылатын түрлерге бөлінеді.
Азаматтық кодексте айналымнан алынып тасталатын (шығарылған) зат деп
азаматтық құқыққа объект бола алмайтын заттарды айтады. Бұл ретте осы
заттар адамдардың меншігінде болмайды деген тұжырым жасалады.
Заң "айналымнан алынып тасталған" деген сөзді басқа да мағынада
қолданады - мемлекеттік тәртіптің және қоғамдық қауіпсіздіктің қамын ойлап
иелік ету жолы айрықша жағдайға қойылған заттарға да қолданады. Мәселен,
айналымнан шығарылған жеке заттарға мыналарды жатқызуға болады: қару,
радий, гелий және т.с.с. Алайда, бұл заттардың көпшілігі мемлекеттің дара
меншіктік объектісі болып табылады.
Азаматтар тиісті өкімет орнының рұқсаты бойынша бұл заттарды алып,
оған иелік ете алады (АК-тің 116-бабы, 3-тармағы). Берілуге рұқсат
етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып тасталған заттар) заң
құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс.
Азаматтық құқықтың объектілерінің көбі айналым қабілетті болып
келетіндігінен өзгеге еркін түрде беріліп, бір тұлғадан екіншісіне ауыса
береді.
Азаматтық кодексте басқа біреуге беруге болмайтын материалдық емес
игіліктер жөнінде арнайы талап бар. Мұндай игіліктер тізімі Азаматтық
кодекстің 115-ба-бының 3-тармағында керсетілген: олар - өмір, денсаулық,
тұлғаның ар-намысы және т.б.
Заттарды бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлу оның табиғатына тән нәрсе
(АК-тің 120-бабы). Бөлінетін зат бөлген кезде өзінің бастапқы қасиетінен
айрылмайды.
Бөлінбейтін зат бөлінгенде мәнін (өзінің шаруашылық мақсатын) жоғалтып
алады, соңдай-ақ құжаттарында көрсетілгеніндей, бөлуге жатпайтын заттар
кездеседі (мәселен, ескерткіш).
Енді күрделі заттар деген ұғымға тоқтала кетейік. Егер әр текті заттар
бірігіп бір мақсатқа пайдаланылса әрі бүтін бір затты құрайтын болса, олар
бір зат деп қаралады. Оған мысал ретінде кітапхананы, пошта маркаларының
коллекциясын және т.б. айтуға болады.
Күрделі заттарды бөлу мақсаты Азаматтық кодекстің 121-бабында
айтылған: күрделі зат жөнінде жасалған мәміленің күші, егер шартта өзгеше
белгіленбесе, оның бәрлык кұрамдас бөліктеріне қолданылады.
Азаматтық кодексте затты басты және керек-жарақ (қосалқы) деп бөледі
(АК-тің 122-бабы). Басты зат деп дербес бола алатын және азаматтық құқықтық
қатынастың тікелей пәні болып табылатын затты айтады.
Керек-жарақ (косалқы) зат басты затқа қызмет етеді, өйткені, олардың
шаруашылық мақсаты бір болады, егер заңдарда немесе шартта өзгеше
белгіленбесе, басты затқа ілесіп жүреді (мәселен, құлыптың кілті,
скрипканың қыл керілген шыбығы, т.б.).
Азаматтық кодексте жемістер, азық-түлік және табыстар деген заттар да
қаралған. Бұл — затты пайдалану нәтижесінде алынған түсім. Жемістер деп
отырғанымыз малдың төлі, жеміс ағаштарының жемісі және т.б., ал табыстар
азаматтық айналымда пайда түсіреді, оған жалдамалы ақы, пайыздар және т.
б., азық-түлік (өнім) дегеніміз өндірістік мақсатқа орай затты пайдаланудан
түскен өнімдер болып табылады.
Затты пайдаланудан түскен нәтижені оның заңды меншік иесі еншілейді.
Егер занда немесе шартта өзгеше көзделмесе, Азаматтық кодекс түскен өнімді,
жемісті және табысты заң бойынша оның меншік иесінің пайдалануына басым
құқығы берілуін қамтамасыз етеді.
Азаматтық кодекс жануарларды да объект ретінде қарастырады. Азаматтық
кодекстің 124-бабына сәйкес жануарларға қатысты қатынастарға егер заңдарда
өзгеше көзделмесе, жалпы ережелер қолданылады.
Сатып алу-сату шарттың объектілері. Құқықтық қатынастардын
объектілері жөнінде заң өдебиеттерінде өр түрлі көзқарастар бар. Бір
авторлардын пікірінше, оның субъектілерінін мінөз-құлқы ғана құқықтық
қатынастардын объектісі бола алады. Ал оның субъектілерінін материалдық
немесе материалдық емес игілігіне бағытталған мінөз-құлқы, тиісінше,
азаматтық-құқықтық қатынастардын объектісі болып табылады.
Цивилистердің көпийлігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық
қатынастардын объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардын да объектісі
болады.
Азаматтық құқықтар объектілерінін негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ііііінде шетеддік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілетін қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтін объективтелген
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру
құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады.
Мүліктік емес өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның емірі,
денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке
өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне құқығы,
авторлық құқығы, шығармаларына қол сүғылмау құқығы және басқа материалдық
емес игіліктері мен құқықтары жатады.
Сатып алу, сату шартының субъектілері:
1. Сатушы
2. Сатып алушы.
