Мемлекет, құқық және мемлекеттік-құқықтық құбылыстар туралы негізгі ұғымдар туралы ақпарат
1. Лекцияның тақырыбы: Мемлекет, құқық және мемлекеттік.құқықтық құбылыстар туралы негізгі ұғымдар
2. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығының негіздері
3. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері
4. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары және сот
5. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқығының негіздері
6. Лекцияның тақырыбы: Мемлекеттік қызметкерлер.
7. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының негіздері
8. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының отбасы құқығының негіздері
11. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының еңбек құқығы және әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы
13. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық негіздері
14. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық жазаның түсінігі және түрлері
2. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығының негіздері
3. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері
4. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары және сот
5. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқығының негіздері
6. Лекцияның тақырыбы: Мемлекеттік қызметкерлер.
7. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының негіздері
8. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының отбасы құқығының негіздері
11. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының еңбек құқығы және әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы
13. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық негіздері
14. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық жазаның түсінігі және түрлері
Құқық негіздері пәні заң ғылымдары бойынша гуманитарлық пәндер жүйесінде ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің қалыптасуы, елде экономикалық реформалардың жүзеге асуы және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы айрықша. Әсіресе, тауар-ақша (мүліктік) және басқару қатынастарын құқықтық реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік актілердің маңызы ерекше. Сондықтан да бұл пән арқылы ҚР Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын, жалпы мемлекетіміздің қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін үйретеді.
Қазақстан Республикасы құқық жүйесіндегі пәндердің ең негізгілері қамтылып, онда Мемлекет және құқық теориясы, Конституциялық құқық, Азаматтық құқық, Әкімшілік құқық, Еңбек құқығы, Қылмыстық құқық, Отбасы құқығы, Қаржы құқығы және Халықаралық құқық салаларынан жоғары білімді мамандар даярлауда қажетті теориялық түсініктер беріледі.
Аталған пән төмендегі мәселелерді қарастырады:
- мемлекет пен құқықтың, саяси және құқықтық сананың, құқықтық қатынастардың заңдылықтары мен құбылыстарын;
- мемлекеттің Конституциялық құрылысын, мемлекеттік биліктің бөліну теориясы мен тәжірибесін;
- Қазақстанда қолданылатын негізгі құқық нысандары мен салаларының ерекшеліктерін;
- мемлекеттік қызмет принциптері мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық мәртебелерін; әкімшілік жауаптылық мазмұнын; азаматтық құқықтың жалпы ережелерін, жеке және заңды тұлғалар ұғымы мен олардың мүдделерін қорғау мәселелерін; қылмыс ұғымы мен санаттары, себептері және қылмыстық жауапкершілік негіздерін; еңбек заңдылықтары, еңбекті қорғау мәселелерін; неке және отбасы құқығының негізгі қағидаларын; мемлекетіміздің қаржылық қызметінің құқықтық негіздерін; экологиялық және жер құқығының басты ерекшеліктерін.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
Мемлекеттің ұғымы және оның белгілері, мәні. Мемлекет адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болып қалыптасады. Мемлекет дегеніміз - қоғамдық саяси ұйым. Қоғамдық ұйымның алғашқы түрі - рулық қауым. Ру дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі,туысқан адамдардан тұратын қауымдастық.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс-б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: Мал шаруашылық, жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды. Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды.Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. 5-4 мың жылдықтарда сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды. Мемлекет пен құқықтың туынды тарихы- қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Қазақстан Республикасы құқық жүйесіндегі пәндердің ең негізгілері қамтылып, онда Мемлекет және құқық теориясы, Конституциялық құқық, Азаматтық құқық, Әкімшілік құқық, Еңбек құқығы, Қылмыстық құқық, Отбасы құқығы, Қаржы құқығы және Халықаралық құқық салаларынан жоғары білімді мамандар даярлауда қажетті теориялық түсініктер беріледі.
Аталған пән төмендегі мәселелерді қарастырады:
- мемлекет пен құқықтың, саяси және құқықтық сананың, құқықтық қатынастардың заңдылықтары мен құбылыстарын;
- мемлекеттің Конституциялық құрылысын, мемлекеттік биліктің бөліну теориясы мен тәжірибесін;
- Қазақстанда қолданылатын негізгі құқық нысандары мен салаларының ерекшеліктерін;
- мемлекеттік қызмет принциптері мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық мәртебелерін; әкімшілік жауаптылық мазмұнын; азаматтық құқықтың жалпы ережелерін, жеке және заңды тұлғалар ұғымы мен олардың мүдделерін қорғау мәселелерін; қылмыс ұғымы мен санаттары, себептері және қылмыстық жауапкершілік негіздерін; еңбек заңдылықтары, еңбекті қорғау мәселелерін; неке және отбасы құқығының негізгі қағидаларын; мемлекетіміздің қаржылық қызметінің құқықтық негіздерін; экологиялық және жер құқығының басты ерекшеліктерін.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
Мемлекеттің ұғымы және оның белгілері, мәні. Мемлекет адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болып қалыптасады. Мемлекет дегеніміз - қоғамдық саяси ұйым. Қоғамдық ұйымның алғашқы түрі - рулық қауым. Ру дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі,туысқан адамдардан тұратын қауымдастық.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс-б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: Мал шаруашылық, жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды. Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды.Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. 5-4 мың жылдықтарда сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды. Мемлекет пен құқықтың туынды тарихы- қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Баянов. Е. Мемлекет және құқық негіздері. - Алматы 2002 ж.
ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексі – Алматы: Юрист, 2001.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексі.-Алматы: Юрист, 2001.
Төлеубекова Б.Қ. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық- Алматы: «Жеті жарғы». 2000.
ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексі – Алматы: Юрист, 2001.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексі.-Алматы: Юрист, 2001.
Төлеубекова Б.Қ. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық- Алматы: «Жеті жарғы». 2000.
1. КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама. Құқық негіздері – мемлекет және құқық
туралы білімнің негізін құрайтын кешенді оқу пәні. Құқықтық білімдер
жүйесінде құқық негіздері негізгі орындардың бірін алады, себебі, құқық
негіздері мемлекет және құқық теориясының негізгі түсінігін және
қағидаларын, сонымен қатар қазақстандық құқықтың жетекші салаларын
енгізетін кешенді оқу пәні. “Құқық негіздері” заң мамандығын алмайтын
студенттерге арналған құқық теориясының негізін, Қазақстан Республикасының
заң шығарушылығын түсіндіретін жүйелі оқу курсы. “Құқық негіздерін” оқыту
пәні мемлекет пен құқықтың пайда болу және дамуының негізгі түсінігін,
қағидаларын, заңдылығын анықтайтын және олардың байланысын, сонымен қатар
қазақстандық құқықтың жетекші салаларының негізгі түсініктері мен
қағидаларын түсіндіретін мемлекет және құқық негіздері болып табылады. Оқу
курсында құқық саласының негізін қалыптастыратын құқықтық нормалар мен
негізгі түсініктер қарастырылады. Негізгі құқық теориясының, мемелкет
теориясының түсінігі мен анықтамалары, құқық салаларының құқықтық
қалыптарының маңызды мәні, негізі туралы түсініктерді қамтиды. Адамның және
азаматтың күнделікті µмірде кµп кездесетін құқық салаларына: отбасы, еңбек,
азаматтық және басқа да құқық қатынастартарына кµп кµңіл бµлінеді. Құқық
негіздері Қазақстанның құқық жүйесі және студенттердің әлемдік кµзқарасы
туралы білімді қалыптастыру кезінде маңызды роль атқарады, бұл оқу курсы
барлық мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың жиынтығын нормативтік-құқықтық
нысанда және құқық қолдану тәжірибесінде жүйелі қарастыруға мүмкіндік
береді.
Пәннің мақсаты: Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекеттілікті
жетілдірудің қажетті шарты ретіндегі қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу,
студенттердің әлемдік танымын қалыптастыру, қоғамдық және құқықтық мәдениет
және жеке құқық танымын жоғарылату. Заң мамандығын алмайтын студенттетге
мемлекет және құқық теориясының негіздерін меңгеру, ұлттық құқықтың жетекші
салаларының шеңберінде қажетті білім беру.
Пәннің міндеттері: Қоғам өміріндегі мемлекет пен құқықтың орны мен
ролін анықтау, Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің дамуының
алғышартымен және мәселелерімен таныстыру, қазақстандық мемлекеттік-
құқықтық механизмнің жетілдірілуінің саяси-құқықтық жолдарын анықтау,
субъективтік құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруға қажетті тәжірибені
жинақтауға үйрету.
Пререквизиттер: Аталған курсты оқығанға дейін студенттер орта және
жалпы білім беру мектептерінде алған құқықтық және тарихи білімдері қажет.
Постреквизиттер: Оқу курсын оқу барысында студент кем дегенде мынадай
білімді алуы қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының нормаларының
жүйесін; мемлекет және құқық теориясының негізгі анықтамалары мен
категорияларын, азамат пен адамның құқықтары мен еркіндіктерін жүзеге
асыратын салалық заң шығарушылықтың қажетті нормаларын.
Алған білімнің негізінде студент ажырата білуі қажет: құқықтық
институттарды, оларды қамтамасыз ететін нормаларды; құқықтық қағидаларды,
оларды қамтамасыз еттетін кепілдіктерді. Сонымен қатар, студент алған
білімнің тәжірибеде дұрыс қолдана білу, қалыптасқан құқықтық қатынастарға
құқықтық нормаларды қолдана білу, әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды параллел
мен ұқсастық жолымен мәнін анықтау. Алған білім және тәжірибе студенттерге
заң шығарушылық базаны құқықтық қатынастарға дұрыс қолдана білуге, саралай
білуге және сол салаға тиістілігін анықтай білуге бағытталған тәжірибе
жинақтауға мүмкіндік беруі, сонымен қатар юридикалық емес мәселелер
шеңберінде құқық нормаларымен логикалық өзара байланысты ғылыми негізделген
аргументтерді теоретикалық-құқықтық көзқарас пайдасына шешу.
Қысқартылған сөздер:
СӨЖ - студенттің орындайтын өзіндік жұмысы.
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындайтын СӨЖ.
ҚР - Қазақстан Республикасы.
ҚР АК - Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі.
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі.
ҚР ӘҚБтК - Қазақстан Республикасы Әкімшілік Құқық бұзушылық туралы
Кодексі.
НҚА - нормативтік-құқықтық акт.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекцияның тақырыбы: Мемлекет, құқық және мемлекеттік-құқықтық
құбылыстар туралы негізгі ұғымдар
Лекцияның жоспары:
1. Құқық негідері оқу курсының жүйесі.
2. Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
3. Құқық және мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Лекцияның мақсаты: Мемлекеттің, құқықтың ұғымдары, мәндері,
түрпішіндері, белгілері, жүйесі, механизмін талдау арқылы студенттерге
жеткізу.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
1. Құқық негіздері оқу курсының жүйесі.
Құқық негіздері пәні заң ғылымдары бойынша гуманитарлық пәндер
жүйесінде ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің
қалыптасуы, елде экономикалық реформалардың жүзеге асуы және нарықтық
қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы айрықша. Әсіресе, тауар-ақша
(мүліктік) және басқару қатынастарын құқықтық реттеуде заңдар мен басқа да
нормативтік актілердің маңызы ерекше. Сондықтан да бұл пән арқылы ҚР
Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін және басқа да
заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын, жалпы
мемлекетіміздің қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін үйретеді.
Қазақстан Республикасы құқық жүйесіндегі пәндердің ең негізгілері
қамтылып, онда Мемлекет және құқық теориясы, Конституциялық құқық,
Азаматтық құқық, Әкімшілік құқық, Еңбек құқығы, Қылмыстық құқық, Отбасы
құқығы, Қаржы құқығы және Халықаралық құқық салаларынан жоғары білімді
мамандар даярлауда қажетті теориялық түсініктер беріледі.
Аталған пән төмендегі мәселелерді қарастырады:
- мемлекет пен құқықтың, саяси және құқықтық сананың, құқықтық
қатынастардың заңдылықтары мен құбылыстарын;
- мемлекеттің Конституциялық құрылысын, мемлекеттік биліктің бөліну
теориясы мен тәжірибесін;
- Қазақстанда қолданылатын негізгі құқық нысандары мен салаларының
ерекшеліктерін;
- мемлекеттік қызмет принциптері мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық
мәртебелерін; әкімшілік жауаптылық мазмұнын; азаматтық құқықтың жалпы
ережелерін, жеке және заңды тұлғалар ұғымы мен олардың мүдделерін қорғау
мәселелерін; қылмыс ұғымы мен санаттары, себептері және қылмыстық
жауапкершілік негіздерін; еңбек заңдылықтары, еңбекті қорғау мәселелерін;
неке және отбасы құқығының негізгі қағидаларын; мемлекетіміздің қаржылық
қызметінің құқықтық негіздерін; экологиялық және жер құқығының басты
ерекшеліктерін.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
Мемлекеттің ұғымы және оның белгілері, мәні. Мемлекет адамзат дамуының
белгілі бір кезеңінде пайда болып қалыптасады. Мемлекет дегеніміз -
қоғамдық саяси ұйым. Қоғамдық ұйымның алғашқы түрі - рулық қауым. Ру
дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі,туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі
сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс-б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда
болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған
тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды.
Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: Мал шаруашылық, жер игеру,
өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін
арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды. Қоғамдық байлық қалыптаса
бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды.Экономикалық өзгерістер
әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. 5-4 мың жылдықтарда сол
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды.
Мемлекет пен құқықтың туынды тарихы- қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің
нәтижесі болып табылады.
Мемлекеттің рулық қауымнан айырмашылығын мынадай белгілері арқылы
ажыратамыз:
1. Мемлекеттік егемендік
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік жүйеге бөлінеді.
3. Мемлекеттің әкімшілік билік жүргізетін органы болады. Басқару ісімен
шұғылданатын адамдар қызмет етеді.
4. Мемлекет заңдар шығарып, солардың күшімен қоғамдық қатынастарды
реттейді.
5. Салық жүйесінің қалыптасуы.
Мемлекет пен құқықтың шығу себептері:
- жинау экономикасынан өндіру экономикасына көшу
- мал шаруашылығынан егіншіліктің бөлінуі
- еңбектің ірі қоғамдық бөлінісі
- алып-сатарлардың пайда болуы
Мемлекет пен құқықтың өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі
объективті заңдылықтары:
- еңбек өнімділігінің өсуі
- артық өнімнің пайда болуы
- жеке меншіктің пайда болуы
- таптардың пайда болуы
Мемлекет дегеніміз - жария өкіметтің пайда болуымен іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның
негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-
қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
1. Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы.
2. Қоғамдық қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың құдыретімен жаратылды
деп түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак
Маритен т.б.
Патриархалдық теория - мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Бұл теорияның өкілі және дамытқан
зерттеушісі Аристотель болды.(оны жақтаушылар Фильмер, Михайловский т.б.)
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған.(б.з
IV-IIIғ) Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері:
Блюнчли, Спенсер, Вормс, Прейс т.б. бұл теория - адам қоғамында табиғаттың
объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен мемлекетті құрады.
Мемлекеттің Үкіметі- адамның басы-миы сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап
қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды деп түсінеді.
Күштеу теориясы - XIXғ. қалыптасқан пікір. Өкілдері: Л Гумплович, К
Каутский т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен шектес әлсіз
руларды, тайпаларды күштеп, зорлық жасап өзіне бағындырып, бақылауды
жақсарту үшін мемлекет құрады- деп түсіндіреді.
Материалистік теория - мемлекет пен құқықтың пайда болуын
экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі,
қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі
тапқа бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың
мазмұнының тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.
Мемлекеттің нысандары, функциялары, механизмі. Мемлекеттің сыртқы нысаны
мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі байқалады. Мемлекеттің нысаны
қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы
мемлекеттер тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір
сүреді. Ал шығыс мемлекеттерде көбіне монархия болатыны жақсы мәлім.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Басқару нысаны монархия және республика болып екіге бөлінеді.
Монархия - жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархия шексіз және шектелген болып екіге
бөлінеді. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган
шектемейді, биліктің бәрі өз қолында. (Мысалы, Шығыс деспотиясы, Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония), Рим империясы жатады. Қазіргі жаңа ғасырларда
шексіз монархиялар өте сирек кездеседі. (Бруней, Оман)
Ал шектелген монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе
заңмен шектеледі. Монархияның бұл түрі Шығыс мемлекеттерінде кездеседі.
Мысалы, Үндістан. Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық
монархия деп аталады.Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік.
Дуалистік монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден, заң шығару билігі
жатады. Мысалы, Франция мемлекетінде 1791ж Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол Ұлттық Жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тиым салған және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құқық туралы Билль
деген(1689ж) Конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Европа мемлекетінің көпшілігі осыған жатады.: Белгия,
Норвегия, Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-Министр болып тағайындалады. Премьер-Министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет
корольдің алдында емес, Парламенттің алдында жауапты. Егер мемлекетте
жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын
болса, осындай мемлекеттік басқару нысаны республика деп аталады.
Республикалық басқаруда мемлекет басшысы сайланады. Бұл басқарудың екі түрі
кездеседі: Президенттік және Парламенттік Республикалар. Президенттік
Республикада президентті тікелей халық сайлайды және президент мемлекет
басшысы бола отырып үкіметті тағайындайды. Парламенттік Республикада
мемлекет билігінің жоғарғы органдар жүйесі парламенттің басымдылық
принципіне негізделген. Мысалы, Италия, Швейцария. Кейбір мемлекеттерде
Президенттік және Парламенттік республикалар белгілері аралас болады.
Оларды жартылай президенттік республика деп атайды. Мысалы, Ресей
Федерациясы.
Мемлекет құрылымы. Әр мемлекеттің аумағы оның ішкі құрылысын анықтайтын
құрамды бөлшектерге бөлінеді. Сол аумақтық құрылымның көлемінде мемлекеттік
аумақтық бөлшектерінің жүйесі қалыптасады.
Мемлекет құрылымы - мемлекет нысанының екінші элементі. Бұл ұлттық,
мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік-территориялық жүйені, олардың
ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді. Тұтас яғни,
унитарлы мемлекеттер тек қана әкімшілік жергілікті аудандарға бөлінеді.
Мысалы, Қазақстанда әкімшілік-аумақтық құрылысы 14 облыстан тұрады, оларды
Президент тағайындаған әкімдер басқарады.
Федерация - күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.
Федерация екі немесе одан да көп мемлекеттердің бірлестігі. Федерацияның
екі түрі бар: ұлттық құрама және жергілікті құрама. Біріншісіне бұрынғы
КСРО, Югославия, Үндістан. Екіншісіне АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады.
Конфедерация - белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті
мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияның ерекшеліктері: белгілі бір
лайықты түрде жасалған келісім-шарттар негізінде құрылады, оның
субъектілері өз еркінше достастықтан шығуға құқылы, конфедерацияға кірген
елдердің егемендіктері өздерінде сақталады, келісім-шарт актілерінде
көрсетілген мәселелер бойынша ғана құрылады, конфедерацияның тұрақты түрде
істеп тұрған органдарының билік өкілеттіктері болмайды, одақтық өкімет
актілерін тануды субъектілердің қабылдамауға құқығы бар. Мысалы; ТМД
конфедерация белгілері бар құрылым.
Саяси режим дегеніміз - мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру әдістерінің
жиынтығы.
Саяси режимнің түрлері: демократиялық және антидемократиялық. Демократиялық
режим екіге бөлінеді: шын және либералдық. Антидемократиялық режим үшке
бөлінеді: тоталитарлық, авторитарлық және фашистік.
Демократиялық биліктің белгілері: Әр түрлі партия, бірлестік, қозғалыстар
Конституция шеңберінен шықпай еркін бостандықта қызмет атқарады.
Идеологиялық плюрализм. Мемлекет органдарының сайланбалы жолмен құрылуы.
Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алып, олар шын мәнінде
қамтамасыз етілу кепілдіктеріне ие болуы.
Құқық және мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Құқық дегеніміз – адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты, тұлғаның
бостандығын білдіретін, формалды түрде анықталған, қоғамдық қатынастарды
реттейтін, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін жалпыға бірдей тәртіп
ережелерінің жиынтығы.
Құқық белгілері: нормативтілігі, жүйелігі, формалды анықтылығы;
мемлекеттің күшіне сүйенуі; адамдардың еркін білдіруі; жалпыға
міндеттілігі; өзгергіштігі.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне,
нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастарды
дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
Құқықтың реттеу функциясы-нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл
функция екі әдіс-тәсілмен орындалады.: біріншісі- құқықтық нормада
қатынастың орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншісі-нормативтік актіде
субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету;
екіншісі- нормативтік актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс
орындалу бағытын көрсету.
Құқықтық қорғау функциясы- нормативтік актілердің қарым-қатынасқа
ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл функцияның әдіс-
тәсілдері:
- қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
- құқықты нормада тиым салудың себептерін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Құқықтың мәнін білдіруде оған негіз болатын идеялар мен бастаулар
құқық принциптері болып табылады. Ол идеялар әділет пен бостандықтың сара
жолын қорытындылау арқылы шығарылады.
Құқық принциптері әділдік, дұрыстық көрсеткіші болғандықтан
тұрақтылығымен ерекшеленеді. Құқық жасалу барысында мына принциптер негізге
алынуы тиіс.
• Демократиялық;
• Ұлтаралық келісім;
• Заңдылық;
• Адамгершілік;
• Азаматтардың заң алдында теңдігі;
Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір
сүрудің әртүрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу
нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал нормалар, өз кезегінде,
техникалық және әлеуметтік нормлар болып бөлінеді. Қоғамның әлеуметтік
нормалары- бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс
ережелері. Оларға құқық, діни, әдет-ғұрып, мораль және корпоративтік
нормалар жатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекет ұғымы туралы теориялар
2. Мемлекеттің мәнін түсіндіретін әдістер
3. Мемлекеттің негізгі белгілері
4. Құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің сипаты
5. Мемлекетті басқарудың түрпішіндері
6. Мемлекет құрылымының түрпішіндері
7. Құқықтың ұғымы, белгілері
8. Құқықтық нормативтік актілердің түрлері
9. Құқықты іске асыру, құқық қолдану, құқықтық қатынас санаттары
10. Заңдылық, құқықтық тәртіп, құқық бұзушылық санаттары
2. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының Конституциялық
құқығының негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Конституциялық құқық – ҚР-ның жетекші құқық саласы ретінде.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің Негізгі Заңы.
3. Қазақстан Республикасындағы адамдардың және азаматтардың жағдайының
конституциялық негіздері.
4. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
5. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Лекцияның мақсаты: Ата заңымыз Конституцияның негізгі заң екендігін
ұғындары отырып, конституциялық құрылысты, азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын, Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен
сайлау органдары туралы түсінік беру.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
1. Конституциялық құқық – Қазақстан Республикасының жетекші құқық саласы
ретінде.
Конституциялық құқық — ҚР құқық жүйесінің жетекші саларының бірі ретінде -
ол өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жүйесін
білдіреді және басқа құқық жүйесінің нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі
тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамдық қатынастардың
ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің
болатындығын білдіреді.
Конституциялық құқық пәнін оның нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастар құрайды. Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар мемлекет
және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттік биліктің жүзеге
асуымен тікелей байланысты жүргізіледі.
Конституциялық құқық пәнін түсіндірудің теориялық, сондай-ақ
тәжірибелік мәні бар. Онсыз конституциялық құқықтың нормалары мен
институттарына тән мәнін дұрыс түсінуге болмайды, олардың құқықтық
реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау
мүмкін емес. Конституциялық қүқық пәнін білмейінше оның нормаларын қолдану
саласын да анықтау мүмкін емес. Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді таңдау
кезінде, ең алдымен қай саланың нормасын қолдану қажеттігін анықтап алу
керек. Ал ол үшін, реттеудің нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастар
сипатын белгілеу.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынас мейлінше кең. Ол
мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық
құқық нормалары аталған салалардың барлық көріністері бойынша және жан-
жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық қабаттарды
ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы кейін кең дамитын саяси,
экономикалық, әлеуметгік, діни байланыстардың негізін қалайды.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдістері деп
аталады, белгілі бір тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекеттік және
қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялык-құқықтық қатынастарды реттеу
үшін төмендегідей:
1. Міндеттеу әдісі; 2. Тыйым салу әдісі; 3. Рұқсат ету әдісі; 4. Тану
әдістерді қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің Негізгі Заңы.
1993 жылы 28 қаңтарда егеменді тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің бірінші
Конституциясы қабылданды. Ол құқықтық мемлекет құру, оның
мемлекеттілігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етудің кепілі болып табылатын
тарихи орын алатын ҚР Конституциясы болды. Алайда, қоғам дамуының
қажеттілігі негізінде жаңа Конституция жобасы жасалды.
1995 ж. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық
дауыс беру) жолымен қабылданды.
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң
қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн
демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды.
Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993,
1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар
мен тармақшалардан тұрады.
Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл
аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем
екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы екеуiнен елеулi
айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздің тәуелсiздiктi,
егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi
орнықтырды.
Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-
жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi
әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚР Констиуциясы барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚР Констиуциясының кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен
мақсаттары былай түсiндiрiлген: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi
еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық
қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей
отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi
сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол.
тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың конституциялық негiзiн
қалады.
Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең
қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер арасында
азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату қарым-қатынас жасау
әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемлекеттік бiрлiктi сақтау;
республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демократиялық
негiздерiнiң мызғымастығын бекiту.
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемлекеттік нысандар жөнiнде, мемлекеттік буындардың жүйесi мен
мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес,
соттар, және сот төрелiгi, жергiлiктi мемлекеттік басқару және өзiн-өзi
басқару туралы) нормалар тұжырымдалған.
Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар мен өзге
де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау
оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi.
Жалпы ережелер деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа
сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция бойынша республикада
мемлекеттік билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау қағидаcына
сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар:
• Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
• мемлекеттік билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр еркiндiгi;
• Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
• мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi;
• адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерiнен басымдығы;
• мемлекеттік тiл саясатының кепiлдiгi, т.б.
Азаматтық қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi,
мемлекеттік билiк заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына
бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.
ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси, экономикалық негiздерден,
әлеуметтік саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен құралады. Олар ҚР
Констиуциясының 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында тұжырымдалған.
Конституцияның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтырады, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының 1-
тармағында көрсетiлгенiндей, Қазақстан Республикасы — президенттiк басқару
нысанындағы бiртұтас мемлекет екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi мынада:
бiрiншiден, Президент мемлекеттік билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмшілік-аумақтық бөлiнiстерге
— облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi.
Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық
келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын
қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн
қамтамасыз етедi (2-бап, 2-тармақ).
Қазақстандағы саяси құрылыс демократиялық болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған.
Мемлекеттік билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған:
Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы
жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға
бередi. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар (3-бап, 2, 3-
тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеололиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Адам және азамат деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың
құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары
халықараралық құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей
байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде
Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi.
Басқа мемлекеттік органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде
көрсетiлген. ҚР Констиуциясының құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi
орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
Қорытынды және өтпелi ережелер деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата
Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу
күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемлекеттік және қоғамдық органдардың өзге
актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi
бар. Мемлекеттік органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚР Констиуциясы
негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады.
Мемлекет жасасатын халықараралық келiсiмдер мен шарттар да ҚР
Констиуциясына сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық
қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа
нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның қағидаларына қайшы
келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген
демократиялық құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi
болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс.
Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкiн. Алайда,
ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге тиiс және
конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген құқықтық
актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл құқықтық
актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚР Констиуциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган — ҚР
Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚР Констиуциясының 74-бабына
сәйкес, КР Констиуциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықараралық
шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне
енгiзiлуге тиiс емес.
Заңдарды Конституцияға сай келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң
басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге
нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады.
Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға
немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға
жатпайды.
ҚР Констиуциясы тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде
оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚР
Констиуциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн республикалық референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң
қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы
республикалық референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi
Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы
санының 34 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн республикалық
референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда
қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк
дауысымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу
туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды
немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар
Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум
өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс
берсе, заң қабылданды деп саналады.
Қазақстан Республикасындағы адамдардың және азаматтардың жағдайының
конституциялық негіздері.
Азаматтық дегеніміз жеке тұлғаның белгілі бір мемлекетпен болған
тұрақты саяси - құқықтық байланысына айтылады, бұл байланыс олардың өзара
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді.
ҚР Конституциясы мен 1991 жыл 20-желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңға сәйкес азаматтықтың принциптері
белгіленген . Олар:
1) ҚР-да әрбір адамның азаматтық алуға құқысы бар. Ешкімді де
азаматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға болмайды.
2) ҚР-ның азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, тегіне, әлеуметтік
және мүліктік жағдайына, нәсілімен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне,
дінге көзқарасына, саяси және өзге де сенімдеріне, кәсібінің
түрі мен сипатына, тұрғылықты жеріне және басқа мән жайларына қарамастан
Заң алдында тең.
3) ҚР азаматының республикадан тыс жерлерде тұруы азаматтықты
тоқтатуға негіз бола алмайды, яғни ҚР азаматтығы сақталады.
4) ҚР азаматының немесе азаматшасының республика азаматы
болмаған, адаммен некеге тұруы азаматтықтың өзгеруіне алып келмейді, яғни
Қазақстан азаматтығы сақталады.
5) ҚР мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда
республика азаматын басқа мемлекетке тапсыруға болмайды.
6) Республикадан тыс жерлердегі ҚР ның азаматтарын сақтау және
олардың Заңды құқықтары мен мүдделерін корғау жөнінде ҚР қамқорлық жасап,
шаралар қолданады. Республика өзінің органдары мен лауазымды адамдары
арқылы азаматтар алдында жауапты есептеледі.
7) Мемлекетаралық шарттарда көзделеген реттерді қоспағанда, ҚР ның
азаматы болып танылған адам басқа мемлекеттің азаматы
болып танылмайды, яғни екі азаматтыққа жол берілмейді.
Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекеттерде
тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекет азаматтығымен қатар, егер бұл
өздері жасап тұрған мемлекеттің Заңдарына қайшы келмесе, ҚР-ның азаматы
болу құқығы танылады.
ҚР Азаматтығы туралы Заңында азаматтық алудың бірнеше негіздері
белгіленген:
1) тууы бойынша азаматтыққа ие болу. Бала туған кезде ата-анасының екеуі де
ҚР ның азаматы болса, ол қай жерде туғанына қарамастан ҚР ның азаматы болып
танылады.
Егер бала туған кезде ата-анасының екеуі де ҚР нан тыс жерлерде
тұрақты тұрып жатқан болса, баланың азаматтығы ата-анасының жазбаша түрде
білдірген келісімі бойынша анықталады.
Егер ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың
біреуі ҚР азаматы болған жағдайда бала Республика аумағында туса ол ҚР
азаматы болып танылады. Бала ҚР нан тыс жерде туса, бірақ ата-анасының
немесе олардан біреуінің бұл кезде ҚР аумағында тұрақты тұрғылықты жері
болса, болса ҚР ның азаматы болып табылады. Ата-анасының екеуі де белгісіз
ҚР аумағындағы бала ҚР ның азаматы болып табылады. ҚР аумағында тұрақты
тұрғылықты жері бар, бірақ азаматтығы жоқ адамдардың ҚР аумағында туған
баласы ҚР азаматы болып танылады.
2) ҚР азаматтығын қабылдау. Басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар олардың өтініштері бойынша Заңға сәйкес ҚР азаматтығына
қабылдануы мүмкін.
Азаматтыққа кабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді ҚР Президенті
қабылдайды.
ҚР азаматтығына Республика аумағында кемінде он жыл тұрақты тұрып келген,
не ҚР азаматтары мен некеде тұратын адамдар қабылдануы мүмкін.
3). ҚР мемлекет аралық азаматтық шарттары негізінде ҚР азаматтығын алу.
Мұндай шарттар түзілгенде басқа мемлекеттерде жасап тұрған қазақтар ҚР
азаматтығына ие бола алады.
4). Заңда көзделеген басқа негіздер бойынша мысалға, бұрын ҚР ның азаматы
болған адамның өтініші бойынша заң талаптарына сәйкес оның ҚР азаматтығы
қалпына келтірілуі мумкін.
Бақылау сұрақтары:
1. Конституциялық құқық түсінігі
2. Конституцияның атқаратын міндеттері
3. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу және азаматтықтан айырылу
тәртіптері
4. Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен міндеттері
3. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылымының негіздері.
Лекцияның жоспары:
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
2. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Лекцияның мақсаты: Ата заңымыз Конституцияның негізгі заң екендігін
ұғындары отырып, конституциялық құрылысты, Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесі мен сайлау органдары туралы түсінік беру.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
Әрбір мемлекетке төн бір ортақ көрініс - бұл мемлекетті ұйымдастыруда
және мемлекеттік құрылысында өзіне ғана үйлесімді ерекшеліктердің болуы.
Конституциялық құрылыс бұл - сол елдің Конституциясында бекітілген,
мемлекетті құрудағы ерекше бір әдіс немесе ерекше бір форма.
ҚР Конституциясының 1-ші бабына сәйкес, Қазақстан өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның жоғары
құндылығы ретінде адам оның өмірі, құқығы мен бостандығын қояды деп
жазылған.
Басқару тұрпаты жағынан Қазақстан мемлекеті республика болып
есептеледі. Мемлекеттегі билік халық тарапынан сайланған, белгілі бір
мерзімдік өкілеттіліктерге ие өкілеттік органдар арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан - Президенттік басқарудағы республика.
ҚР-ның Президенті мен Парламенті жеке сайлауларда сайланады. Бұл көп
жағдайда Президенттің Парламентке қатысты Тәуелсіз жағдайын анықтайды.
Қазақстандағы Президенттің басқарудың негізгі белгілері:
республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп
жұмыс істеуін және үкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамассыз етеді;
Президент – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, конститутцияның
мызғымастығының, адам және құқықтары мен бостандықтарының нышаны
әрі кепілі;
Президент ұлттық Банкінің төрағасының, Бас Прокурорды және ұлттық
Қауіпсіздің Комитетінің Төрағағасын қызметке Парламеттің
келісімімен тағайындайды және қызметінен босатады.
ҚР Президенті Парламент үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент
Премьер-Министірді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламент
Палаталарының арасындағы немесе Парламент пен Мемлекеттік билік басқа
тармақтары арарсындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси
дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады.
Зайырлы сипаты жағынан Қазақстан мемлекетіне бірнеше көріністер тән.
Бұл көріністер ел Конституциясында және ҚР-ның 1992 жылдың 15-ші қаңтарында
шыққан Діни наным еркіндігі жөые діни бірлестіктер туралы заңында кең
көрініс тапқан. Қазақстанда дін мемлекеттен бөлінген. Барлық діндер және
діни бірлестіктер заң алдында бірдей. Қандайда бір дін немесе діни
бірлестік бір-бірімен болатын қарым-қатынастарында екінші біреуіне
қарағанда артықшылық немесе басымдылыққа ие бола алмайды. Мемлекеттің
зайырлы сипаты деген ұғым, бұл жерде өрине мемлекеттің ұйым бірлестіктермен
мүлдем қатынас жасамайды дегенді білдірмейді. Діни бірлестіктер осы дінге
сенушілердің дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуыыа ерекше әсер етеді,
Сондықтан да діни бірлестіктермен тығыз байланыс әрі жұмыс жасайтын
мемлекеттік органдар құрылған.
Мемлекеттің демократизмдік деңгейі - елде халық билігінің шын
мәнісінде толық қамтамасыз етілуімен бейнеленеді: биліктің заң шығарушылық,
атқарушылық, соттық болып бөлінуі саяси және идеологиялық әр алуандылық
жергілікті өзін-өзі басқаруы сияқты маңызды салаларынан көрінеді. ҚР
Конституциясының 3-ші бабында Мемлекеттік биліктің басты, әрі бірден-бір
қайнар көзі-халық болып табылады деп жазылған.
Халық билікті Республикалық Референдум және еркін сайлау арқылы,
мемлекеттік органдарға өз өкілдерін қою арқылы іске асырады. Идеологиялық
және саяси әр алундылық қағидалар ҚР Конституциясының 5-ші бабында
бекітілген. Қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар қосылуына, және мемлекеттік
органдар мен ұйымдарда саяси партиялар құруға жол берілмейді. қоғамдық
ұйымдардың барлықтары заң алдында бірдей тең.
ҚР демократиясының көрінісі ретінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мойындалуын айтсақ болады. Бұл органдар тұрғындардың
жергілікті деңгейдегі барлық мәселелерін өз бетінше шешеді.
ҚР Конституциясының 2-ші бабына сәйкес, аумақтық құрылымы жағынан ҚР-
сы бөлінбес, біртұтас унитарлы мемлекет болып есептеледі. Біртұтас унитарлы
мемлекет - бұл өз құрамында басқа да мемлекеттік құрылымдар жоқ, әкімшілік-
территориялық негізде орналасқан және орталық органдар қабылдаған заңдар
негізінде басқарылатын мемлекеттік-территориялық құрылым, Ол әкімшілік-
территориялық орналасуына қарай әкімшілік-территориялық бірліктерге
бөлінеді. Олар: Облыс, аудан, қала, ауыл(село), ауылдық (селолық), округтар
болып аталады. ҚР территориясының біртұтастығы конституциялық құқықтың
мәртебесінің бөлінбес элементі болып табылады. ҚР өз территориясы
мыналардан тұрады: Субъектілер территориясы және құрғақ және ішкі сулары,
территорнялық теңіз иелігі, және осылар үстіндегі әуе кеңістігі. Әкімшілік
аумақтық жағынан Қазақстан 14 облысқа бөлінген, олардың құрамында 160 аудан
және 84 қала бар жалпы көлемі 2млн. 727,9 мың шаршы км.
Мемлекет төуелсіздігі. ҚР Конституциясы 2-ші бабында айталғандай -
өзге бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін мемлекетті
айтады. Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі - мемлекеттік биліктің
үстем болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі. Конституцияның 91-ші бабында
бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен территориясының бөлінбестігі,
биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін емес. Мемлекеттік тіл - бұл заң
шығарушылық істерінде және ресми ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің
негізгі тілі. ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкест ҚР-да мемлекеттік тіл
- қазақ тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның
мемлекеттік рәміздері - туы, елтаңбасы, ән ұраны есептеледі. Оларда ел
тәуелсіздігі, мемлекет астанасы - Астана бейнеленеді.
Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Сайлау жүйесі мемлекеттік құрылыстың негізгі элементі болып табылады.
Қазақстан Республикасында сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір белгісі ретінде көрінеді, соған байланысты Президент
сайлауы, Мәжіліс депутаттары мен жергілікті Маслихат - сайлауы жүргізіледі.
Республиканың сайлау құқығының көзі құқықтық актілерді, конституциялық
құқықтық нормаларды, қоғамдық қатынастарды бағыттаушы, елдегі сайлау
органдарының бағытын құрастыру болып табылады.
Сонымен, 1995 жылғы 28 қыркүйектегі Қазақстан Республикасындағы
Сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы Республика
Президентiнiң, Парламентiнiң Сенаты мен Мәжiлiсi, мәслихаттары
депутаттарының және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары мүшелерiнiң
сайлауын әзiрлеу мен өткiзу кезiнде пайда болатын қатынастарды реттейдi,
сондай-ақ Республика азаматтарының ерiк бiлдiру бостандығын қамтамасыз
ететiн кепiлдiктердi белгiлейдi.
Сайлау құқығы принциптерi:
Республика Президентiн, Парламентi Мәжiлiсiнiң және мәслихаттарының
депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн сайлау
жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру
жағдайында өткiзiледi;
Республика Парламентi Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы
негiзiнде жасырын дауыс беру жағдайында өткiзiледi;
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерiктi болып табылады. Азаматты
сайлауға қатысуға мәжбүрлеуге, сондай-ақ оның еркiн бiлдiрудi шектеуге
ешкiмнiң де құқығы жоқ.
Жалпыға бiрдей белсендi сайлау құқығы - Республиканың он сегiз жасқа жеткен
азаматтарының тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына,
жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жерiне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауға дауыс
беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы - Қазақстан Республикасы азаматтарының Қазақстан
Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң,
мәслихатының депутаты немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқару органына мүше
болып сайлану құқығы.
Сайлауға сот iс-әрекетке қабілетсiз деп таныған, сондай-ақ сот
үкiмiмен бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды.
Сотталғандығы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алып
тасталмаған адам Қазақстан Республикасының Президенттiгiне, Қазақстан
Республикасы Парламентiнің, соның ішінде партиялық тiзiмдер бойынша,
мәслихаттардың депутаттығына кандидат, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдары мүшелігіне кандидат бола алмайды.
Тең сайлау құқығы - сайлаушылар Республика Президентi, Парламентi
Мәжiлiсiнiң және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең негiздерде
қатысады әрi олардың әрқайсысының бiр сайлау бюллетенiне тиiсiнше бiр даусы
болады.
Сайлаушылар Республиканың жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн сайлауға тең негiздерде қатысады әрi олардың әрқайсысының тең
дауыс саны болады.
Төте сайлау құқығы - Республика Президентiн, Парламентi Мәжiлiсiнiң және
мәслихаттарының депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн азаматтар тiкелей сайлайды.
Жанама сайлау құқығы - Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға
таңдаушылар мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика азаматтары
қатысады.
Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негiздерде қатысады әрi
олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бiр дауысы болады.
Жасырын дауыс беру - Республика Президентiн, Парламентiнiң және
мәслихаттарының депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн сайлауда жасырын дауыс берiледi әрi сайлаушылардың еркiн
бiлдiруiне қандай да болсын бақылау жасау мүмкiндiгiне жол берiлмейдi.
Президенттi және Парламент депутаттарын сайлау кезiнде дауыс санаудың
мынадай жүйесi қолданылады: 1) дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу процентiнен астамының дауысын алған; 2) қайта дауыс
беру кезiнде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшiлiгiн алған.
Мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезiнде басқа кандидаттарға
қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшiлiгiн
алған кандидат сайланған болып саналады.
Бақылау сұрақтары:
1. Демократиялық тәртіп тұсындағы мемлекеттің құрылыстың конституциялық
негіздерінің басты қағидалары.
2. ҚР сайлау жүйесі
3. Сайлау органдары
4. Сайлау құқығының принциптері.
4. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
және сот.
Лекцияның жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пән туралы қысқаша сипаттама. Құқық негіздері – мемлекет және құқық
туралы білімнің негізін құрайтын кешенді оқу пәні. Құқықтық білімдер
жүйесінде құқық негіздері негізгі орындардың бірін алады, себебі, құқық
негіздері мемлекет және құқық теориясының негізгі түсінігін және
қағидаларын, сонымен қатар қазақстандық құқықтың жетекші салаларын
енгізетін кешенді оқу пәні. “Құқық негіздері” заң мамандығын алмайтын
студенттерге арналған құқық теориясының негізін, Қазақстан Республикасының
заң шығарушылығын түсіндіретін жүйелі оқу курсы. “Құқық негіздерін” оқыту
пәні мемлекет пен құқықтың пайда болу және дамуының негізгі түсінігін,
қағидаларын, заңдылығын анықтайтын және олардың байланысын, сонымен қатар
қазақстандық құқықтың жетекші салаларының негізгі түсініктері мен
қағидаларын түсіндіретін мемлекет және құқық негіздері болып табылады. Оқу
курсында құқық саласының негізін қалыптастыратын құқықтық нормалар мен
негізгі түсініктер қарастырылады. Негізгі құқық теориясының, мемелкет
теориясының түсінігі мен анықтамалары, құқық салаларының құқықтық
қалыптарының маңызды мәні, негізі туралы түсініктерді қамтиды. Адамның және
азаматтың күнделікті µмірде кµп кездесетін құқық салаларына: отбасы, еңбек,
азаматтық және басқа да құқық қатынастартарына кµп кµңіл бµлінеді. Құқық
негіздері Қазақстанның құқық жүйесі және студенттердің әлемдік кµзқарасы
туралы білімді қалыптастыру кезінде маңызды роль атқарады, бұл оқу курсы
барлық мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың жиынтығын нормативтік-құқықтық
нысанда және құқық қолдану тәжірибесінде жүйелі қарастыруға мүмкіндік
береді.
Пәннің мақсаты: Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекеттілікті
жетілдірудің қажетті шарты ретіндегі қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу,
студенттердің әлемдік танымын қалыптастыру, қоғамдық және құқықтық мәдениет
және жеке құқық танымын жоғарылату. Заң мамандығын алмайтын студенттетге
мемлекет және құқық теориясының негіздерін меңгеру, ұлттық құқықтың жетекші
салаларының шеңберінде қажетті білім беру.
Пәннің міндеттері: Қоғам өміріндегі мемлекет пен құқықтың орны мен
ролін анықтау, Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің дамуының
алғышартымен және мәселелерімен таныстыру, қазақстандық мемлекеттік-
құқықтық механизмнің жетілдірілуінің саяси-құқықтық жолдарын анықтау,
субъективтік құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруға қажетті тәжірибені
жинақтауға үйрету.
Пререквизиттер: Аталған курсты оқығанға дейін студенттер орта және
жалпы білім беру мектептерінде алған құқықтық және тарихи білімдері қажет.
Постреквизиттер: Оқу курсын оқу барысында студент кем дегенде мынадай
білімді алуы қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының нормаларының
жүйесін; мемлекет және құқық теориясының негізгі анықтамалары мен
категорияларын, азамат пен адамның құқықтары мен еркіндіктерін жүзеге
асыратын салалық заң шығарушылықтың қажетті нормаларын.
Алған білімнің негізінде студент ажырата білуі қажет: құқықтық
институттарды, оларды қамтамасыз ететін нормаларды; құқықтық қағидаларды,
оларды қамтамасыз еттетін кепілдіктерді. Сонымен қатар, студент алған
білімнің тәжірибеде дұрыс қолдана білу, қалыптасқан құқықтық қатынастарға
құқықтық нормаларды қолдана білу, әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды параллел
мен ұқсастық жолымен мәнін анықтау. Алған білім және тәжірибе студенттерге
заң шығарушылық базаны құқықтық қатынастарға дұрыс қолдана білуге, саралай
білуге және сол салаға тиістілігін анықтай білуге бағытталған тәжірибе
жинақтауға мүмкіндік беруі, сонымен қатар юридикалық емес мәселелер
шеңберінде құқық нормаларымен логикалық өзара байланысты ғылыми негізделген
аргументтерді теоретикалық-құқықтық көзқарас пайдасына шешу.
Қысқартылған сөздер:
СӨЖ - студенттің орындайтын өзіндік жұмысы.
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындайтын СӨЖ.
ҚР - Қазақстан Республикасы.
ҚР АК - Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі.
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі.
ҚР ӘҚБтК - Қазақстан Республикасы Әкімшілік Құқық бұзушылық туралы
Кодексі.
НҚА - нормативтік-құқықтық акт.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекцияның тақырыбы: Мемлекет, құқық және мемлекеттік-құқықтық
құбылыстар туралы негізгі ұғымдар
Лекцияның жоспары:
1. Құқық негідері оқу курсының жүйесі.
2. Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
3. Құқық және мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Лекцияның мақсаты: Мемлекеттің, құқықтың ұғымдары, мәндері,
түрпішіндері, белгілері, жүйесі, механизмін талдау арқылы студенттерге
жеткізу.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
1. Құқық негіздері оқу курсының жүйесі.
Құқық негіздері пәні заң ғылымдары бойынша гуманитарлық пәндер
жүйесінде ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің
қалыптасуы, елде экономикалық реформалардың жүзеге асуы және нарықтық
қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы айрықша. Әсіресе, тауар-ақша
(мүліктік) және басқару қатынастарын құқықтық реттеуде заңдар мен басқа да
нормативтік актілердің маңызы ерекше. Сондықтан да бұл пән арқылы ҚР
Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін және басқа да
заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын, жалпы
мемлекетіміздің қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін үйретеді.
Қазақстан Республикасы құқық жүйесіндегі пәндердің ең негізгілері
қамтылып, онда Мемлекет және құқық теориясы, Конституциялық құқық,
Азаматтық құқық, Әкімшілік құқық, Еңбек құқығы, Қылмыстық құқық, Отбасы
құқығы, Қаржы құқығы және Халықаралық құқық салаларынан жоғары білімді
мамандар даярлауда қажетті теориялық түсініктер беріледі.
Аталған пән төмендегі мәселелерді қарастырады:
- мемлекет пен құқықтың, саяси және құқықтық сананың, құқықтық
қатынастардың заңдылықтары мен құбылыстарын;
- мемлекеттің Конституциялық құрылысын, мемлекеттік биліктің бөліну
теориясы мен тәжірибесін;
- Қазақстанда қолданылатын негізгі құқық нысандары мен салаларының
ерекшеліктерін;
- мемлекеттік қызмет принциптері мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық
мәртебелерін; әкімшілік жауаптылық мазмұнын; азаматтық құқықтың жалпы
ережелерін, жеке және заңды тұлғалар ұғымы мен олардың мүдделерін қорғау
мәселелерін; қылмыс ұғымы мен санаттары, себептері және қылмыстық
жауапкершілік негіздерін; еңбек заңдылықтары, еңбекті қорғау мәселелерін;
неке және отбасы құқығының негізгі қағидаларын; мемлекетіміздің қаржылық
қызметінің құқықтық негіздерін; экологиялық және жер құқығының басты
ерекшеліктерін.
Мемлекет туралы негізгі түсініктер.
Мемлекеттің ұғымы және оның белгілері, мәні. Мемлекет адамзат дамуының
белгілі бір кезеңінде пайда болып қалыптасады. Мемлекет дегеніміз -
қоғамдық саяси ұйым. Қоғамдық ұйымның алғашқы түрі - рулық қауым. Ру
дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі,туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі
сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс-б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда
болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған
тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды.
Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: Мал шаруашылық, жер игеру,
өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін
арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды. Қоғамдық байлық қалыптаса
бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды.Экономикалық өзгерістер
әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. 5-4 мың жылдықтарда сол
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды.
Мемлекет пен құқықтың туынды тарихы- қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің
нәтижесі болып табылады.
Мемлекеттің рулық қауымнан айырмашылығын мынадай белгілері арқылы
ажыратамыз:
1. Мемлекеттік егемендік
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік жүйеге бөлінеді.
3. Мемлекеттің әкімшілік билік жүргізетін органы болады. Басқару ісімен
шұғылданатын адамдар қызмет етеді.
4. Мемлекет заңдар шығарып, солардың күшімен қоғамдық қатынастарды
реттейді.
5. Салық жүйесінің қалыптасуы.
Мемлекет пен құқықтың шығу себептері:
- жинау экономикасынан өндіру экономикасына көшу
- мал шаруашылығынан егіншіліктің бөлінуі
- еңбектің ірі қоғамдық бөлінісі
- алып-сатарлардың пайда болуы
Мемлекет пен құқықтың өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі
объективті заңдылықтары:
- еңбек өнімділігінің өсуі
- артық өнімнің пайда болуы
- жеке меншіктің пайда болуы
- таптардың пайда болуы
Мемлекет дегеніміз - жария өкіметтің пайда болуымен іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның
негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-
қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
1. Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы.
2. Қоғамдық қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың құдыретімен жаратылды
деп түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак
Маритен т.б.
Патриархалдық теория - мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Бұл теорияның өкілі және дамытқан
зерттеушісі Аристотель болды.(оны жақтаушылар Фильмер, Михайловский т.б.)
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған.(б.з
IV-IIIғ) Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері:
Блюнчли, Спенсер, Вормс, Прейс т.б. бұл теория - адам қоғамында табиғаттың
объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен мемлекетті құрады.
Мемлекеттің Үкіметі- адамның басы-миы сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап
қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды деп түсінеді.
Күштеу теориясы - XIXғ. қалыптасқан пікір. Өкілдері: Л Гумплович, К
Каутский т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен шектес әлсіз
руларды, тайпаларды күштеп, зорлық жасап өзіне бағындырып, бақылауды
жақсарту үшін мемлекет құрады- деп түсіндіреді.
Материалистік теория - мемлекет пен құқықтың пайда болуын
экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі,
қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі
тапқа бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың
мазмұнының тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.
Мемлекеттің нысандары, функциялары, механизмі. Мемлекеттің сыртқы нысаны
мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі байқалады. Мемлекеттің нысаны
қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы
мемлекеттер тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір
сүреді. Ал шығыс мемлекеттерде көбіне монархия болатыны жақсы мәлім.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Басқару нысаны монархия және республика болып екіге бөлінеді.
Монархия - жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархия шексіз және шектелген болып екіге
бөлінеді. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган
шектемейді, биліктің бәрі өз қолында. (Мысалы, Шығыс деспотиясы, Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония), Рим империясы жатады. Қазіргі жаңа ғасырларда
шексіз монархиялар өте сирек кездеседі. (Бруней, Оман)
Ал шектелген монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе
заңмен шектеледі. Монархияның бұл түрі Шығыс мемлекеттерінде кездеседі.
Мысалы, Үндістан. Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық
монархия деп аталады.Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік.
Дуалистік монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден, заң шығару билігі
жатады. Мысалы, Франция мемлекетінде 1791ж Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол Ұлттық Жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тиым салған және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құқық туралы Билль
деген(1689ж) Конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Европа мемлекетінің көпшілігі осыған жатады.: Белгия,
Норвегия, Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-Министр болып тағайындалады. Премьер-Министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет
корольдің алдында емес, Парламенттің алдында жауапты. Егер мемлекетте
жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын
болса, осындай мемлекеттік басқару нысаны республика деп аталады.
Республикалық басқаруда мемлекет басшысы сайланады. Бұл басқарудың екі түрі
кездеседі: Президенттік және Парламенттік Республикалар. Президенттік
Республикада президентті тікелей халық сайлайды және президент мемлекет
басшысы бола отырып үкіметті тағайындайды. Парламенттік Республикада
мемлекет билігінің жоғарғы органдар жүйесі парламенттің басымдылық
принципіне негізделген. Мысалы, Италия, Швейцария. Кейбір мемлекеттерде
Президенттік және Парламенттік республикалар белгілері аралас болады.
Оларды жартылай президенттік республика деп атайды. Мысалы, Ресей
Федерациясы.
Мемлекет құрылымы. Әр мемлекеттің аумағы оның ішкі құрылысын анықтайтын
құрамды бөлшектерге бөлінеді. Сол аумақтық құрылымның көлемінде мемлекеттік
аумақтық бөлшектерінің жүйесі қалыптасады.
Мемлекет құрылымы - мемлекет нысанының екінші элементі. Бұл ұлттық,
мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік-территориялық жүйені, олардың
ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді. Тұтас яғни,
унитарлы мемлекеттер тек қана әкімшілік жергілікті аудандарға бөлінеді.
Мысалы, Қазақстанда әкімшілік-аумақтық құрылысы 14 облыстан тұрады, оларды
Президент тағайындаған әкімдер басқарады.
Федерация - күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.
Федерация екі немесе одан да көп мемлекеттердің бірлестігі. Федерацияның
екі түрі бар: ұлттық құрама және жергілікті құрама. Біріншісіне бұрынғы
КСРО, Югославия, Үндістан. Екіншісіне АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады.
Конфедерация - белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті
мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияның ерекшеліктері: белгілі бір
лайықты түрде жасалған келісім-шарттар негізінде құрылады, оның
субъектілері өз еркінше достастықтан шығуға құқылы, конфедерацияға кірген
елдердің егемендіктері өздерінде сақталады, келісім-шарт актілерінде
көрсетілген мәселелер бойынша ғана құрылады, конфедерацияның тұрақты түрде
істеп тұрған органдарының билік өкілеттіктері болмайды, одақтық өкімет
актілерін тануды субъектілердің қабылдамауға құқығы бар. Мысалы; ТМД
конфедерация белгілері бар құрылым.
Саяси режим дегеніміз - мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру әдістерінің
жиынтығы.
Саяси режимнің түрлері: демократиялық және антидемократиялық. Демократиялық
режим екіге бөлінеді: шын және либералдық. Антидемократиялық режим үшке
бөлінеді: тоталитарлық, авторитарлық және фашистік.
Демократиялық биліктің белгілері: Әр түрлі партия, бірлестік, қозғалыстар
Конституция шеңберінен шықпай еркін бостандықта қызмет атқарады.
Идеологиялық плюрализм. Мемлекет органдарының сайланбалы жолмен құрылуы.
Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алып, олар шын мәнінде
қамтамасыз етілу кепілдіктеріне ие болуы.
Құқық және мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың негізгі түсінігі.
Құқық дегеніміз – адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты, тұлғаның
бостандығын білдіретін, формалды түрде анықталған, қоғамдық қатынастарды
реттейтін, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін жалпыға бірдей тәртіп
ережелерінің жиынтығы.
Құқық белгілері: нормативтілігі, жүйелігі, формалды анықтылығы;
мемлекеттің күшіне сүйенуі; адамдардың еркін білдіруі; жалпыға
міндеттілігі; өзгергіштігі.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне,
нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастарды
дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
Құқықтың реттеу функциясы-нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл
функция екі әдіс-тәсілмен орындалады.: біріншісі- құқықтық нормада
қатынастың орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншісі-нормативтік актіде
субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету;
екіншісі- нормативтік актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс
орындалу бағытын көрсету.
Құқықтық қорғау функциясы- нормативтік актілердің қарым-қатынасқа
ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл функцияның әдіс-
тәсілдері:
- қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
- құқықты нормада тиым салудың себептерін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Құқықтың мәнін білдіруде оған негіз болатын идеялар мен бастаулар
құқық принциптері болып табылады. Ол идеялар әділет пен бостандықтың сара
жолын қорытындылау арқылы шығарылады.
Құқық принциптері әділдік, дұрыстық көрсеткіші болғандықтан
тұрақтылығымен ерекшеленеді. Құқық жасалу барысында мына принциптер негізге
алынуы тиіс.
• Демократиялық;
• Ұлтаралық келісім;
• Заңдылық;
• Адамгершілік;
• Азаматтардың заң алдында теңдігі;
Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір
сүрудің әртүрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу
нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал нормалар, өз кезегінде,
техникалық және әлеуметтік нормлар болып бөлінеді. Қоғамның әлеуметтік
нормалары- бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс
ережелері. Оларға құқық, діни, әдет-ғұрып, мораль және корпоративтік
нормалар жатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекет ұғымы туралы теориялар
2. Мемлекеттің мәнін түсіндіретін әдістер
3. Мемлекеттің негізгі белгілері
4. Құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің сипаты
5. Мемлекетті басқарудың түрпішіндері
6. Мемлекет құрылымының түрпішіндері
7. Құқықтың ұғымы, белгілері
8. Құқықтық нормативтік актілердің түрлері
9. Құқықты іске асыру, құқық қолдану, құқықтық қатынас санаттары
10. Заңдылық, құқықтық тәртіп, құқық бұзушылық санаттары
2. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының Конституциялық
құқығының негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Конституциялық құқық – ҚР-ның жетекші құқық саласы ретінде.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің Негізгі Заңы.
3. Қазақстан Республикасындағы адамдардың және азаматтардың жағдайының
конституциялық негіздері.
4. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
5. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Лекцияның мақсаты: Ата заңымыз Конституцияның негізгі заң екендігін
ұғындары отырып, конституциялық құрылысты, азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын, Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен
сайлау органдары туралы түсінік беру.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
1. Конституциялық құқық – Қазақстан Республикасының жетекші құқық саласы
ретінде.
Конституциялық құқық — ҚР құқық жүйесінің жетекші саларының бірі ретінде -
ол өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жүйесін
білдіреді және басқа құқық жүйесінің нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі
тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамдық қатынастардың
ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің
болатындығын білдіреді.
Конституциялық құқық пәнін оның нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастар құрайды. Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар мемлекет
және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттік биліктің жүзеге
асуымен тікелей байланысты жүргізіледі.
Конституциялық құқық пәнін түсіндірудің теориялық, сондай-ақ
тәжірибелік мәні бар. Онсыз конституциялық құқықтың нормалары мен
институттарына тән мәнін дұрыс түсінуге болмайды, олардың құқықтық
реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау
мүмкін емес. Конституциялық қүқық пәнін білмейінше оның нормаларын қолдану
саласын да анықтау мүмкін емес. Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді таңдау
кезінде, ең алдымен қай саланың нормасын қолдану қажеттігін анықтап алу
керек. Ал ол үшін, реттеудің нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастар
сипатын белгілеу.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынас мейлінше кең. Ол
мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық
құқық нормалары аталған салалардың барлық көріністері бойынша және жан-
жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық қабаттарды
ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы кейін кең дамитын саяси,
экономикалық, әлеуметгік, діни байланыстардың негізін қалайды.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдістері деп
аталады, белгілі бір тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекеттік және
қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялык-құқықтық қатынастарды реттеу
үшін төмендегідей:
1. Міндеттеу әдісі; 2. Тыйым салу әдісі; 3. Рұқсат ету әдісі; 4. Тану
әдістерді қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің Негізгі Заңы.
1993 жылы 28 қаңтарда егеменді тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің бірінші
Конституциясы қабылданды. Ол құқықтық мемлекет құру, оның
мемлекеттілігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етудің кепілі болып табылатын
тарихи орын алатын ҚР Конституциясы болды. Алайда, қоғам дамуының
қажеттілігі негізінде жаңа Конституция жобасы жасалды.
1995 ж. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық
дауыс беру) жолымен қабылданды.
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң
қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн
демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды.
Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993,
1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар
мен тармақшалардан тұрады.
Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл
аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем
екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы екеуiнен елеулi
айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздің тәуелсiздiктi,
егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi
орнықтырды.
Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-
жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi
әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚР Констиуциясы барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚР Констиуциясының кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен
мақсаттары былай түсiндiрiлген: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi
еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық
қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей
отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi
сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол.
тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың конституциялық негiзiн
қалады.
Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең
қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер арасында
азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату қарым-қатынас жасау
әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемлекеттік бiрлiктi сақтау;
республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демократиялық
негiздерiнiң мызғымастығын бекiту.
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемлекеттік нысандар жөнiнде, мемлекеттік буындардың жүйесi мен
мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес,
соттар, және сот төрелiгi, жергiлiктi мемлекеттік басқару және өзiн-өзi
басқару туралы) нормалар тұжырымдалған.
Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар мен өзге
де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау
оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi.
Жалпы ережелер деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа
сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция бойынша республикада
мемлекеттік билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау қағидаcына
сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар:
• Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
• мемлекеттік билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр еркiндiгi;
• Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
• мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi;
• адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерiнен басымдығы;
• мемлекеттік тiл саясатының кепiлдiгi, т.б.
Азаматтық қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi,
мемлекеттік билiк заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына
бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.
ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси, экономикалық негiздерден,
әлеуметтік саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен құралады. Олар ҚР
Констиуциясының 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында тұжырымдалған.
Конституцияның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтырады, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының 1-
тармағында көрсетiлгенiндей, Қазақстан Республикасы — президенттiк басқару
нысанындағы бiртұтас мемлекет екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi мынада:
бiрiншiден, Президент мемлекеттік билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмшілік-аумақтық бөлiнiстерге
— облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi.
Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық
келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын
қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн
қамтамасыз етедi (2-бап, 2-тармақ).
Қазақстандағы саяси құрылыс демократиялық болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған.
Мемлекеттік билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған:
Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы
жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға
бередi. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар (3-бап, 2, 3-
тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеололиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Адам және азамат деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың
құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары
халықараралық құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей
байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде
Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi.
Басқа мемлекеттік органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде
көрсетiлген. ҚР Констиуциясының құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi
орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
Қорытынды және өтпелi ережелер деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата
Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу
күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемлекеттік және қоғамдық органдардың өзге
актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi
бар. Мемлекеттік органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚР Констиуциясы
негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады.
Мемлекет жасасатын халықараралық келiсiмдер мен шарттар да ҚР
Констиуциясына сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық
қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа
нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның қағидаларына қайшы
келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген
демократиялық құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi
болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс.
Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкiн. Алайда,
ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге тиiс және
конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген құқықтық
актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл құқықтық
актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚР Констиуциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган — ҚР
Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚР Констиуциясының 74-бабына
сәйкес, КР Констиуциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықараралық
шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне
енгiзiлуге тиiс емес.
Заңдарды Конституцияға сай келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң
басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге
нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады.
Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға
немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға
жатпайды.
ҚР Констиуциясы тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде
оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚР
Констиуциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн республикалық референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң
қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы
республикалық референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi
Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы
санының 34 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн республикалық
референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда
қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк
дауысымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу
туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды
немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар
Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум
өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс
берсе, заң қабылданды деп саналады.
Қазақстан Республикасындағы адамдардың және азаматтардың жағдайының
конституциялық негіздері.
Азаматтық дегеніміз жеке тұлғаның белгілі бір мемлекетпен болған
тұрақты саяси - құқықтық байланысына айтылады, бұл байланыс олардың өзара
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді.
ҚР Конституциясы мен 1991 жыл 20-желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңға сәйкес азаматтықтың принциптері
белгіленген . Олар:
1) ҚР-да әрбір адамның азаматтық алуға құқысы бар. Ешкімді де
азаматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға болмайды.
2) ҚР-ның азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, тегіне, әлеуметтік
және мүліктік жағдайына, нәсілімен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне,
дінге көзқарасына, саяси және өзге де сенімдеріне, кәсібінің
түрі мен сипатына, тұрғылықты жеріне және басқа мән жайларына қарамастан
Заң алдында тең.
3) ҚР азаматының республикадан тыс жерлерде тұруы азаматтықты
тоқтатуға негіз бола алмайды, яғни ҚР азаматтығы сақталады.
4) ҚР азаматының немесе азаматшасының республика азаматы
болмаған, адаммен некеге тұруы азаматтықтың өзгеруіне алып келмейді, яғни
Қазақстан азаматтығы сақталады.
5) ҚР мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда
республика азаматын басқа мемлекетке тапсыруға болмайды.
6) Республикадан тыс жерлердегі ҚР ның азаматтарын сақтау және
олардың Заңды құқықтары мен мүдделерін корғау жөнінде ҚР қамқорлық жасап,
шаралар қолданады. Республика өзінің органдары мен лауазымды адамдары
арқылы азаматтар алдында жауапты есептеледі.
7) Мемлекетаралық шарттарда көзделеген реттерді қоспағанда, ҚР ның
азаматы болып танылған адам басқа мемлекеттің азаматы
болып танылмайды, яғни екі азаматтыққа жол берілмейді.
Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекеттерде
тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекет азаматтығымен қатар, егер бұл
өздері жасап тұрған мемлекеттің Заңдарына қайшы келмесе, ҚР-ның азаматы
болу құқығы танылады.
ҚР Азаматтығы туралы Заңында азаматтық алудың бірнеше негіздері
белгіленген:
1) тууы бойынша азаматтыққа ие болу. Бала туған кезде ата-анасының екеуі де
ҚР ның азаматы болса, ол қай жерде туғанына қарамастан ҚР ның азаматы болып
танылады.
Егер бала туған кезде ата-анасының екеуі де ҚР нан тыс жерлерде
тұрақты тұрып жатқан болса, баланың азаматтығы ата-анасының жазбаша түрде
білдірген келісімі бойынша анықталады.
Егер ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың
біреуі ҚР азаматы болған жағдайда бала Республика аумағында туса ол ҚР
азаматы болып танылады. Бала ҚР нан тыс жерде туса, бірақ ата-анасының
немесе олардан біреуінің бұл кезде ҚР аумағында тұрақты тұрғылықты жері
болса, болса ҚР ның азаматы болып табылады. Ата-анасының екеуі де белгісіз
ҚР аумағындағы бала ҚР ның азаматы болып табылады. ҚР аумағында тұрақты
тұрғылықты жері бар, бірақ азаматтығы жоқ адамдардың ҚР аумағында туған
баласы ҚР азаматы болып танылады.
2) ҚР азаматтығын қабылдау. Басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар олардың өтініштері бойынша Заңға сәйкес ҚР азаматтығына
қабылдануы мүмкін.
Азаматтыққа кабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді ҚР Президенті
қабылдайды.
ҚР азаматтығына Республика аумағында кемінде он жыл тұрақты тұрып келген,
не ҚР азаматтары мен некеде тұратын адамдар қабылдануы мүмкін.
3). ҚР мемлекет аралық азаматтық шарттары негізінде ҚР азаматтығын алу.
Мұндай шарттар түзілгенде басқа мемлекеттерде жасап тұрған қазақтар ҚР
азаматтығына ие бола алады.
4). Заңда көзделеген басқа негіздер бойынша мысалға, бұрын ҚР ның азаматы
болған адамның өтініші бойынша заң талаптарына сәйкес оның ҚР азаматтығы
қалпына келтірілуі мумкін.
Бақылау сұрақтары:
1. Конституциялық құқық түсінігі
2. Конституцияның атқаратын міндеттері
3. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу және азаматтықтан айырылу
тәртіптері
4. Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен міндеттері
3. Лекцияның тақырыбы : Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылымының негіздері.
Лекцияның жоспары:
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
2. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Лекцияның мақсаты: Ата заңымыз Конституцияның негізгі заң екендігін
ұғындары отырып, конституциялық құрылысты, Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесі мен сайлау органдары туралы түсінік беру.
Лекцияның қысқаша мәтіні:
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негіздері.
Әрбір мемлекетке төн бір ортақ көрініс - бұл мемлекетті ұйымдастыруда
және мемлекеттік құрылысында өзіне ғана үйлесімді ерекшеліктердің болуы.
Конституциялық құрылыс бұл - сол елдің Конституциясында бекітілген,
мемлекетті құрудағы ерекше бір әдіс немесе ерекше бір форма.
ҚР Конституциясының 1-ші бабына сәйкес, Қазақстан өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның жоғары
құндылығы ретінде адам оның өмірі, құқығы мен бостандығын қояды деп
жазылған.
Басқару тұрпаты жағынан Қазақстан мемлекеті республика болып
есептеледі. Мемлекеттегі билік халық тарапынан сайланған, белгілі бір
мерзімдік өкілеттіліктерге ие өкілеттік органдар арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан - Президенттік басқарудағы республика.
ҚР-ның Президенті мен Парламенті жеке сайлауларда сайланады. Бұл көп
жағдайда Президенттің Парламентке қатысты Тәуелсіз жағдайын анықтайды.
Қазақстандағы Президенттің басқарудың негізгі белгілері:
республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп
жұмыс істеуін және үкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамассыз етеді;
Президент – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, конститутцияның
мызғымастығының, адам және құқықтары мен бостандықтарының нышаны
әрі кепілі;
Президент ұлттық Банкінің төрағасының, Бас Прокурорды және ұлттық
Қауіпсіздің Комитетінің Төрағағасын қызметке Парламеттің
келісімімен тағайындайды және қызметінен босатады.
ҚР Президенті Парламент үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент
Премьер-Министірді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламент
Палаталарының арасындағы немесе Парламент пен Мемлекеттік билік басқа
тармақтары арарсындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси
дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады.
Зайырлы сипаты жағынан Қазақстан мемлекетіне бірнеше көріністер тән.
Бұл көріністер ел Конституциясында және ҚР-ның 1992 жылдың 15-ші қаңтарында
шыққан Діни наным еркіндігі жөые діни бірлестіктер туралы заңында кең
көрініс тапқан. Қазақстанда дін мемлекеттен бөлінген. Барлық діндер және
діни бірлестіктер заң алдында бірдей. Қандайда бір дін немесе діни
бірлестік бір-бірімен болатын қарым-қатынастарында екінші біреуіне
қарағанда артықшылық немесе басымдылыққа ие бола алмайды. Мемлекеттің
зайырлы сипаты деген ұғым, бұл жерде өрине мемлекеттің ұйым бірлестіктермен
мүлдем қатынас жасамайды дегенді білдірмейді. Діни бірлестіктер осы дінге
сенушілердің дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуыыа ерекше әсер етеді,
Сондықтан да діни бірлестіктермен тығыз байланыс әрі жұмыс жасайтын
мемлекеттік органдар құрылған.
Мемлекеттің демократизмдік деңгейі - елде халық билігінің шын
мәнісінде толық қамтамасыз етілуімен бейнеленеді: биліктің заң шығарушылық,
атқарушылық, соттық болып бөлінуі саяси және идеологиялық әр алуандылық
жергілікті өзін-өзі басқаруы сияқты маңызды салаларынан көрінеді. ҚР
Конституциясының 3-ші бабында Мемлекеттік биліктің басты, әрі бірден-бір
қайнар көзі-халық болып табылады деп жазылған.
Халық билікті Республикалық Референдум және еркін сайлау арқылы,
мемлекеттік органдарға өз өкілдерін қою арқылы іске асырады. Идеологиялық
және саяси әр алундылық қағидалар ҚР Конституциясының 5-ші бабында
бекітілген. Қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар қосылуына, және мемлекеттік
органдар мен ұйымдарда саяси партиялар құруға жол берілмейді. қоғамдық
ұйымдардың барлықтары заң алдында бірдей тең.
ҚР демократиясының көрінісі ретінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мойындалуын айтсақ болады. Бұл органдар тұрғындардың
жергілікті деңгейдегі барлық мәселелерін өз бетінше шешеді.
ҚР Конституциясының 2-ші бабына сәйкес, аумақтық құрылымы жағынан ҚР-
сы бөлінбес, біртұтас унитарлы мемлекет болып есептеледі. Біртұтас унитарлы
мемлекет - бұл өз құрамында басқа да мемлекеттік құрылымдар жоқ, әкімшілік-
территориялық негізде орналасқан және орталық органдар қабылдаған заңдар
негізінде басқарылатын мемлекеттік-территориялық құрылым, Ол әкімшілік-
территориялық орналасуына қарай әкімшілік-территориялық бірліктерге
бөлінеді. Олар: Облыс, аудан, қала, ауыл(село), ауылдық (селолық), округтар
болып аталады. ҚР территориясының біртұтастығы конституциялық құқықтың
мәртебесінің бөлінбес элементі болып табылады. ҚР өз территориясы
мыналардан тұрады: Субъектілер территориясы және құрғақ және ішкі сулары,
территорнялық теңіз иелігі, және осылар үстіндегі әуе кеңістігі. Әкімшілік
аумақтық жағынан Қазақстан 14 облысқа бөлінген, олардың құрамында 160 аудан
және 84 қала бар жалпы көлемі 2млн. 727,9 мың шаршы км.
Мемлекет төуелсіздігі. ҚР Конституциясы 2-ші бабында айталғандай -
өзге бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін мемлекетті
айтады. Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі - мемлекеттік биліктің
үстем болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі. Конституцияның 91-ші бабында
бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен территориясының бөлінбестігі,
биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін емес. Мемлекеттік тіл - бұл заң
шығарушылық істерінде және ресми ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің
негізгі тілі. ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкест ҚР-да мемлекеттік тіл
- қазақ тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның
мемлекеттік рәміздері - туы, елтаңбасы, ән ұраны есептеледі. Оларда ел
тәуелсіздігі, мемлекет астанасы - Астана бейнеленеді.
Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі.
Сайлау жүйесі мемлекеттік құрылыстың негізгі элементі болып табылады.
Қазақстан Республикасында сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір белгісі ретінде көрінеді, соған байланысты Президент
сайлауы, Мәжіліс депутаттары мен жергілікті Маслихат - сайлауы жүргізіледі.
Республиканың сайлау құқығының көзі құқықтық актілерді, конституциялық
құқықтық нормаларды, қоғамдық қатынастарды бағыттаушы, елдегі сайлау
органдарының бағытын құрастыру болып табылады.
Сонымен, 1995 жылғы 28 қыркүйектегі Қазақстан Республикасындағы
Сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы Республика
Президентiнiң, Парламентiнiң Сенаты мен Мәжiлiсi, мәслихаттары
депутаттарының және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары мүшелерiнiң
сайлауын әзiрлеу мен өткiзу кезiнде пайда болатын қатынастарды реттейдi,
сондай-ақ Республика азаматтарының ерiк бiлдiру бостандығын қамтамасыз
ететiн кепiлдiктердi белгiлейдi.
Сайлау құқығы принциптерi:
Республика Президентiн, Парламентi Мәжiлiсiнiң және мәслихаттарының
депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн сайлау
жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру
жағдайында өткiзiледi;
Республика Парламентi Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы
негiзiнде жасырын дауыс беру жағдайында өткiзiледi;
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерiктi болып табылады. Азаматты
сайлауға қатысуға мәжбүрлеуге, сондай-ақ оның еркiн бiлдiрудi шектеуге
ешкiмнiң де құқығы жоқ.
Жалпыға бiрдей белсендi сайлау құқығы - Республиканың он сегiз жасқа жеткен
азаматтарының тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына,
жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жерiне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауға дауыс
беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы - Қазақстан Республикасы азаматтарының Қазақстан
Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң,
мәслихатының депутаты немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқару органына мүше
болып сайлану құқығы.
Сайлауға сот iс-әрекетке қабілетсiз деп таныған, сондай-ақ сот
үкiмiмен бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды.
Сотталғандығы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алып
тасталмаған адам Қазақстан Республикасының Президенттiгiне, Қазақстан
Республикасы Парламентiнің, соның ішінде партиялық тiзiмдер бойынша,
мәслихаттардың депутаттығына кандидат, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдары мүшелігіне кандидат бола алмайды.
Тең сайлау құқығы - сайлаушылар Республика Президентi, Парламентi
Мәжiлiсiнiң және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең негiздерде
қатысады әрi олардың әрқайсысының бiр сайлау бюллетенiне тиiсiнше бiр даусы
болады.
Сайлаушылар Республиканың жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн сайлауға тең негiздерде қатысады әрi олардың әрқайсысының тең
дауыс саны болады.
Төте сайлау құқығы - Республика Президентiн, Парламентi Мәжiлiсiнiң және
мәслихаттарының депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн азаматтар тiкелей сайлайды.
Жанама сайлау құқығы - Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға
таңдаушылар мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика азаматтары
қатысады.
Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негiздерде қатысады әрi
олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бiр дауысы болады.
Жасырын дауыс беру - Республика Президентiн, Парламентiнiң және
мәслихаттарының депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының
мүшелерiн сайлауда жасырын дауыс берiледi әрi сайлаушылардың еркiн
бiлдiруiне қандай да болсын бақылау жасау мүмкiндiгiне жол берiлмейдi.
Президенттi және Парламент депутаттарын сайлау кезiнде дауыс санаудың
мынадай жүйесi қолданылады: 1) дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу процентiнен астамының дауысын алған; 2) қайта дауыс
беру кезiнде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшiлiгiн алған.
Мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезiнде басқа кандидаттарға
қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшiлiгiн
алған кандидат сайланған болып саналады.
Бақылау сұрақтары:
1. Демократиялық тәртіп тұсындағы мемлекеттің құрылыстың конституциялық
негіздерінің басты қағидалары.
2. ҚР сайлау жүйесі
3. Сайлау органдары
4. Сайлау құқығының принциптері.
4. Лекцияның тақырыбы: Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
және сот.
Лекцияның жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz