ОРТА АЗИЯ ЖӘНЕ АРАБ ҒЫЛЫМЫ

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ОРТА АЗИЯ ЖӘНЕ АРАБ ҒЫЛЫМЫ.

Арабтар Орта Азияны жаулап алып арабтардың бұратана халықтармен байланысын кеңейтуді көздеді (сөз арасында айта айта кетейік: Уәсих грек қызынан, Мүтәуәкіл хорезмдік күннен, Мүстәин славян қызы - күңнен туған болатын) .

Бұлардың саясаты ойына келгенін істеп дағдыланып алған араб бай-батшаларына ұнамады, соңдықтан олар халифтарға қастандық жасаумен, билікке таласумен болды. IX ғасырдағы халифтар арабтарға сенбей, жауынгер түркілерден құрастырылған гвардияға ғана сүйенетін болды. Осының арқасында тұтқын түркілердің біразы құлдықтан құтылды.

Алғашқы кезде арабтар жаулап алған елдерінің табиғи байлықтарын игеріп пайдаланумен қатар мәдени және ғылыми мұраларын да игеру жұмысымен шұғылданды. Кейінрек арабтардың өз ішінен де көрнекті ғалымдар шына бастады. Араб ғалымдары да арабтардың қол астындағы басқа елдердің ғалымдары да ғылыми еңбектерін араб тілінде жазды. Соның арқасында араб тілінде көптеген ғылым кітаптары (қолжазбалар түрінде) туды. Біздің жыл санауымыздың I ғасырынан бастап, сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты, грек ғылымы жойылыға кетті. Еуропа халықтары жаппай дерлік сауатсыз болды. Шіркеу басшылары өнер-білімге қуғын жасады. Бірен-сараң ғалымдар инквизиция сотының үкімдері бойынша VII ғасырда бүкіл Еуропада жалғыз - ақ математик болыпты. Ол Беда деген монах екен. Беда арифметиканың төрт амалын түгел біледі екен . . .

Еуропа мәдениетінің осындай мүшкіл, мүлде құруға айналған кезінде ғылымды шығармаларын араб тілінде жазған Шығыс талымдары дамыған. Олар грек ғылымын кайта жандандырып, ілгері бастырды, Евклид иен Аристотельдің еңбектерін мүмкін болтанынша жинап алып, кейінгі ұрпақгарға қалдырды. ХVIІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген Еуропа ғалымдары жете зерттеместен, араб тілінде жазған ғалымдардың бәрін де арабтар деп есептеді. Бұл қате соңғы кезде ғана түзетіле бастады. Тіл мен ұлт бір емес. Мәселен, ұлы Ньютон, өзі ағылшын бола тұрып, шығармаларын латын тілнде жазған. Эйнштейн ұлты еврей бола тұрып неміс және ағылшын тілдерінде жазған. Орта Азияның көптеген ғалымдары - Хорезми, Жауһари, Фараби, Бируни, Хайям тағы басқалар бұрын араб ғалымдары ретінде аталып келген. Қазір олар өз Отанын тауып отыр.

Әб Абдолла Мұхаммед ибн Мұса ал-Хорезми ал-Мәджуси787 жылы шамасында Хиуада туып, 850 жылы шамасында Бағдадта кайтыс болған.

Оның ныспысы, яғни фамилиясына тіркестірілген жер аты, Хорезмде туғанын көрсетеді. "Әл-Мәджуси" - "Мәджус тұқымнан" деген сөз. Ислам дінінен бұрын Орта Азия халықтары Күнге және оның жердегі бейнесі ретінде отқа табынатын еді. Мұндай жора ежелгі түркілерде де болатын. Мәселен, казақтардың ескі ғұрпында болып келген отпен аластау, келін түскенде отқа май қүю, жер ошақты аттамау т. с с. жосықтары - осы отқа табыну салтының салдарлары. Отка табынушыларды арабтар мағи немесе мәждус (сыйқыршылар) деп атаған. Мәждус абыздарының

Өмірі - георема дәлеліндей.

Кітабы- ксйінгіге салеміндей.

басым көпшілігін басқыншылар кырып тастаған. Хорезмидің аталары да қуғынға ұшыраған.

Ерте кезде жасы үлкен немесе кұрметті адамның атын атамайтын. оны "пәленшденің әкесі" деп, баласының есімі арқылы айтатын әдет болған. Мұндай, баласының есімі арқылы айтылатын, есім кұпия делінеді. "Әбу" - "әкесі" деген сөз. "Әбу Абдолла" деген кұпияға карағанда Хорезмидің Абдолла деген баласы болуы керек. бертін кұпия алғашқы мағынасынан айырылып, нақты есім болып кеткен. Мысалы, XV-XX асырлардағы Әбубәкір, Әбуталіп, Әбуғали сияқты есімдер кұпия емес. Ғалымның өз аты- Мұхаммед, әкесінің аты - Мұса. "Ибн" - "ұлы, баласы" деген сөз.

Сонда "Мүхаммед Мұса ұлы" болған. Хорезмидің өмірбаяны сақ-талмаған. Оның өмірі мен қызметі туралы мағлуматтарды ға-лымның біздің замандымызға жеткен шығармаларынан, орта ғасырларда өмір сүрген авторлардың еңбектеріндегі азды-көпті деректерден, әр түрлі жанама хабарлардан аламыз. Жасынан зерек және саналы болып өскен, өз Отанын шексіз сүйген ("Хорезми" деуінің өзіде Отанды сүю белгісі емес пе?!) Хоррзми жергілікті медрсседе оқып сауатын ашқан, одан кейін қолына түскен кітаптарды оқып, өз бетімеи білімін көтерген. Халық арасындағы абыздар мен ертегілерді, жырлар мен дастандарды жаттаған. Орта Азия мен Иранның бір талай қалаларында болып өзінің тарих, география, астрономия, медицина жөніндегі мағұлматтарын толықтырған. Ана тілімен қатар парсы, араб және Үндістанның ежелгі әдеби тіл - санскргаті үйренген. Кейбір деректерге карағанда ескі еврей тілін де білген. Жиырма жасында керуендерге ілесіп, білім қуып, Бағдадқа келген.

Дарынды және еңбек сүйгіш Хорезми Бағдадта ғылыми жұмыстармен шұғылданған. Ежелгі грек тілін үйренген. "Даналық үйіндегі" кітаптарды оқып, гректер мен үндістердің ғылыми мұраларын бойына сіңірген. Бес тілді еркін білген Хорезми Бағдадта аға ғалым ретінде таныған. Кітапхана мен обсерваторияны бсақару, ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру 35 жасында Хорезмиге тапсырылған.

Обсерваторияда Хорезми аспан денелерін зерттеді. Зерттеулердің нәтижесі "Астрономиялық таблицалар" атты әйгілі еңбегінде жарияланды. Арабтар ғылыми астрономиямен VШ ғасырдьгң аяғынада ғана танысқан болатын. 773 жылы Үндістанның Бағдатқа пандит Мәңке деген бір көрнекті дәрігер және астроном-ғалым келген. Ол арабтарға одан 150 жыл бұрын жазылған жұлдыздар кітабының санскрит тіліндегі, "Синдхинд" деп аталған, конспектісін берген. Бұл конспектіні Мұхаммед ибн Ибраһим ал-Фазари араб тіліне аударған. Араб астрономиясы осы кезден басталады. "Синдхинд" бірнеше рет өңделіп жарияланған. Хорезмидің редакциясымен ол екі рет шықкан. "Синдхиндқа" Хорезми көлемді теориялық кіріспе жазған.

Хорезмидің өзі жазған "Астрономиялық таблитцалардың" түп нұсқасы сақталмаған. Мұны 1007 жылы Әбу ал-Қасым Мәсләма ал-Мәджирити (яғни Мадрид қаласынан) деген испандық араб өңдеп жариялаған екен. Ол да сақталмаған. Бірақ осы соңғы өңделеген варианттың 1126 жылы шыққан латын тіліндегі аудармасы сақталып қалған. Авторы Хорезми екендігі айтылған. Бұл кітап Ньютон мен Гершелге дейін астрономияның Еуропадағы негізгі қуралы болып келді. "Астрономиялық таблицалар" 1914 жылы Копенгагенде неміс тілінде басылып шықты.

Хорезми Жер меридианының ұзындығын анықтау жұмыстарын да басқарды. Бұл үшін Тадмор мен әр-Раққа қалаларының аралығы өлшенді. Меридианның бір градусқа келетін доғасы 111815 метр. болып шықты. Қазіргі өлшеулер бойынша бұл доға 110938 метр. Сонда дәлсіздік бір проценттен кем.

Хорезми Бағдадқа келген жас ғалымдарға ұстаздық етіп, көп қамқорлық жасады. Әсіресе ол Орта Азиядан барғандарды құшақ жайып қарсы алды. Мәселен, Хорезмидің егде тартқан кезінде оның Қарамағында Бағдадта орта азиялық ғалымдар - Мерві қаласынан шыққан Ахмед ибн Абдолла ал-Меруәзи, Ферғаналық Мұхаммед ибң Кәсір ал-Фергани, Оңтүстік Қазақстан жерінен барған Ғабасс ибн Сәид ал Жауһари тағы басқалар қызмет істеді.