Сатып алу, сату шартының нысаны, ауызша жазбаша, жай жазбаша,
нотариалды, конклюдентті.
Шарттың кез-келген ережесі бұзылған жағдайда жауапкершілік туындауы
мүмкін.
Жауапкершіліктің нысаны:
5. Айыппұл төлеу.
6. Келтірілген шығынды өтеу.
Сатылған мүліктің сапасы немесе саны шартқа сәйкес келмесе жәбірленуші
тарапқа заң бойынша қосымша құқықтар берілген. Ол құқықтар Азам. Код. 419-
428 бда.
Егер сатылған тауардың сапасы шартқа сәйкес келмесе, сатып алушы өз
қалауынша сатушыдан:
- сатып алу бағасын сол мөлшерде кемітуді;
- қисынды мерзімде тауардың кемшіліктерін жоюға жұмсалған өз
шығындарын өтеуді;
- сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетін тауармен алмастыруды;
- шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын
қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатушының негізгі міндеті:
- сатылған мүлікті сатып алушының иелігіне беру;
- сатып алушының меншік құқының пайда болуын қамтамасыз ету;
- сатылған тауарды сақтауды қамтамасыз ету.
Сатып алу-сату шарттың субъектілері мен объектілері
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъек-тшерінін ауқымы АК-ның
2-тарауында айқындалған.
Құқық, оның ішінде азамагтық құқық реттеп отыратын қатынастар қоғамдық
қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып табылады. Жекелеген
иңдивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер осындай
қатынастардын қатысушылары бола алады.
Заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық
құқық субьек-тілерін белгілеу үшін өдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы
термин пайдаланылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам
ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктін бөлуын талап етеді, ал ол
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілегтілігін қамтиды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық
қабілеттілігі деп түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды
жүзеге асыру, сондай-ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет
қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтерді жеке адамдар деп атайды. "Жеке адамдар" ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетелдіктерді және азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды.
Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардын субъектілері
Қазақстан Рес-публикасынын азаматтары болады, сондықтан құқықтық
нормаларда, өдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай нормалардын
қағидалары тек Қазақстан Республикасының азаматтарына таралады дегеңді
білдірмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясынын 12-бабына сәйкес,
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін
белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді
атқарады.
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрынымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болын танылады.
Ұйымдардын филиалдары мен окілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері
бола алмайды, ойткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды (АК-ның 43-
бабы).
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады (33-бап).
Қызметінің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар коммерциялық және
коммерциялық емес заңды тұлғаларға болінеді. Өз қызметінін негізгі мақсаты
ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға
жатады.
Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге мақсаттар үшін құрылады.
Мәселен, діни бірлестіктін негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және тиісті
дінді тарату болып табылады.
Заң актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды
тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысаңдардын
жеткілікті тізбесі Азаматтық кодексте берілген (34-бап).
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардын
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық боліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) бөлуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардын өзге де қатысушыларымен тең негіздерде
әрекет етеді (АК-ның 111, 112-баптары).
Мемлекет пен әкімшілік-аумақтъіқ бөліністер заңды тұлғалар болып
табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады (заң актілерінде
көзделген жағдайлардан басқа реттерде).
Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары,
шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, Қазақстан
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық
қатынастардын субъектілері бола алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінін теңдігі мынадай жалпы
методологиялық алғышартқа байланысты: бір-біріне бағынбайтын субъектілер
азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері болады, заң оларды азаматтық
құқықтарды иеленуде, жүзеге асыруда, қорғауда тең деп таниды, міндеттері
жөнінен және олардың бұзылуы үшін де тең деп біледі. Азаматтық құқық
субъектілерінің ешқайсысы бір-біріне бұйрық бере алмайды, сондықтан өзара
келісім олардың қатынастарынын негізін құрайды. Нақтырақ айтқанда,
субъектілердін теңдігі мыналарды білдіреді:
— азаматтық құқықтық қатынастарға ене отырып, мемлекет немесе оның
әкімшілік-аумақтық бөліністері өздерінін азаматтық-құқықтық серіктестерінен
— азаматтан немесе заңды тұлғадан ешқандай артықшылықтарға ие болмайды;
— көз келген ұйымдық нысандағы заңды тұлға азаматтық құқықтық қатынастардын
субъектілері ретінде жеке тұлғаларға теңестіріледі;
— шетелдік азаматтар және шетелдік заңды тұлғалар Қазақстан азаматтары мен
заңды тұлғалары секілді, азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Заң актілерінін тікелей ұйғарымы бойынша мұндай теңдіктен кейбір
ерекше жағдайларға орын берілуі мүмкін (мысалы, қараңыз: "Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР Президентінің Заң күші бар жарлығы).
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны. Сапаға қатысты талаптар сатып алу - сату
туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына қарамастан
осы үш талапты да сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға
болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына қатысты
талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар шарттардың өздерімен емес,
тікелей заңнама нормаларымен анықталады.
Адамдар мен ұйымдар өзара мәмілелер жасасын, құқық субъектісінін тұлға
деп аталатын қоғамдық қасиеті ретінде ғана құқықтық қатынастарға қатыса
алады.
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда әрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады.
Ал ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы
да, болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да
мүмкін. Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен
әкімшілік-аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz