Мақта кешенінің бәсекелестікке қабілеттігін арттыру проблемалары
КІРІСПЕ
1 Бәсекелестікке қабілеттіліктің және экономикалық тиімділіктің теориялық . методологиялық негіздері
2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында мақта кешенінің орны және ресурстарды пайдалануды бағалау
3 Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың басым бағыттары
4 Мақта кешенінде маркетинг, бастапқы және терең өңдеуді ұйымдастыру
5 Өңірлік мақта кешенінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың жолдары
1 Бәсекелестікке қабілеттіліктің және экономикалық тиімділіктің теориялық . методологиялық негіздері
2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында мақта кешенінің орны және ресурстарды пайдалануды бағалау
3 Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың басым бағыттары
4 Мақта кешенінде маркетинг, бастапқы және терең өңдеуді ұйымдастыру
5 Өңірлік мақта кешенінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың жолдары
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасында ауыл шаруашылығын радикалды реформалардың нәтижесінде рыноктық экономикаға өту үдерісі дамып келеді, меншік және шаруашылық жүргізудің жаңа өндірістік қатынастары қалыптасуда. Мемлекетімізде көпнышанды агроқұрылымдарға агробизнесті ұйымдастырудың әкімшілік, экономикалық және құқықтық негізін қолдау мақсатында заңнамалық, нормативтік база жасалған.
Елімізде агроөнеркәсіп кешенінің жедел дамуының 20010-2014 ж.ж. концепциясының қабылдануы, әлем рыногымен интеграциялануы, дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болып кіруі, мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын қолдануды міндеттейді.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын, саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи-жағрапиялық жағдайына, жер, су және еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік қажеттілік.
Елімізде агроөнеркәсіп кешенінің жедел дамуының 20010-2014 ж.ж. концепциясының қабылдануы, әлем рыногымен интеграциялануы, дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болып кіруі, мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын қолдануды міндеттейді.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын, саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи-жағрапиялық жағдайына, жер, су және еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік қажеттілік.
1 Мақта кешенінің экономикалық тиімділігін арттыру проблемалары, Монография. − Алматы: Агробаспа ҚазҰАУ.− 2008 − 20 б.т.
2 Мақта өсіруді ұйымдастыру және кәсіпкерлікті жоспарлау, Frints. – Шымкент. − 2004 − 9,2 б.т.
3 Агроқұрылымдар бизнес-жоспары, Frints. – Шымкент. − 2004 − 9,2 б.т.
4 Мақта-тоқыма кластерін ұйымдастырудың экономикалық негіздері (электрондық). −Жетісай: «Сырдария» университетінің КО.− 2006 − 6 м.б.
5 Мақта өсіру және өңдеуде инновациялық қызметтердің экономикалық тиімділігі // ҚазЭУ, Хабаршысы. − Алматы: «Экономика». −2004. −№2. −Б.70-72.
6 Мақта өсіру мен сатудағы бәсекелестік // ҚазЭУ, Хабаршысы. − Алматы: «Экономика». −2004. − №6. −Б. 281− 284.
7 Суармалы жерді нарықтық қатынастарға бейімдеу жолдары. // ҚазЭУ, хабаршысы. − Алматы: Экономика. −2005. − №2. −Б. 222-224.
8 Мақта кластерінің негізі-шаруа қожалықтарын қолдау жолдары. Қаржы-қаражат. − Астана:ЖШС «Финансы». −2005. − №5. −Б. 13-17.
9 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің маңызы. Қаржы-қаражат. − Астана:ЖШС «Финансы». − 2005. −№6. −Б. 58-61.
10 Мақта өсіретін агроқұрылымдардың бизне-жоспарының ерекшеліктері. Экономика и статистика. −Алматы. −2006. −№2. −Б.110− 112.
11 Жерді кешенді қалпына келтірудің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары. // ҚазҰАҰ, Ізденістер, нәтижелер. – Алматы:Агробаспа. − 2006. − №1. −Б. 36− 39.
12 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта өсіруді және өңдеуді мемлекеттік реттеу жолдары // ҚазҰАҰ, Ізденістер, нәтижелер. – Алматы:Агробаспа −2006. − №1. −Б.39− 42.
13 Ресурстардың өзара байланысы және оның мақта өндірісінің тиімділігіне ықпалы //Саясат. – Алматы: КДИ −2006. − №4. −Б. 53− 56.
14 Америка құрама штаттарында мақта кешенінің тиімділігін анықтау әдістемесі // Аграрлық нарық проблемалары.- Алматы:Экономика −2006. − №2. −Б. 68− 71.
15 Агросектордағы экономикалық дамулардың критерилері мен көрсеткіштері // Саясат.-Алматы:КДИ −2006. − №6. Б. 48− 50.
16 Шаруа қожалықтарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру.// Экономика и статистика. – Алматы:ЭиС−2007. − №2. −Б. 74− 77.
17 Мақта өнімдерінің сапасын және бәсекелестік қабілетін басқару. //Хабаршы (экономика сериясы) – Алматы: ҚазҰУ. −2006. − №2(54). −Б.146− 148.
18 Қытайдағы мақта рыногының даму бағыттары. // Экономика и статистика.- Алматы:ЭиС −2006. − №3. −Б. 87− 89.
19 Мақтаны бастапқы өңдеудің экономикалық тиімділігін арттыру проблемалары. // Аграрлық нарық проблемалары.-Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ −2006. − №4. −Б.72− 79.
20 Ауылдың тыныс тіршілігі-бәсекелестерінің басты көрсеткіші
// Аграрлық нарық проблемалары. −Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2007. −№2. Б.77− 79.
21 Мақта шаруашылықтарында тиімділік деңгейін арттыру бағыттары
// Аграрлық нарық проблемалары, Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ − №3. − 2007. −Б. 50− 55. (Ғ. Мәдиев, Ж.Шарақымбаевпен бірлесіп).
22 Проблемы государственного регулирования и поддержки производства. // Экономика и статистика. – Астана:ЭиС. −2009. − №1. −С. 24− 26.
23 Шаруа (фермер) қожалықтарының табысын реттеу және қолдау әдістері. //Аграрлық нарық проблемалары. − Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2009. − №1. −Б.55− 58 (Шарақымбаев Ж. бірлесіп).
24 Мақта саласын мемлекеттік реттеу және қолдау проблемалары. //Аграрлық нарық проблемалары. − Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2009. − №1. −Б. 71-73.
25 Пути углубления экономических реформ на селе // «Сельское хозяйства Узбекистана». – Ташкент. − 2000. − №6. −С.21− 22.
26 Некоторые особенности определения эффективности хлопкового комплекса // Вестник КырАУ –Бишкек. − 2009. −№ 2 (13). −С. 190− 193.
27 Методы регулирования и поддержки доходов крестьянских
(фермерских) хозяйств в хлопководстве // Вестник КырАУ − Бишкек. − 2009. −№ 2 (13). −С. 194− 197.
28 Проблемы государственного регулирования и повышения эффективности хлопководства в Казахстане // «Сельское хозяйство Узбекистана» Ташкент. − 2009 −№ 3 (11) −С 14− 15
29 Мақташыға көмек. −Алматы: ТалантМ. − 2000. − 1,5 т.б.
30 Мырзашөл атамекенім. −Алматы: Тұран. − 2002. −17,5 т.б.
31 Пути повышения эффективности сельскохозяственного производства в новой зоне орошения. − Шымкент: Кітап, 2003. − 100 с, 5,8 п.л.
32 Мақта өсіру және өндіруде инновациялық қызметтердің экономиқалық тиімділігі, «Білім беру жүйесінің дамуы және Қазақстанда демократиялық азаматтық қоғамның құрылу проблемалары» атты халықаралық ғылыми - практикалық конференция еңбектері. −Шымкент: Мирас университеті. − 2004. −Б.90− 92.
33 Мақта өңдеудің болашағы-ғылыми-техникалық прогресте. Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс салдары: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. −Алматы: Экономика, 2004. − VII бөлім. −Б. 230− 236.
34 Мақтаны терең өңдеудің (кластердің) экономикалық тиімділігі. Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. − Алматы:Экономика, 2005. − І− бөлім. −Б. 139− 145.
35 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта-тоқыма кластері және еңбек рыногы. Аграрлық өндірісі кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. − Алматы. Агробаспа ҚазҰАУ− 2006. −Б.303− 306.
36 Мақта бағасын белгілеу әдісі мен есептері, Алматы // Жаршы. −2006. − №9. −Б. 3− 6.
37 Мақтаны бастапқы өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру проблемалары- Алматы // Жаршы, 2006. − №10. −Б. 7− 11.
38 Мақта шаруашылықтарындағы тиімділік деңгейін арттыру бағыттары- Алматы // Жаршы, 2007. −№12. −Б. 3− 6.
39 Мақта саласындағы агроқұрылымдарды ірілендіру және типтік шаруашылықтар құрудың ұйымдық-экономикалық негіздері, − Алматы: РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2007. − 2.1. б.т. (Ғ. Мәдиев, Ж.Шарақымбаевпен бірлесіп).
40 Мақта саласында индустриалды-инновациялық дамудың проблемалары мен болашағы. ҚР БҒМ, ҚР ҰҒА, М.Әуезов атындағы ОҚМУ,. ІІ том. «Индустриалды-инновациялық даму Қазақстанның тұрақты экономикалық негізі» атты конференция материалы. – Шымкент:ОҚМУ− 2006. −Б. 238-241.
41 Мақта кешенінің тиімділігін арттыру проблемалары. «Қазақстан Республикасының бәсекелестік қабілеті 50 елдің қатарына кіру жоспарына байланысты ауылшаруашылық саласында ғылыми жобаны жасау және енгізу мәселелері»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. −Алматы: ҚазҰАУ, 2007. −Б.201-203.
42 Қазақстанның Оңтүстігінде мақта рыногының жағдайы және дамыту жолдары. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: Шымкент, «Оңтүстік полиграфия» − 2008. −Б. 187− 192.
43 Дүниежүзілік мақта рыногының жағдайы, мемлекеттік реттеу және өндірушілерді қолдау тәжірибесі. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). − Жетісай: Шымкент:«Оңтүстік полиграфия». − 2008. −Б.192− 196.
44 Агроқұрылымдарды басқаруды жетілдіру және ендіру менеджменті. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2008. −Б.196− 198.
45 Мақталы селолық округінде шаруа (фермер) қожалықтарын ірілендірудің экономикалық негіздері. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: − Шымкент:«Оңтүстік полиграфия», 2008. −Б.199− 202. (Е.Бакировпен бірлесіп)
46 Организационно-экономические основы оптимизации агрообразований и организации модели типовых хозяйств в хлопководств. – Алматы РГП «НИИ Э АПК и РСТ» − 2008. − 2.3. п.л.
47 Мырзашөлді суландырудың әлеуметтік экономикалық маңызы, ОҚО мемлекеттік мұрағаты, Мырзашөл өңірін игеру тарихы туралы республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияға дайындалған мақалалар мен баяндамалар жинағы. − Шымкент:«Кітап», 2009. −Б. 66− 68.
2 Мақта өсіруді ұйымдастыру және кәсіпкерлікті жоспарлау, Frints. – Шымкент. − 2004 − 9,2 б.т.
3 Агроқұрылымдар бизнес-жоспары, Frints. – Шымкент. − 2004 − 9,2 б.т.
4 Мақта-тоқыма кластерін ұйымдастырудың экономикалық негіздері (электрондық). −Жетісай: «Сырдария» университетінің КО.− 2006 − 6 м.б.
5 Мақта өсіру және өңдеуде инновациялық қызметтердің экономикалық тиімділігі // ҚазЭУ, Хабаршысы. − Алматы: «Экономика». −2004. −№2. −Б.70-72.
6 Мақта өсіру мен сатудағы бәсекелестік // ҚазЭУ, Хабаршысы. − Алматы: «Экономика». −2004. − №6. −Б. 281− 284.
7 Суармалы жерді нарықтық қатынастарға бейімдеу жолдары. // ҚазЭУ, хабаршысы. − Алматы: Экономика. −2005. − №2. −Б. 222-224.
8 Мақта кластерінің негізі-шаруа қожалықтарын қолдау жолдары. Қаржы-қаражат. − Астана:ЖШС «Финансы». −2005. − №5. −Б. 13-17.
9 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің маңызы. Қаржы-қаражат. − Астана:ЖШС «Финансы». − 2005. −№6. −Б. 58-61.
10 Мақта өсіретін агроқұрылымдардың бизне-жоспарының ерекшеліктері. Экономика и статистика. −Алматы. −2006. −№2. −Б.110− 112.
11 Жерді кешенді қалпына келтірудің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары. // ҚазҰАҰ, Ізденістер, нәтижелер. – Алматы:Агробаспа. − 2006. − №1. −Б. 36− 39.
12 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта өсіруді және өңдеуді мемлекеттік реттеу жолдары // ҚазҰАҰ, Ізденістер, нәтижелер. – Алматы:Агробаспа −2006. − №1. −Б.39− 42.
13 Ресурстардың өзара байланысы және оның мақта өндірісінің тиімділігіне ықпалы //Саясат. – Алматы: КДИ −2006. − №4. −Б. 53− 56.
14 Америка құрама штаттарында мақта кешенінің тиімділігін анықтау әдістемесі // Аграрлық нарық проблемалары.- Алматы:Экономика −2006. − №2. −Б. 68− 71.
15 Агросектордағы экономикалық дамулардың критерилері мен көрсеткіштері // Саясат.-Алматы:КДИ −2006. − №6. Б. 48− 50.
16 Шаруа қожалықтарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру.// Экономика и статистика. – Алматы:ЭиС−2007. − №2. −Б. 74− 77.
17 Мақта өнімдерінің сапасын және бәсекелестік қабілетін басқару. //Хабаршы (экономика сериясы) – Алматы: ҚазҰУ. −2006. − №2(54). −Б.146− 148.
18 Қытайдағы мақта рыногының даму бағыттары. // Экономика и статистика.- Алматы:ЭиС −2006. − №3. −Б. 87− 89.
19 Мақтаны бастапқы өңдеудің экономикалық тиімділігін арттыру проблемалары. // Аграрлық нарық проблемалары.-Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ −2006. − №4. −Б.72− 79.
20 Ауылдың тыныс тіршілігі-бәсекелестерінің басты көрсеткіші
// Аграрлық нарық проблемалары. −Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2007. −№2. Б.77− 79.
21 Мақта шаруашылықтарында тиімділік деңгейін арттыру бағыттары
// Аграрлық нарық проблемалары, Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ − №3. − 2007. −Б. 50− 55. (Ғ. Мәдиев, Ж.Шарақымбаевпен бірлесіп).
22 Проблемы государственного регулирования и поддержки производства. // Экономика и статистика. – Астана:ЭиС. −2009. − №1. −С. 24− 26.
23 Шаруа (фермер) қожалықтарының табысын реттеу және қолдау әдістері. //Аграрлық нарық проблемалары. − Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2009. − №1. −Б.55− 58 (Шарақымбаев Ж. бірлесіп).
24 Мақта саласын мемлекеттік реттеу және қолдау проблемалары. //Аграрлық нарық проблемалары. − Алматы:РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2009. − №1. −Б. 71-73.
25 Пути углубления экономических реформ на селе // «Сельское хозяйства Узбекистана». – Ташкент. − 2000. − №6. −С.21− 22.
26 Некоторые особенности определения эффективности хлопкового комплекса // Вестник КырАУ –Бишкек. − 2009. −№ 2 (13). −С. 190− 193.
27 Методы регулирования и поддержки доходов крестьянских
(фермерских) хозяйств в хлопководстве // Вестник КырАУ − Бишкек. − 2009. −№ 2 (13). −С. 194− 197.
28 Проблемы государственного регулирования и повышения эффективности хлопководства в Казахстане // «Сельское хозяйство Узбекистана» Ташкент. − 2009 −№ 3 (11) −С 14− 15
29 Мақташыға көмек. −Алматы: ТалантМ. − 2000. − 1,5 т.б.
30 Мырзашөл атамекенім. −Алматы: Тұран. − 2002. −17,5 т.б.
31 Пути повышения эффективности сельскохозяственного производства в новой зоне орошения. − Шымкент: Кітап, 2003. − 100 с, 5,8 п.л.
32 Мақта өсіру және өндіруде инновациялық қызметтердің экономиқалық тиімділігі, «Білім беру жүйесінің дамуы және Қазақстанда демократиялық азаматтық қоғамның құрылу проблемалары» атты халықаралық ғылыми - практикалық конференция еңбектері. −Шымкент: Мирас университеті. − 2004. −Б.90− 92.
33 Мақта өңдеудің болашағы-ғылыми-техникалық прогресте. Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс салдары: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. −Алматы: Экономика, 2004. − VII бөлім. −Б. 230− 236.
34 Мақтаны терең өңдеудің (кластердің) экономикалық тиімділігі. Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. − Алматы:Экономика, 2005. − І− бөлім. −Б. 139− 145.
35 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта-тоқыма кластері және еңбек рыногы. Аграрлық өндірісі кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. − Алматы. Агробаспа ҚазҰАУ− 2006. −Б.303− 306.
36 Мақта бағасын белгілеу әдісі мен есептері, Алматы // Жаршы. −2006. − №9. −Б. 3− 6.
37 Мақтаны бастапқы өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру проблемалары- Алматы // Жаршы, 2006. − №10. −Б. 7− 11.
38 Мақта шаруашылықтарындағы тиімділік деңгейін арттыру бағыттары- Алматы // Жаршы, 2007. −№12. −Б. 3− 6.
39 Мақта саласындағы агроқұрылымдарды ірілендіру және типтік шаруашылықтар құрудың ұйымдық-экономикалық негіздері, − Алматы: РММ АӨК және ААД ЭҒЗИ. − 2007. − 2.1. б.т. (Ғ. Мәдиев, Ж.Шарақымбаевпен бірлесіп).
40 Мақта саласында индустриалды-инновациялық дамудың проблемалары мен болашағы. ҚР БҒМ, ҚР ҰҒА, М.Әуезов атындағы ОҚМУ,. ІІ том. «Индустриалды-инновациялық даму Қазақстанның тұрақты экономикалық негізі» атты конференция материалы. – Шымкент:ОҚМУ− 2006. −Б. 238-241.
41 Мақта кешенінің тиімділігін арттыру проблемалары. «Қазақстан Республикасының бәсекелестік қабілеті 50 елдің қатарына кіру жоспарына байланысты ауылшаруашылық саласында ғылыми жобаны жасау және енгізу мәселелері»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. −Алматы: ҚазҰАУ, 2007. −Б.201-203.
42 Қазақстанның Оңтүстігінде мақта рыногының жағдайы және дамыту жолдары. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: Шымкент, «Оңтүстік полиграфия» − 2008. −Б. 187− 192.
43 Дүниежүзілік мақта рыногының жағдайы, мемлекеттік реттеу және өндірушілерді қолдау тәжірибесі. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). − Жетісай: Шымкент:«Оңтүстік полиграфия». − 2008. −Б.192− 196.
44 Агроқұрылымдарды басқаруды жетілдіру және ендіру менеджменті. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2008. −Б.196− 198.
45 Мақталы селолық округінде шаруа (фермер) қожалықтарын ірілендірудің экономикалық негіздері. ҚР БҒМ «Сырдария» университетінің 10 жылдығына арналған «Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, ІІ том (экономика, тарих, қоғамдық ғылымдар және мәдениеттану). −Жетісай: − Шымкент:«Оңтүстік полиграфия», 2008. −Б.199− 202. (Е.Бакировпен бірлесіп)
46 Организационно-экономические основы оптимизации агрообразований и организации модели типовых хозяйств в хлопководств. – Алматы РГП «НИИ Э АПК и РСТ» − 2008. − 2.3. п.л.
47 Мырзашөлді суландырудың әлеуметтік экономикалық маңызы, ОҚО мемлекеттік мұрағаты, Мырзашөл өңірін игеру тарихы туралы республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияға дайындалған мақалалар мен баяндамалар жинағы. − Шымкент:«Кітап», 2009. −Б. 66− 68.
ӘОЖ 339.137.2:633.5 Қолжазба
құқығында
Серіков Бегім
МАҚТА КЕШЕНІНІҢ БӘСЕКЕЛЕСТІККЕ ҚАБІЛЕТТІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
08.00.05 – экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет саласы және ортасы бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2009
Жұмыс Сырдария университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
Қ.К. Абуов
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Нұрмағанбетов Қ.Р.
экономика ғылымдарының докторы
Ертазин Х.Е.
экономика ғылымдарының докторы
Құралбаева А.Ш.
Жетекші ұйым: Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университеті
Диссертация 2010 жылы ___________ сағат _______ С.Сейфуллин атындағы
Қазақ агротехникалық университетінiң жанындағы БД 18.08.01 диссертациялық
кеңесте қорғалады.Мекен жайы: 010011, Астана қаласы, Жеңіс данғылы, 62-
үй, мәжіліс залы.
Диссертациямен С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2009 жылғы желтоқсанда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э. ғ. д.
М.Ш.Кенжеболатова
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасында ауыл
шаруашылығын радикалды реформалардың нәтижесінде рыноктық экономикаға өту
үдерісі дамып келеді, меншік және шаруашылық жүргізудің жаңа өндірістік
қатынастары қалыптасуда. Мемлекетімізде көпнышанды агроқұрылымдарға
агробизнесті ұйымдастырудың әкімшілік, экономикалық және құқықтық негізін
қолдау мақсатында заңнамалық, нормативтік база жасалған.
Елімізде агроөнеркәсіп кешенінің жедел дамуының 20010-2014 ж.ж.
концепциясының қабылдануы, әлем рыногымен интеграциялануы, дүниежүзілік
сауда ұйымына мүше болып кіруі, мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын
қолдануды міндеттейді.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын,
саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен
қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар
проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы
жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру
үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты
зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды
ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-
индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары
туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу,
дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа
өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа
әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи,
экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп
тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи-жағрапиялық жағдайына, жер, су және
еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда
рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық
негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын
бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен
өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке
қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік
қажеттілік.
Сонымен қатар рыноктық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы
халықтың әлеуметтік деңгейін жаңа сапаға көтеру проблемалары мен
перспективаларының маңыздылығын арттыру үшін мақта кешенін жан-жақты
зерттеу қажеттілігі туындайды. Қазірге дейінгі мақта кешенінің экономикасы
бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулер бірсыпыра сұрақтарға толық жауап
бере алмайды. Себебі кеңестік дәуірдегі калыптасқан экономикалық
категориялар ашық, еркін экономиканың түжырымдалған жағдайын толық бағалай
алмайды. Нәтижеде қорытындылар, ұсыныстар жасауға жарамсыз.
Мақта кешенінің экономикалық проблемаларын зерттеудің екінші бір
қажеттілігі сол, Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру және өңдеу саласында
құрылымдық өзгерістерді әрі қарай дамытудың қажеттілігі бар. Осы жолмен
тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту,
ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік
ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әлем рыногына бейімділігін,
бәсекелестікке төтеп беру мен қабілеттілігін қамтамасыз ету, жоғарыдағы
аталған проблемаларды шешуде алыс, жақын шет елдерде мақта өсіру мен
өңдеуді дамыту бағыттарын анықтау, олардағы экономикалық, өндірістік
қатынастар мен озық тәжірибелерді сараптау арқылы пайдалану мүмкіндігін
артыру қажеттілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мақта кешенінде бәсекелестікке
қабілеттілікті арттыру проблемасы ғылыми тұрғыдан теориялық қағидаларды,
отандық және шетелдік ғалымдардың ой-пікірлерін кешенді, жүйелі басшылыққа
алып қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің жалпы теориялық негіздемелері атақты ғалымдар: Дж. Кейнс, К.
Маркс, М. Портер, Н.Г. Мэнкью, Д.Е.Остин, А. Лернер, Д. Рикардо, А.В.
Чаянов, Дж. Беннасси, және басқалардың іргелі еңбектеріне сүйенген.
Проблеманы жан-жақты зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: У.Баумоль, М.
Крозье, Лозовский А.Ш., Б.А. Райзенберг, Джефри Д.Сорс, Андре Варнер, М.
Артур, тағы басқалар.
Зерттеудің ғылыми базасы ретінде бірқатар ТМД ғалымдарының еңбектері
пайдаланылған. Олар: Л.И.Абалкин, Л.Кассиров, С.И.Сдобнов, С.Ситорян,
А.И.Лапкин, Ф.К. Каюмов, С.Н.Усманов, Э. Акрамов, К.А. Хасанджанов т.б.
Бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемалары А.Смиттің ,
М.Портердің, Р.А. Фатхудиновтың, О.Сәбденнің, А.Н. Тұрғынбаевтың, Т.И.
Есполовтың, К.М. Белгібаевтың, Ж.Ж. Сүлейменовтың, Қ.Р. Нұрмағанбетовтың
және басқалардың еңбектерінде терең қарастырылған.
Қазақстанның аграрлық секторын реформалау мен ауылшаруашылық
өнімдерінің рыногын қалыптастыру және дамыту бойынша құнды зерттеулер
орындалған. Осы проблеманың теориялық және методологиялық негіздерін
зерттеуде елеулі еңбектер қосқан экономист ғалымдар Қ.К.Сағадиев, А.А.
Сатыбалдин, Ж.Б. Балапанов, Р.Р. Аутов, Қ.К.Абуов, Т. Есіркепов, Г.А.
Калиев, А.Б. Молдашев, К.Н. Нәрібаев, Б.Г. Жүнусов, Х.Е.Ертазин, А.Ш.
Құралбаева, Х.Б.Жәрекешов, Р.Ю. Қуатов, В.В. Григорук және басқалар.
Қазақстанның Оңтүстігінде мақта өсіру мәселесі бойынша Мақта
шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты (МҒЗИ) бірқатар маңызды зерттеулер
жүргізіп, оң нәтижелерге қол жеткізді. Соның ішінде З.Тұрсынходжаев,
И.Болғанбаев, Н.Ф.Беспалов, Ж.Я.Батькаев, И.И.Үмбетаев өз ғылыми
еңбектерінде жергілікті жағдайда мақта өсірудің селекциясына, тұқымшылықпен
агротехнологиясына, минералды тыңайтқыштарды пайдалану, ауыспалы егіс
жүйесінің тиімділігі, жердің мелиорациясы, тағы басқа мәселелерді зерттеуге
арналған құнды ұсыныстар енгізген.
Мақта кешені бойынша зерттеулерді сараптау саланың тиімділігін және
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру бойынша ізденістер мен зерттеулерді
дамытуды, толықтырулар енгізудің қажеттілігін көрсетті. Әсіресе рыноктық
қатынас жағдайында мақта саласын сараптауда проблемаларды кешенді (өндіріс-
өңдеу-өткізу) көзқараспен әлемде кең қолданыстағы әдіснамалық тұрғыдан
қарастыру маңызды. Суармалы жерлерде мамандандырылған мақта кешенін
өндірістік-экономикалық тұрғыдан терең зерттеместен реформаларды жүзеге
асыру өндіруші агроқұрылымдарды ұсақ тауарлы етіп қалыптастырды. Мұндай
жағдай салада жоғары өнімділікке ие жаңа техника мен технологияны,
өндірістік күштерді тиімді пайдалану яғни өндірісті өңдеуді, өткізуді,
дамыту негізінде бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру әлеуетіне қарама-
қайшы болып қалыптасқан. Отандық экономикалық әдебиеттерде мақта кешені
біртұтас пән ретінде қарастырылмаған. Саладағы проблемалардың күрделілігі
және жеткіліксіз ғылыми зерттелуі, сонымен қатар тиімділігін және
бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемалары теориялық және
практикалық зерттеулерді тереңдетіп толықтыру қажеттілігі, тақырыптың
өзектілігі диссертациялық тақырыпты таңдауға негіз болды.
Зерттеудің пәні. Рыноктық жағдайда мақта өндіру, өңдеу, сату
үдерістерінде туындайтын экономикалық, ұйымдастыру, әлеуметтік және
құқықтық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу объектісі. Мақта өсіру өндірісі, өңдеу және оны өткізу
үдерісіндегі заңдылықтар мен құбылыстар.
Зерттеудің мақсаты мен шешімдері. Диссертацияның негізгі мақсаты -
рыноктық қатынастар жағдайында мақта шаруашылығының бәсекелестікке
қабілеттілігінің заңдылықтары мен тенденциясын ғылыми тұрғыдан сараптау
арқылы теориялық және методологиялық әдістерін жетілдіру, саладағы
жағдайға кешенді баға беру мен оны дамытуға кажетті нақты іс-тәжірибелік
ұсыныстар әзірлеу.
Автор қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттердің шешімін ғылыми
тұрғыдан негіздеген:
– рыноктық қатынас және ашық еркін экономика жағдайында мақта кешенінің
бәсекелестікке қабілеттілігі мен экономикалық тиімділігін анықтаудың
теориялық және методологиялық негіздерін әлемдік іс-тәжірибе негізінде
қарастыру, толықтыру;
– тиімді протекция және тиімді субсидия коэффициенттерін анықтау, қолдану
және бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау;
– мақта кешенінің рыноктық қатынас заңдарына сәйкес қазіргі кездегі
экономикасының қалыптасу жағдайын, экономикадағы орнына баға беру,
ресурстарды қайта бөлу, пайдалану және тиімділігін арттыру жолдарын
нақтылау;
– мақта кешенін дамытудың, тиімділігін арттырудың басым бағыттарын және
әлем рыногында бәсекелестікке қабілеттілігін қамтамасыз ету жолдарын
анықтап ұсыныстар енгізу;
– суармалы жерлерді қалпына келтіруге бағытталған инвестицияларды тиімді
пайдаланудын негізгі концепциялық бағыттары мен ережелер негізінде
мелиоративтік қорлардың нормативтік өлшемдерін бағалау және айқындау;
– мақта өндірісі саласында агроқұрылымдардың бытыраңқылығын еңсеру, оларды
ірілендіру үдерісінде жаңа шаруашылықтарды ұйымдастырудың экономикалық
негіздемелерін әзірлеу, өндірісті диверсификациялаудың деңгейін анықтау,
басқаруды жетілдіру жобасын ұсыну;
– өндірістік құрылымдардың интеграциясы және интенсивті, инновациялық
агротехнологияларды ендіру әлеуетін талдау мен тиімділігін дәлелдеу;
– мақта өсіруді дамытудың перспективалары, бастапқы және терең өңдеуді
жетілдіру, мақта-тоқыма кластерін экономикалық негіздеу, ішкі рынокты
қалыптастыруда және қосылған құн үлесі көп тауарлармен импорт алмастыру
және экспортқа шығару болжамдарын анықтау;
– мақта саласын дамытудағы шетелдік тәжірибелерді сараптау және әлемдегі
мақта өндірісімен айналысатын елдерде мемлекеттік реттеу мен қолдаудың
негізгі әдістерін қарастыру, олардың тиімділерін өндіріске, маркетинг
жүйесіне ендіру;
– мақта өсіру мен өңдеуде рыноктық экономика жағдайында бәсекелестікке
қабілеттілігі, мемлекеттік реттеу, қолдау және сапаны басқару бойынша
ұсыныстар әзірлеу.
Ұсынылып отырған зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде дамыған мақта өсірумен
айналысатын шетел және отандық экономист-ғалымдардың бәсекелестікке
қабілеттілігі және құн теориясы бойынша еңбектері негізге алынған.
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығын дамыту, саланың бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыруға арналған заңнамалары және норматив тік актілері
пайдаланылған. Сонымен қатар әлемдік сату-сатып алу, төлем іс-тәжірибесі,
жобалық талдау, салыстырмалы артықшылық теориялары, мақта өсірудің
экономикалық тиімділігін арттыру бойынша әдістемелік бағалауға арналған
зерттеулерде ескерілген.
Зерттеу әдістері. Диссертацияда монографиялық ізденістер, жүйелік
талдау, болжамдар, жобалау, статистикалық іріктеу, тағы басқа қазіргі
заманғы қалыптасқан экономикалық әдістер қолдалынған.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары мен агроқұрылымдардың бірнеше жылдық
тәжірибесін зерттеу және жалпылама тұжырымдау әдісін қолдану. Бұл әдіс
статистикалық талдау және өңдеу негізінде жүзеге асырылған. Сонымен қатар
монографиялық әдістер кең түрде қолданылып, жеке кәсіпорындарда зерттеулер
жүргізілген нәтижелері нақтыланып пайдаланылған.
Сондай-ақ есептік – конструктивтік әдісті пайдалану, өндірісті
рационалды ұйымдастыру, бытыраңқы агроқұрылымдарды ірілендіру, егістік
құрылымын жетілдіру және әртараптандыру, интенсивті агротехнология мен
инновациялық қызметтерді ендіру, мамандандыру және басқаруды жетілдіру
жобаларын жасауға мүмкіндік берген.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде төмендегі нормативтік құжаттар
пайдаланылған:
− ҚР экономикасын , агроөнеркәсіп және мақта кешенін дамыту бойынша
заңнамалық және нормативтік актілері, ережелері мен нұсқаулары;
− ҚР Ауылшаруашылығы министрлігі, Статистика Агенттігі, ОҚО
ауылшаруашылығы, статистика, экономика және бюджеттік жоспарлау
басқармалары, Қазақ мақта заңды тұлғалар Ассосациялары, КетебайӨК,
Хает шаруа қожалығы қауымдастығы, бастапқы және терең өңдеу
кәсіпорындары, Оңтүстіксушар РМК ақпараттық және талдау материалдары;
− отандық және шетел экономистерінің еңбектерінде нақтыланған және
альтернативтік материалдары, интернет ақпараттық жүйесі, мезгілдік
басылымдар мен ғылыми-практикалық конференция, форум материалдары.
Жұмыс нәтижелерінің растығы мен негізділігі жүргізілген теориялық
зерттеулер мен жалпыланған тұжырымдармен, ресми статистикалық мәліметтерді
пайдаланумен, іс-тәжірибелік есептеулермен, қолданбалы және әзірленген
әдістермен дәлелденген. Қорытындылар мен ұсыныстар әртүрлі формада
талдаудан өткізіліп, орталық және жергілікті басқару, өндіріс және өңдеу
ұйымдарында өндіріске ендірілген.
Зерттеуден алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы Қазақстанның
оңтүстігінде мақта агробизнесін рыноктық қатынас пен ашық экономика
жағдайында кешенді және жан-жақты зерттеуге, жаңа экономикалық
категорияларды қолданып, тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттыру проблемаларының шешімдерін табуға бейімделген. Олар төмендегідей
теориялық-методологиялық және тәжірибелік маңызы бар ғылыми жаңалықтар
нәтижелерімен айқындалған:
− рыноктық қатынастар жағдайында экономикалық тиімділік және
бәсекелестікке қабілеттілік категорияларының мәні және мазмұны
тереңдетіліп, саладағы өндірістік мүмкіндіктер шектері, ресурстарды бөлу
және тиімді пайдалану баламасын табу әдіснамасы, тиімді протекция және
субсидия коэффиценттерін қолданып саланы дамыту немесе тежеу әдіснамасы
ұсынылған;
− мақта кешенінің экономикасында салыстырмалы артықшылықты бағалаудың
балама құн теориялық концепциясын пайдалану негізінде саланың
бәсекелестікке қабілеттілігін анықтаудың жаңа методологиялық әдісіне
толықтырулар енгізіліп дамытылған;
− автор өзі ұсынған методологиялық және методикалық әдістердің негізгі
қағидаларын пайдалана отырып, мақта кешенін дамытудың тиімділігі мен
бәсекелестікке қабілетілігіне оң ықпал жасайтын факторлар мен басымдық
берілетін бағыттарды анықтаған;
− мақта өсірумен айналысатын шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын
еңсеру мақсатында ірілендірілген шаруашылық құрудың ұйымдық-экономикалық
негіздері мен параметрлерінің жобалары әзірленген;
− саланы дамыту үшін бағытталған инвестицияларды талдаудың, бағалаудың
теориялық негіздері, суармалы жерлерді қалпына келтіруге және құнарын
сақтау тиімділігін анықтауға қажетті жобалардың олқылықтары нақтыланып,
олардың шешімдері берілген;
− рыноктық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың
негізгі экономикалық механизмдері, ішкі және сыртқы рыноктардағы
тиімділікті бағалау мен оны арттыру жолдары ұсынылған;
− мақта саласында интенсивті агротехнология мен инновациялық
қызметтерді ендіру, техникалық қорларды қайта жарақтау және ауыспалы егіс
жүйесін қалыптастырудын экономикалық тетіктері зерделенген;
− ішкі және сыртқы рыноктарда мақта өнімдері мен тауарларына
тұтынушылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын
құрылымдық өзгерістер және саланы дамытудың болжамдары айқындалған;
− мақта кешенін дамыту мен оның тиімділігін арттыруда өнімді бастапқы,
терең өңдеу және мақта-тоқыма кластерін іске асыруда дайын өнімдердің
қосылған құндарын арттыру мүмкіндіктері негізделген;
− әлем рыногындағы бағаның құбылмалы жағдайында мақта өнімдерінің ішкі
және сыртқы тұтынушыларын қанағаттандырудың стратегиялық даму бағыттары мен
бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері үсынылып, оны
мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары анықталған.
Қорғауға төмендегі негізгі ғылыми қағидалар ұсынылады:
− бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың басым бағыттарын анықтауда
автордың алған ғылыми нәтижелері мен шешімдері және оның бағалауы;
− мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың әдіснамалық
ерекшеліктері және оны шешудің әдістері;
− мақта саласында агроқұрылымдарды ірілендіру ұйымдық-экономикалық
негіздері, параметрлері, диверсификациялау өлшемдері және басқаруды
жетілдіру әдістері;
− мақта өндірісінде индустриалды-инновациялық технологиялар
резервтерінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға кажет дәлелдемелері;
− мақта кешенінде бастапқы және терең өңдеу, ұйымдық-экономикалық
механизмдері және мақта-тоқыма кластерін жүзеге асыруда қосылған құны
жоғарғы өндірісті ұйымдастыру механизмдері;
− мақта кешенінде тиімділік пен бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруды
мемлекеттік реттеу және қолдау механизмдері;
− мақта өнімдерінің сапасын басқару кезеңдері мен әдістері.
Жұмыстың ғылыми-практикалық құндылығы. Жұмыстың теориялық, әдіснамалық
және іс-тәжірибелік тұжырымдарын экономиканы мемлекеттік реттеу және қолдау
жүйелерін, стратегиялық даму бағдарламаларын әзірлеуге пайдалану
мүмкіндігімен анықталады:
− диссертациялық зерттеудің теориялық тұжырымдары, қорытындылары мен
ұсыныстары агроөнеркәсіп кешенін, жеңіл өнеркәсіпті өркендету теорияларын
дамытуға пайдаланып, салалардың тиімділігі мен бәсекелестікке
қабілеттілігін және оның ұлттық табысқа үлесін арттыруға болады;
− әдіснамалық негіздері, балама құн заңын қолданып балама табу,
басымдық берілетін агроөнеркәсіп кешенінде салаларды анықтау әдісін
басқару органдарының барлық деңгейлерінде пайдалану мүмкіндігі бар;
− сараптау нәтижелері, жалпы бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру
тұжырымдары суармалы жері бар өңірлерде, аграрлық саладағы ғылыми-зерттеу
орталықтарында, өңірлік ауылшаруашылық, жеңіл өнеркәсіп, тоқыма
құрылымдарында қолдануға болады;
− әзірленген ұсыныстар мен қорытындылар өңірлік басқару органдарының,
ауылшаруашылық өндірісі, бастапқы және терең өңдеу, өткізу кәсіпорындарының
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Диссертацияда тұжырымдалған автордың қорытындылары мен ұсыныстары
Өзбекстан республикасы Ауылшаруашылығы министрлігінің ҒЗО-да, ОҚО
әкімшілігі, ауылшаруашылығы,экономика және бюджеттік жоспарлау, Оңтүстік
ӘКК, Оңтүстік АЭА, Қазақстан мақтасы заңды тұлғалар ассосациясында
талқыланып Кетебай ӨК өндіріске ендірілген.
Автор ҚР Мақта саласын дамыту туралы заңын әзірлеуге қатысып, оның
бірқатар тұжырымдары енгізілген.
Зерттеулердің нәтижелерін апробациядан өткізу және іс-тәжірибеге
енгізу. Диссертациялық зерттеудің негізгі теориялық-тәжірибелік қағидалары,
шығарылған қорытындылары мен әзірленген ұсыныстар халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып мақұлданған.
Әуезов окулары: “XXI ғасыр басында аймақтардың әлеуметтік- экономикалық
даму проблемалары,ОҚМУ, Шымкент, 2001; Әуезов окулары: “Қазақстан
аймақтарының түрлаулы дамуы моделін калыптастыру”, ОҚМУ, Шымкент, 2003.
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс
салдары (Алматы, 2004). Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар
(Алматы, 2005), Аграрлық өндірісі кластерлік-индустриалдық дамыту: негізгі
проблемалары мен перспективалық бағыттары (Алматы, 2006), индустриалдық-
инновациялық даму Қазақстанның тұрақты экономикалық даму негізі (Шымкент,
2006), Қазақстан Республикасының бәсекелестік қабілеті 50 елдің қатарына
кіру жоспарына байланысты ауылшаруашылық саласында ғылыми жобаны жасау және
енгізу мәселелері (Алматы, 2007), ОҚО әкімшілігі, Мақта шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты және Сырдария университетінің бірлескен Ғылыми
Кеңесінде: Мақта кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру проблемалары
(Жетісай 2007).
Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары (Жетісай,
2008), Ғылым және өндіріс (Жетісай, 2009).
Мырзашөл өңірін игеру тарихы туралы республикалық ғылыми-практикалық
конференция (Шымкент, 2009ж)
Тақырыптың жарияланымы. Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 47
ғылыми жұмыстар жарияланған. Соның ішінде бір монография, екі оқу құралы,
20 ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласын бақылау және
аттестациялау Комитеті ұсынған, төртеуі шетелдік басылымдарда шығарылған.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, бес тараудан,
қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан құралған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Бәсекелестікке қабілеттіліктің және экономикалық тиімділіктің
теориялық - методологиялық негіздері
Әлем экономикасының жаhандануына орай мақта рыногының дамуы, оның
экономикалық тиімділігі мен шығарылған өнімге сұраныс денгейлері тауардың,
агроқұрылымның және саланың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға тікелей
байланысты.
Қазақстан экономикасының интеграциялануы, дүниежүзілік сауда ұйымына
кіру бағдарламасы экономиканың және салалардың бәсекелестікке қабілетті
болуының өзектілігін арттыра түсуде. Әлемнің атақты экономист-ғалымдары
бәсекелестікке қабілеттілік теориясы бойынша саналуан тұжырымдар жасаған.
Олар Бәсеке рыноктағы көрінбейтін қол, адамдар өзінің жеке пайдасы үшін
іс-қимыл жасайды, қоғам құндылықтарын арттырып экономиканың дамуына үлесін
қосады деп тұжырымдаған. Ал, салыстырмалы артықшылық теориясы бойынша
өндірістік ресурстарды оптималды бөлінуін таңдаулы статикалық жағдайда
қарастыруды ұсынған.
Сақталатын және сақталмайтын бәсекелестік теориясында халықаралық
бизнестегі инновациялық менеджмент, ресурстарды, материалдық құндылықтарды
иелену және жаңалықтыр ендіру қабілеті туралы құнды анықтамалар берілген.
Бәсекелестік артықшылық дербес жасалған іс-әрекеттердің қорытындысынан
құралады, олар: жобалау,өндіріс, маркетинг, жеткізіп беру және басқа
қызметтер.
Рыноктағы бәсекелестікке қабілеттілік тауардың сапасына, бағасына,
қызмет сапасы мен тұтыну шығындарына тікелей байланысты болады, пайданың
көзіне айналады. Ал пайда өз кезегінде: компанияның, қоғамның өміршеңдігін
қамтамасыз етіп, бәсекелестікке қабілеттілікті әрі қарай дамыту әлеуетін
жоғарылатады.
Сонымен қатар бәсекелестік қатынастар макро, микро және мезо
денгейлерде рынок механизмдерін реттеп, микро деңгейде бәсекелістікке
кабілетті тауарларды өндіруге мүмкіндік береді, оның кабілеттілігі мен
тиімділік құрылымы инновацияға икемділігімен бағаланады.
Қазақстанның аграрлық саласындағы зерттеулер мен ой-пікірлері бойынша
бәсеке - пайданы барынша көбейтуге, осы негізде өндірістің ауқымын
кеңейтуге және арттыруға мүмкіндік жасайтын механизм. Бәсеке экономикалық
реттеудің мөлшерлерін анықтайды. Олар: баға, пайда нормасы және өсім
пайыздары. Зерттеулердің негізінде біздің пайымдауымызша бәсекенің
ықпалымен тауар өндірушілер рынокта сұранысқа ие, тұтынушылар қажеттілігін
қанағаттандыратын тауар өндіреді. Осы мақсатта ресурстарды тиімді бөлу,
пайдалану жолымен өндірістің пайдалылық, тиімділік деңгейін жоғарылатады.
Біз зерттейтін мәселе мақта кешенінің өндірісі, өңдеу, жеткізіп беру
немесе сату тізбегінде бәсеке қатынастарын экономикалық тиімділікпен
байланысын, рыноктың қатаң заңдылықтарына төтеп беруі және өміршеңдігін
қамтамасыз ету проблемалары. Мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілігін
бағалау өндірістің экономикалық тиімділігіне байланысты. Сондықтан басты
мәселе агроқұрылымдардың, өңдеу кәсіпорынының және олар шығарған өнімдердің
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыратын критерилері өндірістің тиімділік
және пайдалылық деңгейлеріне тікелей байланысты. Экономика тиімді болу
үшін қолда бар шектеулі ресурстарды толық пайдалана отырып, мүмкін болған
ең жоғарғы соңғы нәтижеге жетуі қажет. Осы тұжырымға байланысты өндірістік
мүмкіндіктердің шегі анықталады және ол жоғарғы деңгейге тең болуы керек.
Бұл деңгейден өндірісті арттыру үшін балама шығындардың есебінен өндірістің
басқа түрі кемиді,сондықтан артық өндірілген тауар тиімді алмастыру
мүмкіндігіне ие балама болуы қажет. Дұрыс экономикалық шешім қабылдау үшін
балама құн заңын қолданып, баламалар табу мен оларды дұрыс бағалау маңызды.
Бәсекелестікті анықтауда салыстырмалы артықшылық теориясының маңызы
зор. Бұл теория бойынша әр өңір тауарды тиімді өндіретін болса, соған
мамандандырылғаны дұрыс. Экономикалық саясаттың негізгі мақсаты – адамзат
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Осы тұрғыдан алғанда жалпы тиімділікті
анықтауға кажет ресурстарды бөлу және өндіріс тиімділігін анықтауды ұсынуға
мүмкіндіқ береді. Өндірілген тауарлар құрамын дұрыс таңдау сөз жоқ,
өндірістік мүмкіндікті толық пайдаланып, бәсекелестікке қабілеттілігі мен
тиімділіғін арттырады.
Ресурстардың шектеулі мөлшері және бәсекелес балама таңдауға
мәжбүрлейді, балама құн түсінігі арқылы салыстырмалы бағаланады. Әсіресе
баға белгілеуде басшылыққа алынатын қағидаттың бірі – балама құнды стандарт
етіп қабылдап, салыстырмалы әдісті пайдалану.
Бәсекелестіктің үлгілі ортасы мен өмірдегі шынайы түрінің арасындағы
айырмашылығы осы әдісті пайдаланып қолданбалы ұсыныстар әзірлеу және
агробизнесте баға белгілеу мүмкіндігін береді. Рыноктағы баға тұрақсыздығы
ресурстар мен тауарларды пайдаланудың балама рыногын табуды қажет етеді.
Ішкі және шекаралық бағаларды салыстыру және арақатынасының көрсеткіші
- протекция коэффициенті. Протекциялық коэффициенттер экономикалық саясатты
анықтауға, оны сандық көрсеткіштермен сипаттауға мүмкіндік береді:
− номинальды протекция коэффициенті (НПК) тек кіріс ресурстары мен
дайын өнімге қатынасты анықталады;
− тиімді протекция коэффициенті (ТПК) мен тиімді субсидия
коэффициенттері (ТСК) кіріс ресурстарына және қызыметтерге арналған;
− өндіруші субсидия (ӨСЭ) және тауар тұтынушы субсидиясы (ТСЭ)
эквиваленттері кіріс ресурстары мен жанама шығындарды субсидиялауға,
рыноктағы дайын өнімнің ішкі және шекаралық бағаларын белгілеуде
пайдаланылады.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК) негізінен өндіріс-тұтынушы
тізбегінің кез-келген деңгейінде қолданылады, ал тиімді протекция
коэффициенті (ТПК) арнайы шаруа қожалағы өндірісіне, қайта өңдеуге және
өткізуге қатысты.
Тауар өндіруші дақыл түрі мен өндіру технологиясы арқылы ТПК-ін
пайдаланып таңдау жасай алады. Ол баламалы дақылдардың салыстырмалы таза
қайтарым мөлшерінің және қызығушылық деңгейінің дәл көрсеткіші. Сондықтан
шаруа қожалығы қайтарымды барынша арттыру үшін балама дақылды таңдау, ТПК-
ін ранжирлеу арқылы өндірістік іс-әрекеттің салыстырмалы тиімділігін,
бәсекелестікке қабілеттілігін анықтап, алдын ала тұжырым жасайды.
ТПК-нің ақпараттық маңызын толықтыруда тиімді субсидия коэффициентін
(ТСК) қолдану тиімді .Бұл коэффициентті пайдаланғанда шығындар мен кіріс
ресурстарына (жерге, капиталға) бөлінетін субсидия мөлшерін анықтауға
болады. Мысалы, тоқыма кластері жүйесін мақта талшығымен қамтамасыз ету
үшін мемлекет уақытша шығынды төмендетіп, ресурстардың осы салаға
қозғалысын камтамасыз етуде суармалы жердегі ағын су төлемдеріне
жеңілдіктер беріп, тауар өндірушілерге экономикалық қолайлы жағдай
тудырады, қосымша табыс алу әлеуетін жоғарылатады.
Жер мен капиталға таза субсидияны есептеудің тиімді үш жолы ұсынылады:
1) салыстыру үшін өндірушілердің баламалы топтарын таңдау;
2) сол топтардың шығындарын, субсидия төлемін және бөлу мөлшерін
есептеу, салыстырмалы нормасын белгілеу;
3) топтар арасында таза субсидияларды салыстыру, кіріс ресурстарын
субсидиялау 1 га жерге есептеулер негізінде бағаланады немесе алынған
қарыз мөлшеріне есептеледі.
ТСК-ін бастапқы кіріс ресурстарына қолданғанда өндірісті дамытудың
қосымша ынталандыру деңгейін арттырып, керісінше тежегіш ролін анықтауға
мүмкүндік береді.
Жергілікті тауар өндірісінің тиімділігін арттыруда, бәсекелестікке
қабілеттілігі, оларды экспортқа немесе импортты алмастыру үшін саудаға
шығаруды жоспарлау және инвестицияны бағыттауда маңызды. Себебі бұл өнімдер
салыстырмалы артықшылықтарға ие болуы қажет. Ал іс-тәжірибеде нормативтік
талдаулар жасау, яғни кіріс ресурстары Х- ті пайдаланып, У тауарын өндіру
үшін нені есепке алмау керектігін, пайдаланылмаған қолайлы балама
мүмкіндікке салым жасау мәселесі тиімді шешеді.