Хорезми - ұлы географ. Оның "Китаб сурәт ал-ард" - "Жер түрлері жайындағы кітабы'" араб географиясының негізгі арқауы болды. Бұл еңбектің де түп нұқсасы сақталмаған, дүние жүзіңде XI ғасырда жазылған жалғыз ғана рабша көшірмесі бар. Көшірме 1878 жылы табылған, оны 1926 жылы чех географы Х. Мжик бастырып шығарған.

Әбунасір Фараби .

Арабтар несториандармен ауылүй қона берген, өйткені ислам діні бойьшша да Христос құдай емес, адам. Құранда оны "Ғайса пайғамбар" дейді. Грек ғалымын арабтарға жеткізуде несториан ғалымдар елеулі роль атқарған. Бағдад, Дамаск, Халеб, Харран маңында несториандар көп болған. Өз тұсыңдағы ғылымды жұрт қатарлы меңгеріп, ғалым ретінде қалыптасып аты шыққаннан кейін Фарабиға ой түседі.

Осы жалпылама тасқынның соңынан жүзе беру керек пе, әлде сан салалы ғылымның бір саласын таңдап алып, шың басына шығу керек пе? Фараби ұзақ толғанып, жеті рет өлшеп, бір-ақ кеседі. Ол өзінің ең, негізгі мамандығы етіп философия ғылымын таңдап алады. Грамматика -тіл ғылымы, астрономия - аспан ғылымы, арифметика -сан ғылымы т. с. с. Аристотельдің айтуынша философия осылардың бәрі туралы ғылым, адам өнерінің ең асылы, биігі. Ежелгі заманның философиясы Аристотельдің еңбектерінде жинақталған. Бірақ оның кітаптары оңайлықпен алынбайтын қамалдар сияқты, оларды түсініп оқуж және толық игеру үшін Аристотельдің өзіндей терең білімді болу керек. Фарабидің есіне қыпшақ мақалы түсті:"жығылсаң нардан жығыл". Ойланып жүріп, Аристотель "тауына" апаратын жолды тапты. Ол жол-ал-Киндидің кітаптары еді. Әл - Кинди шығармаларының көпшілігі орта ғасырларда-ақ жойылып кеткен. Шығысты зерттеуші неміс ғалымы Х. Риттер үстіміздегі ғасырдың отызъншы жылдарында Түркияның Стамбул қаласынан оның 29 кітабының ескі қолжазбаларын тапқан. "Арабтардан шықкан философтың" ең көрнекгі еңбектері:"Аристотель кітаптарының саны туралы", "Ақыл туралы", "Бірінші философия туралы". Фараби бұларды зейін салып, сүйсіне оқыған.

Енді Аристотельдің, өзіне тоқталып өтейік. "Ерте заманның асқан ойшылы Аристотель" - ғылымдар тарихында өзінің мәңгі өшпес ізін калдырған адам. Оның шығармалары әлеуметтік ой- пікрдің дамуына елеулі белес болды. Аристотелъ өз заманындағы ғылымдарды түгел меңгерді, оларға жаңа бағыттар сілтеді, логика, саяси экономия тағы басқа кейбір ғылымдардың іргесін қалады. Философияны жаңа сатыға көтерді. Оның бірталай еңбектері әлі күнге шейін өзінің ғылыми және тарихи маңызын жойған жоқ. Евклид, ал-Кинди, Фараби, ибн Сина, Хаям тағы басқа ой алыптары соның кітаптарын оқып кемелденді, ғылым шыңдарына шықты. Галилей, Декарт, Ньютон, Лейбнец, Гегель ұлы гректің даналарына бас иді. "Ерте замандағы грек философтарының бәрі де туысынан стихиялық диалектиктер еді, ал олардың арасындағы асқан жетік ақыл иесі Аристотель диалектикалық ойлаудың ең маңызды формаларын сол уақытта-ақ зерітеген еді" (Ф. Энгельс, Анти-Дюринг, Қазақ мемлекет баспасы, 1957 жыл, 23-бет) .

Аристотель біздің жыл санауымйздан бұрынғы 384 жылы гректердің Фракиядағы Стагара деген колониясында туған. Соңдықтан Аристотельді кейде Стагирт деп те атайды. Әкесі Македония патшасының дәрігері болған. Аристотель білімді Афины каласында, Платон академиясында алған, онда Платон өлгенге дейін, 20 жыл өмірін өткізген. 343-335 жылдары Ескендір Зүлкарнайынның (Александр Македонскидің) тәрбиешісі және ұстазы болып Македонияда қызмет істеген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.