ОРТА АЗИЯ ЖӘНЕ АРАБ ҒЫЛЫМЫ

Жоспар
Кіріспе

1. Әбунасір Фараби
2. Хорезми
3. Аристотель

Арабтар Орта Азияны жаулап алып арабтардың бұратана халықтармен байланысын кеңейтуді көздеді (сөз арасында айта айта кетейік: Уәсих грек қызынан, Мүтәуәкіл хорезмдік күннен, Мүстәин славян қызы — күңнен туған болатын).
Бұлардың саясаты ойына келгенін істеп дағдыланып алған араб бай-батшаларына ұнамады, соңдықтан олар халифтарға қастандық жасаумен, билікке таласумен болды. IX ғасырдағы халифтар арабтарға сенбей, жауынгер түркілерден құрастырылған гвардияға ғана сүйенетін болды. Осының арқасында тұтқын түркілердің біразы құлдықтан құтылды.
Алғашқы кезде арабтар жаулап алған елдерінің табиғи байлықтарын игеріп пайдаланумен қатар мәдени және ғылыми мұраларын да игеру жұмысымен шұғылданды. Кейінрек арабтардың өз ішінен де көрнекті ғалымдар шына бастады. Араб ғалымдары да арабтардың қол астындағы басқа елдердің ғалымдары да ғылыми еңбектерін араб тілінде жазды. Соның арқасында араб тілінде көптеген ғылым кітаптары (қолжазбалар түрінде) туды. Біздің жыл санауымыздың I ғасырынан бастап, сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты, грек ғылымы жойылыға кетті. Еуропа халықтары жаппай дерлік сауатсыз болды. Шіркеу басшылары өнер-білімге қуғын жасады. Бірен-сараң ғалымдар инквизиция сотының үкімдері бойынша VII ғасырда бүкіл Еуропада жалғыз - ақ математик болыпты. Ол Беда деген монах екен. Беда арифметиканың төрт амалын түгел біледі екен...
Еуропа мәдениетінің осындай мүшкіл, мүлде құруға айналған кезінде ғылымды шығармаларын араб тілінде жазған Шығыс талымдары дамыған. Олар грек ғылымын кайта жандандырып, ілгері бастырды, Евклид иен Аристотельдің еңбектерін мүмкін болтанынша жинап алып, кейінгі ұрпақгарға қалдырды. ХVIІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген Еуропа ғалымдары жете зерттеместен, араб тілінде жазған ғалымдардың бәрін де арабтар деп есептеді. Бұл қате соңғы кезде ғана түзетіле бастады. Тіл мен ұлт бір емес.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ОРТА АЗИЯ ЖӘНЕ АРАБ ҒЫЛЫМЫ.

Арабтар Орта Азияны жаулап алып арабтардың бұратана халықтармен
байланысын кеңейтуді көздеді (сөз арасында айта айта кетейік: Уәсих грек
қызынан, Мүтәуәкіл хорезмдік күннен, Мүстәин славян қызы — күңнен туған
болатын).
Бұлардың саясаты ойына келгенін істеп дағдыланып алған араб бай-
батшаларына ұнамады, соңдықтан олар халифтарға қастандық жасаумен, билікке
таласумен болды. IX ғасырдағы халифтар арабтарға сенбей, жауынгер
түркілерден құрастырылған гвардияға ғана сүйенетін болды. Осының арқасында
тұтқын түркілердің біразы құлдықтан құтылды.
Алғашқы кезде арабтар жаулап алған елдерінің табиғи байлықтарын игеріп
пайдаланумен қатар мәдени және ғылыми мұраларын да игеру жұмысымен
шұғылданды. Кейінрек арабтардың өз ішінен де көрнекті ғалымдар шына
бастады. Араб ғалымдары да арабтардың қол астындағы басқа елдердің
ғалымдары да ғылыми еңбектерін араб тілінде жазды. Соның арқасында араб
тілінде көптеген ғылым кітаптары (қолжазбалар түрінде) туды. Біздің жыл
санауымыздың I ғасырынан бастап, сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайларға
байланысты, грек ғылымы жойылыға кетті. Еуропа халықтары жаппай дерлік
сауатсыз болды. Шіркеу басшылары өнер-білімге қуғын жасады. Бірен-сараң
ғалымдар инквизиция сотының үкімдері бойынша VII ғасырда бүкіл Еуропада
жалғыз - ақ математик болыпты. Ол Беда деген монах екен. Беда арифметиканың
төрт амалын түгел біледі екен...
Еуропа мәдениетінің осындай мүшкіл, мүлде құруға айналған кезінде
ғылымды шығармаларын араб тілінде жазған Шығыс талымдары дамыған.
Олар грек ғылымын кайта жандандырып, ілгері бастырды, Евклид иен
Аристотельдің еңбектерін мүмкін болтанынша жинап алып, кейінгі ұрпақгарға
қалдырды. ХVIІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген Еуропа ғалымдары жете
зерттеместен, араб тілінде жазған ғалымдардың бәрін де арабтар деп
есептеді. Бұл қате соңғы кезде ғана түзетіле бастады. Тіл мен ұлт бір емес.
Мәселен, ұлы Ньютон, өзі ағылшын бола тұрып, шығармаларын латын тілнде
жазған. Эйнштейн ұлты еврей бола тұрып неміс және ағылшын тілдерінде
жазған. Орта Азияның көптеген ғалымдары — Хорезми, Жауһари, Фараби, Бируни,
Хайям тағы басқалар бұрын араб ғалымдары ретінде аталып келген. Қазір
олар өз Отанын тауып отыр.
Әб Абдолла Мұхаммед ибн Мұса ал-Хорезми ал-Мәджуси787 жылы шамасында
Хиуада туып, 850 жылы шамасында Бағдадта кайтыс болған.
Оның ныспысы, яғни фамилиясына тіркестірілген жер аты, Хорезмде
туғанын көрсетеді. "Әл-Мәджуси" — "Мәджус тұқымнан" деген сөз. Ислам
дінінен бұрын Орта Азия халықтары Күнге және оның жердегі бейнесі ретінде
отқа табынатын еді. Мұндай жора ежелгі түркілерде де болатын. Мәселен,
казақтардың ескі ғұрпында болып келген отпен аластау, келін түскенде отқа
май қүю, жер ошақты аттамау т.с с. жосықтары — осы отқа табыну салтының
салдарлары. Отка табынушыларды арабтар мағи немесе мәждус (сыйқыршылар) деп
атаған. Мәждус абыздарының
Өмірі - георема дәлеліндей.
Кітабы- ксйінгіге салеміндей.
басым көпшілігін басқыншылар кырып тастаған. Хорезмидің аталары да қуғынға
ұшыраған.
Ерте кезде жасы үлкен немесе кұрметті адамның атын атамайтын. оны
"пәленшденің әкесі" деп, баласының есімі арқылы айтатын әдет болған.
Мұндай, баласының есімі арқылы айтылатын, есім кұпия делінеді. "Әбу" —
"әкесі" деген сөз. "Әбу Абдолла" деген кұпияға карағанда Хорезмидің Абдолла
деген баласы болуы керек. бертін кұпия алғашқы мағынасынан айырылып, нақты
есім болып кеткен. Мысалы, XV-XX асырлардағы Әбубәкір, Әбуталіп, Әбуғали
сияқты есімдер кұпия емес. Ғалымның өз аты- Мұхаммед, әкесінің аты — Мұса.
"Ибн" — "ұлы, баласы" деген сөз.
Сонда "Мүхаммед Мұса ұлы" болған. Хорезмидің өмірбаяны сақ-талмаған. Оның
өмірі мен қызметі туралы мағлуматтарды ға-лымның біздің замандымызға жеткен
шығармаларынан, орта ғасырларда өмір сүрген авторлардың еңбектеріндегі азды-
көпті деректерден, әр түрлі жанама хабарлардан аламыз. Жасынан зерек және
саналы болып өскен, өз Отанын шексіз сүйген ("Хорезми" деуінің өзіде Отанды
сүю белгісі емес пе?!) Хоррзми жергілікті медрсседе оқып сауатын ашқан,
одан кейін қолына түскен кітаптарды оқып, өз бетімеи білімін көтерген.
Халық арасындағы абыздар мен ертегілерді, жырлар мен дастандарды жаттаған.
Орта Азия мен Иранның бір талай қалаларында болып өзінің тарих, география,
астрономия, медицина жөніндегі мағұлматтарын толықтырған. Ана тілімен қатар
парсы, араб және Үндістанның ежелгі әдеби тіл — санскргаті үйренген. Кейбір
деректерге карағанда ескі еврей тілін де білген. Жиырма жасында керуендерге
ілесіп, білім қуып, Бағдадқа келген.
Дарынды және еңбек сүйгіш Хорезми Бағдадта ғылыми жұмыстармен
шұғылданған. Ежелгі грек тілін үйренген. "Даналық үйіндегі" кітаптарды
оқып, гректер мен үндістердің ғылыми мұраларын бойына сіңірген. Бес тілді
еркін білген Хорезми Бағдадта аға ғалым ретінде таныған. Кітапхана мен
обсерваторияны бсақару, ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру 35 жасында
Хорезмиге тапсырылған.
Обсерваторияда Хорезми аспан денелерін зерттеді. Зерттеулердің
нәтижесі "Астрономиялық таблицалар" атты әйгілі еңбегінде жарияланды.
Арабтар ғылыми астрономиямен VШ ғасырдьгң аяғынада ғана танысқан болатын.
773 жылы Үндістанның Бағдатқа пандит Мәңке деген бір көрнекті дәрігер және
астроном-ғалым келген. Ол арабтарға одан 150 жыл бұрын жазылған жұлдыздар
кітабының санскрит тіліндегі, "Синдхинд" деп аталған, конспектісін берген.
Бұл конспектіні Мұхаммед ибн Ибраһим ал-Фазари араб тіліне аударған. Араб
астрономиясы осы кезден басталады. "Синдхинд" бірнеше рет өңделіп
жарияланған. Хорезмидің редакциясымен ол екі рет шықкан. "Синдхиндқа"
Хорезми көлемді теориялық кіріспе жазған.
Хорезмидің өзі жазған "Астрономиялық таблитцалардың" түп нұсқасы
сақталмаған. Мұны 1007 жылы Әбу ал-Қасым Мәсләма ал-Мәджирити (яғни Мадрид
қаласынан) деген испандық араб өңдеп жариялаған екен. Ол да сақталмаған.
Бірақ осы соңғы өңделеген варианттың 1126 жылы шыққан латын тіліндегі
аудармасы сақталып қалған. Авторы Хорезми екендігі айтылған. Бұл кітап
Ньютон мен Гершелге дейін астрономияның Еуропадағы негізгі қуралы болып
келді. "Астрономиялық таблицалар" 1914 жылы Копенгагенде неміс тілінде
басылып шықты.
Хорезми Жер меридианының ұзындығын анықтау жұмыстарын да басқарды. Бұл
үшін Тадмор мен әр-Раққа қалаларының аралығы өлшенді. Меридианның бір
градусқа келетін доғасы 111815 метр. болып шықты. Қазіргі өлшеулер бойынша
бұл доға 110938 метр. Сонда дәлсіздік бір проценттен кем.
Хорезми Бағдадқа келген жас ғалымдарға ұстаздық етіп, көп қамқорлық
жасады. Әсіресе ол Орта Азиядан барғандарды құшақ жайып қарсы алды.
Мәселен, Хорезмидің егде тартқан кезінде оның Қарамағында Бағдадта орта
азиялық ғалымдар — ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.