Әрбір пайдаланушының ең тиімді баламасы жердің құнарлығы, еңбектің
кәсіби денгейі және капитал түрлері бойынша анықталады.
Бастапқы ресурстардың балама құнын бағалауда өндірістік факторлардың
бәсекелестікке қабілеттілігін есептеу, салыстырмалы бәсекенің және
тиімділікті анықтауда шешуші басымдыққа ие, көлемі шектеулі ресурстарды:
жанар-жағармай, ағын су, тыңайтқыштарды есептеген дұрыс.
Балама құн коэффициенті (БҚК) жергілікті өндірістің балама құнының сол
өндірістен алынған қосылған құнға қатынасымен анықталады.
Қоғамдық өндірісте тауар – ақша қатынасы жағдайында оның нәтижесі
тұтыну құнымен ғана өлшенбейді. Оны толықтыру үшін құн категорияларын
пайдалануға болады. Бұлар қосылған және қажетті өнім құндары, таза табыс
және пайда.
Мақта өндірісі мен өндеуде ресурстық әлеуетті құндық есептеу әдісіне
өндірістік үдеріске қатынасқан ресурстардың интегралдық көрсеткішін қолдану
тиімді. Оны мына формуламен анықтауға болады:
n
РӘ=НӨҚ+МАҚ+ЖР+ЕР+СР= ∑ Pi (j = 1,2,3 ... .n),
(1)
i=1
бұл жерде, РӘ - ресурстық әлеуеттің құны, тенге; НӨҚ – негізгі
өндірістік қор құны, тенге; МАҚ- материалдық айналма қор құны, тенге; ЖР –
жер ресурстарының құны, тенге; ЕР – еңбек ресурстарының құны, тенге; СР -
су ресурстарының құны, тенге.
Рыноктық қатынас жағдайында мақта кешенінде ресурстар әлеуетін толық
игеру, шикізатты бастапқы және терең өңдеудің экономикалық қуатын арттыру,
халықты жоғары сапалы тұтыну тауарларымен қанағаттандыру, өндірістің
шығындары мен бағаларын тұрақтандыру және төмендету бәсекелестікке
қабілеттілікті арттырудың маңызды көрсеткіштерінің бірі.
Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
анықтаудың ерекшеліктері бар. Оны бағалауда төмендегі көрсеткіштер қосымша
қолданылады: өнімділік, жалпы өнім, талшықтың, шиттің шығымдары, иірім
жібі, мақта, дайын бұйымның өзіндік құны мен сапасы, мемлекеттік және
халықаралық стандарттар, сертификаттарға сәйкестігі.
2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында мақта кешенінің орны және
ресурстарды пайдалануды бағалау
Мақта кешені өнеркәсіптің, соның ішінде жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінің шикізат базасы ретінде халық тұтынатын тауар өндіруде
маңызды орын алады. Мақта талшығы, иірім жібі, тоқыма саласында кең
қолданылады. Ол басқа талшықтармен - кенеппен, химиялық жолмен алынатын
жасанды талшықпен салыстырғанда сапалы, жеңіл технологиямен ажыратылады,
бәсекелестікте рынокта өз орнын тұрақты сақтау қабілетіне ие.
Табиғи ресурстардың қолайлығына байланысты ОҚО ТМД аумағында Орталық
Азия және Әзербайжан мемлекеттері қатарында мақта өсіруге мамандандырылған,
осы саланың өндірістік күштері дамыған.
Қазақстанның оңтүстігі мақта және мақта бұйымдарымен ішкі рынокты
қанағаттандырумен қатар, экспорт көлемін арттыру мүмкіндігіне ие. Облыста
талшық, тоқыма бұйымдары және тауарлар экспортының 2004-2008 жылдардағы
орташа көлемі 173,3 млн. АҚШ долларын құрап, жалпы экспорттың 45,2% тең
болған.
Мақта өсіру саласы суармалы жерлерге мамандандырылған және орналасқан.
Бұл сала Арыс, Түркістан қалалары, Мақтаарал, Шардара, Отырар, Ордабасы,
Сарыағаш аудандарында дамыған тапқан.
Оңтүстік Қазақстан облысы өндірістік күштерінің дамуы,орналасуы
халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы суармалы жерлердің бірқатар
артықшылықтарына негізделген, олар:
− жоғары табысты,құнды техникалық, азық-түліктік дақылдарды өсіру және
мамандандыру;
− капиталды шоғырландыру жолымен интенсивті агротехнологияны ендіріп,
тыңайтқыштарды тиімді пайдалану арқылы өнімді арттыру;
− тамшылатып суару, қоректендіру, биотехнология мен жаңа технологияны
ендіруге арқылы өнімді бағдарламалауға, инновациялық жетістіктерді
қолдануға мүмкіндік туады;
− рыноктық қатынастар жағдайында жоғары сұранысқа ие болып,
бәсекелестікке қабілетті тауар өндіру әлеуетін жоғарылатады;
Біздің есептеулеріміз бойынша Қазақстанның оңтүстігінде суармалы
жерлердің 1 га алынатын өнімінің орташа табыстылығы салыстырмалы түрде
жоғары: суармалы жерлерде -142,5 мың тенге, шартты - суармалы 31,4 мың
тенге, тәлімі - 22,6 мың тенге,таулы аймақтағы жайылым – 1,4 мың тенге.
Суармалы жерлердің табыстылығы тәлімі жерлермен салыстырғанда 6,3 есе
артық.
Ғылыми сараптаулар нәтижесі: 1991-2008ж.ж. экстенсивтік, ал 1966-
1990жж. интенсивтік түрде дамыған. Ең жоғары өнім 1976-1980 және 1981-1985
жылдары алынған, бұл көрсеткіш тиісінше 26,6 және 24,7 цга тең. 2004-2008
жылдары алынған орташа өнім 21,5 цга, 2008 жылы – 18,2 цга тең. Бұл
көрсеткіштер мақта кешенінің өнімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттыру үшін рыноктық қатынастарға бейімді шаруашылық-экономикалық
механизмдерді түбегейлі қайта қалыптастыру және дамыту қажеттілігін
айқындады.
ОҚО мақта кешенінің дамуы өңірлік индустриальды-инновациялық
бағдарламаны дамытуда стратегиялық шикізат базасы ретінде маңызды ресурстық
қор болып есептеледі. Алайда сонғы жылдары бұл саланың даму қарқыны
ауылшаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда төмендеу тенденциясы
байқалады. Төменде ОҚО статистика басқармасы ауыл (село) мониторингі
мәліметтері бойынша әзірлеген (қолданыстағы баға) динамикасы
келтірілген(сурет1) Сурет 1 − ОҚО ауыл шаруашылығында (2003-2008 ж.ж.)
жалпы өнім, өсімдік өсіру, мал шаруашылығы және шитті мақта өндірісі
құнының динамикасы.
Динамиканы таладау барысында 2004-2008 жылдары шитті мақта құнының
орташа көрсеткіші 24,5 млрд теңге болғанын, мақта өнімінің құнының төмендеу
тенденциясы байқалады, 2008 жылы 2004 жылмен салыстырғанда жалпы өнім
құнының 10,5 млрд. теңгеден (35,9%) 5,9 млрд. тенгеге (23,5%)
төмендегенін байқаймыз. Ал ( суретт 2) ОҚО статистика басқармасы ауыл
(село) дамуының мониторингі нәтижесінде шитті мақтаның және талшыктың жалпы
өнімдері келтірілген
Сурет 2 − ОҚО( 2001-2008 ж.ж.) шитті мақтаның және талшықтың жалпы өнімі
Келтірілген мәлметтерді талдау 2004-2008 жылдары шитті мақтаның және
мақта талшығының жалпы өнімдерінің, ең жоғарғы көрсеткіштері 2004,2005
жылдары, 2008 жылы күрт төмендеуі байқалады (шитті мақта – 317,5 мың,
талшық – 106,8 мың тонна).
Біздін пікрімізше мақта кешенінде рыноктық қатынастарды қалыптастыру
мен дамыту, шаруашылық субьектілерінің рыноктық қатнастарға бейімділігін
арттыру да үшін төмендегі міндеттер толық атқарылуы тиіс.
− сатып алушылардың қажеттіліктерін қамтамсыз ететін жоғары сапалы
өнімдермен қамту, ішкі рынокты дамыту арқылы импорт алмастыру көлемін
арттыру;
− мақта өнімдерінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру үшін кешенді
кажетті ресурстармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп, әділ бағаны
қалыптастыру,халықтың төлем қабілетіне сай сұранысын қамтамасыз ету;
− мақта кешенінде өндірістің тиімділігін және бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыру міндеті ресурстарды үнемді жұмсау талаптарын
қамтамасіз ететін факторларды айқындау: өндіріс шығындарын азайту, өнімнің
сапасын жақсарту, пайдалылық денгейін жоғарылату, т.б.
− ақпараттық қызмет,байланыс және консальтинг,ғылыми зерттеу мен
инновация, селекция және тұқымшылық талаптарын орындау,
− мақта өнімдерін жеткізіп беру мен өткізу қызметтерін жетілдіру;
− мақта өндірушілер мен өңдеушілердің арасындағы мүдделі өндірістік
және экономикалық қатынастарды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Мақта саласының бәсекелестікке қабілеттіліктігін арттырда үшін табиғи
(жер, су), және атмосфералық ресурстары мен өндіріс құралдары өнімнің, яғни
қосылған құн қалыптастырудың базистық ресурстарын тиімді пайдалануға ықпалы
зор.
Базистық ресурстарға жер және ағын сумен қатар биологиялық өнімді
арттыру және қалыптастыру факторлары ретінде ауаның тиімді температурасын,
ылғалдығын және жарық мөлшерін есепке алу қажет.
Мысалы, өңірдегі биоклиматтың әлеуеті төмендегі формула бойынша
анықталады:
(2)
бұл жерде, БКП-j – аумақтағы биоклиматтың әлеуеті; Б – балл бонитет;
Крj – топырақтың биологиялық өнімділік коэффициенті; Et010– биологиялық
тиімді температураның жылдық жиынтығы (100 жоғары), осындай температурада
өсімдіктің организмінде фотосинтез үдерісі белсенді жүреді;
10000 – өсімдік өсірудің солтүстік шекарасындағы биологиялық тиімді жылдық
температураның жиынтығы.
Мақта биомассасын қалыптастыру фотосинтездің тиімді радиациясына (ФТР)
тікелей байланысты. Бұл көрсеткіш Мақтаарал, Сарыағаш аудандарында – 60
ккалсм2, ал Түркістан, Арыс қалалары Отырар,Шардара, Ордабасы аудандарында
– 55 ккалсм2 тең.
Суармалы жер ресурстарын бағалауда төмендегі әдістері қолданған тиімді:
1 га жердің орташа шығындарының қайтарым көрсеткішін есептелген кадастрлық
құнарлық баллына көбейтіп, жерді кешенді бағалап, одан алынатын тауардың
рыноктағы орны мен экономикалық тиімділігін, өзіндік құны, ақшалай
өлшемдерін есепке алады ұсынылады.
Аймақта су ресурстарын үнемді пайдалануға қажет суарудың жаңа – үнемді
технологияларын ендіру механизмі жеткілікті зерттелмеген.
Ғалымдар мен сала мамандарының зерттеулері мен пікірлеріне сайкес ең
маңызды экономикалық механизм – ағын су ресурстарын үнемді және экологиялық
зиянсыз пайдалануға ынталандырудың экономикалық механизмін ендіру.
Біздің зертеулердің нәтижелері көрсеткендей, өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қарым-қатынасын есепке алып, ағын суды жеткізіп
берудің өзіндік құнымен және су шаруашылығының рентабельділігімен қатар
төлемдік салық мөлшерін де есепке алған тиімді. Осы тұрғыдан қарастырғанда
ағын судың төлем тарифін төмендегі формуламен анықтауды ұсынамыз:
Бс = Өі* Кп*Кс*Сс,
(3)
бұл жерде, Бс – ағын судың бағасы, тиынтм; Өі – ағын судың өзіндік құны,
тиынтм; Кп – пайдалық норма коэффициенті; Кс – субсидия коэффициенті (0,4-
0,8); Сс – пайдаланған суға төленген салық, теңге.
Біздің зерттеулерімізде 2004-2008 жылдары өңірде шитті мақта өнімі 1
га дан 2,02 тоннаны құраған, 1 тонна шитті мақтаға жұмсалған ағын судың
шығыны 2715,9 текше метрге тең, яғни оның төлемақысы 483,3 теңгені құрайды.
Бұл көрсеткіш су жүйелерінің қазіргі кезде техникалық жағдайының
төмендігін, су өлшегіш аспаптардың жоқтығын, бақылаудың, төлемақы негізінде
басқару механизмінің, суды үнемді пайдаланудың экономикалық тұрғыдан
қызығушылық тетіктерінің жетілмегендігін көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында әр жылда орташа 350-400,0 мың тонна шитті
мақта өндірілетінін ескерсек, онда келтірілген есептеулер мақта
шаруашылығында пайдаланылатын су ресурстарының экономикалық әлеуетінің 180-
200 млн. теңгені құрайтынын, яғни әрбір гектар мақта алқабына 1125-1200
теңге жұмсалатынын көрсетеді.
Сонымен қатар мақта кешенінде еңбек ресурстары мен адам факторын
бағалау және ерекшеліктерін талдау маңызды. Бірнеше күрделі агротехникалық
операцияларды біржола орындайтын және жоғары өнімділікпен жұмыс атқаратын
жұмысшылардың еңбек орындарын қалыптастырып, еңбек ресурстарының әлеуетін
айқындайтын маңызды факторларға айналады.
2004-2008 жылдардағы статистикалық мәлімет бойынша Қазақстан
республикасында ауылшаруашылығында жұмыс істейтіндердің орташа жылдық саны
2371,1 мың адам болып, жұмыспен қамтылғандардың 33,2% кұраса, ол көрсеткіш
ОҚОда - 686,1 мың, 45,2% құраған. Жоғарыда келтірілген ерекшілік еңбек
әлеуеті мен адам факторының өнімділік қабілетінің ғылыми-техникалық
прогрестің даму денгейіне, нақты саланың жағдайына байланыстылығын
айкындайды.
Бұл мәселені зерттеудің методологиясы мен әдістері бойынша ғалымдар
әртүрлі тұжырымдар жасаған.
Адамды еңбекке ынталандыратын еңбек массасы ретінде бір жылға төленетін
еңбекақыны және сыйақыға жұмсалған қаржыны қарастыруға болады. Еңбек
ресурстарын бағалау төмендегі екі критерий бойынша жүзеге асырылады:
− өңірдегі өндірістің өнімділігін арттырудың мүмкіндігі;
− еңбек өнімділігінің нормативті деңгейін белгілеу.
Біздің пікіріміз бойынша бұл жерде еңбек ресурстарын өндірістік
қорлармен өзара алмасытыру әдіснамасын қолданған тиімді. Себебі еңбекті
қорлармен жарақтандырудың деңгейін арттыру арқылы еңбек өнімінің серпінді
дамуы қамтамасыз етіледі.
Мақта кешенінде тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілікті
жоғарылату жүйесі көпжақты, өзара бір-бірімен байланысты жер, су және
өзара алмастыруға жататын материалдық-техникалық, еңбекті пайдалану
ресурстарынада тікелей қатысты. Өндірістің көлемі,өнімділігі, еңбек
шығыны, сондай-ақ материалдық-заттық құралдардың 1 га егістікке жұмсалуға
қажет өндірістің негізгі қорлармен қамтамасыз етілу денгейлерімен
анықталады. Мақта саласында ресурстық әлеуеттің тиімділігі және
бәсекелестікке ықпалдылығын арттыруда айналма қор массасының мөлшері
өндірістік негізгі қор құнының 35% кем болмауы керек.
Суармалы жерлерде өнімнің қалыптасуы мен мақта өндірісінің
бәсекелестікке ықпал жасайтын ресурстардың ағын судан кейінгі маңыздысы –
минералдық тыңайтқыштар. Ол негізгі қорларымен бірге жоғарғы өнімге, адам
еңбегін үнемдеуге әсер етеді.
Табиғи құнарлықтың әсерінен артықша қосылған өнім құрылымы
төмендегідей: минералды тыңайтқыштар-50%, ағын су, агротехника деңгейі және
егіншілік мәдениеті-50%;
Минералды тыңайтқыштардың экономикалық тиімділігін анықтау, олардың
үлесіне тиісіті өнім мөлшері төмендегі формуламен анықталады:
ӨМ.Т.= (ӨК.Ф.-12)(0,50,
(4)
мұнда, ӨМ.Т. – минералды тыңайтқыштар үлесімен алынған өнім, цга; ӨК.Ф. –
жалпы өнім барлық кешенді факторлардың әсерінен, цга; 12 – табиғи топырақ
құнарының өнімі, цга; 0,50 – табиғи құнарлықтан артық алынған минералды
тыңайтқыштарға тиісті өнімнің үлесі.
Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты зерттеулерінің нәтижелері
көрсеткендей, сұр топырақты жердің табиғи құнарында базалық өнім 15,6 цга
деңгейінде қабылданған. Бул жерде сорлану, агротехниканың деңгейлеріне
және өндірістік жағдайларды есепке алып 0,75-0,80 түзету коэффицентін
ендірген дұрыс.
Мақта кешенінде өнімділікті минералды қоректің әсерін жоғарылату үшін
жер ресурстарымен қатар басқа аграрлық ресурстардың бәсекелестікке ықпалы
ағын суды ғылыми негізделген нормалармен бөлуге, жеткізіп беруге, яғни
пайдалануғада тікелей байланысты.
Талдаулар нәтижелері көрсеткендей, аумақтағы ағын суды ұсақ, көпсанды
тұтынушылар арасында тиімді бөлу күрделі болғандықтан жұмсалу мөлшері
артуда. 2004-2008 жылдар Оңтүстіксушарда сумен қамтамасыз етілудің
деңгейі және оның өндіріс тиімділігіне әсері кесте 1 келтірілген.
Кесте 1- 2004-2008 жылдар Оңтүстіксушарда сумен қамтамасыз етілудің
деңгейі және оның өндіріс тиімділігіне әсері
Көрсеткіш Агроқұрылымдар тобы, %
70 дейін 70,1-85,0 85,1-100,0100,1-120,
дейін
Топтағы агроқұрылымдар саны276 184 246 154
Мақтаның өнімі, цга 17 18,4 20,8 24,6
1 га суармалы жерге жалпы 103,7 112,2 126,9 150,1
өнімнің түсімі, мың тенге
Осы көрсеткіш 1000 тм. 26,1 26,1 24,4 24,6
бөлінген ағын суға, мың
теңге
1 тонна шитті-мақтаға судың2342,9 2331,1 2504,0 2990,9
шығыны, тм.
Осы көрсеткіш 1 га мақта 3982,9 4289,3 5208,4 6127,5
алқабына, тм.
Су шаруашылығы құрылғылар жүйесінің техникалық түрғыдан жетілмегендігі
суды тиімді бөлуге, жеткізіп беруге, тиімді пайдалануға кері әсері етеді.
Кешенде суармалы жерлердің 27-32% ағын су тапшылығынан өнімнің төмендеуі
байқалады.
Су шаруашылығында ағын суға төлем жасау жүйесін жетілдіріп, тұтынушы
шаруа қожалықтарын суды үнемді пайдалану технологиясына өтуге
ынталандыру, жоғалтуларға жол берму, экономикалық механизмдерін ендіру
өнімділікті арттыруға және бәсекелестікке ықпалын күшейтеді.
Осы тұжырымдарды қорытындылау үшін өңірдегі мақта өсіретін
агроқұрылымдардың материалдық ресурстарын өзара айырбастаудың корреляциялық-
регрессивтік сипаттағы компьютерлік есептеулері жасалды.
Адам еңбегін,негізгі өндірістік қорлардың балама алмастыру нормасын
аңықтау үшін төмендегі регрессивтік теңдеу пайдаланылды:
У= 2,88 + 0,47х1 + 0,37 х2,
(5)
бұл жерде, У – мақта саласында жалпы өнімнің құны (сатудан
алынған), теңге; Х1 – 1 га мақта алқабына еңбек шығыны, адам-сағат; Х2 – 1
га мақта алқабына келетін негізгі өндірістік қорлар, теңге.
Суармалы жерлердің біртұтас ажырамас ресурсы - ағын судың пайдалану
тиімділігін арттырудың өткір проблемалары төмендегілер:
− жердің құнарлығын арттыру және тұзданудан сақтандыру;
− жер және суды пайдаланудың тиімді коэффициенттерін арттыру;
− осы проблемалардың тиімділігін бақылау және арттыру бойынша
заңнамалық базаларды жетілдіру.
Мақта кешенінің негізгі өткір проблемаларының бірі – оның материалдық-
техникалық базасының тозғандығы, оны жаңарту және жарақтандыру үшін
агроқұрылымдардың қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі.
Сонымен қатар мақта өсіру технологиясының ескірген жүйемен сапасыз
орындалуынан топырақ құнарлығын жоғалту, зиянкестер мен аурулардың көп
таралуы, өнімділіктің, сапаның төмендеуіне әкеліп соғады. Олардың
нормативтік қызмет көрсету мерзімі 8-10 жыл бола тұра, 1 қаңтар 2009 жылғы
жағдайда мақта шаруашылығындағы қолданыстағы техниканың орташа пайдалану
мерзімі 14-15 жылға жеткен. Саладағы техниканың дайындық және сенімділік
коэффиценттері 0,5-0,6 құрап, ал мәшине жабдықтар бірлігіне жүктеме
нормативтен 1,3-1,4 есе артық жұмсалған. Соңғы 5 жылда (2004-2008 ж.ж) жаңа
техника сатып алу саны, оның тозуына эквивалентті емес, себебі шаруа
қожалықтарының қаржылық жағдайы шектеулі.
Осы мәселелерді оңтайлы шешу жолы, мақта егілетін өңірлерде ұсақ тауар
өндірушілер СТК бірлесіп Агротехсервис орталықтарын ұйымдастыруы, сондай-
ақ лизинг жолымен жаңа техника, технологиямен және материалдық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Жоғарыда аталған ресурстар: жер, су, техника мен технология және
еңбекті өзара оңтайлы арақатынаста тиімді бөлу, пайдалану саланың
бәсекелестікке қабілетін арттырудың негізгі жолы.
3 Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттырудың басым бағыттары:
1) суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын қалпына келтіру,
құнарлығын арттыру және сорланудан сақтау;
2) агроқұрылымдарды ірілендіру;
3) интенсивті агротехнология мен инновациялық қызметтерді қолдану;
4) өндірістік инфрақұрылымдардың материалдық - техникалық базасын
нығайту.
Суармалы жерлерде ағын суды пайдалану және оның мелиоративтік жағдайы,
жер асты минералды суларын бірқалыпты режимде ұстап тұру бір- біріне
байланысты. Осы агромелиоративтік іс-шараның мақта саласын интенсивті
жолмен дамытып, өнімділігін арттыруға ықпалы бар. Сызат сулардың деңгейін
реттеу, су және мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайын жоғарылату,
ағын суды үнемді пайдалану жаңа агротехнологияның тиімділігін арттырады.
Бұл зерттеулердің ерекшелігі және құндылығы сол ауыл және су
шаруашылықтары экономикасының тиімділігін бірлесіп арттырады.
Зерттеу барысында Мақтаарал ауданында кең көлемде жүргізілген жерді
мелиоративтік қалпына келтіру мысалында жобаларды таңдау, инвестицияның
қайтарымын және тиімділігін арттыру бойынша автор тың ұсыныстар ендірді.
Мұнда инвестициядан алынатын пайдалар екі жолмен түседі: өндірілген
өнімнің көлемін арттыру немесе өзіндік құнын төмендету. Біздің жағдайда
өндірілген өнімнің көлемін ұлғайту жолы көзделген.
Зерттеулер жүргізген өңірде 138,8 мың га суармалы жер бар, соның ішінде
сорланған жердің көлемі 88,4 мың га, яғни 63,7%, соның ішінде орташа және
күшті сорланғаны 39,4 мың га немесе 28,4 % тең. Орташа және күшті сорланған
жерлердің экономикалық тиімділігі сорланбаған жермен салыстырғанда 25-40%
төмен.
Аумақта су және мелиоративтік жүйелерді кешенді қалпына келтіру
жобаланған, бұл шараларды жүзеге асыру бірнеше кезеңдерден тұрады.
Алғашқысы -16408 га, екіншісі 39259 га, үшіншісі – 40000га.
Біздің мақсатымыз бірінші кезеңдегі 16408 га жердің мелиоративтік
жағдайын жақсарту жобасының мысалында өнімділікті және тиімділікті арттыру
жолдарын қарастыру. Бұл алқапқа берілетін судың көлемі 137,9 млн. т метр ,
әр гектарға суару нормасы 6757 тмга, жүйенің пайдалы коэффициенті -0,64,
өңірдің сумен қамтамасыз етілу деңгейі-69%.
Жобамен қамтылған шаруашылықтардың ішкі жүйедегі каналдарының 174,4 км
бетондау, 61 км бетон науа құру , 103 тік дренаж скважиналарын құру
жобаланған. Неғізі мақсат - су жүйелерінің пайдалы коэффициентін 0,64 тен
0,75-ке дейін, ал сумен қамтамасыз етуді 69% дан 75% дейін жоғарылату.
Жоба нысаны бойынша, мелиоративтік жағдайды қалпына келтірудің нәтижесінде
жалпы өнімнің өсімі және тиімділігі төменде келтірілген.
Жобаға дейінгі жағдайда Жоба орындалған жағдайда
(мың тонна) (мың тонна)
Негізгі өндіріс: шитті – мақта
41,5-тен 37,4-ке азайған 41,5-тен 125,1-ге артқан
Қосалқы салалар
5,8-ден 5,2-ге азайған 5,8-ден 9,8 артады
Жанұялардың таза пайдасы, мың АҚШ доллары
7151-ден 5759-ға төмендеген 4462-ден 14846-ға артады
Жобаны экономикалық тұрғыдан сараптау нәтижесінде жасалған тұжырымдар:
− көпжылдық зерттеулер және іс - тәжірибеде жасалған тұжырымдар бойынша
1 га егістікке келетін ирригациялық және мелиоративтік қорлардың
мөлшерлері: бетон науалар немесе бетондалған ішкі суару жүйесінің оңтайлы
мөлшерін 18-20, қашыртқылар-10-12, көлбеу дренаж-50-55 погон метрге тең, ал
әрбір тік дренаж скважинаның әсерлі аумағы 90-120 га-дан аспауы керек
− жобада аграрлық сектордағы реформалар, жаңа агроқұрылымдардың егістік
көлемі, өндірістік факторлардың рыноктағы жағдайы, агробизнесті
ұйымдастырудың экономикалық және құқықтық негіздері есепке алуды қажет
етеді;
− ауылшаруашылық дақылдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
Серіков Бегім
МАҚТА КЕШЕНІНІҢ БӘСЕКЕЛЕСТІККЕ ҚАБІЛЕТТІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
08.00.05 – экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет саласы және ортасы бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2009
Жұмыс Сырдария университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
Қ.К. Абуов
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Нұрмағанбетов Қ.Р.
экономика ғылымдарының докторы
Ертазин Х.Е.
экономика ғылымдарының докторы
Құралбаева А.Ш.
Жетекші ұйым: Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университеті
Диссертация 2010 жылы ___________ сағат _______ С.Сейфуллин атындағы
Қазақ агротехникалық университетінiң жанындағы БД 18.08.01 диссертациялық
кеңесте қорғалады.Мекен жайы: 010011, Астана қаласы, Жеңіс данғылы, 62-
үй, мәжіліс залы.
Диссертациямен С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2009 жылғы желтоқсанда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э. ғ. д.
М.Ш.Кенжеболатова
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасында ауыл
шаруашылығын радикалды реформалардың нәтижесінде рыноктық экономикаға өту
үдерісі дамып келеді, меншік және шаруашылық жүргізудің жаңа өндірістік
қатынастары қалыптасуда. Мемлекетімізде көпнышанды агроқұрылымдарға
агробизнесті ұйымдастырудың әкімшілік, экономикалық және құқықтық негізін
қолдау мақсатында заңнамалық, нормативтік база жасалған.
Елімізде агроөнеркәсіп кешенінің жедел дамуының 20010-2014 ж.ж.
концепциясының қабылдануы, әлем рыногымен интеграциялануы, дүниежүзілік
сауда ұйымына мүше болып кіруі, мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын
қолдануды міндеттейді.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын,
саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен
қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар
проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы
жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру
үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты
зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды
ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-
индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары
туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу,
дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа
өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа
әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи,
экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп
тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи-жағрапиялық жағдайына, жер, су және
еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда
рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық
негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын
бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен
өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке
қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік
қажеттілік.
Сонымен қатар рыноктық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы
халықтың әлеуметтік деңгейін жаңа сапаға көтеру проблемалары мен
перспективаларының маңыздылығын арттыру үшін мақта кешенін жан-жақты
зерттеу қажеттілігі туындайды. Қазірге дейінгі мақта кешенінің экономикасы
бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулер бірсыпыра сұрақтарға толық жауап
бере алмайды. Себебі кеңестік дәуірдегі калыптасқан экономикалық
категориялар ашық, еркін экономиканың түжырымдалған жағдайын толық бағалай
алмайды. Нәтижеде қорытындылар, ұсыныстар жасауға жарамсыз.
Мақта кешенінің экономикалық проблемаларын зерттеудің екінші бір
қажеттілігі сол, Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру және өңдеу саласында
құрылымдық өзгерістерді әрі қарай дамытудың қажеттілігі бар. Осы жолмен
тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту,
ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік
ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әлем рыногына бейімділігін,
бәсекелестікке төтеп беру мен қабілеттілігін қамтамасыз ету, жоғарыдағы
аталған проблемаларды шешуде алыс, жақын шет елдерде мақта өсіру мен
өңдеуді дамыту бағыттарын анықтау, олардағы экономикалық, өндірістік
қатынастар мен озық тәжірибелерді сараптау арқылы пайдалану мүмкіндігін
артыру қажеттілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мақта кешенінде бәсекелестікке
қабілеттілікті арттыру проблемасы ғылыми тұрғыдан теориялық қағидаларды,
отандық және шетелдік ғалымдардың ой-пікірлерін кешенді, жүйелі басшылыққа
алып қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің жалпы теориялық негіздемелері атақты ғалымдар: Дж. Кейнс, К.
Маркс, М. Портер, Н.Г. Мэнкью, Д.Е.Остин, А. Лернер, Д. Рикардо, А.В.
Чаянов, Дж. Беннасси, және басқалардың іргелі еңбектеріне сүйенген.
Проблеманы жан-жақты зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: У.Баумоль, М.
Крозье, Лозовский А.Ш., Б.А. Райзенберг, Джефри Д.Сорс, Андре Варнер, М.
Артур, тағы басқалар.
Зерттеудің ғылыми базасы ретінде бірқатар ТМД ғалымдарының еңбектері
пайдаланылған. Олар: Л.И.Абалкин, Л.Кассиров, С.И.Сдобнов, С.Ситорян,
А.И.Лапкин, Ф.К. Каюмов, С.Н.Усманов, Э. Акрамов, К.А. Хасанджанов т.б.
Бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемалары А.Смиттің ,
М.Портердің, Р.А. Фатхудиновтың, О.Сәбденнің, А.Н. Тұрғынбаевтың, Т.И.
Есполовтың, К.М. Белгібаевтың, Ж.Ж. Сүлейменовтың, Қ.Р. Нұрмағанбетовтың
және басқалардың еңбектерінде терең қарастырылған.
Қазақстанның аграрлық секторын реформалау мен ауылшаруашылық
өнімдерінің рыногын қалыптастыру және дамыту бойынша құнды зерттеулер
орындалған. Осы проблеманың теориялық және методологиялық негіздерін
зерттеуде елеулі еңбектер қосқан экономист ғалымдар Қ.К.Сағадиев, А.А.
Сатыбалдин, Ж.Б. Балапанов, Р.Р. Аутов, Қ.К.Абуов, Т. Есіркепов, Г.А.
Калиев, А.Б. Молдашев, К.Н. Нәрібаев, Б.Г. Жүнусов, Х.Е.Ертазин, А.Ш.
Құралбаева, Х.Б.Жәрекешов, Р.Ю. Қуатов, В.В. Григорук және басқалар.
Қазақстанның Оңтүстігінде мақта өсіру мәселесі бойынша Мақта
шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты (МҒЗИ) бірқатар маңызды зерттеулер
жүргізіп, оң нәтижелерге қол жеткізді. Соның ішінде З.Тұрсынходжаев,
И.Болғанбаев, Н.Ф.Беспалов, Ж.Я.Батькаев, И.И.Үмбетаев өз ғылыми
еңбектерінде жергілікті жағдайда мақта өсірудің селекциясына, тұқымшылықпен
агротехнологиясына, минералды тыңайтқыштарды пайдалану, ауыспалы егіс
жүйесінің тиімділігі, жердің мелиорациясы, тағы басқа мәселелерді зерттеуге
арналған құнды ұсыныстар енгізген.
Мақта кешені бойынша зерттеулерді сараптау саланың тиімділігін және
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру бойынша ізденістер мен зерттеулерді
дамытуды, толықтырулар енгізудің қажеттілігін көрсетті. Әсіресе рыноктық
қатынас жағдайында мақта саласын сараптауда проблемаларды кешенді (өндіріс-
өңдеу-өткізу) көзқараспен әлемде кең қолданыстағы әдіснамалық тұрғыдан
қарастыру маңызды. Суармалы жерлерде мамандандырылған мақта кешенін
өндірістік-экономикалық тұрғыдан терең зерттеместен реформаларды жүзеге
асыру өндіруші агроқұрылымдарды ұсақ тауарлы етіп қалыптастырды. Мұндай
жағдай салада жоғары өнімділікке ие жаңа техника мен технологияны,
өндірістік күштерді тиімді пайдалану яғни өндірісті өңдеуді, өткізуді,
дамыту негізінде бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру әлеуетіне қарама-
қайшы болып қалыптасқан. Отандық экономикалық әдебиеттерде мақта кешені
біртұтас пән ретінде қарастырылмаған. Саладағы проблемалардың күрделілігі
және жеткіліксіз ғылыми зерттелуі, сонымен қатар тиімділігін және
бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемалары теориялық және
практикалық зерттеулерді тереңдетіп толықтыру қажеттілігі, тақырыптың
өзектілігі диссертациялық тақырыпты таңдауға негіз болды.
Зерттеудің пәні. Рыноктық жағдайда мақта өндіру, өңдеу, сату
үдерістерінде туындайтын экономикалық, ұйымдастыру, әлеуметтік және
құқықтық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу объектісі. Мақта өсіру өндірісі, өңдеу және оны өткізу
үдерісіндегі заңдылықтар мен құбылыстар.
Зерттеудің мақсаты мен шешімдері. Диссертацияның негізгі мақсаты -
рыноктық қатынастар жағдайында мақта шаруашылығының бәсекелестікке
қабілеттілігінің заңдылықтары мен тенденциясын ғылыми тұрғыдан сараптау
арқылы теориялық және методологиялық әдістерін жетілдіру, саладағы
жағдайға кешенді баға беру мен оны дамытуға кажетті нақты іс-тәжірибелік
ұсыныстар әзірлеу.
Автор қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттердің шешімін ғылыми
тұрғыдан негіздеген:
– рыноктық қатынас және ашық еркін экономика жағдайында мақта кешенінің
бәсекелестікке қабілеттілігі мен экономикалық тиімділігін анықтаудың
теориялық және методологиялық негіздерін әлемдік іс-тәжірибе негізінде
қарастыру, толықтыру;
– тиімді протекция және тиімді субсидия коэффициенттерін анықтау, қолдану
және бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау;
– мақта кешенінің рыноктық қатынас заңдарына сәйкес қазіргі кездегі
экономикасының қалыптасу жағдайын, экономикадағы орнына баға беру,
ресурстарды қайта бөлу, пайдалану және тиімділігін арттыру жолдарын
нақтылау;
– мақта кешенін дамытудың, тиімділігін арттырудың басым бағыттарын және
әлем рыногында бәсекелестікке қабілеттілігін қамтамасыз ету жолдарын
анықтап ұсыныстар енгізу;
– суармалы жерлерді қалпына келтіруге бағытталған инвестицияларды тиімді
пайдаланудын негізгі концепциялық бағыттары мен ережелер негізінде
мелиоративтік қорлардың нормативтік өлшемдерін бағалау және айқындау;
– мақта өндірісі саласында агроқұрылымдардың бытыраңқылығын еңсеру, оларды
ірілендіру үдерісінде жаңа шаруашылықтарды ұйымдастырудың экономикалық
негіздемелерін әзірлеу, өндірісті диверсификациялаудың деңгейін анықтау,
басқаруды жетілдіру жобасын ұсыну;
– өндірістік құрылымдардың интеграциясы және интенсивті, инновациялық
агротехнологияларды ендіру әлеуетін талдау мен тиімділігін дәлелдеу;
– мақта өсіруді дамытудың перспективалары, бастапқы және терең өңдеуді
жетілдіру, мақта-тоқыма кластерін экономикалық негіздеу, ішкі рынокты
қалыптастыруда және қосылған құн үлесі көп тауарлармен импорт алмастыру
және экспортқа шығару болжамдарын анықтау;
– мақта саласын дамытудағы шетелдік тәжірибелерді сараптау және әлемдегі
мақта өндірісімен айналысатын елдерде мемлекеттік реттеу мен қолдаудың
негізгі әдістерін қарастыру, олардың тиімділерін өндіріске, маркетинг
жүйесіне ендіру;
– мақта өсіру мен өңдеуде рыноктық экономика жағдайында бәсекелестікке
қабілеттілігі, мемлекеттік реттеу, қолдау және сапаны басқару бойынша
ұсыныстар әзірлеу.
Ұсынылып отырған зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде дамыған мақта өсірумен
айналысатын шетел және отандық экономист-ғалымдардың бәсекелестікке
қабілеттілігі және құн теориясы бойынша еңбектері негізге алынған.
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығын дамыту, саланың бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыруға арналған заңнамалары және норматив тік актілері
пайдаланылған. Сонымен қатар әлемдік сату-сатып алу, төлем іс-тәжірибесі,
жобалық талдау, салыстырмалы артықшылық теориялары, мақта өсірудің
экономикалық тиімділігін арттыру бойынша әдістемелік бағалауға арналған
зерттеулерде ескерілген.
Зерттеу әдістері. Диссертацияда монографиялық ізденістер, жүйелік
талдау, болжамдар, жобалау, статистикалық іріктеу, тағы басқа қазіргі
заманғы қалыптасқан экономикалық әдістер қолдалынған.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары мен агроқұрылымдардың бірнеше жылдық
тәжірибесін зерттеу және жалпылама тұжырымдау әдісін қолдану. Бұл әдіс
статистикалық талдау және өңдеу негізінде жүзеге асырылған. Сонымен қатар
монографиялық әдістер кең түрде қолданылып, жеке кәсіпорындарда зерттеулер
жүргізілген нәтижелері нақтыланып пайдаланылған.
Сондай-ақ есептік – конструктивтік әдісті пайдалану, өндірісті
рационалды ұйымдастыру, бытыраңқы агроқұрылымдарды ірілендіру, егістік
құрылымын жетілдіру және әртараптандыру, интенсивті агротехнология мен
инновациялық қызметтерді ендіру, мамандандыру және басқаруды жетілдіру
жобаларын жасауға мүмкіндік берген.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде төмендегі нормативтік құжаттар
пайдаланылған:
− ҚР экономикасын , агроөнеркәсіп және мақта кешенін дамыту бойынша
заңнамалық және нормативтік актілері, ережелері мен нұсқаулары;
− ҚР Ауылшаруашылығы министрлігі, Статистика Агенттігі, ОҚО
ауылшаруашылығы, статистика, экономика және бюджеттік жоспарлау
басқармалары, Қазақ мақта заңды тұлғалар Ассосациялары, КетебайӨК,
Хает шаруа қожалығы қауымдастығы, бастапқы және терең өңдеу
кәсіпорындары, Оңтүстіксушар РМК ақпараттық және талдау материалдары;
− отандық және шетел экономистерінің еңбектерінде нақтыланған және
альтернативтік материалдары, интернет ақпараттық жүйесі, мезгілдік
басылымдар мен ғылыми-практикалық конференция, форум материалдары.
Жұмыс нәтижелерінің растығы мен негізділігі жүргізілген теориялық
зерттеулер мен жалпыланған тұжырымдармен, ресми статистикалық мәліметтерді
пайдаланумен, іс-тәжірибелік есептеулермен, қолданбалы және әзірленген
әдістермен дәлелденген. Қорытындылар мен ұсыныстар әртүрлі формада
талдаудан өткізіліп, орталық және жергілікті басқару, өндіріс және өңдеу
ұйымдарында өндіріске ендірілген.
Зерттеуден алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы Қазақстанның
оңтүстігінде мақта агробизнесін рыноктық қатынас пен ашық экономика
жағдайында кешенді және жан-жақты зерттеуге, жаңа экономикалық
категорияларды қолданып, тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттыру проблемаларының шешімдерін табуға бейімделген. Олар төмендегідей
теориялық-методологиялық және тәжірибелік маңызы бар ғылыми жаңалықтар
нәтижелерімен айқындалған:
− рыноктық қатынастар жағдайында экономикалық тиімділік және
бәсекелестікке қабілеттілік категорияларының мәні және мазмұны
тереңдетіліп, саладағы өндірістік мүмкіндіктер шектері, ресурстарды бөлу
және тиімді пайдалану баламасын табу әдіснамасы, тиімді протекция және
субсидия коэффиценттерін қолданып саланы дамыту немесе тежеу әдіснамасы
ұсынылған;
− мақта кешенінің экономикасында салыстырмалы артықшылықты бағалаудың
балама құн теориялық концепциясын пайдалану негізінде саланың
бәсекелестікке қабілеттілігін анықтаудың жаңа методологиялық әдісіне
толықтырулар енгізіліп дамытылған;
− автор өзі ұсынған методологиялық және методикалық әдістердің негізгі
қағидаларын пайдалана отырып, мақта кешенін дамытудың тиімділігі мен
бәсекелестікке қабілетілігіне оң ықпал жасайтын факторлар мен басымдық
берілетін бағыттарды анықтаған;
− мақта өсірумен айналысатын шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын
еңсеру мақсатында ірілендірілген шаруашылық құрудың ұйымдық-экономикалық
негіздері мен параметрлерінің жобалары әзірленген;
− саланы дамыту үшін бағытталған инвестицияларды талдаудың, бағалаудың
теориялық негіздері, суармалы жерлерді қалпына келтіруге және құнарын
сақтау тиімділігін анықтауға қажетті жобалардың олқылықтары нақтыланып,
олардың шешімдері берілген;
− рыноктық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың
негізгі экономикалық механизмдері, ішкі және сыртқы рыноктардағы
тиімділікті бағалау мен оны арттыру жолдары ұсынылған;
− мақта саласында интенсивті агротехнология мен инновациялық
қызметтерді ендіру, техникалық қорларды қайта жарақтау және ауыспалы егіс
жүйесін қалыптастырудын экономикалық тетіктері зерделенген;
− ішкі және сыртқы рыноктарда мақта өнімдері мен тауарларына
тұтынушылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын
құрылымдық өзгерістер және саланы дамытудың болжамдары айқындалған;
− мақта кешенін дамыту мен оның тиімділігін арттыруда өнімді бастапқы,
терең өңдеу және мақта-тоқыма кластерін іске асыруда дайын өнімдердің
қосылған құндарын арттыру мүмкіндіктері негізделген;
− әлем рыногындағы бағаның құбылмалы жағдайында мақта өнімдерінің ішкі
және сыртқы тұтынушыларын қанағаттандырудың стратегиялық даму бағыттары мен
бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері үсынылып, оны
мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары анықталған.
Қорғауға төмендегі негізгі ғылыми қағидалар ұсынылады:
− бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың басым бағыттарын анықтауда
автордың алған ғылыми нәтижелері мен шешімдері және оның бағалауы;
− мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың әдіснамалық
ерекшеліктері және оны шешудің әдістері;
− мақта саласында агроқұрылымдарды ірілендіру ұйымдық-экономикалық
негіздері, параметрлері, диверсификациялау өлшемдері және басқаруды
жетілдіру әдістері;
− мақта өндірісінде индустриалды-инновациялық технологиялар
резервтерінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға кажет дәлелдемелері;
− мақта кешенінде бастапқы және терең өңдеу, ұйымдық-экономикалық
механизмдері және мақта-тоқыма кластерін жүзеге асыруда қосылған құны
жоғарғы өндірісті ұйымдастыру механизмдері;
− мақта кешенінде тиімділік пен бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруды
мемлекеттік реттеу және қолдау механизмдері;
− мақта өнімдерінің сапасын басқару кезеңдері мен әдістері.
Жұмыстың ғылыми-практикалық құндылығы. Жұмыстың теориялық, әдіснамалық
және іс-тәжірибелік тұжырымдарын экономиканы мемлекеттік реттеу және қолдау
жүйелерін, стратегиялық даму бағдарламаларын әзірлеуге пайдалану
мүмкіндігімен анықталады:
− диссертациялық зерттеудің теориялық тұжырымдары, қорытындылары мен
ұсыныстары агроөнеркәсіп кешенін, жеңіл өнеркәсіпті өркендету теорияларын
дамытуға пайдаланып, салалардың тиімділігі мен бәсекелестікке
қабілеттілігін және оның ұлттық табысқа үлесін арттыруға болады;
− әдіснамалық негіздері, балама құн заңын қолданып балама табу,
басымдық берілетін агроөнеркәсіп кешенінде салаларды анықтау әдісін
басқару органдарының барлық деңгейлерінде пайдалану мүмкіндігі бар;
− сараптау нәтижелері, жалпы бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру
тұжырымдары суармалы жері бар өңірлерде, аграрлық саладағы ғылыми-зерттеу
орталықтарында, өңірлік ауылшаруашылық, жеңіл өнеркәсіп, тоқыма
құрылымдарында қолдануға болады;
− әзірленген ұсыныстар мен қорытындылар өңірлік басқару органдарының,
ауылшаруашылық өндірісі, бастапқы және терең өңдеу, өткізу кәсіпорындарының
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Диссертацияда тұжырымдалған автордың қорытындылары мен ұсыныстары
Өзбекстан республикасы Ауылшаруашылығы министрлігінің ҒЗО-да, ОҚО
әкімшілігі, ауылшаруашылығы,экономика және бюджеттік жоспарлау, Оңтүстік
ӘКК, Оңтүстік АЭА, Қазақстан мақтасы заңды тұлғалар ассосациясында
талқыланып Кетебай ӨК өндіріске ендірілген.
Автор ҚР Мақта саласын дамыту туралы заңын әзірлеуге қатысып, оның
бірқатар тұжырымдары енгізілген.
Зерттеулердің нәтижелерін апробациядан өткізу және іс-тәжірибеге
енгізу. Диссертациялық зерттеудің негізгі теориялық-тәжірибелік қағидалары,
шығарылған қорытындылары мен әзірленген ұсыныстар халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып мақұлданған.
Әуезов окулары: “XXI ғасыр басында аймақтардың әлеуметтік- экономикалық
даму проблемалары,ОҚМУ, Шымкент, 2001; Әуезов окулары: “Қазақстан
аймақтарының түрлаулы дамуы моделін калыптастыру”, ОҚМУ, Шымкент, 2003.
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс
салдары (Алматы, 2004). Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар
(Алматы, 2005), Аграрлық өндірісі кластерлік-индустриалдық дамыту: негізгі
проблемалары мен перспективалық бағыттары (Алматы, 2006), индустриалдық-
инновациялық даму Қазақстанның тұрақты экономикалық даму негізі (Шымкент,
2006), Қазақстан Республикасының бәсекелестік қабілеті 50 елдің қатарына
кіру жоспарына байланысты ауылшаруашылық саласында ғылыми жобаны жасау және
енгізу мәселелері (Алматы, 2007), ОҚО әкімшілігі, Мақта шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты және Сырдария университетінің бірлескен Ғылыми
Кеңесінде: Мақта кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру проблемалары
(Жетісай 2007).
Жаңа әлемдегі Қазақстан және ұлттық білім беру проблемалары (Жетісай,
2008), Ғылым және өндіріс (Жетісай, 2009).
Мырзашөл өңірін игеру тарихы туралы республикалық ғылыми-практикалық
конференция (Шымкент, 2009ж)
Тақырыптың жарияланымы. Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 47
ғылыми жұмыстар жарияланған. Соның ішінде бір монография, екі оқу құралы,
20 ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласын бақылау және
аттестациялау Комитеті ұсынған, төртеуі шетелдік басылымдарда шығарылған.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, бес тараудан,
қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан құралған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Бәсекелестікке қабілеттіліктің және экономикалық тиімділіктің
теориялық - методологиялық негіздері
Әлем экономикасының жаhандануына орай мақта рыногының дамуы, оның
экономикалық тиімділігі мен шығарылған өнімге сұраныс денгейлері тауардың,
агроқұрылымның және саланың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға тікелей
байланысты.
Қазақстан экономикасының интеграциялануы, дүниежүзілік сауда ұйымына
кіру бағдарламасы экономиканың және салалардың бәсекелестікке қабілетті
болуының өзектілігін арттыра түсуде. Әлемнің атақты экономист-ғалымдары
бәсекелестікке қабілеттілік теориясы бойынша саналуан тұжырымдар жасаған.
Олар Бәсеке рыноктағы көрінбейтін қол, адамдар өзінің жеке пайдасы үшін
іс-қимыл жасайды, қоғам құндылықтарын арттырып экономиканың дамуына үлесін
қосады деп тұжырымдаған. Ал, салыстырмалы артықшылық теориясы бойынша
өндірістік ресурстарды оптималды бөлінуін таңдаулы статикалық жағдайда
қарастыруды ұсынған.
Сақталатын және сақталмайтын бәсекелестік теориясында халықаралық
бизнестегі инновациялық менеджмент, ресурстарды, материалдық құндылықтарды
иелену және жаңалықтыр ендіру қабілеті туралы құнды анықтамалар берілген.
Бәсекелестік артықшылық дербес жасалған іс-әрекеттердің қорытындысынан
құралады, олар: жобалау,өндіріс, маркетинг, жеткізіп беру және басқа
қызметтер.
Рыноктағы бәсекелестікке қабілеттілік тауардың сапасына, бағасына,
қызмет сапасы мен тұтыну шығындарына тікелей байланысты болады, пайданың
көзіне айналады. Ал пайда өз кезегінде: компанияның, қоғамның өміршеңдігін
қамтамасыз етіп, бәсекелестікке қабілеттілікті әрі қарай дамыту әлеуетін
жоғарылатады.
Сонымен қатар бәсекелестік қатынастар макро, микро және мезо
денгейлерде рынок механизмдерін реттеп, микро деңгейде бәсекелістікке
кабілетті тауарларды өндіруге мүмкіндік береді, оның кабілеттілігі мен
тиімділік құрылымы инновацияға икемділігімен бағаланады.
Қазақстанның аграрлық саласындағы зерттеулер мен ой-пікірлері бойынша
бәсеке - пайданы барынша көбейтуге, осы негізде өндірістің ауқымын
кеңейтуге және арттыруға мүмкіндік жасайтын механизм. Бәсеке экономикалық
реттеудің мөлшерлерін анықтайды. Олар: баға, пайда нормасы және өсім
пайыздары. Зерттеулердің негізінде біздің пайымдауымызша бәсекенің
ықпалымен тауар өндірушілер рынокта сұранысқа ие, тұтынушылар қажеттілігін
қанағаттандыратын тауар өндіреді. Осы мақсатта ресурстарды тиімді бөлу,
пайдалану жолымен өндірістің пайдалылық, тиімділік деңгейін жоғарылатады.
Біз зерттейтін мәселе мақта кешенінің өндірісі, өңдеу, жеткізіп беру
немесе сату тізбегінде бәсеке қатынастарын экономикалық тиімділікпен
байланысын, рыноктың қатаң заңдылықтарына төтеп беруі және өміршеңдігін
қамтамасыз ету проблемалары. Мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілігін
бағалау өндірістің экономикалық тиімділігіне байланысты. Сондықтан басты
мәселе агроқұрылымдардың, өңдеу кәсіпорынының және олар шығарған өнімдердің
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыратын критерилері өндірістің тиімділік
және пайдалылық деңгейлеріне тікелей байланысты. Экономика тиімді болу
үшін қолда бар шектеулі ресурстарды толық пайдалана отырып, мүмкін болған
ең жоғарғы соңғы нәтижеге жетуі қажет. Осы тұжырымға байланысты өндірістік
мүмкіндіктердің шегі анықталады және ол жоғарғы деңгейге тең болуы керек.
Бұл деңгейден өндірісті арттыру үшін балама шығындардың есебінен өндірістің
басқа түрі кемиді,сондықтан артық өндірілген тауар тиімді алмастыру
мүмкіндігіне ие балама болуы қажет. Дұрыс экономикалық шешім қабылдау үшін
балама құн заңын қолданып, баламалар табу мен оларды дұрыс бағалау маңызды.
Бәсекелестікті анықтауда салыстырмалы артықшылық теориясының маңызы
зор. Бұл теория бойынша әр өңір тауарды тиімді өндіретін болса, соған
мамандандырылғаны дұрыс. Экономикалық саясаттың негізгі мақсаты – адамзат
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Осы тұрғыдан алғанда жалпы тиімділікті
анықтауға кажет ресурстарды бөлу және өндіріс тиімділігін анықтауды ұсынуға
мүмкіндіқ береді. Өндірілген тауарлар құрамын дұрыс таңдау сөз жоқ,
өндірістік мүмкіндікті толық пайдаланып, бәсекелестікке қабілеттілігі мен
тиімділіғін арттырады.
Ресурстардың шектеулі мөлшері және бәсекелес балама таңдауға
мәжбүрлейді, балама құн түсінігі арқылы салыстырмалы бағаланады. Әсіресе
баға белгілеуде басшылыққа алынатын қағидаттың бірі – балама құнды стандарт
етіп қабылдап, салыстырмалы әдісті пайдалану.
Бәсекелестіктің үлгілі ортасы мен өмірдегі шынайы түрінің арасындағы
айырмашылығы осы әдісті пайдаланып қолданбалы ұсыныстар әзірлеу және
агробизнесте баға белгілеу мүмкіндігін береді. Рыноктағы баға тұрақсыздығы
ресурстар мен тауарларды пайдаланудың балама рыногын табуды қажет етеді.
Ішкі және шекаралық бағаларды салыстыру және арақатынасының көрсеткіші
- протекция коэффициенті. Протекциялық коэффициенттер экономикалық саясатты
анықтауға, оны сандық көрсеткіштермен сипаттауға мүмкіндік береді:
− номинальды протекция коэффициенті (НПК) тек кіріс ресурстары мен
дайын өнімге қатынасты анықталады;
− тиімді протекция коэффициенті (ТПК) мен тиімді субсидия
коэффициенттері (ТСК) кіріс ресурстарына және қызыметтерге арналған;
− өндіруші субсидия (ӨСЭ) және тауар тұтынушы субсидиясы (ТСЭ)
эквиваленттері кіріс ресурстары мен жанама шығындарды субсидиялауға,
рыноктағы дайын өнімнің ішкі және шекаралық бағаларын белгілеуде
пайдаланылады.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК) негізінен өндіріс-тұтынушы
тізбегінің кез-келген деңгейінде қолданылады, ал тиімді протекция
коэффициенті (ТПК) арнайы шаруа қожалағы өндірісіне, қайта өңдеуге және
өткізуге қатысты.
Тауар өндіруші дақыл түрі мен өндіру технологиясы арқылы ТПК-ін
пайдаланып таңдау жасай алады. Ол баламалы дақылдардың салыстырмалы таза
қайтарым мөлшерінің және қызығушылық деңгейінің дәл көрсеткіші. Сондықтан
шаруа қожалығы қайтарымды барынша арттыру үшін балама дақылды таңдау, ТПК-
ін ранжирлеу арқылы өндірістік іс-әрекеттің салыстырмалы тиімділігін,
бәсекелестікке қабілеттілігін анықтап, алдын ала тұжырым жасайды.
ТПК-нің ақпараттық маңызын толықтыруда тиімді субсидия коэффициентін
(ТСК) қолдану тиімді .Бұл коэффициентті пайдаланғанда шығындар мен кіріс
ресурстарына (жерге, капиталға) бөлінетін субсидия мөлшерін анықтауға
болады. Мысалы, тоқыма кластері жүйесін мақта талшығымен қамтамасыз ету
үшін мемлекет уақытша шығынды төмендетіп, ресурстардың осы салаға
қозғалысын камтамасыз етуде суармалы жердегі ағын су төлемдеріне
жеңілдіктер беріп, тауар өндірушілерге экономикалық қолайлы жағдай
тудырады, қосымша табыс алу әлеуетін жоғарылатады.
Жер мен капиталға таза субсидияны есептеудің тиімді үш жолы ұсынылады:
1) салыстыру үшін өндірушілердің баламалы топтарын таңдау;
2) сол топтардың шығындарын, субсидия төлемін және бөлу мөлшерін
есептеу, салыстырмалы нормасын белгілеу;
3) топтар арасында таза субсидияларды салыстыру, кіріс ресурстарын
субсидиялау 1 га жерге есептеулер негізінде бағаланады немесе алынған
қарыз мөлшеріне есептеледі.
ТСК-ін бастапқы кіріс ресурстарына қолданғанда өндірісті дамытудың
қосымша ынталандыру деңгейін арттырып, керісінше тежегіш ролін анықтауға
мүмкүндік береді.
Жергілікті тауар өндірісінің тиімділігін арттыруда, бәсекелестікке
қабілеттілігі, оларды экспортқа немесе импортты алмастыру үшін саудаға
шығаруды жоспарлау және инвестицияны бағыттауда маңызды. Себебі бұл өнімдер
салыстырмалы артықшылықтарға ие болуы қажет. Ал іс-тәжірибеде нормативтік
талдаулар жасау, яғни кіріс ресурстары Х- ті пайдаланып, У тауарын өндіру
үшін нені есепке алмау керектігін, пайдаланылмаған қолайлы балама
мүмкіндікке салым жасау мәселесі тиімді шешеді.
Әрбір пайдаланушының ең тиімді баламасы жердің құнарлығы, еңбектің
кәсіби денгейі және капитал түрлері бойынша анықталады.
Бастапқы ресурстардың балама құнын бағалауда өндірістік факторлардың
бәсекелестікке қабілеттілігін есептеу, салыстырмалы бәсекенің және
тиімділікті анықтауда шешуші басымдыққа ие, көлемі шектеулі ресурстарды:
жанар-жағармай, ағын су, тыңайтқыштарды есептеген дұрыс.
Балама құн коэффициенті (БҚК) жергілікті өндірістің балама құнының сол
өндірістен алынған қосылған құнға қатынасымен анықталады.
Қоғамдық өндірісте тауар – ақша қатынасы жағдайында оның нәтижесі
тұтыну құнымен ғана өлшенбейді. Оны толықтыру үшін құн категорияларын
пайдалануға болады. Бұлар қосылған және қажетті өнім құндары, таза табыс
және пайда.
Мақта өндірісі мен өндеуде ресурстық әлеуетті құндық есептеу әдісіне
өндірістік үдеріске қатынасқан ресурстардың интегралдық көрсеткішін қолдану
тиімді. Оны мына формуламен анықтауға болады:
n
РӘ=НӨҚ+МАҚ+ЖР+ЕР+СР= ∑ Pi (j = 1,2,3 ... .n),
(1)
i=1
бұл жерде, РӘ - ресурстық әлеуеттің құны, тенге; НӨҚ – негізгі
өндірістік қор құны, тенге; МАҚ- материалдық айналма қор құны, тенге; ЖР –
жер ресурстарының құны, тенге; ЕР – еңбек ресурстарының құны, тенге; СР -
су ресурстарының құны, тенге.
Рыноктық қатынас жағдайында мақта кешенінде ресурстар әлеуетін толық
игеру, шикізатты бастапқы және терең өңдеудің экономикалық қуатын арттыру,
халықты жоғары сапалы тұтыну тауарларымен қанағаттандыру, өндірістің
шығындары мен бағаларын тұрақтандыру және төмендету бәсекелестікке
қабілеттілікті арттырудың маңызды көрсеткіштерінің бірі.
Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
анықтаудың ерекшеліктері бар. Оны бағалауда төмендегі көрсеткіштер қосымша
қолданылады: өнімділік, жалпы өнім, талшықтың, шиттің шығымдары, иірім
жібі, мақта, дайын бұйымның өзіндік құны мен сапасы, мемлекеттік және
халықаралық стандарттар, сертификаттарға сәйкестігі.
2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында мақта кешенінің орны және
ресурстарды пайдалануды бағалау
Мақта кешені өнеркәсіптің, соның ішінде жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінің шикізат базасы ретінде халық тұтынатын тауар өндіруде
маңызды орын алады. Мақта талшығы, иірім жібі, тоқыма саласында кең
қолданылады. Ол басқа талшықтармен - кенеппен, химиялық жолмен алынатын
жасанды талшықпен салыстырғанда сапалы, жеңіл технологиямен ажыратылады,
бәсекелестікте рынокта өз орнын тұрақты сақтау қабілетіне ие.
Табиғи ресурстардың қолайлығына байланысты ОҚО ТМД аумағында Орталық
Азия және Әзербайжан мемлекеттері қатарында мақта өсіруге мамандандырылған,
осы саланың өндірістік күштері дамыған.
Қазақстанның оңтүстігі мақта және мақта бұйымдарымен ішкі рынокты
қанағаттандырумен қатар, экспорт көлемін арттыру мүмкіндігіне ие. Облыста
талшық, тоқыма бұйымдары және тауарлар экспортының 2004-2008 жылдардағы
орташа көлемі 173,3 млн. АҚШ долларын құрап, жалпы экспорттың 45,2% тең
болған.
Мақта өсіру саласы суармалы жерлерге мамандандырылған және орналасқан.
Бұл сала Арыс, Түркістан қалалары, Мақтаарал, Шардара, Отырар, Ордабасы,
Сарыағаш аудандарында дамыған тапқан.
Оңтүстік Қазақстан облысы өндірістік күштерінің дамуы,орналасуы
халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы суармалы жерлердің бірқатар
артықшылықтарына негізделген, олар:
− жоғары табысты,құнды техникалық, азық-түліктік дақылдарды өсіру және
мамандандыру;
− капиталды шоғырландыру жолымен интенсивті агротехнологияны ендіріп,
тыңайтқыштарды тиімді пайдалану арқылы өнімді арттыру;
− тамшылатып суару, қоректендіру, биотехнология мен жаңа технологияны
ендіруге арқылы өнімді бағдарламалауға, инновациялық жетістіктерді
қолдануға мүмкіндік туады;
− рыноктық қатынастар жағдайында жоғары сұранысқа ие болып,
бәсекелестікке қабілетті тауар өндіру әлеуетін жоғарылатады;
Біздің есептеулеріміз бойынша Қазақстанның оңтүстігінде суармалы
жерлердің 1 га алынатын өнімінің орташа табыстылығы салыстырмалы түрде
жоғары: суармалы жерлерде -142,5 мың тенге, шартты - суармалы 31,4 мың
тенге, тәлімі - 22,6 мың тенге,таулы аймақтағы жайылым – 1,4 мың тенге.
Суармалы жерлердің табыстылығы тәлімі жерлермен салыстырғанда 6,3 есе
артық.
Ғылыми сараптаулар нәтижесі: 1991-2008ж.ж. экстенсивтік, ал 1966-
1990жж. интенсивтік түрде дамыған. Ең жоғары өнім 1976-1980 және 1981-1985
жылдары алынған, бұл көрсеткіш тиісінше 26,6 және 24,7 цга тең. 2004-2008
жылдары алынған орташа өнім 21,5 цга, 2008 жылы – 18,2 цга тең. Бұл
көрсеткіштер мақта кешенінің өнімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттыру үшін рыноктық қатынастарға бейімді шаруашылық-экономикалық
механизмдерді түбегейлі қайта қалыптастыру және дамыту қажеттілігін
айқындады.
ОҚО мақта кешенінің дамуы өңірлік индустриальды-инновациялық
бағдарламаны дамытуда стратегиялық шикізат базасы ретінде маңызды ресурстық
қор болып есептеледі. Алайда сонғы жылдары бұл саланың даму қарқыны
ауылшаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда төмендеу тенденциясы
байқалады. Төменде ОҚО статистика басқармасы ауыл (село) мониторингі
мәліметтері бойынша әзірлеген (қолданыстағы баға) динамикасы
келтірілген(сурет1) Сурет 1 − ОҚО ауыл шаруашылығында (2003-2008 ж.ж.)
жалпы өнім, өсімдік өсіру, мал шаруашылығы және шитті мақта өндірісі
құнының динамикасы.
Динамиканы таладау барысында 2004-2008 жылдары шитті мақта құнының
орташа көрсеткіші 24,5 млрд теңге болғанын, мақта өнімінің құнының төмендеу
тенденциясы байқалады, 2008 жылы 2004 жылмен салыстырғанда жалпы өнім
құнының 10,5 млрд. теңгеден (35,9%) 5,9 млрд. тенгеге (23,5%)
төмендегенін байқаймыз. Ал ( суретт 2) ОҚО статистика басқармасы ауыл
(село) дамуының мониторингі нәтижесінде шитті мақтаның және талшыктың жалпы
өнімдері келтірілген
Сурет 2 − ОҚО( 2001-2008 ж.ж.) шитті мақтаның және талшықтың жалпы өнімі
Келтірілген мәлметтерді талдау 2004-2008 жылдары шитті мақтаның және
мақта талшығының жалпы өнімдерінің, ең жоғарғы көрсеткіштері 2004,2005
жылдары, 2008 жылы күрт төмендеуі байқалады (шитті мақта – 317,5 мың,
талшық – 106,8 мың тонна).
Біздін пікрімізше мақта кешенінде рыноктық қатынастарды қалыптастыру
мен дамыту, шаруашылық субьектілерінің рыноктық қатнастарға бейімділігін
арттыру да үшін төмендегі міндеттер толық атқарылуы тиіс.
− сатып алушылардың қажеттіліктерін қамтамсыз ететін жоғары сапалы
өнімдермен қамту, ішкі рынокты дамыту арқылы импорт алмастыру көлемін
арттыру;
− мақта өнімдерінің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру үшін кешенді
кажетті ресурстармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп, әділ бағаны
қалыптастыру,халықтың төлем қабілетіне сай сұранысын қамтамасыз ету;
− мақта кешенінде өндірістің тиімділігін және бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыру міндеті ресурстарды үнемді жұмсау талаптарын
қамтамасіз ететін факторларды айқындау: өндіріс шығындарын азайту, өнімнің
сапасын жақсарту, пайдалылық денгейін жоғарылату, т.б.
− ақпараттық қызмет,байланыс және консальтинг,ғылыми зерттеу мен
инновация, селекция және тұқымшылық талаптарын орындау,
− мақта өнімдерін жеткізіп беру мен өткізу қызметтерін жетілдіру;
− мақта өндірушілер мен өңдеушілердің арасындағы мүдделі өндірістік
және экономикалық қатынастарды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Мақта саласының бәсекелестікке қабілеттіліктігін арттырда үшін табиғи
(жер, су), және атмосфералық ресурстары мен өндіріс құралдары өнімнің, яғни
қосылған құн қалыптастырудың базистық ресурстарын тиімді пайдалануға ықпалы
зор.
Базистық ресурстарға жер және ағын сумен қатар биологиялық өнімді
арттыру және қалыптастыру факторлары ретінде ауаның тиімді температурасын,
ылғалдығын және жарық мөлшерін есепке алу қажет.
Мысалы, өңірдегі биоклиматтың әлеуеті төмендегі формула бойынша
анықталады:
(2)
бұл жерде, БКП-j – аумақтағы биоклиматтың әлеуеті; Б – балл бонитет;
Крj – топырақтың биологиялық өнімділік коэффициенті; Et010– биологиялық
тиімді температураның жылдық жиынтығы (100 жоғары), осындай температурада
өсімдіктің организмінде фотосинтез үдерісі белсенді жүреді;
10000 – өсімдік өсірудің солтүстік шекарасындағы биологиялық тиімді жылдық
температураның жиынтығы.
Мақта биомассасын қалыптастыру фотосинтездің тиімді радиациясына (ФТР)
тікелей байланысты. Бұл көрсеткіш Мақтаарал, Сарыағаш аудандарында – 60
ккалсм2, ал Түркістан, Арыс қалалары Отырар,Шардара, Ордабасы аудандарында
– 55 ккалсм2 тең.
Суармалы жер ресурстарын бағалауда төмендегі әдістері қолданған тиімді:
1 га жердің орташа шығындарының қайтарым көрсеткішін есептелген кадастрлық
құнарлық баллына көбейтіп, жерді кешенді бағалап, одан алынатын тауардың
рыноктағы орны мен экономикалық тиімділігін, өзіндік құны, ақшалай
өлшемдерін есепке алады ұсынылады.
Аймақта су ресурстарын үнемді пайдалануға қажет суарудың жаңа – үнемді
технологияларын ендіру механизмі жеткілікті зерттелмеген.
Ғалымдар мен сала мамандарының зерттеулері мен пікірлеріне сайкес ең
маңызды экономикалық механизм – ағын су ресурстарын үнемді және экологиялық
зиянсыз пайдалануға ынталандырудың экономикалық механизмін ендіру.
Біздің зертеулердің нәтижелері көрсеткендей, өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қарым-қатынасын есепке алып, ағын суды жеткізіп
берудің өзіндік құнымен және су шаруашылығының рентабельділігімен қатар
төлемдік салық мөлшерін де есепке алған тиімді. Осы тұрғыдан қарастырғанда
ағын судың төлем тарифін төмендегі формуламен анықтауды ұсынамыз:
Бс = Өі* Кп*Кс*Сс,
(3)
бұл жерде, Бс – ағын судың бағасы, тиынтм; Өі – ағын судың өзіндік құны,
тиынтм; Кп – пайдалық норма коэффициенті; Кс – субсидия коэффициенті (0,4-
0,8); Сс – пайдаланған суға төленген салық, теңге.
Біздің зерттеулерімізде 2004-2008 жылдары өңірде шитті мақта өнімі 1
га дан 2,02 тоннаны құраған, 1 тонна шитті мақтаға жұмсалған ағын судың
шығыны 2715,9 текше метрге тең, яғни оның төлемақысы 483,3 теңгені құрайды.
Бұл көрсеткіш су жүйелерінің қазіргі кезде техникалық жағдайының
төмендігін, су өлшегіш аспаптардың жоқтығын, бақылаудың, төлемақы негізінде
басқару механизмінің, суды үнемді пайдаланудың экономикалық тұрғыдан
қызығушылық тетіктерінің жетілмегендігін көрсетеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында әр жылда орташа 350-400,0 мың тонна шитті
мақта өндірілетінін ескерсек, онда келтірілген есептеулер мақта
шаруашылығында пайдаланылатын су ресурстарының экономикалық әлеуетінің 180-
200 млн. теңгені құрайтынын, яғни әрбір гектар мақта алқабына 1125-1200
теңге жұмсалатынын көрсетеді.
Сонымен қатар мақта кешенінде еңбек ресурстары мен адам факторын
бағалау және ерекшеліктерін талдау маңызды. Бірнеше күрделі агротехникалық
операцияларды біржола орындайтын және жоғары өнімділікпен жұмыс атқаратын
жұмысшылардың еңбек орындарын қалыптастырып, еңбек ресурстарының әлеуетін
айқындайтын маңызды факторларға айналады.
2004-2008 жылдардағы статистикалық мәлімет бойынша Қазақстан
республикасында ауылшаруашылығында жұмыс істейтіндердің орташа жылдық саны
2371,1 мың адам болып, жұмыспен қамтылғандардың 33,2% кұраса, ол көрсеткіш
ОҚОда - 686,1 мың, 45,2% құраған. Жоғарыда келтірілген ерекшілік еңбек
әлеуеті мен адам факторының өнімділік қабілетінің ғылыми-техникалық
прогрестің даму денгейіне, нақты саланың жағдайына байланыстылығын
айкындайды.
Бұл мәселені зерттеудің методологиясы мен әдістері бойынша ғалымдар
әртүрлі тұжырымдар жасаған.
Адамды еңбекке ынталандыратын еңбек массасы ретінде бір жылға төленетін
еңбекақыны және сыйақыға жұмсалған қаржыны қарастыруға болады. Еңбек
ресурстарын бағалау төмендегі екі критерий бойынша жүзеге асырылады:
− өңірдегі өндірістің өнімділігін арттырудың мүмкіндігі;
− еңбек өнімділігінің нормативті деңгейін белгілеу.
Біздің пікіріміз бойынша бұл жерде еңбек ресурстарын өндірістік
қорлармен өзара алмасытыру әдіснамасын қолданған тиімді. Себебі еңбекті
қорлармен жарақтандырудың деңгейін арттыру арқылы еңбек өнімінің серпінді
дамуы қамтамасыз етіледі.
Мақта кешенінде тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілікті
жоғарылату жүйесі көпжақты, өзара бір-бірімен байланысты жер, су және
өзара алмастыруға жататын материалдық-техникалық, еңбекті пайдалану
ресурстарынада тікелей қатысты. Өндірістің көлемі,өнімділігі, еңбек
шығыны, сондай-ақ материалдық-заттық құралдардың 1 га егістікке жұмсалуға
қажет өндірістің негізгі қорлармен қамтамасыз етілу денгейлерімен
анықталады. Мақта саласында ресурстық әлеуеттің тиімділігі және
бәсекелестікке ықпалдылығын арттыруда айналма қор массасының мөлшері
өндірістік негізгі қор құнының 35% кем болмауы керек.
Суармалы жерлерде өнімнің қалыптасуы мен мақта өндірісінің
бәсекелестікке ықпал жасайтын ресурстардың ағын судан кейінгі маңыздысы –
минералдық тыңайтқыштар. Ол негізгі қорларымен бірге жоғарғы өнімге, адам
еңбегін үнемдеуге әсер етеді.
Табиғи құнарлықтың әсерінен артықша қосылған өнім құрылымы
төмендегідей: минералды тыңайтқыштар-50%, ағын су, агротехника деңгейі және
егіншілік мәдениеті-50%;
Минералды тыңайтқыштардың экономикалық тиімділігін анықтау, олардың
үлесіне тиісіті өнім мөлшері төмендегі формуламен анықталады:
ӨМ.Т.= (ӨК.Ф.-12)(0,50,
(4)
мұнда, ӨМ.Т. – минералды тыңайтқыштар үлесімен алынған өнім, цга; ӨК.Ф. –
жалпы өнім барлық кешенді факторлардың әсерінен, цга; 12 – табиғи топырақ
құнарының өнімі, цга; 0,50 – табиғи құнарлықтан артық алынған минералды
тыңайтқыштарға тиісті өнімнің үлесі.
Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты зерттеулерінің нәтижелері
көрсеткендей, сұр топырақты жердің табиғи құнарында базалық өнім 15,6 цга
деңгейінде қабылданған. Бул жерде сорлану, агротехниканың деңгейлеріне
және өндірістік жағдайларды есепке алып 0,75-0,80 түзету коэффицентін
ендірген дұрыс.
Мақта кешенінде өнімділікті минералды қоректің әсерін жоғарылату үшін
жер ресурстарымен қатар басқа аграрлық ресурстардың бәсекелестікке ықпалы
ағын суды ғылыми негізделген нормалармен бөлуге, жеткізіп беруге, яғни
пайдалануғада тікелей байланысты.
Талдаулар нәтижелері көрсеткендей, аумақтағы ағын суды ұсақ, көпсанды
тұтынушылар арасында тиімді бөлу күрделі болғандықтан жұмсалу мөлшері
артуда. 2004-2008 жылдар Оңтүстіксушарда сумен қамтамасыз етілудің
деңгейі және оның өндіріс тиімділігіне әсері кесте 1 келтірілген.
Кесте 1- 2004-2008 жылдар Оңтүстіксушарда сумен қамтамасыз етілудің
деңгейі және оның өндіріс тиімділігіне әсері
Көрсеткіш Агроқұрылымдар тобы, %
70 дейін 70,1-85,0 85,1-100,0100,1-120,
дейін
Топтағы агроқұрылымдар саны276 184 246 154
Мақтаның өнімі, цга 17 18,4 20,8 24,6
1 га суармалы жерге жалпы 103,7 112,2 126,9 150,1
өнімнің түсімі, мың тенге
Осы көрсеткіш 1000 тм. 26,1 26,1 24,4 24,6
бөлінген ағын суға, мың
теңге
1 тонна шитті-мақтаға судың2342,9 2331,1 2504,0 2990,9
шығыны, тм.
Осы көрсеткіш 1 га мақта 3982,9 4289,3 5208,4 6127,5
алқабына, тм.
Су шаруашылығы құрылғылар жүйесінің техникалық түрғыдан жетілмегендігі
суды тиімді бөлуге, жеткізіп беруге, тиімді пайдалануға кері әсері етеді.
Кешенде суармалы жерлердің 27-32% ағын су тапшылығынан өнімнің төмендеуі
байқалады.
Су шаруашылығында ағын суға төлем жасау жүйесін жетілдіріп, тұтынушы
шаруа қожалықтарын суды үнемді пайдалану технологиясына өтуге
ынталандыру, жоғалтуларға жол берму, экономикалық механизмдерін ендіру
өнімділікті арттыруға және бәсекелестікке ықпалын күшейтеді.
Осы тұжырымдарды қорытындылау үшін өңірдегі мақта өсіретін
агроқұрылымдардың материалдық ресурстарын өзара айырбастаудың корреляциялық-
регрессивтік сипаттағы компьютерлік есептеулері жасалды.
Адам еңбегін,негізгі өндірістік қорлардың балама алмастыру нормасын
аңықтау үшін төмендегі регрессивтік теңдеу пайдаланылды:
У= 2,88 + 0,47х1 + 0,37 х2,
(5)
бұл жерде, У – мақта саласында жалпы өнімнің құны (сатудан
алынған), теңге; Х1 – 1 га мақта алқабына еңбек шығыны, адам-сағат; Х2 – 1
га мақта алқабына келетін негізгі өндірістік қорлар, теңге.
Суармалы жерлердің біртұтас ажырамас ресурсы - ағын судың пайдалану
тиімділігін арттырудың өткір проблемалары төмендегілер:
− жердің құнарлығын арттыру және тұзданудан сақтандыру;
− жер және суды пайдаланудың тиімді коэффициенттерін арттыру;
− осы проблемалардың тиімділігін бақылау және арттыру бойынша
заңнамалық базаларды жетілдіру.
Мақта кешенінің негізгі өткір проблемаларының бірі – оның материалдық-
техникалық базасының тозғандығы, оны жаңарту және жарақтандыру үшін
агроқұрылымдардың қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі.
Сонымен қатар мақта өсіру технологиясының ескірген жүйемен сапасыз
орындалуынан топырақ құнарлығын жоғалту, зиянкестер мен аурулардың көп
таралуы, өнімділіктің, сапаның төмендеуіне әкеліп соғады. Олардың
нормативтік қызмет көрсету мерзімі 8-10 жыл бола тұра, 1 қаңтар 2009 жылғы
жағдайда мақта шаруашылығындағы қолданыстағы техниканың орташа пайдалану
мерзімі 14-15 жылға жеткен. Саладағы техниканың дайындық және сенімділік
коэффиценттері 0,5-0,6 құрап, ал мәшине жабдықтар бірлігіне жүктеме
нормативтен 1,3-1,4 есе артық жұмсалған. Соңғы 5 жылда (2004-2008 ж.ж) жаңа
техника сатып алу саны, оның тозуына эквивалентті емес, себебі шаруа
қожалықтарының қаржылық жағдайы шектеулі.
Осы мәселелерді оңтайлы шешу жолы, мақта егілетін өңірлерде ұсақ тауар
өндірушілер СТК бірлесіп Агротехсервис орталықтарын ұйымдастыруы, сондай-
ақ лизинг жолымен жаңа техника, технологиямен және материалдық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Жоғарыда аталған ресурстар: жер, су, техника мен технология және
еңбекті өзара оңтайлы арақатынаста тиімді бөлу, пайдалану саланың
бәсекелестікке қабілетін арттырудың негізгі жолы.
3 Мақта кешенінің тиімділігін және бәсекелестікке қабілеттілігін
арттырудың басым бағыттары:
1) суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын қалпына келтіру,
құнарлығын арттыру және сорланудан сақтау;
2) агроқұрылымдарды ірілендіру;
3) интенсивті агротехнология мен инновациялық қызметтерді қолдану;
4) өндірістік инфрақұрылымдардың материалдық - техникалық базасын
нығайту.
Суармалы жерлерде ағын суды пайдалану және оның мелиоративтік жағдайы,
жер асты минералды суларын бірқалыпты режимде ұстап тұру бір- біріне
байланысты. Осы агромелиоративтік іс-шараның мақта саласын интенсивті
жолмен дамытып, өнімділігін арттыруға ықпалы бар. Сызат сулардың деңгейін
реттеу, су және мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайын жоғарылату,
ағын суды үнемді пайдалану жаңа агротехнологияның тиімділігін арттырады.
Бұл зерттеулердің ерекшелігі және құндылығы сол ауыл және су
шаруашылықтары экономикасының тиімділігін бірлесіп арттырады.
Зерттеу барысында Мақтаарал ауданында кең көлемде жүргізілген жерді
мелиоративтік қалпына келтіру мысалында жобаларды таңдау, инвестицияның
қайтарымын және тиімділігін арттыру бойынша автор тың ұсыныстар ендірді.
Мұнда инвестициядан алынатын пайдалар екі жолмен түседі: өндірілген
өнімнің көлемін арттыру немесе өзіндік құнын төмендету. Біздің жағдайда
өндірілген өнімнің көлемін ұлғайту жолы көзделген.
Зерттеулер жүргізген өңірде 138,8 мың га суармалы жер бар, соның ішінде
сорланған жердің көлемі 88,4 мың га, яғни 63,7%, соның ішінде орташа және
күшті сорланғаны 39,4 мың га немесе 28,4 % тең. Орташа және күшті сорланған
жерлердің экономикалық тиімділігі сорланбаған жермен салыстырғанда 25-40%
төмен.
Аумақта су және мелиоративтік жүйелерді кешенді қалпына келтіру
жобаланған, бұл шараларды жүзеге асыру бірнеше кезеңдерден тұрады.
Алғашқысы -16408 га, екіншісі 39259 га, үшіншісі – 40000га.
Біздің мақсатымыз бірінші кезеңдегі 16408 га жердің мелиоративтік
жағдайын жақсарту жобасының мысалында өнімділікті және тиімділікті арттыру
жолдарын қарастыру. Бұл алқапқа берілетін судың көлемі 137,9 млн. т метр ,
әр гектарға суару нормасы 6757 тмга, жүйенің пайдалы коэффициенті -0,64,
өңірдің сумен қамтамасыз етілу деңгейі-69%.
Жобамен қамтылған шаруашылықтардың ішкі жүйедегі каналдарының 174,4 км
бетондау, 61 км бетон науа құру , 103 тік дренаж скважиналарын құру
жобаланған. Неғізі мақсат - су жүйелерінің пайдалы коэффициентін 0,64 тен
0,75-ке дейін, ал сумен қамтамасыз етуді 69% дан 75% дейін жоғарылату.
Жоба нысаны бойынша, мелиоративтік жағдайды қалпына келтірудің нәтижесінде
жалпы өнімнің өсімі және тиімділігі төменде келтірілген.
Жобаға дейінгі жағдайда Жоба орындалған жағдайда
(мың тонна) (мың тонна)
Негізгі өндіріс: шитті – мақта
41,5-тен 37,4-ке азайған 41,5-тен 125,1-ге артқан
Қосалқы салалар
5,8-ден 5,2-ге азайған 5,8-ден 9,8 артады
Жанұялардың таза пайдасы, мың АҚШ доллары
7151-ден 5759-ға төмендеген 4462-ден 14846-ға артады
Жобаны экономикалық тұрғыдан сараптау нәтижесінде жасалған тұжырымдар:
− көпжылдық зерттеулер және іс - тәжірибеде жасалған тұжырымдар бойынша
1 га егістікке келетін ирригациялық және мелиоративтік қорлардың
мөлшерлері: бетон науалар немесе бетондалған ішкі суару жүйесінің оңтайлы
мөлшерін 18-20, қашыртқылар-10-12, көлбеу дренаж-50-55 погон метрге тең, ал
әрбір тік дренаж скважинаның әсерлі аумағы 90-120 га-дан аспауы керек
− жобада аграрлық сектордағы реформалар, жаңа агроқұрылымдардың егістік
көлемі, өндірістік факторлардың рыноктағы жағдайы, агробизнесті
ұйымдастырудың экономикалық және құқықтық негіздері есепке алуды қажет
етеді;
− ауылшаруашылық дақылдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz