Қазақ хандығы кезіндегі жыраулар
1. Қазақ хандығы кезіндегі жыраулар.
2. Қорқыт Ата
3. Қорқыт Ата ескерткіші
4. Қорқыт Ата мазары
5. Асан қайғы Сәбитұлы
6. Қазтуған Сүйінішұлы
7. Сыпыра жырау.
8. Шалкиіз жырау
9. Доспамбет жырау
10. Бұқар жырау
11. Ақтамберді Сарыұлы
12. Тәтіқара ақын
2. Қорқыт Ата
3. Қорқыт Ата ескерткіші
4. Қорқыт Ата мазары
5. Асан қайғы Сәбитұлы
6. Қазтуған Сүйінішұлы
7. Сыпыра жырау.
8. Шалкиіз жырау
9. Доспамбет жырау
10. Бұқар жырау
11. Ақтамберді Сарыұлы
12. Тәтіқара ақын
Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы үш кезеңге бөлінеді:
1. Жыраулар кезеңі (XV ғасыр — XVIII ғасырдың бірінші жартысы.
2. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы — XIX ғасырдың бірінші жартысы).
3. Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басы).
Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (XV ғасыр), Доспамбет жырау (XVI ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет жырау, Марқасқа жырау (XVII ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары), Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау (1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856 жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды.
Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты.
XVIII—XIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс тапқан. Тек ауыз әдебиеті шығармаларын тарихи дереккез ретінде қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар тарихи оқиғалардың желісін іздейміз.
1. Жыраулар кезеңі (XV ғасыр — XVIII ғасырдың бірінші жартысы.
2. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы — XIX ғасырдың бірінші жартысы).
3. Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басы).
Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (XV ғасыр), Доспамбет жырау (XVI ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет жырау, Марқасқа жырау (XVII ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары), Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау (1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856 жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды.
Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты.
XVIII—XIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс тапқан. Тек ауыз әдебиеті шығармаларын тарихи дереккез ретінде қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар тарихи оқиғалардың желісін іздейміз.
Қазақ хандығы кезіндегі жыраулар.
Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы үш кезеңге бөлінеді:
1. Жыраулар кезеңі (XV ғасыр — XVIII ғасырдың бірінші жартысы.
2. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы — XIX ғасырдың бірінші
жартысы).
3. Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басы).
Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (XV ғасыр),
Доспамбет жырау (XVI ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет
жырау, Марқасқа жырау (XVII ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары),
Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау
(1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856
жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық
өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта
отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы
айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар
кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды.
Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың
тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін
ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей
байланысты.
XVIII—XIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс
тапқан. Тек ауыз әдебиеті шығармаларын тарихи дереккез ретінде
қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар
тарихи оқиғалардың желісін іздейміз.
Қорқыт Ата
Қорқыт Ата
Қорқыт Ата– түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт Ата
өмірде ізі, артында әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде
белгілі. Қорқыт Атаның өмір сүрген кезеңі туралы ғылымда әр түрлі болжамдар
қалыптасқан. Алайда зерттеулердің көпшілігі Қорқыт Ата Сырдария бойында
өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге
келген деген тұжырымға саяды. Рашид әд-Дин “Жамиғ Ат-Тауарих” атты тарихи
шежіресінде Қорқыт Атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының “Түрік
шежіресінде” оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа
келіп қайтыс болғандығы айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның
зираты болғанын Ә.Диваев, т.б. ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді.
Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Қорқыт ата 11 ғасырдың басында дүниеден
өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол 7 – 8 ғасыр аралығында өмір
сүрді деген пікір айтылады. Қазақ философиясы тарихында Қорқыт Ата– ел
бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған
ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-
гуманист ретінде көрінеді. Қорқыт Ата жайындағы аңыздардан оның бойындағы
үш түрлі өнер ерекше айқындалады. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан
шыққан айтулы бақсы, абыз. Екіншіден – күйші, қобыз сарынын алғаш
туындатушы өнерпаз. Үшіншіден – әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ
өмірін бейнелеген әдеби-тарихи мұра. Түркі халықтарының фольклорындағы
Қорқыт Ата туралы аңыз әңгімелердің бірі оның туылуына байланысты.
Қорқыт Ата туралы аңыз
Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Жылына
бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш
күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басады. Сұрапыл қара
дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген. Осыған орай баланың атын
“Қорқыт” деп қойған дейді. “Қорқыт” сөзінің этимол-сын Ә.Қоңыратбаев “құтты
адам, құт әкелетін адам” деп көрсетсе, С.Қасқабасов “өмір сарқылды, адам
өлді” деген мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тұрсынов түркі халықтарының
фольклорына сүйене отырып, “дада, деде” деген сөздерді “насихат айтушы
жырау” деп түсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап – қобыздың
иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады. Қорқыт атаның тарихи тұлға екенін
растайтын жазба ескерткіш – “Қорқыт Ата кітабы” (“Китаби дәдәм Корқуд”).
Онда Қорқыт Ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы, күйші ретінде
көрінеді. Кітаптың басында Қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. Ол
“өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де
өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе –
адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі” дейді. Қорқыт Ата
жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы
көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, “егер
өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің” деген аян естиді. Біраз уақыт
өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, “Өлсем де, жетемін!”
дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, “Сен өлімді еске алдың, енді
өлесің!” дейді. Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы
бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші
жан ретінде суреттеледі. Ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына
қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына
күйінген Қорқыт Ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп
кетеді. Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды
жолықтырады. “Кімнің көрі?” деген сауалына “Қорқыттың көрі” деген жауап
естиді. “Қайда барсаң да Қорқыттың көрі” деген сөз осыдан қалған. Ақыр
аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері – Сыр
өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз
аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып,
үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт Ата
қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді.
Бірақ Қорқыт Ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ
жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан
кейпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, “ажал айтып
келмейді” деген филос. тұжырымның негізін көреміз. Қорқыт Ата туралы
аңыздарда кездесетін үлкен философиялық мәселе – уақыт пен кеңістік
мәселесі.
Бұл аңыздарда Қорқыт Ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты аралайды. Түсінен
шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші шетіне көшіп
кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. Таң атысымен тағы да жолға
шығады. Не істерін білмей, жердің ортасына бармақ болады. Жер ортасы Сырдың
жағасы, қазіргі Қорқыт моласы тұрған тұс екен. М.Әуезов: “ажалды тоқтату
мүмкін еместігін мойындағысы келмеген Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға,
табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім
күтіп тұрғанын айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер
бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден табады”,
– деп жазады. Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі енді өлімнен қашқан шаман
емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылуды қандай бір құдіретті
күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тұлға болып
көрінеді. Зерттеушілер өлімнен қашқан Қорқыт Ата философиясын әйгілі шумер
эпосы “Гильгамеш туралы жырдағы” Гильгамеш әрекетімен салыстырады. М.Әуезов
Қорқыт аңызын адамзатқа от ұрлап әкеліп сыйлаған Прометей туралы грек
аңызымен теңестіреді. Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей
келе, Қорқыт Атаны исламды әлі толық қабылдамаған түркі тайпаларының мәдени
рәмізі деп қарастыруға болады. Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің
желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй
ойшыл. Зерттеуші Е.Тұрсыновтың түсіндіруі бойынша, бұл жердегі желмая
қобыздың рәміздік бейнесі болып табылады. Өйткені ол мәңгілік өмірді
қобыздың сарынынан табады. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы
ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады. Қорқыт Ата жырларының философиялық
мән-мағынасының алтын діңгегі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным
тұрғысынан игеру. Оның өмір сүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі
тірліктің шеңберінен шыға білу және адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің
құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы
өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының іргетасын құрайды.
Қорқыт Ата энциклопедиялық жинағы
Қорқыт Ата – энциклопедиялық жинақ. 1999 жылы Қазақ энциклопедиясының Бас
редакциясы шығарған. Негізінен 5 бөлімнен тұратын бұл күрделі еңбекке
Қорқыт Ата туралы ел аузында сақталған аңыздар мен күйлер, әфсаналар, ата
мұрасын зерттеу, әулиенің әдебиет пен өнердегі бейнесі мәселелеріне
арналған отандық және шетел ғалымдарының мақалалары топтастырылған. Бұл
материалдарда Қорқыт Атаның әлем тарихы мен философиясындағы орны, оның ұлы
мұрасының көркемдік ерекшеліктері мен мазмұны, тілдік, түрлік айшықтары,
тарихи белгілер мен жәдігерлік деректер хақында жан-жақты мағлұмат беріліп,
талдау жасалады. “Қорқыт Ата кітабының” Дрезден кітапханасында (Германия)
сақталған толық нұсқасының фотокөшірмесі, орыс және қазақ тілдеріндегі
аудармаларының таңдаулы үлгілері берілген. Кітап соңында Ш.Құдайбердіұлы,
М.Жұмабаев, С.Сейфуллин бастаған қазақ ақындарының осы тақырыптағы толғау,
поэмалары, дастандары жинақталған. Қорқыт Ата өміріне байланысты оқиғалар
шежіресі мен әдебиеттер тізімі келтірілген.
Қорқыт Ата кітабы
Қорқыт Ата кітабы (“Китаб-и дәдем Коркут ғали лисан таифа оғузан”) –
қаһармандық эпос үлгісі, оғыз-қыпшақ дәуірінің жазба мұрасы. ғылымда оның
он екі нұсқасы мәлім: Дрезденде (12 нұсқа) және Ватиканда (6 нұсқа)
сақталған. 19 ғасырда бұл жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен академик
В.В. Бартольд айналысып, жеке тармақтарын жариялады. Кейін бұл аударма
“Деде Горгуд” (Баку, 1950), “Книга моего деда Коркута” (М.–Л., 1962) деген
атпен жарық көрді. Ә.Қоңыратбаевтың аударуымен қазақ тілінде 1986 жылы
тұңғыш рет басылды. Әдеби әрі тарихи этникалық мұра ретіндегі ‘’Қорқыт Ата
кітабында” қазақ эпосына тән көркемдік кестелермен қатар қазақ тарихы мен
мәдениетіне қосатын деректер де мол. Сондай-ақ жазбада оғыз тайпаларының
этникалық тегі, этнографиясы, мекені, әлеуметтік жағдайы, т.б. мәліметтер
көп сақталған. Осы деректерден оғыздардың бірде Сыр бойындағы қыпшақтармен,
бірде Кавказ шегіндегі гәуірлермен жауласқаны көрінеді. Жырдағы ерлік
сарындары аса елеулі. Қара Бодақ бірде қыпшақ ханына қан құстырған қара күш
иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин қамалдарын қиратқан батыр. Қазан –
оғыз елінің көсемі. Кітап кейіпкерлеріне Бәмсі-Бейрек, Қара Көне, Қара
Бодақ, Қан Төрәлі, Қазан-Салор, Құлбаш, Оқшы, Ораз, сондай-ақ Аруз, Әмен,
Әмран Бекіұлы, Бисат, Дүлек Боран, Дондаз, Қиян Селжүк, Қаңлы, Қанық хан,
Рүстемдер жатады. “ Қорқыт Ата кітабы” оғыз тайпаларының қонысына қатысты
Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек (Баршын-салор-Гүлбаршын, Баршындария,
Баршынкент), Камбура (Байбөрі) секілді атаулар да сақталған. Олар қазақ
эпосынан да елеулі орын алған. Жырдың бас кейіпкері – Қорқыт. Ол оғыз
елінің ақылшысы, данасы, үлкен жырауы. Оның есімі көптеген түркі
тайпаларына ортақ, тарихи-этникалық атауы да айқын. Бір кездері Қорқыт
жинақталған фольклорлық бейне деп ұғынылса, бертін келе оны тарихи тұлға
ретінде тани бастады (қазіргі Қорқыт ата). “Қорқыт Ата кітабы’’ Қазақстанда
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев,
Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбай, т.б. еңбектерінде
зерттелді. Кітаптың 1300 жылдығы 1999 жылы ЮНЕСКО тарапынан халықар.
деңгейде атап өтілді, “Қорқыт ата” энциклопедия жинағы жарыққа шықты
(1999).
Қорқыт Ата ескерткіші – сәулет өнерінің айрықша үлгісі. Қызылорда облысы
Қармақшы ауданы Жосалы кентінен 18 км жерде, Қорқыт станциясының түбінде
(1980). Авторлары – Б.Ә. Ыбыраев, С.И. Исатаев. Қорқыт Ата ескерткіші темір
бетоннан жасалған биіктігі 8 метр, 4 тік стеладан тұрады. Әрбір стела әр
тарапқа қаратып тұрғызылған құлпытастарға ұқсайды. Жоғары жағы кеңейе
келіп, шөміш пішінінде түйісетін стелалар қобыз бейнесін де меңзейді.
Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтік бар. Олар жел соққан
кезде қобыз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай, Қорқыт
Ата мазарында соққан желге үн қосатын қобыз қойылған. Қорқыт Ата
ескерткішінің ішкі жағы мәңгілік өмір сырын іздеген Қорқыт атаның киелі
желмаясының шартарапқа жол тартқан ізін ишаралайтын “Түйе табан” өрнегімен
безендірілген. Әрбір стеланың үшкілдене біткен төбесі күмбезге ұқсатылып,
ерекше сәулеткерлік композиция шешім тапқан. 1997 жылы ескерткішті қалпына
келтіру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Амфитеатр, қонақ үйі, т.б.
нысандардан тұратын тұтас архитектуралық ансамбль жасалып, мемориалдық
кешенге айналды. 2000 жылы кешен жанынан мұражай ашылды. Оның қорында 700-
ге жуық экспонат сақталуда. Мұражай экспозициясында Қорқыт өмір сүрген
дәуірдің тарихы мен мәдениеті жайлы мәліметтер беретін материалдар
қамтылған. Бұл ескерткіш кешен күллі түркі халықтарына ортақ қасиетті
зиярат орындарының бірі болып саналады.
Қорқыт Ата ескерткіші
Қорқыт Ата мазары – тарихи сәулет өнері ескерткіші. Шамамен 9 – 10
ғасырларда қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Қорқыт станциясынан 3
км жерде Қорқыт әулиеге тұрғызылған. 1925 жылдан опырыла бастап, 1952 жылы
Сырдария өзені шайып кеткен. Қазір орны белгісіз. Мазар 19 ғасырдың соңында
Ә.Диваев, И.А. Кастанье, П.И. Лерх зерттеулеріне негіз болған. Бізге
“Түркістан альбомы” жинағында жарияланған фотосуреттер арқылы жеткен.
Диваев пен Кастаньенің жазуы бойынша, құрылымы шикі кірпіштен қаланған
дөңгелек пішінді 6 – 8 қырлы күмбезді құрылыс. Ішкі көрінісі биік,
қабырғалары кереге өрнегімен нақышталған. Исламға дейінгі түрік сәулет
құрылысы үлгісімен салынған. Мазардың бұрынғы орнына қазіргі заманғы
мемориалдық ескерткіш орнатылған; қазіргі Қорқыт Ата ескерткіші.
Қорқыт Ата мазары
Асан қайғы Сәбитұлы
Асан қайғы Сәбитұлы
Асан қайғы — XIV ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген
ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап
жүретіндіктен, замандастары оның Асан атына "қайғы" деген сөз қосып, Асан
қайғы атап кеткен. Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген Асан қайғы,
алдымен, Сарайда, кейін Қазанда Ұлұғ-Мұхаммед ханның ықпалды билерінің бірі
болған.
Егде тартқан шағында Дешті Қыпшаққа қайтып оралады, өмірінің соңғы кезеңі
жаңа құрылған Қазақ мемлекетінде, Жәнібек пен Керей хандардың төңірегінде
өтеді. Асан қайғы — кептеген нақыл сөздердің, афоризм, философиялық
толғаулардың авторы. Бұлардың бізге жеткен жұқаналарынан көне заманға тән
кейбір суреттерді, қазақ халқының құрылу кезеңіндегі белгілі тарихи
оқиғалардың елесін танимыз.
Асан қайғы қазақ руларының Әбілхайыр ұлысынан бөлінуіне қарсы болмағанымен,
атамекен Дешті Қыпшақтан кетуге наразылық білдіреді. Жәнібек пен Керейді
оңтүстік жаққа емес, батысқа — Жайық, Жем бойына қоныстануға үгіттейді.
Алайда Ордадан бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі
берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі.
Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы - 14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы)
–мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы
болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда
облысы Шиелі ауданы Жеті әулие қорымындағы Асан ата кесенесі Асан Қайғы
мазары делінеді.
Ғалымдар зерттеуі
Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай
келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының
өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау,
терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап,
зерттеумен Ш.Уәлиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов тағы
басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында
басталды.Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан,
Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих
сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран
кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған
көшпелілер философы (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы өзінен қалған
қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да
бірталай көрініс, білік-дерек береді (М.Әуезов).
Өмір сүрген кезеңі
Асан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда ғұмыр кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан
ақылгөй жырауы, өз дәуірінің абызы, бас биі, Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", осындай
ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" сөзі
қосылып аңыздалып кеткен. Шежіре-аңыздардың айтуынша Асанның әкесі Сәбит
ұзақ жасаған, он сегіз мың ғаламның, құстың, жан-жануардың тілін білетін,
өзі көріпкел әулие, атақты саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес
білгеннен осындай қасиеттерге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, ұлағатты
тәрбие көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның келешекте ірі
де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол жас болса да
хан, сұлтан, би, бектермен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-пікір
жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-жыраулық,
шешендік, тапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, әдет-ғұрып
мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді билік
сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді. Әз Жәнібек (туған жылы
1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз
Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз
Жәнібек өлген соң Асан би Дешті Қыпшаққа қайта оралады. Алайда ордадан
бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын
арасы тату болуы жолында күреседі. Асанқайғы ең алдымен хандық үкіметті
күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды. "Әз Жәнібек
ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының, Алтын Орда болашағын
жете ойламайсың деп сөгеді".
Асанқайғы қойға қошқар, жылқыға айғыр салмай, бура шөгермей, сиырды бұқасыз
сақтап, малды үш жылға дейін ту қылып ауған екен. Мұнысы көшкен елге төл
аяқ байлау болмасын дегені болар. Сол ауып бара жатқан бетінде Алтын
Орданың ханы Әз Жәнібекке кез болыпты. Бұрын үш рет той жасап шакырғанда
Асанқайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек
айтыпты:
- Бұрын бір хан болыпты. Ханның қасында бір қараша кедей коңсысы болған
екен. Ханның малының сүмесінен қозы қарын май мен бір қап құрт алған екен.
Күзді күні күздеуге қонар мезгілде, қараша: "Ханның бәйбішесі ханымды
шақырып алып, осы құрт пен майдын алдын таттырып кетейік. Сонда бізге
қалғаны жұғым болар. Ханымға таттырмай кеткен соң берекесі болмас" - дейді.
Ханымды үйіне шақырса, қарашаның үйіне кіріп шығуға намыс қылып керіліп,
"әне барамын, міне барамын" деп ақыры бармапты. "Құрт, майдың алдын ханымға
таттырмай кетпейміз" деп әлгі байқұстар ханымды сарғайып күтіп көп уақыт
көшпей отырып калыпты. Күндердің күнінде ханым келе жатса, ханның кісі
алатын бурасы оны қуыпты. Ханым сасқанынан, қараша үйге қойып кетіпті.
Сонда шал байғұс айткан екен:
Шақырса келмес ханымды,
Бура қуып келтірді.
Қалжы-бұлжы дегізбей,
Тура қуып келтірді.
Бастай көр қатын құртыңды,
Сала көр қатын майыңды, -
- депті. Сол айтқандай, үш рет тойыма шақырдым, келмедің. Ақыры қадірсіз,
аяқсыз келдің-ау Асаным!
- Рас айтасың, Әз Жәнібегім. Ойың ұрғашыға ауған екен, - дейді Асан-
қайғы. - Өз бойымдағы ағат ісіңе ие бола алмаған жан едің. Сондықтан
айтып отырсың, сен өзің неге той қылдың, білесің бе? Бірінші рет той
қылдың, қарақалпақтың қызы Қарашаш сұлуды алдым деп. Екінші рет той
қылдың, Жайық судың бойынан дауыл өтпесе, жан өтпейтін үй салдырдым
деп. Оған несіне келейін, — деп Асан жырлап кетті:
- Ай, Жәнібек хан!
Айтпасам білмейсің.
Жайылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Өзеуреп неге сөйлейсің?
Қорған салдың бейнет қып,
Қызметшің жатыр ішіп-жеп.
Он сан ноғай бүлінді,
Мұны неге білмейсің?
Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан.
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылар ата мұрадан.
Мұны неге білмейсің?
Құладың құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүні түледі.
Аққу құстың төресі,
Ен жайлап көлде жүр еді.
Аңдысып жүрген көп дұшпан,
Еліңе жау боп келеді.
Құлың кеп сені өлтірер,
Осыны Асан біледі.
Асанқайғының айтқанына басын шұлғығаннан басқа хан дәнеме демепті. Сол жолы
екеуі дос болып, жалғыз жетім Жәнәліні сұрап алып қалыпты. Сол Жәнібек хан
тұсында Қаратау атырабымен Түркістан тәңірегіне жан- жақтан анталаған көз
тігушілер көбейеді. Шығыстан монғолдар, батыстан Әбілқайыр тұқымдары
Түркістандағы өмірін жүргізіп, сауда-саттықты өркендетпек болады.
"...Халқының болашағын ойлап қамығады. Оның ойынша жер үстінде адамзат
тіршілігінде көруі мүмкін ұжмақ бар, оның аты - "Жерұйық". Бұл елді жау
алмайтын, малға жұт келмейтін, шөбі шүйгін, суы мол қоныс. Онда жұрттың
бәрі тең, бәрі де шат-шадыман тіршілік кешеді, ел ал асы, ру таласы жоқ.
Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген, Асанкайғы
енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, төңіректің төрт бұрышын
кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа пайдалы
жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады". Ертісті көргенде: "Мына
шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап отрымас.
Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер екен", - депті. Түндікті
өзенін көргенде: "Он екі қазылық Ой Түндік, маңырап жатқан қой Түндік.
Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен", - деп тастап кетуге қимай,
артына үш қараған екен. Сонан "Үш кара" атанған екен таудың аты. Қызылтауға
келгенде: "Тау-тасы кеш болганда қой болып ыңыранып жатады екен. Тоқты
қысыр қалмайтын жер екен", - депті. Баянауыл тауын көргенде: "Ат ерін
алмайтын жер екен. Бауырында тұзы бар, ол тұзы ауыр екен; бір түн түнеп
кетемін деген адам, бір жұма тоқтап қалады екен. Тұзы жібермейді екен", -
депті. Сарысуды кешіп өтерде: "Мына шіркіннің екі жағы борбас екен. Баланың
іші қуырылмайтын, пышағы қыннан суырылмайтын, еркегі ат болатын, ұрғашысы
жат болатын жер екен", - депті. Қаратауды көргенде: "Көкектен басқа құсы
жоқ, көкпектен басқа шөбі жоқ, жер азғыны мұнда екен", - депті. Ащы бойына
келгенде, артына қарап: "А, Баянауыл! Сенің қоныс болып тұрғаның мынау,
Ащының арқасы екен. Мал жазғытұрым бір жұма ащылайды екен, күзге таман бір
жұма ащылайды екен. Сонысы бір жылға татиды екен", - депті. Шідерті өзенін
көргенде: "Мына шіркіннің топырағы асыл екен. Алты ай мініп арықтаған ат,
бір айда майға бітетін жер екен. Жылқы шідерлеп койғанда тоқтайтын,
жылқынын қонысы екен", - депті. Өлеңті өзенін көргенде: "Тоқтап ешнәрсе
айтпай, өлеңдете берген екен. Аз тұрып: "Өлеңтінің суы - май, Шідертінің
шөбі - май", - деп жүре беріпті. Сілентіден өтіп Жалаңаштын тұсына
барғанда: "Аттың төбеліндей Жалаңаш, сені алдыма өңгерейін бе, артыма
бөктерейін бе, қай жарама тартайын? Айналаң аз, онан басқа мінің жоқ,
табылмайтын жер екенсің", - депті. Есіл өзенін көргенде: "Алты күнде ат
семіртіп мінетін жер екен", - депті. Торғай өзенің көргенде: "Ағар суы бал
татыған, ақ шабағы май татыған жер екен", - депті. Терісаққан өзенін
көргенде: "Сарыарқаның тұздығы екен", - депті. Сулы Келес, Құрлы Келес
өзендерін көргенде: "Мөңіреуін, сиыр болып мөңіреуін кара! Сиыр тұқымы
үзілмейтін жер екен".
Екі Келес, бір Талас,
Бал татыған жерін-ай,
Ағайының аралас,
Тату екен елің-ай.
Желмаяға өңгертіп,
Алып кетер едім-ай,
Сыймаған соң алдыма,
Әттең, дүние, дедім-ай! -
депті. Асанқайғы Жиделібайсын жеріне қызығып: "Ай, Жиделібайсын, артыма
бөктеріп кетер едім, әттең атым көтере алмайды-ау! Қой үстіне бозторғай
жұмыртқалайтын тып-тыныш мамыражай ел екенсің", - депті.
- Ерейментауына қарап тұрып "Қыс болса жылқы тұрмас, жылқы тұрса ішінде
кұлын тұрмас... панасы жоқ сары дала сықылды тау екен" дейді.
- Қарақойын - Қашырлы деген жерге келгенде "Бауырында бір жұтқын айдаһар
бар екен, әйтпесе жылқы үзілмейтін жер екен" деп ескертеді. Бұл жерде бір
үлкен көл бар екен, көлге жазда ыстықтап, қыста ықтап келіп түскен жылқы
батып кететін түбі батпақ - құян болса керек".
- Батыста Асанқайғы Маңғыстауға үш барып, үш кайтыпты. Екі баласы:
"Маңғыстау малға жайлы қоныс бола алар ма?" - деп сұраған екен. Сонда Асан
бабамыз: "Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас" - деген
екен.
- Шыңғырлауды көргенде: "Ай Шыңғырлау жылқы өзі өскен жоқ Шыңғырлау сен
өсірдің" - деп үш айналып, Шыңғырлаудың суына қолын малып отырып:
"Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап қунап
кетейік", - депті.
- Жуалының қара топырақты, қыртысы құнарлы жерін көргенде: "жерің семіз,
қарың мол, қадіріңді егін салған ел білер" дейді.
Шу өзенін көргенде: "Ей, Шу, атыңды теріс койыпты... мынау ну қамысың
еліңді жұтқа бермес" депті. Сыр бойын көргенде: "Басы байтақ, аяғы тайпақ
қоныс екен, Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда
ғана дұрыс екен", - депті. Ақмешіт тұсындағы (Қызылорда) жерді көргенде:
"Ей Акмешіт жерің шаң екен, суың жар екен. Елің жұтамас, малыңның көзіне
сақ бол" - деп ескертіпті. Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде "Ей
Аспара көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер" деп жүріп кетіпті.
Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: "Әттеген-ай, тақырдың
бетіне, Шөлістанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жок, жайқалып
тұрған нуы жоқ - түбі тұрақты қала бола қоймас" - деген екен. Сайрам,
Шымкент маңын аралағанда Асан әулие айтыпты:
- Екі бассаң - бір базар
Саудасы кызған жер екен.
Екі бассаң - бір мазар
Молдасы азған ел екен -
депті. Сөйтіп, Асан туралы аңыз "шұрайлы қоныс, нұрлы өлке - Жерұйықты таба
алмапты" дейді. Ол туған жерін аттап кетпейді. Жиделібайсынды бөтен елден
іздемейді, қазақ топырағынан іздейді.
Толғаулары
Жыраудың бір алуан толғаулары Әз Жәнібек ханға арналған. Ол ең әуелі ханның
айналасына көз салмай, шабылып жатқан халқының жағдайын ойламай бейғам
отыруына наразылық тұрғысында айтылады (Қымыз ішіп қызарып, мастанып неге
терлейсің, өзіңнен басқа хан жоқтай елеуреп неге сөйлейсің?). Ертеңгі
халық болашағын Жәнібек ханның ақыл-айла, көрегендігімен тығыз байланыста
алып қарайды. Осы арнауында жырау күншығысқа көз алмай қарайтын көрші
патшалықтан сақтанудың қажеттігін арнайы ескертеді (Қилы-қилы заман болмай
ма, Суда жүрген ақ шортан, Қарағай басын шалмай ма?). Асан Қайғы осы ақ
шортан мен қарағай бейнесін келесі бір толғауында кеңірек ашып, орыс
патшасы отарлауының мән-жайын алдын ала айтып, көрегенділік танытады. Халық
басына төнген бұл қауіптің зардабын, оның немен тынатынын да дәл болжайды
(Ол күнде қарындастан қайыр кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер,
Ұлы, қызың орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?).
Асан Қайғы Қаласының жыр, толғаулары негізінен үлгі-өсиет, мақал-мәтел
іспеттес болып құрылады. Жырау ру-тайпалық одақтардың генеалогиясын,
халықтық әдет-ғұрып, дәстүрлерді дәріптеп, өмір сүрудің мәні туралы,
жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, үлкенді сыйлап-қастерлеу,
олардың ақылын алу, бір-бірімен босқа қырқыспау, бейбіт өмір кешуге, ізгі
ниетті, қарапайым, адал, шыншыл, иманды болуға шақырады (өлетұғын тай
үшін, қонатұғын сай үшін, желке терің құрысып, бір-біріңмен ұрыспа).
Түсіністікпен үйлесімді өмір сүру үшін әр адам өзін-өзі жетілдіруі қажет,
ізгілікті болу – бүкіл адамзат атаулының бәріне ортақ дейтін гуманистік
тұжырым жырау шығармашылығының негізгі арқауы (Әділдіктің белгісі, біле
тұра бұрмасауыл Ақылдының белгісі, өткен істі қумасауыл Жамандардың
белгісі, жауға қарсы тұрмасауыл..). Енді бір алуан жырлары тұрмыста түйген
ой-тұжырым, болжау түрінде келеді (Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн
көрер, аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер?). Асан Қайғы есімі тек
қазақ халқына ғана емес, басқа да ағайын халықтарға (қырғыз, қарақалпақ,
ноғай тағы басқа) кеңінен тараған. Бұл орайда жырау толғауларындағы
жоғарыдағыдай философия және психология мәні зор қанатты сөздердің атқарған
өзіндік рөлі ерекше.
Философия дүниетанымы
Асан Қайғы Қаласының философия дүниетанымы үш бағытқа бөлінеді:
1. этикалық дүниетаным – ұлы жыраудың философия ойларының өзегін құрайды.
Адам, адамшылықтың басты қасиеттері, олардың мәні мен сипаты жоғары
имандылық деңгейінде қарастырылған. Поэтикалық формамен берілген
этикалық ұғымдар, түсініктер, қағидалар Шығыс өркениетіне тән
ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы
болмысын айқындайды. [5]
2. Поэтикалық зерде және философияның қазақ дүниетанымында егіз ұғым
екенін жырау өз толғаулары арқылы толық дәлелдеп берді. Адам өмірінің
мәні, мақсаты, өлімнің растығы, қоршаған дүниені тану мәселелері Асан
Қайғы философиясының басты бағыттары.
3. Асан Қайғы гуманизмі, адамға деген сүйіс пеншілігі тарихи сана арқылы
түркі халықтарының жадында сақталған. Ноғай, өзбек, түрікмен, қырғыз,
қарақалпақ халықтары арасында Асан Қайғы есімі ілтипатпен аталып,
құрмет тұтылады. Оның ақындық ойы мен жыраулық философиясы өзінің
танымдық құдіреттілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқы ғасырлар бойы
тарихи сатыларында Асан Қайғы есімін үстемдікке, озбырлыққа,
әділетсіздікке қарсы ұстанған ізгілік символына айналдырды. Асан Қайғы
Оқшы ата қорымына жерленіп, басына кесене тұрғызылған.
• Асанқайғының нақ жерленген жері белгісіз. Екі дерек бар: біріншісі
бойынша, Жезқазған облысының Ұлытау ауданында, ал екіншісі бойынша,
Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шиелі ауылынан 16 шақырым жерде
жерленген екен. Асанқайғыға арнап жасалған ескерткіш Асан ата кесенесі
"Жеті әулие" қорымында.
Қазтуған Сүйінішұлы
Қазтуған Сүйінішұлы — халық аңыздарында қолбасы, батыр делінеді, әскери
ақсүйек тұқымынан шыққан. Туып-өскен жері — Еділ бойы. XV ғасырдың орта
шенінде жаңа құрылған Қазақ хандығына қоныс аударады.
Жорық жыршысы, халық эпосын жасаушылардың бірі Қазтуған жырау артына өмір,
болмыс туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тұрмысқа қатысты сан
алуан жырдан құралған мол мұра қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған.
Алайда бізге жеткен санаулы шығармаларының езі-ақ Қазтуған Сүйнішұлының
әдебиет тарихынан белгілі орын алуына негіз бола алады. Қазтуған
Сүйінішұлының поэзиясы номадтық жауынгерлердің санасын, танымын көрсетеді,
оның болмыс, тіршілік, өзін қоршаған, шырышы бұзылмаған табиғат туралы
түсінігінен елес береді. Жырау киялының ұшқырлығы, кендігі, суреттеу
тәсілдерінің байлығы мен өсемдігі орта ғасырларда қазақтың ақындық өнерінің
жоғары дәрежеде әрі езіндік сипатқа толы болғанын танытады.
Қазтуған Сүйінішұлы (1420, қазіргі Астрахан облысы Красный Яр қала маңы -
ө.ж.б.) - жырау. Қазтуған Сүйінішұлының туған, қайтыс болған жылдары
белгісіз. Халық арасында Қарға бойлы Қазтуған атанып кеткен. Қазақтың XV
ғасырдағы айтулы жорық жырауы. Әскербасы, батыр болған.Еділдің Ақтума,
Бозан бойларында туып-өскен. XV ғасырдың орта шенінде іргесі жаңадан
қаланған Қазақ хандығына қоныс аударған.[1]
Қазтуған жырау жорық жыршысы және халық эпосын жасаушылардың бірі саналады.
Артына қазақтардың әскери рухын, туған жерін, халық өмірі мен тұрмысын
суреттейтін көптеген өлеңдерден тұратын шығармашылық мол мұра қалдырды.
Олардың көпшілігі сақталмаған. Дегенмен, бізге жеткен жекелеген туындылары
оның әдебиет тарихы төрінен орын алуға лайықты екенін айғақтайды. Оның
поэзиясы жауынгерлердің көшпелі өмірін, көзқарасын суреттейді. Және олардың
тұрмысын, айналадағы құлан таза табиғат туралы ойларын бейнелейді. Ақын-
жыраудың қиялының жүйріктігі, өткірлігі, бай және әдемі көркемдік әдістері
сол дәуірдегі қазақтардың поэтикалық өнерінің жоғары деңгейде болғанын,
сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері бар екенін білдіреді. Ұлттық бояуы
жағынан айқын суреттелген, жасампаз романтикамен көркемдеген, нақылдық ой
орамдары мен көркемдік тіркестерге бай. Қазтуған жырау өлеңдері көп
ғасырлық өнер мектебі мен әдеби үлгі ретінде санамыздан орын алды.
Қазтуған жыраудың "Мадақ жыры", "Туған жермен қоштасу" сынды туындыларын
ежелгі қазақ поэзиясының таңдаулы үлгілеріне жатқызуға болады. Ақынның
халық жыраулары арқылы жеткен бірқатар толғаулары И.Березиннің "Түрік
хрестоматиясында" (1862), Ғабдолла Мұштақтың 1910 жылы шыққан "Шайыр, яки
қазақ ақындарының басты жырлары" жинағында, М.Мағауиннің "Алдаспан"
кітабында (1970) жарияланды.[2][3]
Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады. Ол туралы талай аңыздар
айтылған. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақтың батыры.
Жырау қайғы айтып еш түңілмейді. Батырлар дәстүрін қолдап , асқақ жыр
шертеді, ескі елдік бөлінбес бірлік қайтпас ерлік дәстүрін уағыздайды. Ойын-
тойы көп жастық шақты еске алып, оптимистик пікірлер ұсынады. Нарындай
құнарлы, жайлы кең қоңыстың қасиеттерін асыра ардақтайды.
Көрінген мынау көк Нарын
Ойран салып өткен жер.
Маңдайы күнге күймеген,
Жорғадан басқа мінбеген,
Сұлудан басқа сүймеген,
Қамқадан басқа кимеген...
Қазтуған жырлары әуенді, дыбысты, ырғақты, күшті поэзия. Ат арқасында, топ
ортасында айтылған жырдың солай айтылуы заңды. Дауысты А дыбысын қатар
қолданып, аңырата сөз тастау тыңдаушыға әсерлі, құлаққа жұғымды.
Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар
Арқамнан қосым қалар деп,
Ақ дария толқын күшейтер.
Құйрығын күн шалмаған балығым,
Ортамнан ойран салар деп
Тағы бір назар аударатын жай, соңғы екі жолдағы образды сөздер. Бұрын соңды
қолданылмаған тек Қазтуғанға тән тіркес Құйрығын күн шалмаған балығым,
ортамнан ойран салар деп дім - қандай әдемі сөз! Осы өлеңнің шумағы 3
жолдан тұрады. Ақын 5 жолды өлең шумағын да жиі қолданған. Әрбір сөз әрбір
жол өз орынында. Қазтуған өзіне тән теңеу, метафоралар қолданады. Қатарынан
Ж әрпінен басталатын ұзақ шумақты өлеңнің балама сөздері жер- қоныс
құнарлығын өте айқын танытқандай:
Жабағалы жас тайлақ,
Жардай атан болған жер.
Жатып қалған бір тоқты
Жайылып мың қой болған жер.
Жарлысы мен байы тең,
Жабысы мен тайы тең,
Жары менен сайы тең.
Сыпыра жырау.
Сыпыра жырау — XIV ғасырда Батыс Қазақстан еңірін жайлаған түркі
тайпаларының ортасынан шыққан атақты жырау, ноғайлы-қазақ эпосының негізін
салушылардың бірі. Сыпыра жырау шығармалары біздің заманымызға жетпеді,
алайда оның кезінде Дешті Қыпшақтағы ең атақты сөззергері болғаны, мол мұра
туғызғаны байқалады.
Сыпыра жырау ел қамын жеген дана қария кейпінде қазақтың ескі батырлар
жырының бірталайында бой көрсетті. Мысалы, Ер Тарғында Сыпыра жырау туралы:
Бұл — өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі еді делінеді.
"Телағыс" жырында Сыпыра жырау ноғайлы ішінде шыққан өзара қырқысты
өршітпей, жеке басының беделімен, жырының күшімен жауласушы жақтарды
бітістіреді. Ал Едіге жырында ол жүз сексенге келген жұрт қамқоры, халықтың
ақылшысы.
Көптеген эпостық жырларда Сыпыра жырау айтыпты деген әр түрлі мазмұндағы
толғаулар ұшырасады. Эпос кейіпкері Сыпыра жыраудың прототипі — тарихи
Сыпыра жырау екендігі жырланған. Қайткенде де, Сыпыра жыраудың өз тұсындағы
және өзінен соңғы сахара сөз өнеріне елеулі ықпал еткенін аңғарамыз.
Белгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың мұрагері санаған. Ал қарақалпақ
елінің фольклор зерттеушілері Сыпыра жырауды қарақалпақ эпосының негізін
салушы деп біледі.
Сыпыра жырау (XIV ғ.) Суырып салма ақын. XIV ғасырда Тоқтамыс пен
Едігенің билік құрған жылдарында өмір сүрген. Оның есімі ескі батырлар
жырының талайында аталады. "Өз өмірінде толғау айтып өткен" Сыпыра жайында
"Ер Тарғында" "Тоғыз ханды түзеткен кісі еді" делінеді. "Телағыс" жырында
ел бірлігінің ұраншысы, ал "Құбағұлда" "Жүз сексенге келген" дана қария
ретінде көрінеді. "Едіге би", "Тоқтамыс туралы аңыз" деген жырлар бар.
Осылардың бәрінің о бастағы тудырушысы Сыпыра жырау болғанға ұқсайды.
"Қырымның қырық батырын" жырлаған әйгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың
ұрпағымын деген.Дау-дамай, талас туған кезде халық әрқашан әділін айтар
Сыпыра жырауды шақырып, оның шешіміне қанағаттанатын болған. Сыпыра жырау
шығармашылығы көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын
алды. Мәселен, ол ноғайлықтарға—Сыбыра йырау, башқұрттарға—Сыбрй йырысы,
татар барабиндіктерге — Сафардау, қырымдықтарға — Сыпара жырау ретінде
белгілі. Ал қарақалпақтар Сыпыраны өздерінің ең үлкен эпосшы жыраулар
мектебінің негізін салушы санайды
Шалкиіз жырау
Шалкиіз жырау қазақ жыраулық поэзиясының атасы саналады. Шалкиіз Тіленшіұлы
1465 жылы Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келеді. Жыраудың әкесі сахараның
беделді, бай адамы болды. Шешесі Кіші жүздің ұйытқысы болған, Сыртқы Орда
деп аталатын ұлыстың билеушісі Мұса бидің қызы екен. Шалкиіз мұсылманша
білім алған, оның 1490 жылға дейінгі өмірінен дерек жоқ. Тек 1490 жылы
ноғайлы әміршісі Темір бидің жанында болғаны белгілі. Кейбір
зерттеушілердің пайымдауларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскер
қатарында, бірде әміршінің елші, нөкерлері қатарында Қырым, Терістік
Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шыққан.
Шалкиіз жырау (1465-1560) - ақын, жырау, батыр. Шалкиіз - туындылары орыс
тіліне аударылған ақынжыраулардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі
орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары
әртүрлі жинақтар мен басылымдарда бірнеше мәрте басылды. Жыраудың қазақ
көне әдебиетіндегі орны ерекше. Шалкиіз жырау ғүмырының көп бөлігін Ноғай
ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізеді. Турашылдығымен,
әділдігімен, даналығымен ел алдында беделді болады. Өмірінің соңғы жылдарын
Хақназар хан түсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді.
Темір би өлгеннен кейін нағашылары Мұса ұрпақтарының маңайында болады.
Кейін бұл топтан бөлініп, Қазақ ордасына біржола өтеді. Шалкиіз 95 жасқа
жетіп қайтыс болған деп шамаланады.
Шалкиіздің Алаштан байтақ озбаса, Темір биге арналған толғаулары; Жапырағы
жасыл жаутерек, Ер Шобан, т.б. толғау-жырлары бізге жеткен. Жыраудың мына
бір тіркестері бүгінгі күнге де уәзипа:
Айырдан туған жампоз бар,—
Жүгін нарға салғысыз.
Арғымақтан туған будан бар,—
Күнінде көрінім жерді алғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,—
Адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,—
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз.
Темір биді қажылық сапарынан тоқтатуға арналған өлеңінде: Құдайға құлшылық
ету тек Меккеге барумен өлшенбейді, — дей келіп, былай түйеді:
Жығылғанды тұрғызсаң,
Жылағанды уатсаң,
Қисайғанды түзетсең,
Төңіріңнің үйі көбені,
Сұлтан ием,
Қарсы алдыңнан жасапты.
Доспамбет жырау
Доспамбет жырау — 1490 жылы Азау қаласында туып, 1523 жылы Астрахан маңында
қаза болған көне қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі және жорық
жыршысы. Қазақ халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрген жыраудың руы — кіші
ноғайлы. Өз заманындағы жорықтарға, Қырым, Ноғайлы, Қазан хандықтары
арасындағы ұрыстарға қатынасқан. 1523 жылы Астрахан жорығы кезінде
Доспамбет жырау бастаған шолғыншылар тосқауылға ұшырайды да, жырау ауыр
жараланып, қайтыс болады.
Доспамбет жырау мұрасының дені жоғалған. Ел аузында, жекелеген
қолжазбаларда сақталған бірлі-жарым туындылары XIX ғасырдың бас кезінде әр
түрлі жинақтарға енді. Кеңес өкіметі тұсында Алдаспан антологиясында (1971
жылы) оның табылған шығармалары толық жарияланды ("Қалаға қабылан жаулар
тигей ме", "Қоғалы көлдер, құм, сулар", "Айнала бұлақ басы тең..." т.б.).
Жауынгер жырау туындыларының рухы ескілігіне, көркемдеу әдістерінің
көнелігіне қарамастан, көңілге әсер етерлік терең, тілі мағыналы. Кейінгі
Бұқар мен Махамбет жырларынан Доспамбеттің әсері аңғарылады.
Доспамбет Жырау— жырау, қолбасшы, батыр. Доспамбет жырау қазақ
халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрді. Кіші Ноғай ордасында әскери
қолбасшы болған. Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарайда, Стамбұлда
болған. Қырым ханының жағында көптеген әскери жорықтарға қатысқан.
Тайпааралық ұрыстардың бірінде қаза тапқан. Доспамбет жырау жырларынан оның
мұрат-мақсаты, түсінік-талғамы, дүниеге көзқарасы анық аңғарылады. Отан
қорғау, елге, жерге деген сүйіспеншілікті бейнелейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы үш кезеңге бөлінеді:
1. Жыраулар кезеңі (XV ғасыр — XVIII ғасырдың бірінші жартысы.
2. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы — XIX ғасырдың бірінші
жартысы).
3. Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басы).
Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (XV ғасыр),
Доспамбет жырау (XVI ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет
жырау, Марқасқа жырау (XVII ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары),
Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау
(1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856
жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық
өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта
отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы
айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар
кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды.
Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың
тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін
ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей
байланысты.
XVIII—XIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс
тапқан. Тек ауыз әдебиеті шығармаларын тарихи дереккез ретінде
қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар
тарихи оқиғалардың желісін іздейміз.
Қорқыт Ата
Қорқыт Ата
Қорқыт Ата– түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт Ата
өмірде ізі, артында әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде
белгілі. Қорқыт Атаның өмір сүрген кезеңі туралы ғылымда әр түрлі болжамдар
қалыптасқан. Алайда зерттеулердің көпшілігі Қорқыт Ата Сырдария бойында
өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге
келген деген тұжырымға саяды. Рашид әд-Дин “Жамиғ Ат-Тауарих” атты тарихи
шежіресінде Қорқыт Атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының “Түрік
шежіресінде” оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа
келіп қайтыс болғандығы айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның
зираты болғанын Ә.Диваев, т.б. ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді.
Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Қорқыт ата 11 ғасырдың басында дүниеден
өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол 7 – 8 ғасыр аралығында өмір
сүрді деген пікір айтылады. Қазақ философиясы тарихында Қорқыт Ата– ел
бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған
ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-
гуманист ретінде көрінеді. Қорқыт Ата жайындағы аңыздардан оның бойындағы
үш түрлі өнер ерекше айқындалады. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан
шыққан айтулы бақсы, абыз. Екіншіден – күйші, қобыз сарынын алғаш
туындатушы өнерпаз. Үшіншіден – әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ
өмірін бейнелеген әдеби-тарихи мұра. Түркі халықтарының фольклорындағы
Қорқыт Ата туралы аңыз әңгімелердің бірі оның туылуына байланысты.
Қорқыт Ата туралы аңыз
Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Жылына
бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш
күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басады. Сұрапыл қара
дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген. Осыған орай баланың атын
“Қорқыт” деп қойған дейді. “Қорқыт” сөзінің этимол-сын Ә.Қоңыратбаев “құтты
адам, құт әкелетін адам” деп көрсетсе, С.Қасқабасов “өмір сарқылды, адам
өлді” деген мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тұрсынов түркі халықтарының
фольклорына сүйене отырып, “дада, деде” деген сөздерді “насихат айтушы
жырау” деп түсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап – қобыздың
иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады. Қорқыт атаның тарихи тұлға екенін
растайтын жазба ескерткіш – “Қорқыт Ата кітабы” (“Китаби дәдәм Корқуд”).
Онда Қорқыт Ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы, күйші ретінде
көрінеді. Кітаптың басында Қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. Ол
“өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де
өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе –
адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі” дейді. Қорқыт Ата
жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы
көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, “егер
өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің” деген аян естиді. Біраз уақыт
өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, “Өлсем де, жетемін!”
дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, “Сен өлімді еске алдың, енді
өлесің!” дейді. Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы
бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші
жан ретінде суреттеледі. Ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына
қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына
күйінген Қорқыт Ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп
кетеді. Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды
жолықтырады. “Кімнің көрі?” деген сауалына “Қорқыттың көрі” деген жауап
естиді. “Қайда барсаң да Қорқыттың көрі” деген сөз осыдан қалған. Ақыр
аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері – Сыр
өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз
аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып,
үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт Ата
қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді.
Бірақ Қорқыт Ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ
жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан
кейпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, “ажал айтып
келмейді” деген филос. тұжырымның негізін көреміз. Қорқыт Ата туралы
аңыздарда кездесетін үлкен философиялық мәселе – уақыт пен кеңістік
мәселесі.
Бұл аңыздарда Қорқыт Ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты аралайды. Түсінен
шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші шетіне көшіп
кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. Таң атысымен тағы да жолға
шығады. Не істерін білмей, жердің ортасына бармақ болады. Жер ортасы Сырдың
жағасы, қазіргі Қорқыт моласы тұрған тұс екен. М.Әуезов: “ажалды тоқтату
мүмкін еместігін мойындағысы келмеген Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға,
табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім
күтіп тұрғанын айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер
бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден табады”,
– деп жазады. Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі енді өлімнен қашқан шаман
емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылуды қандай бір құдіретті
күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тұлға болып
көрінеді. Зерттеушілер өлімнен қашқан Қорқыт Ата философиясын әйгілі шумер
эпосы “Гильгамеш туралы жырдағы” Гильгамеш әрекетімен салыстырады. М.Әуезов
Қорқыт аңызын адамзатқа от ұрлап әкеліп сыйлаған Прометей туралы грек
аңызымен теңестіреді. Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей
келе, Қорқыт Атаны исламды әлі толық қабылдамаған түркі тайпаларының мәдени
рәмізі деп қарастыруға болады. Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің
желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй
ойшыл. Зерттеуші Е.Тұрсыновтың түсіндіруі бойынша, бұл жердегі желмая
қобыздың рәміздік бейнесі болып табылады. Өйткені ол мәңгілік өмірді
қобыздың сарынынан табады. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы
ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады. Қорқыт Ата жырларының философиялық
мән-мағынасының алтын діңгегі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным
тұрғысынан игеру. Оның өмір сүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі
тірліктің шеңберінен шыға білу және адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің
құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы
өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының іргетасын құрайды.
Қорқыт Ата энциклопедиялық жинағы
Қорқыт Ата – энциклопедиялық жинақ. 1999 жылы Қазақ энциклопедиясының Бас
редакциясы шығарған. Негізінен 5 бөлімнен тұратын бұл күрделі еңбекке
Қорқыт Ата туралы ел аузында сақталған аңыздар мен күйлер, әфсаналар, ата
мұрасын зерттеу, әулиенің әдебиет пен өнердегі бейнесі мәселелеріне
арналған отандық және шетел ғалымдарының мақалалары топтастырылған. Бұл
материалдарда Қорқыт Атаның әлем тарихы мен философиясындағы орны, оның ұлы
мұрасының көркемдік ерекшеліктері мен мазмұны, тілдік, түрлік айшықтары,
тарихи белгілер мен жәдігерлік деректер хақында жан-жақты мағлұмат беріліп,
талдау жасалады. “Қорқыт Ата кітабының” Дрезден кітапханасында (Германия)
сақталған толық нұсқасының фотокөшірмесі, орыс және қазақ тілдеріндегі
аудармаларының таңдаулы үлгілері берілген. Кітап соңында Ш.Құдайбердіұлы,
М.Жұмабаев, С.Сейфуллин бастаған қазақ ақындарының осы тақырыптағы толғау,
поэмалары, дастандары жинақталған. Қорқыт Ата өміріне байланысты оқиғалар
шежіресі мен әдебиеттер тізімі келтірілген.
Қорқыт Ата кітабы
Қорқыт Ата кітабы (“Китаб-и дәдем Коркут ғали лисан таифа оғузан”) –
қаһармандық эпос үлгісі, оғыз-қыпшақ дәуірінің жазба мұрасы. ғылымда оның
он екі нұсқасы мәлім: Дрезденде (12 нұсқа) және Ватиканда (6 нұсқа)
сақталған. 19 ғасырда бұл жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен академик
В.В. Бартольд айналысып, жеке тармақтарын жариялады. Кейін бұл аударма
“Деде Горгуд” (Баку, 1950), “Книга моего деда Коркута” (М.–Л., 1962) деген
атпен жарық көрді. Ә.Қоңыратбаевтың аударуымен қазақ тілінде 1986 жылы
тұңғыш рет басылды. Әдеби әрі тарихи этникалық мұра ретіндегі ‘’Қорқыт Ата
кітабында” қазақ эпосына тән көркемдік кестелермен қатар қазақ тарихы мен
мәдениетіне қосатын деректер де мол. Сондай-ақ жазбада оғыз тайпаларының
этникалық тегі, этнографиясы, мекені, әлеуметтік жағдайы, т.б. мәліметтер
көп сақталған. Осы деректерден оғыздардың бірде Сыр бойындағы қыпшақтармен,
бірде Кавказ шегіндегі гәуірлермен жауласқаны көрінеді. Жырдағы ерлік
сарындары аса елеулі. Қара Бодақ бірде қыпшақ ханына қан құстырған қара күш
иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин қамалдарын қиратқан батыр. Қазан –
оғыз елінің көсемі. Кітап кейіпкерлеріне Бәмсі-Бейрек, Қара Көне, Қара
Бодақ, Қан Төрәлі, Қазан-Салор, Құлбаш, Оқшы, Ораз, сондай-ақ Аруз, Әмен,
Әмран Бекіұлы, Бисат, Дүлек Боран, Дондаз, Қиян Селжүк, Қаңлы, Қанық хан,
Рүстемдер жатады. “ Қорқыт Ата кітабы” оғыз тайпаларының қонысына қатысты
Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек (Баршын-салор-Гүлбаршын, Баршындария,
Баршынкент), Камбура (Байбөрі) секілді атаулар да сақталған. Олар қазақ
эпосынан да елеулі орын алған. Жырдың бас кейіпкері – Қорқыт. Ол оғыз
елінің ақылшысы, данасы, үлкен жырауы. Оның есімі көптеген түркі
тайпаларына ортақ, тарихи-этникалық атауы да айқын. Бір кездері Қорқыт
жинақталған фольклорлық бейне деп ұғынылса, бертін келе оны тарихи тұлға
ретінде тани бастады (қазіргі Қорқыт ата). “Қорқыт Ата кітабы’’ Қазақстанда
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев,
Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбай, т.б. еңбектерінде
зерттелді. Кітаптың 1300 жылдығы 1999 жылы ЮНЕСКО тарапынан халықар.
деңгейде атап өтілді, “Қорқыт ата” энциклопедия жинағы жарыққа шықты
(1999).
Қорқыт Ата ескерткіші – сәулет өнерінің айрықша үлгісі. Қызылорда облысы
Қармақшы ауданы Жосалы кентінен 18 км жерде, Қорқыт станциясының түбінде
(1980). Авторлары – Б.Ә. Ыбыраев, С.И. Исатаев. Қорқыт Ата ескерткіші темір
бетоннан жасалған биіктігі 8 метр, 4 тік стеладан тұрады. Әрбір стела әр
тарапқа қаратып тұрғызылған құлпытастарға ұқсайды. Жоғары жағы кеңейе
келіп, шөміш пішінінде түйісетін стелалар қобыз бейнесін де меңзейді.
Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтік бар. Олар жел соққан
кезде қобыз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай, Қорқыт
Ата мазарында соққан желге үн қосатын қобыз қойылған. Қорқыт Ата
ескерткішінің ішкі жағы мәңгілік өмір сырын іздеген Қорқыт атаның киелі
желмаясының шартарапқа жол тартқан ізін ишаралайтын “Түйе табан” өрнегімен
безендірілген. Әрбір стеланың үшкілдене біткен төбесі күмбезге ұқсатылып,
ерекше сәулеткерлік композиция шешім тапқан. 1997 жылы ескерткішті қалпына
келтіру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Амфитеатр, қонақ үйі, т.б.
нысандардан тұратын тұтас архитектуралық ансамбль жасалып, мемориалдық
кешенге айналды. 2000 жылы кешен жанынан мұражай ашылды. Оның қорында 700-
ге жуық экспонат сақталуда. Мұражай экспозициясында Қорқыт өмір сүрген
дәуірдің тарихы мен мәдениеті жайлы мәліметтер беретін материалдар
қамтылған. Бұл ескерткіш кешен күллі түркі халықтарына ортақ қасиетті
зиярат орындарының бірі болып саналады.
Қорқыт Ата ескерткіші
Қорқыт Ата мазары – тарихи сәулет өнері ескерткіші. Шамамен 9 – 10
ғасырларда қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Қорқыт станциясынан 3
км жерде Қорқыт әулиеге тұрғызылған. 1925 жылдан опырыла бастап, 1952 жылы
Сырдария өзені шайып кеткен. Қазір орны белгісіз. Мазар 19 ғасырдың соңында
Ә.Диваев, И.А. Кастанье, П.И. Лерх зерттеулеріне негіз болған. Бізге
“Түркістан альбомы” жинағында жарияланған фотосуреттер арқылы жеткен.
Диваев пен Кастаньенің жазуы бойынша, құрылымы шикі кірпіштен қаланған
дөңгелек пішінді 6 – 8 қырлы күмбезді құрылыс. Ішкі көрінісі биік,
қабырғалары кереге өрнегімен нақышталған. Исламға дейінгі түрік сәулет
құрылысы үлгісімен салынған. Мазардың бұрынғы орнына қазіргі заманғы
мемориалдық ескерткіш орнатылған; қазіргі Қорқыт Ата ескерткіші.
Қорқыт Ата мазары
Асан қайғы Сәбитұлы
Асан қайғы Сәбитұлы
Асан қайғы — XIV ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген
ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап
жүретіндіктен, замандастары оның Асан атына "қайғы" деген сөз қосып, Асан
қайғы атап кеткен. Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген Асан қайғы,
алдымен, Сарайда, кейін Қазанда Ұлұғ-Мұхаммед ханның ықпалды билерінің бірі
болған.
Егде тартқан шағында Дешті Қыпшаққа қайтып оралады, өмірінің соңғы кезеңі
жаңа құрылған Қазақ мемлекетінде, Жәнібек пен Керей хандардың төңірегінде
өтеді. Асан қайғы — кептеген нақыл сөздердің, афоризм, философиялық
толғаулардың авторы. Бұлардың бізге жеткен жұқаналарынан көне заманға тән
кейбір суреттерді, қазақ халқының құрылу кезеңіндегі белгілі тарихи
оқиғалардың елесін танимыз.
Асан қайғы қазақ руларының Әбілхайыр ұлысынан бөлінуіне қарсы болмағанымен,
атамекен Дешті Қыпшақтан кетуге наразылық білдіреді. Жәнібек пен Керейді
оңтүстік жаққа емес, батысқа — Жайық, Жем бойына қоныстануға үгіттейді.
Алайда Ордадан бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі
берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі.
Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы - 14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы)
–мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы
болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда
облысы Шиелі ауданы Жеті әулие қорымындағы Асан ата кесенесі Асан Қайғы
мазары делінеді.
Ғалымдар зерттеуі
Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай
келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының
өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау,
терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап,
зерттеумен Ш.Уәлиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов тағы
басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында
басталды.Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан,
Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих
сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран
кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған
көшпелілер философы (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы өзінен қалған
қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да
бірталай көрініс, білік-дерек береді (М.Әуезов).
Өмір сүрген кезеңі
Асан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда ғұмыр кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан
ақылгөй жырауы, өз дәуірінің абызы, бас биі, Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", осындай
ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" сөзі
қосылып аңыздалып кеткен. Шежіре-аңыздардың айтуынша Асанның әкесі Сәбит
ұзақ жасаған, он сегіз мың ғаламның, құстың, жан-жануардың тілін білетін,
өзі көріпкел әулие, атақты саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес
білгеннен осындай қасиеттерге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, ұлағатты
тәрбие көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның келешекте ірі
де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол жас болса да
хан, сұлтан, би, бектермен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-пікір
жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-жыраулық,
шешендік, тапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, әдет-ғұрып
мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді билік
сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді. Әз Жәнібек (туған жылы
1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз
Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз
Жәнібек өлген соң Асан би Дешті Қыпшаққа қайта оралады. Алайда ордадан
бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын
арасы тату болуы жолында күреседі. Асанқайғы ең алдымен хандық үкіметті
күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды. "Әз Жәнібек
ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының, Алтын Орда болашағын
жете ойламайсың деп сөгеді".
Асанқайғы қойға қошқар, жылқыға айғыр салмай, бура шөгермей, сиырды бұқасыз
сақтап, малды үш жылға дейін ту қылып ауған екен. Мұнысы көшкен елге төл
аяқ байлау болмасын дегені болар. Сол ауып бара жатқан бетінде Алтын
Орданың ханы Әз Жәнібекке кез болыпты. Бұрын үш рет той жасап шакырғанда
Асанқайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек
айтыпты:
- Бұрын бір хан болыпты. Ханның қасында бір қараша кедей коңсысы болған
екен. Ханның малының сүмесінен қозы қарын май мен бір қап құрт алған екен.
Күзді күні күздеуге қонар мезгілде, қараша: "Ханның бәйбішесі ханымды
шақырып алып, осы құрт пен майдын алдын таттырып кетейік. Сонда бізге
қалғаны жұғым болар. Ханымға таттырмай кеткен соң берекесі болмас" - дейді.
Ханымды үйіне шақырса, қарашаның үйіне кіріп шығуға намыс қылып керіліп,
"әне барамын, міне барамын" деп ақыры бармапты. "Құрт, майдың алдын ханымға
таттырмай кетпейміз" деп әлгі байқұстар ханымды сарғайып күтіп көп уақыт
көшпей отырып калыпты. Күндердің күнінде ханым келе жатса, ханның кісі
алатын бурасы оны қуыпты. Ханым сасқанынан, қараша үйге қойып кетіпті.
Сонда шал байғұс айткан екен:
Шақырса келмес ханымды,
Бура қуып келтірді.
Қалжы-бұлжы дегізбей,
Тура қуып келтірді.
Бастай көр қатын құртыңды,
Сала көр қатын майыңды, -
- депті. Сол айтқандай, үш рет тойыма шақырдым, келмедің. Ақыры қадірсіз,
аяқсыз келдің-ау Асаным!
- Рас айтасың, Әз Жәнібегім. Ойың ұрғашыға ауған екен, - дейді Асан-
қайғы. - Өз бойымдағы ағат ісіңе ие бола алмаған жан едің. Сондықтан
айтып отырсың, сен өзің неге той қылдың, білесің бе? Бірінші рет той
қылдың, қарақалпақтың қызы Қарашаш сұлуды алдым деп. Екінші рет той
қылдың, Жайық судың бойынан дауыл өтпесе, жан өтпейтін үй салдырдым
деп. Оған несіне келейін, — деп Асан жырлап кетті:
- Ай, Жәнібек хан!
Айтпасам білмейсің.
Жайылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Өзеуреп неге сөйлейсің?
Қорған салдың бейнет қып,
Қызметшің жатыр ішіп-жеп.
Он сан ноғай бүлінді,
Мұны неге білмейсің?
Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан.
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылар ата мұрадан.
Мұны неге білмейсің?
Құладың құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүні түледі.
Аққу құстың төресі,
Ен жайлап көлде жүр еді.
Аңдысып жүрген көп дұшпан,
Еліңе жау боп келеді.
Құлың кеп сені өлтірер,
Осыны Асан біледі.
Асанқайғының айтқанына басын шұлғығаннан басқа хан дәнеме демепті. Сол жолы
екеуі дос болып, жалғыз жетім Жәнәліні сұрап алып қалыпты. Сол Жәнібек хан
тұсында Қаратау атырабымен Түркістан тәңірегіне жан- жақтан анталаған көз
тігушілер көбейеді. Шығыстан монғолдар, батыстан Әбілқайыр тұқымдары
Түркістандағы өмірін жүргізіп, сауда-саттықты өркендетпек болады.
"...Халқының болашағын ойлап қамығады. Оның ойынша жер үстінде адамзат
тіршілігінде көруі мүмкін ұжмақ бар, оның аты - "Жерұйық". Бұл елді жау
алмайтын, малға жұт келмейтін, шөбі шүйгін, суы мол қоныс. Онда жұрттың
бәрі тең, бәрі де шат-шадыман тіршілік кешеді, ел ал асы, ру таласы жоқ.
Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген, Асанкайғы
енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, төңіректің төрт бұрышын
кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа пайдалы
жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады". Ертісті көргенде: "Мына
шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап отрымас.
Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер екен", - депті. Түндікті
өзенін көргенде: "Он екі қазылық Ой Түндік, маңырап жатқан қой Түндік.
Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен", - деп тастап кетуге қимай,
артына үш қараған екен. Сонан "Үш кара" атанған екен таудың аты. Қызылтауға
келгенде: "Тау-тасы кеш болганда қой болып ыңыранып жатады екен. Тоқты
қысыр қалмайтын жер екен", - депті. Баянауыл тауын көргенде: "Ат ерін
алмайтын жер екен. Бауырында тұзы бар, ол тұзы ауыр екен; бір түн түнеп
кетемін деген адам, бір жұма тоқтап қалады екен. Тұзы жібермейді екен", -
депті. Сарысуды кешіп өтерде: "Мына шіркіннің екі жағы борбас екен. Баланың
іші қуырылмайтын, пышағы қыннан суырылмайтын, еркегі ат болатын, ұрғашысы
жат болатын жер екен", - депті. Қаратауды көргенде: "Көкектен басқа құсы
жоқ, көкпектен басқа шөбі жоқ, жер азғыны мұнда екен", - депті. Ащы бойына
келгенде, артына қарап: "А, Баянауыл! Сенің қоныс болып тұрғаның мынау,
Ащының арқасы екен. Мал жазғытұрым бір жұма ащылайды екен, күзге таман бір
жұма ащылайды екен. Сонысы бір жылға татиды екен", - депті. Шідерті өзенін
көргенде: "Мына шіркіннің топырағы асыл екен. Алты ай мініп арықтаған ат,
бір айда майға бітетін жер екен. Жылқы шідерлеп койғанда тоқтайтын,
жылқынын қонысы екен", - депті. Өлеңті өзенін көргенде: "Тоқтап ешнәрсе
айтпай, өлеңдете берген екен. Аз тұрып: "Өлеңтінің суы - май, Шідертінің
шөбі - май", - деп жүре беріпті. Сілентіден өтіп Жалаңаштын тұсына
барғанда: "Аттың төбеліндей Жалаңаш, сені алдыма өңгерейін бе, артыма
бөктерейін бе, қай жарама тартайын? Айналаң аз, онан басқа мінің жоқ,
табылмайтын жер екенсің", - депті. Есіл өзенін көргенде: "Алты күнде ат
семіртіп мінетін жер екен", - депті. Торғай өзенің көргенде: "Ағар суы бал
татыған, ақ шабағы май татыған жер екен", - депті. Терісаққан өзенін
көргенде: "Сарыарқаның тұздығы екен", - депті. Сулы Келес, Құрлы Келес
өзендерін көргенде: "Мөңіреуін, сиыр болып мөңіреуін кара! Сиыр тұқымы
үзілмейтін жер екен".
Екі Келес, бір Талас,
Бал татыған жерін-ай,
Ағайының аралас,
Тату екен елің-ай.
Желмаяға өңгертіп,
Алып кетер едім-ай,
Сыймаған соң алдыма,
Әттең, дүние, дедім-ай! -
депті. Асанқайғы Жиделібайсын жеріне қызығып: "Ай, Жиделібайсын, артыма
бөктеріп кетер едім, әттең атым көтере алмайды-ау! Қой үстіне бозторғай
жұмыртқалайтын тып-тыныш мамыражай ел екенсің", - депті.
- Ерейментауына қарап тұрып "Қыс болса жылқы тұрмас, жылқы тұрса ішінде
кұлын тұрмас... панасы жоқ сары дала сықылды тау екен" дейді.
- Қарақойын - Қашырлы деген жерге келгенде "Бауырында бір жұтқын айдаһар
бар екен, әйтпесе жылқы үзілмейтін жер екен" деп ескертеді. Бұл жерде бір
үлкен көл бар екен, көлге жазда ыстықтап, қыста ықтап келіп түскен жылқы
батып кететін түбі батпақ - құян болса керек".
- Батыста Асанқайғы Маңғыстауға үш барып, үш кайтыпты. Екі баласы:
"Маңғыстау малға жайлы қоныс бола алар ма?" - деп сұраған екен. Сонда Асан
бабамыз: "Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас" - деген
екен.
- Шыңғырлауды көргенде: "Ай Шыңғырлау жылқы өзі өскен жоқ Шыңғырлау сен
өсірдің" - деп үш айналып, Шыңғырлаудың суына қолын малып отырып:
"Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап қунап
кетейік", - депті.
- Жуалының қара топырақты, қыртысы құнарлы жерін көргенде: "жерің семіз,
қарың мол, қадіріңді егін салған ел білер" дейді.
Шу өзенін көргенде: "Ей, Шу, атыңды теріс койыпты... мынау ну қамысың
еліңді жұтқа бермес" депті. Сыр бойын көргенде: "Басы байтақ, аяғы тайпақ
қоныс екен, Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда
ғана дұрыс екен", - депті. Ақмешіт тұсындағы (Қызылорда) жерді көргенде:
"Ей Акмешіт жерің шаң екен, суың жар екен. Елің жұтамас, малыңның көзіне
сақ бол" - деп ескертіпті. Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде "Ей
Аспара көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер" деп жүріп кетіпті.
Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: "Әттеген-ай, тақырдың
бетіне, Шөлістанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жок, жайқалып
тұрған нуы жоқ - түбі тұрақты қала бола қоймас" - деген екен. Сайрам,
Шымкент маңын аралағанда Асан әулие айтыпты:
- Екі бассаң - бір базар
Саудасы кызған жер екен.
Екі бассаң - бір мазар
Молдасы азған ел екен -
депті. Сөйтіп, Асан туралы аңыз "шұрайлы қоныс, нұрлы өлке - Жерұйықты таба
алмапты" дейді. Ол туған жерін аттап кетпейді. Жиделібайсынды бөтен елден
іздемейді, қазақ топырағынан іздейді.
Толғаулары
Жыраудың бір алуан толғаулары Әз Жәнібек ханға арналған. Ол ең әуелі ханның
айналасына көз салмай, шабылып жатқан халқының жағдайын ойламай бейғам
отыруына наразылық тұрғысында айтылады (Қымыз ішіп қызарып, мастанып неге
терлейсің, өзіңнен басқа хан жоқтай елеуреп неге сөйлейсің?). Ертеңгі
халық болашағын Жәнібек ханның ақыл-айла, көрегендігімен тығыз байланыста
алып қарайды. Осы арнауында жырау күншығысқа көз алмай қарайтын көрші
патшалықтан сақтанудың қажеттігін арнайы ескертеді (Қилы-қилы заман болмай
ма, Суда жүрген ақ шортан, Қарағай басын шалмай ма?). Асан Қайғы осы ақ
шортан мен қарағай бейнесін келесі бір толғауында кеңірек ашып, орыс
патшасы отарлауының мән-жайын алдын ала айтып, көрегенділік танытады. Халық
басына төнген бұл қауіптің зардабын, оның немен тынатынын да дәл болжайды
(Ол күнде қарындастан қайыр кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер,
Ұлы, қызың орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?).
Асан Қайғы Қаласының жыр, толғаулары негізінен үлгі-өсиет, мақал-мәтел
іспеттес болып құрылады. Жырау ру-тайпалық одақтардың генеалогиясын,
халықтық әдет-ғұрып, дәстүрлерді дәріптеп, өмір сүрудің мәні туралы,
жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, үлкенді сыйлап-қастерлеу,
олардың ақылын алу, бір-бірімен босқа қырқыспау, бейбіт өмір кешуге, ізгі
ниетті, қарапайым, адал, шыншыл, иманды болуға шақырады (өлетұғын тай
үшін, қонатұғын сай үшін, желке терің құрысып, бір-біріңмен ұрыспа).
Түсіністікпен үйлесімді өмір сүру үшін әр адам өзін-өзі жетілдіруі қажет,
ізгілікті болу – бүкіл адамзат атаулының бәріне ортақ дейтін гуманистік
тұжырым жырау шығармашылығының негізгі арқауы (Әділдіктің белгісі, біле
тұра бұрмасауыл Ақылдының белгісі, өткен істі қумасауыл Жамандардың
белгісі, жауға қарсы тұрмасауыл..). Енді бір алуан жырлары тұрмыста түйген
ой-тұжырым, болжау түрінде келеді (Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн
көрер, аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер?). Асан Қайғы есімі тек
қазақ халқына ғана емес, басқа да ағайын халықтарға (қырғыз, қарақалпақ,
ноғай тағы басқа) кеңінен тараған. Бұл орайда жырау толғауларындағы
жоғарыдағыдай философия және психология мәні зор қанатты сөздердің атқарған
өзіндік рөлі ерекше.
Философия дүниетанымы
Асан Қайғы Қаласының философия дүниетанымы үш бағытқа бөлінеді:
1. этикалық дүниетаным – ұлы жыраудың философия ойларының өзегін құрайды.
Адам, адамшылықтың басты қасиеттері, олардың мәні мен сипаты жоғары
имандылық деңгейінде қарастырылған. Поэтикалық формамен берілген
этикалық ұғымдар, түсініктер, қағидалар Шығыс өркениетіне тән
ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы
болмысын айқындайды. [5]
2. Поэтикалық зерде және философияның қазақ дүниетанымында егіз ұғым
екенін жырау өз толғаулары арқылы толық дәлелдеп берді. Адам өмірінің
мәні, мақсаты, өлімнің растығы, қоршаған дүниені тану мәселелері Асан
Қайғы философиясының басты бағыттары.
3. Асан Қайғы гуманизмі, адамға деген сүйіс пеншілігі тарихи сана арқылы
түркі халықтарының жадында сақталған. Ноғай, өзбек, түрікмен, қырғыз,
қарақалпақ халықтары арасында Асан Қайғы есімі ілтипатпен аталып,
құрмет тұтылады. Оның ақындық ойы мен жыраулық философиясы өзінің
танымдық құдіреттілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқы ғасырлар бойы
тарихи сатыларында Асан Қайғы есімін үстемдікке, озбырлыққа,
әділетсіздікке қарсы ұстанған ізгілік символына айналдырды. Асан Қайғы
Оқшы ата қорымына жерленіп, басына кесене тұрғызылған.
• Асанқайғының нақ жерленген жері белгісіз. Екі дерек бар: біріншісі
бойынша, Жезқазған облысының Ұлытау ауданында, ал екіншісі бойынша,
Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шиелі ауылынан 16 шақырым жерде
жерленген екен. Асанқайғыға арнап жасалған ескерткіш Асан ата кесенесі
"Жеті әулие" қорымында.
Қазтуған Сүйінішұлы
Қазтуған Сүйінішұлы — халық аңыздарында қолбасы, батыр делінеді, әскери
ақсүйек тұқымынан шыққан. Туып-өскен жері — Еділ бойы. XV ғасырдың орта
шенінде жаңа құрылған Қазақ хандығына қоныс аударады.
Жорық жыршысы, халық эпосын жасаушылардың бірі Қазтуған жырау артына өмір,
болмыс туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тұрмысқа қатысты сан
алуан жырдан құралған мол мұра қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған.
Алайда бізге жеткен санаулы шығармаларының езі-ақ Қазтуған Сүйнішұлының
әдебиет тарихынан белгілі орын алуына негіз бола алады. Қазтуған
Сүйінішұлының поэзиясы номадтық жауынгерлердің санасын, танымын көрсетеді,
оның болмыс, тіршілік, өзін қоршаған, шырышы бұзылмаған табиғат туралы
түсінігінен елес береді. Жырау киялының ұшқырлығы, кендігі, суреттеу
тәсілдерінің байлығы мен өсемдігі орта ғасырларда қазақтың ақындық өнерінің
жоғары дәрежеде әрі езіндік сипатқа толы болғанын танытады.
Қазтуған Сүйінішұлы (1420, қазіргі Астрахан облысы Красный Яр қала маңы -
ө.ж.б.) - жырау. Қазтуған Сүйінішұлының туған, қайтыс болған жылдары
белгісіз. Халық арасында Қарға бойлы Қазтуған атанып кеткен. Қазақтың XV
ғасырдағы айтулы жорық жырауы. Әскербасы, батыр болған.Еділдің Ақтума,
Бозан бойларында туып-өскен. XV ғасырдың орта шенінде іргесі жаңадан
қаланған Қазақ хандығына қоныс аударған.[1]
Қазтуған жырау жорық жыршысы және халық эпосын жасаушылардың бірі саналады.
Артына қазақтардың әскери рухын, туған жерін, халық өмірі мен тұрмысын
суреттейтін көптеген өлеңдерден тұратын шығармашылық мол мұра қалдырды.
Олардың көпшілігі сақталмаған. Дегенмен, бізге жеткен жекелеген туындылары
оның әдебиет тарихы төрінен орын алуға лайықты екенін айғақтайды. Оның
поэзиясы жауынгерлердің көшпелі өмірін, көзқарасын суреттейді. Және олардың
тұрмысын, айналадағы құлан таза табиғат туралы ойларын бейнелейді. Ақын-
жыраудың қиялының жүйріктігі, өткірлігі, бай және әдемі көркемдік әдістері
сол дәуірдегі қазақтардың поэтикалық өнерінің жоғары деңгейде болғанын,
сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері бар екенін білдіреді. Ұлттық бояуы
жағынан айқын суреттелген, жасампаз романтикамен көркемдеген, нақылдық ой
орамдары мен көркемдік тіркестерге бай. Қазтуған жырау өлеңдері көп
ғасырлық өнер мектебі мен әдеби үлгі ретінде санамыздан орын алды.
Қазтуған жыраудың "Мадақ жыры", "Туған жермен қоштасу" сынды туындыларын
ежелгі қазақ поэзиясының таңдаулы үлгілеріне жатқызуға болады. Ақынның
халық жыраулары арқылы жеткен бірқатар толғаулары И.Березиннің "Түрік
хрестоматиясында" (1862), Ғабдолла Мұштақтың 1910 жылы шыққан "Шайыр, яки
қазақ ақындарының басты жырлары" жинағында, М.Мағауиннің "Алдаспан"
кітабында (1970) жарияланды.[2][3]
Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады. Ол туралы талай аңыздар
айтылған. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақтың батыры.
Жырау қайғы айтып еш түңілмейді. Батырлар дәстүрін қолдап , асқақ жыр
шертеді, ескі елдік бөлінбес бірлік қайтпас ерлік дәстүрін уағыздайды. Ойын-
тойы көп жастық шақты еске алып, оптимистик пікірлер ұсынады. Нарындай
құнарлы, жайлы кең қоңыстың қасиеттерін асыра ардақтайды.
Көрінген мынау көк Нарын
Ойран салып өткен жер.
Маңдайы күнге күймеген,
Жорғадан басқа мінбеген,
Сұлудан басқа сүймеген,
Қамқадан басқа кимеген...
Қазтуған жырлары әуенді, дыбысты, ырғақты, күшті поэзия. Ат арқасында, топ
ортасында айтылған жырдың солай айтылуы заңды. Дауысты А дыбысын қатар
қолданып, аңырата сөз тастау тыңдаушыға әсерлі, құлаққа жұғымды.
Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар
Арқамнан қосым қалар деп,
Ақ дария толқын күшейтер.
Құйрығын күн шалмаған балығым,
Ортамнан ойран салар деп
Тағы бір назар аударатын жай, соңғы екі жолдағы образды сөздер. Бұрын соңды
қолданылмаған тек Қазтуғанға тән тіркес Құйрығын күн шалмаған балығым,
ортамнан ойран салар деп дім - қандай әдемі сөз! Осы өлеңнің шумағы 3
жолдан тұрады. Ақын 5 жолды өлең шумағын да жиі қолданған. Әрбір сөз әрбір
жол өз орынында. Қазтуған өзіне тән теңеу, метафоралар қолданады. Қатарынан
Ж әрпінен басталатын ұзақ шумақты өлеңнің балама сөздері жер- қоныс
құнарлығын өте айқын танытқандай:
Жабағалы жас тайлақ,
Жардай атан болған жер.
Жатып қалған бір тоқты
Жайылып мың қой болған жер.
Жарлысы мен байы тең,
Жабысы мен тайы тең,
Жары менен сайы тең.
Сыпыра жырау.
Сыпыра жырау — XIV ғасырда Батыс Қазақстан еңірін жайлаған түркі
тайпаларының ортасынан шыққан атақты жырау, ноғайлы-қазақ эпосының негізін
салушылардың бірі. Сыпыра жырау шығармалары біздің заманымызға жетпеді,
алайда оның кезінде Дешті Қыпшақтағы ең атақты сөззергері болғаны, мол мұра
туғызғаны байқалады.
Сыпыра жырау ел қамын жеген дана қария кейпінде қазақтың ескі батырлар
жырының бірталайында бой көрсетті. Мысалы, Ер Тарғында Сыпыра жырау туралы:
Бұл — өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі еді делінеді.
"Телағыс" жырында Сыпыра жырау ноғайлы ішінде шыққан өзара қырқысты
өршітпей, жеке басының беделімен, жырының күшімен жауласушы жақтарды
бітістіреді. Ал Едіге жырында ол жүз сексенге келген жұрт қамқоры, халықтың
ақылшысы.
Көптеген эпостық жырларда Сыпыра жырау айтыпты деген әр түрлі мазмұндағы
толғаулар ұшырасады. Эпос кейіпкері Сыпыра жыраудың прототипі — тарихи
Сыпыра жырау екендігі жырланған. Қайткенде де, Сыпыра жыраудың өз тұсындағы
және өзінен соңғы сахара сөз өнеріне елеулі ықпал еткенін аңғарамыз.
Белгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың мұрагері санаған. Ал қарақалпақ
елінің фольклор зерттеушілері Сыпыра жырауды қарақалпақ эпосының негізін
салушы деп біледі.
Сыпыра жырау (XIV ғ.) Суырып салма ақын. XIV ғасырда Тоқтамыс пен
Едігенің билік құрған жылдарында өмір сүрген. Оның есімі ескі батырлар
жырының талайында аталады. "Өз өмірінде толғау айтып өткен" Сыпыра жайында
"Ер Тарғында" "Тоғыз ханды түзеткен кісі еді" делінеді. "Телағыс" жырында
ел бірлігінің ұраншысы, ал "Құбағұлда" "Жүз сексенге келген" дана қария
ретінде көрінеді. "Едіге би", "Тоқтамыс туралы аңыз" деген жырлар бар.
Осылардың бәрінің о бастағы тудырушысы Сыпыра жырау болғанға ұқсайды.
"Қырымның қырық батырын" жырлаған әйгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың
ұрпағымын деген.Дау-дамай, талас туған кезде халық әрқашан әділін айтар
Сыпыра жырауды шақырып, оның шешіміне қанағаттанатын болған. Сыпыра жырау
шығармашылығы көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын
алды. Мәселен, ол ноғайлықтарға—Сыбыра йырау, башқұрттарға—Сыбрй йырысы,
татар барабиндіктерге — Сафардау, қырымдықтарға — Сыпара жырау ретінде
белгілі. Ал қарақалпақтар Сыпыраны өздерінің ең үлкен эпосшы жыраулар
мектебінің негізін салушы санайды
Шалкиіз жырау
Шалкиіз жырау қазақ жыраулық поэзиясының атасы саналады. Шалкиіз Тіленшіұлы
1465 жылы Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келеді. Жыраудың әкесі сахараның
беделді, бай адамы болды. Шешесі Кіші жүздің ұйытқысы болған, Сыртқы Орда
деп аталатын ұлыстың билеушісі Мұса бидің қызы екен. Шалкиіз мұсылманша
білім алған, оның 1490 жылға дейінгі өмірінен дерек жоқ. Тек 1490 жылы
ноғайлы әміршісі Темір бидің жанында болғаны белгілі. Кейбір
зерттеушілердің пайымдауларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскер
қатарында, бірде әміршінің елші, нөкерлері қатарында Қырым, Терістік
Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шыққан.
Шалкиіз жырау (1465-1560) - ақын, жырау, батыр. Шалкиіз - туындылары орыс
тіліне аударылған ақынжыраулардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі
орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары
әртүрлі жинақтар мен басылымдарда бірнеше мәрте басылды. Жыраудың қазақ
көне әдебиетіндегі орны ерекше. Шалкиіз жырау ғүмырының көп бөлігін Ноғай
ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізеді. Турашылдығымен,
әділдігімен, даналығымен ел алдында беделді болады. Өмірінің соңғы жылдарын
Хақназар хан түсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді.
Темір би өлгеннен кейін нағашылары Мұса ұрпақтарының маңайында болады.
Кейін бұл топтан бөлініп, Қазақ ордасына біржола өтеді. Шалкиіз 95 жасқа
жетіп қайтыс болған деп шамаланады.
Шалкиіздің Алаштан байтақ озбаса, Темір биге арналған толғаулары; Жапырағы
жасыл жаутерек, Ер Шобан, т.б. толғау-жырлары бізге жеткен. Жыраудың мына
бір тіркестері бүгінгі күнге де уәзипа:
Айырдан туған жампоз бар,—
Жүгін нарға салғысыз.
Арғымақтан туған будан бар,—
Күнінде көрінім жерді алғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,—
Адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,—
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз.
Темір биді қажылық сапарынан тоқтатуға арналған өлеңінде: Құдайға құлшылық
ету тек Меккеге барумен өлшенбейді, — дей келіп, былай түйеді:
Жығылғанды тұрғызсаң,
Жылағанды уатсаң,
Қисайғанды түзетсең,
Төңіріңнің үйі көбені,
Сұлтан ием,
Қарсы алдыңнан жасапты.
Доспамбет жырау
Доспамбет жырау — 1490 жылы Азау қаласында туып, 1523 жылы Астрахан маңында
қаза болған көне қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі және жорық
жыршысы. Қазақ халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрген жыраудың руы — кіші
ноғайлы. Өз заманындағы жорықтарға, Қырым, Ноғайлы, Қазан хандықтары
арасындағы ұрыстарға қатынасқан. 1523 жылы Астрахан жорығы кезінде
Доспамбет жырау бастаған шолғыншылар тосқауылға ұшырайды да, жырау ауыр
жараланып, қайтыс болады.
Доспамбет жырау мұрасының дені жоғалған. Ел аузында, жекелеген
қолжазбаларда сақталған бірлі-жарым туындылары XIX ғасырдың бас кезінде әр
түрлі жинақтарға енді. Кеңес өкіметі тұсында Алдаспан антологиясында (1971
жылы) оның табылған шығармалары толық жарияланды ("Қалаға қабылан жаулар
тигей ме", "Қоғалы көлдер, құм, сулар", "Айнала бұлақ басы тең..." т.б.).
Жауынгер жырау туындыларының рухы ескілігіне, көркемдеу әдістерінің
көнелігіне қарамастан, көңілге әсер етерлік терең, тілі мағыналы. Кейінгі
Бұқар мен Махамбет жырларынан Доспамбеттің әсері аңғарылады.
Доспамбет Жырау— жырау, қолбасшы, батыр. Доспамбет жырау қазақ
халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрді. Кіші Ноғай ордасында әскери
қолбасшы болған. Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарайда, Стамбұлда
болған. Қырым ханының жағында көптеген әскери жорықтарға қатысқан.
Тайпааралық ұрыстардың бірінде қаза тапқан. Доспамбет жырау жырларынан оның
мұрат-мақсаты, түсінік-талғамы, дүниеге көзқарасы анық аңғарылады. Отан
қорғау, елге, жерге деген сүйіспеншілікті бейнелейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz