Шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыруды тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып,оны зерделеп, оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ..8
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің ролі ... ... ..8
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы ("Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОДАН ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ..8
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің ролі ... ... ..8
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы ("Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ АҒЫМДЫҚ ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОДАН ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне биыл он алты жыл толады. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында: «Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың эконо¬микалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мың¬нан 5 миллион теңгеге дейін ұлғай¬тылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткілік¬тілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлес¬керлер проблемаларын шешуге қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге көле¬мінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды» деп айта кетті [1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсшкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсшкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсшкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білш, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісіне өтш, қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауында: «Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың эконо¬микалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мың¬нан 5 миллион теңгеге дейін ұлғай¬тылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткілік¬тілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлес¬керлер проблемаларын шешуге қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге көле¬мінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды» деп айта кетті [1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсшкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсшкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсшкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білш, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісіне өтш, қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. "Кәсіпорын туралы" ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан,13.07.2005.
3. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы., 2007, 102-108-6
4. "Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2007 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуы" Статистикалық жинақтар. Шымкент 2007.
5. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М., 1991. Введение и гл. 1, с. 15.
6. Бусыгин А. Предпринимательство: Основной курс - М.,1997
7. Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики . 1996 . -К 7 . - с.38-41.
8. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . - N 1 .-с.15-21.
9. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
10. Иващенко А. А. Товарная биржа. - М., 1991.
11. Карлоф Б. Деловая стратегия. - М., 1991, с. 121-125.
12. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М„ 1990, с. 339-405, 468-473, 477-479.
13. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. -М.,1997
14. Кадзума Татеис "Вечный дух предпринимательства". Прак-тическая философия бизнесмена. - М., 1990.
15. Маршалл А. Принципы политической экономии. - М., 1984, т. III, гл. Ш, с. 53-73.
16. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оку құралы, Алматы, "Экономика"-2005 жыл
16. Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. — М.: БЕК, 1994.
17. Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. — М.: Финансы и статистика, 1992.
18. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Введение в фондовые операция. — Самара: СамВен, 1992.
19. Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. — М.: Аудитор, 1997.
20. Белов В.А. Практика вексельного права.- М: ЮнИнфор, 1998
21. Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. — М.: Финстатинформ, 1997.
22. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. Пособие. — М.: Федеративная книготорговая компания, 1998.
23. Бычков А.П. Мировой рынок ценных бумаг: институты, инструменты, инфраструктура. — М.: Диалог-МГУ, 1998.
24. Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы— М.: Альпина, 2004.
25. Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. - М.: Банки и биржи. ЮНИТИ, 1998.
26. Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. — М.: Филин, 1998.
27. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. — Перспектива, 1995.
28. Павлова Л.Н. Корпоративные ценые бумаги. — М.І Бюллетень бухгалтера, 1998.
29. Рынок ценных бумаг: Учебник /Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. — М.: Финансы и статистика. 2005. — 352 с.
30. О рынке ценных бумаг: закон РК от 2 июля 2008 года N 461-ИЗРК // Казахстанская правда. - 2008. 10 июля.- N 199
31. Мельник В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. — Алматы; 2006 -- 512 с.
32. Гражданский кодекс Республики Казахстан — Алматы: "Жеты жаргы", 197 - 416 с.
33. Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. — Алматы: Юрист, 2006 — 55 с.
34. Статистический ежегодник Казахстана. / под. ред. А.А. Смаилова. - А. 2006 - 572 с.
35. Казахстан 1991-2006г. Информационный аналитический ежегодник / под ред. А.А. Асмаилова. А. — 2006 — 432 с.
36. Серебрякова Л.А. «Мировой опыт регулирования рынка ценных бумаг, Финансы. — 1996, N 1
37. Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. — М.:Инфра — М, 1994
38. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. — М.: Финансы и статистика, 1993.
39. Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 1996, N 3
40. Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск — 2008, N 2
41. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов — Алматы: Экономика, 1998.— 184 с.
42. Реформирование экономики Казахстана: Проблемы и их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. — Алматы, 1997. - 352 с.
43. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фоңдовый рынок. — М.: Перспектива, 1995. — 532 с.
44. Алимбаев А., Жидкова Т. Теоретические основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. — 2008. - N 1. — с. 91
45. Чалов А.Н., Свиров С.А. Региональный фондовый рынок: состояние и перспективы развития // Деньги и кредит. — 2005. -N 7. - с.46
46. Бельгибаев К.К. Финансовая и банковская статистика: учебное пособие / КазГАУ. — Алматы: Экономика, 2005. — 200 с. Иванова Н.О. О рынке ценных бумаг // Южный Казахстан. — 2007. - 13 декабря
47. Иванов М. Депозитарные расписки: перспективы развития рынка в Казахстане // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2007. -N9
48. Иванов М. Биржевой фондовый рынок Казахстана: итоги четырех месяцев 2008 года // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2008. -- октябрь - N 10. - с. 34
49. Давлетова М.Т. Концепция анализа и мониторинга рынка ценных бумаг: рынок ценных бумаг // Каржы-каражат. — 2005. -N 1-2
50. Государственное регулирование рынка ценных бумаг // Рынок и право. - 2007. - N 6
51. Модельный закон "О рынке ценных бумаг для стран СНГ" // Рынок ценных бумаг. — 2005. - N 11
52. Маковецкий М.Ю. рынок ценных бумаг как фактор активизации инвестиционного процесса // Финансы и кредит.
- 2006. - N 4
53. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг: Закон РК от 11 июля 2006г. N 237 -II ЗРК // Жаршы. - 2006. -N 15-16
54. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг и акционерных обществ: Закон РК от 16 мая 2008г. N 416 —II // Официальная газета. — 2008. — 31 мая. - N 22
2. "Кәсіпорын туралы" ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан,13.07.2005.
3. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы., 2007, 102-108-6
4. "Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2007 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуы" Статистикалық жинақтар. Шымкент 2007.
5. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М., 1991. Введение и гл. 1, с. 15.
6. Бусыгин А. Предпринимательство: Основной курс - М.,1997
7. Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики . 1996 . -К 7 . - с.38-41.
8. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . - N 1 .-с.15-21.
9. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
10. Иващенко А. А. Товарная биржа. - М., 1991.
11. Карлоф Б. Деловая стратегия. - М., 1991, с. 121-125.
12. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М„ 1990, с. 339-405, 468-473, 477-479.
13. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. -М.,1997
14. Кадзума Татеис "Вечный дух предпринимательства". Прак-тическая философия бизнесмена. - М., 1990.
15. Маршалл А. Принципы политической экономии. - М., 1984, т. III, гл. Ш, с. 53-73.
16. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оку құралы, Алматы, "Экономика"-2005 жыл
16. Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. — М.: БЕК, 1994.
17. Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. — М.: Финансы и статистика, 1992.
18. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Введение в фондовые операция. — Самара: СамВен, 1992.
19. Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. — М.: Аудитор, 1997.
20. Белов В.А. Практика вексельного права.- М: ЮнИнфор, 1998
21. Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. — М.: Финстатинформ, 1997.
22. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. Пособие. — М.: Федеративная книготорговая компания, 1998.
23. Бычков А.П. Мировой рынок ценных бумаг: институты, инструменты, инфраструктура. — М.: Диалог-МГУ, 1998.
24. Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы— М.: Альпина, 2004.
25. Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. - М.: Банки и биржи. ЮНИТИ, 1998.
26. Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. — М.: Филин, 1998.
27. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. — Перспектива, 1995.
28. Павлова Л.Н. Корпоративные ценые бумаги. — М.І Бюллетень бухгалтера, 1998.
29. Рынок ценных бумаг: Учебник /Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. — М.: Финансы и статистика. 2005. — 352 с.
30. О рынке ценных бумаг: закон РК от 2 июля 2008 года N 461-ИЗРК // Казахстанская правда. - 2008. 10 июля.- N 199
31. Мельник В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. — Алматы; 2006 -- 512 с.
32. Гражданский кодекс Республики Казахстан — Алматы: "Жеты жаргы", 197 - 416 с.
33. Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. — Алматы: Юрист, 2006 — 55 с.
34. Статистический ежегодник Казахстана. / под. ред. А.А. Смаилова. - А. 2006 - 572 с.
35. Казахстан 1991-2006г. Информационный аналитический ежегодник / под ред. А.А. Асмаилова. А. — 2006 — 432 с.
36. Серебрякова Л.А. «Мировой опыт регулирования рынка ценных бумаг, Финансы. — 1996, N 1
37. Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. — М.:Инфра — М, 1994
38. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. — М.: Финансы и статистика, 1993.
39. Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 1996, N 3
40. Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск — 2008, N 2
41. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов — Алматы: Экономика, 1998.— 184 с.
42. Реформирование экономики Казахстана: Проблемы и их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. — Алматы, 1997. - 352 с.
43. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фоңдовый рынок. — М.: Перспектива, 1995. — 532 с.
44. Алимбаев А., Жидкова Т. Теоретические основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. — 2008. - N 1. — с. 91
45. Чалов А.Н., Свиров С.А. Региональный фондовый рынок: состояние и перспективы развития // Деньги и кредит. — 2005. -N 7. - с.46
46. Бельгибаев К.К. Финансовая и банковская статистика: учебное пособие / КазГАУ. — Алматы: Экономика, 2005. — 200 с. Иванова Н.О. О рынке ценных бумаг // Южный Казахстан. — 2007. - 13 декабря
47. Иванов М. Депозитарные расписки: перспективы развития рынка в Казахстане // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2007. -N9
48. Иванов М. Биржевой фондовый рынок Казахстана: итоги четырех месяцев 2008 года // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2008. -- октябрь - N 10. - с. 34
49. Давлетова М.Т. Концепция анализа и мониторинга рынка ценных бумаг: рынок ценных бумаг // Каржы-каражат. — 2005. -N 1-2
50. Государственное регулирование рынка ценных бумаг // Рынок и право. - 2007. - N 6
51. Модельный закон "О рынке ценных бумаг для стран СНГ" // Рынок ценных бумаг. — 2005. - N 11
52. Маковецкий М.Ю. рынок ценных бумаг как фактор активизации инвестиционного процесса // Финансы и кредит.
- 2006. - N 4
53. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг: Закон РК от 11 июля 2006г. N 237 -II ЗРК // Жаршы. - 2006. -N 15-16
54. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг и акционерных обществ: Закон РК от 16 мая 2008г. N 416 —II // Официальная газета. — 2008. — 31 мая. - N 22
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ..8
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің
ролі ... ... ..8
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыруды
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы ("Петро
Қазақстан Ойл Продактс" АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің
қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
3. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыру ЖӘНЕ ОДАН
ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне
биыл он алты жыл толады. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні
аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге
қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін
сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге
көлемінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік
кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды деп айта кетті
[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың
басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік
кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді
мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті
еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсшкердің, алатын
орны ерекше. Отандық кәсшкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсшкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білш, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзінде
асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек,
яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісіне өтш,
қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай,
шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді
білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық
болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік ("иесіз") меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртш, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру — нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгерш, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
әрштестерді таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -
әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғыдан жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы,
сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өздері таңдайды, өз қалауы бойынша
қажетті шикізатты алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып,оны ұстану жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық
бағыттарына, нақтылығына, шүғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру
мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы
нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз
шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана
оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үпіін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Отандық кәсіпорындардың қаржы нарығындағы стратегиясының мәселесі
қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше
бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық
өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты — шаруашылық
субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыруды тереңірек зерттеп
теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып,оны зерделеп,
оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен қаржы нарығындағы
стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Кәсіпорын қызметінің, қаржы нарығындағы стратегиясының теориялық
сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау, "кәсіпорын", "кәсіпорын
стратегиясы" түсініктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасындағы кәсіпорын қызметінің қаржы нарығындағы
стратегиясының барысына талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
кәсіпорындар үшін қаржы нарығында стратегия жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өндеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде кәсіпорынның
қаржы нарығындағы стратегиясының құралдары және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің ролі
Кез келген шаруашылық субъектісінің экономикалық проблемасы өзінің
шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздеу болып табылады.
Жай айналым шегінде макроэкономиканың үш негізгі сұрақтары шешіледі:
не өндіру керек, қанша өндіру керек және өндірістік қызмет нәтижелерін
қалай бөлш тарату керек. Түрлі экономикалык жүйелерде бұл сұрақтар түрлі
жолдармен шешімін табады. Егер рынокта бағалар ресурстарды пайдалануды
басқарып отыратын болса, онда экономикалық дамудың рыноктык моделі туралы
айтылады. Егер де ресурстарды басқару саяси және әкімшілдік шаралар
көмегімен жүзеге асырылатын болса, онда әңгіме жоспарлы экономика турасында
болады.
Кәсіпорындар айналымның қарапайым моделінде жұмыс күшін, капитал мен
табиғи ресурстарды өнім өндіру мен қызмет түрлерін көрсетуге пайдаланады.
Өздерінің жұмыс күшін сатқан үй шаруащылықтары өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге акщалай төлем жасайды. Сонымен, ресурстар, өнімдер
мен табыстардың айналымы жүзеге асады, яғни рынокта ақша активтеріне деген
сұраныс ақша активтерінің ұсынысына төтеп берш отырады. Шаруашылық
субъектілерінің ақша қаржыларын алу әдістері түрлі болғанымен, барлық
қатысушылар үшін негізгі принцип сақталып қалады. Рыноктык шаруашылықтың
барлық қатысушылары рынокка шығады, атап айтқанда — тауарлар рыногы,
ресурстар рыногы, ақша мен капитал рыногы, валюта рыногы және т.б.
Экономикалық жүйеде "қаржы рыногы" термині кең мағына ретінде
қарастырылады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелінш отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногыньш құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын
соңды болған емес.
Қаржы рыногы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағазды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтандыру компанияларының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос акшаларын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардын жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады жөне басқа да рыноктармен етене байланысты болады
(сурет 1) [2].
Экономикалық жүйедегі рыноктардың өзара байланысы
Сурет 1. Экономикалық жүйедегі рыноктардың өзара байланысы
Қазіргі кездегі қаржы рыногының негізін көптеген қаржы институттары
мен делдалдар құрайды.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие
рыногы түрінде іс-әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық нысанында
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы, ортақ ұғымы болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі.
Қаржы рыногының жалпылама жіктемесін суреттен көре аламыз (сурет 2)
[3].
Экономикалық әдебиеттерде қаржы рыногының ықшамдалған жіктемесі
(құрылымы) де кездесш отырады (сурет 3) [4].
Қаржы рыногының құрылымы
Сурет 3 . Қаржы рыногының құрылымы
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногын дамытпай рыноктық
экономиканы көтеру мүмкін емес. Мәселен, экономикасы дамыған елдерде
қаржылық ресурстарының жалпы 50 пайызын акциялар мен облигациялар құрайды.
Бағалы қағаздар рыногының қажеттілігі мына принциптерден туындайды:
• экономиканы және әлеуметтік жағдайларды қаржыландыру мақсатында
қаржы ресурстарды табу қажеттілігі мен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
жабу үшін;
• бағалы қағаздар мемлекеттік ақша, несие саясатының бір құралы
ретінде мемлекеттік ақша айналымын реттейді;
• бағалы қағаздар арқылы мемлекеттік меншік жеке меншікке өтеді.
Бағалы қағаздар рыногын дамытудың негізгі мақсаты-Қазақстанның
экономикасының тиімді дамуына ықпал ету, рынок экономикасының барлық
субъектілерінің қызметтерін белсенділігін арттыру негізінде экономикалық
өсуді және қаржылык тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Рыноктағы бағалы қағаздарды реттейтін заң дәл қазіргі кезде даму
сатысында. Рыноктың өзі бар, ол қалыптасып, дамуда, ол мемлекеттің қызмет
жағдайына және де кәсшкерліктің дамуына өз әсерін тигізуде.
Ертеректе, рыноктық қатынас алыптаспаған кезде, толық мемлекеттік
баскаруда, бағалы қағаз айналымы анағұрлым үлкен болған жоқ және ол тек
кана облигация түрінде, яғни, алушының жинақтаушы кітабы, ұтыстық лотерея
билеттері, мемлекеттік еңбек жинақтаушы, (сберкассілік) аккредитивтері
түрінде болды. Ал заңды тұлғалардың арасында есептік чектер қолданылды.
Рыноктық қатынастың дамуына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
көбейш, қор нарығы пайда болды.
Жалпы түрде, бағалы қағаз рыногында бағалы қағаз шығарып, айналдырып,
алып—сатуды экономикалық, қарым—катынастарға жатқызуға болады.
Рыноктық экономикаға ауысқалы бағалы кағаз айналымы тез арада
өсті, бағалы катаз рыногі қамтыла бастады. Бірақ бұлар тек қана қор
ретінде, және инвестициялық бағалы қағаз болып есептелді. Оларға—акция,
облигацияларды жатқыза аламыз.
Бағалы қағаздар—бұл құжжат иесінің басқа тұлғаға қатысты меншік
құқығын немесе қарым-қатынасын куәландыратын қаржылык құжаттар.
Бағалы қағаздар құжаттар немесе есеп-шоттарға жазылу формасында жүзеге
асырылады. Экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар айналымы оларды есеп
кітапшаларына және шоттарға тіркеу рәсімдерінен айтарлықтай өскен.
Сондықтан, олар нақтысыз, яғни қағазсыз жұмыс түріне көшкен.
Біздің елімізде акциялар шоттарға тіркелу арқылы орындалады.
Акцияларды сақтайтын шоттар "депо шоттары" деп аталады. Нақтысыз акциялар
иесі тіркеме реестрінен алынған көшірмеден басқа құжатты қолданбауы мүмкін.
Нақтысыз акциялар шоттарда тіркелу арқылы ғана айналымда жүреді және
олардың иелерінін құқығы толық қорғалады. Бұндай формадағы акцияларды
қолдан жасауға болмайды. Ол өз иелеріне толық өтімділікті, яши аз шығын
жіберу арқылы сатуға, сатып алуға және келісім шарттарды жедел түрде
рәсімдеуге мүмкіндік туғызады.
Бағалы кағаздарға қаржылық және тауарлық құжаттар жатады. Шығарылу
мақсатына қарай қорлық және коммерциялық болып бөлінеді. Коммерциялық
бағалы қағаздар тауар айналымы мен кейбір мүліктік келісімдер процесіне
қызмет жасайды. Қорға байланысты бағалы қағаздар қор шеңберіндегі нарықтың
қағаздарымен қатынаста болады.
Бастапқы бағалы қағаздар рыногы—бастапқы бағалы қағаздарды орналастыру
мен шығару бойынша қызмет жасайтын рынок болып табылады.
Бұдан кейінгі туынды (екінші) рынок—бұрын шығарылған бағалы қағаздар
рыногы сауда-саттығымен жұмыс жасайды.
Ұйымдастыру формасына қарай биржалық және биржадан тыс рынок болып
бөлінеді.
Биржадан тыс рыногы — қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы
қағаздар саласы. Бұл рыңокта сондай-ақ жаңадан шығарылған бағалы қағаздар
орналаса алады. Мүны қор биржаларын мүше немесе мүше емес дилерлер
ұйымдастырады.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс рыногы телефон, телефакс немесе
компьютерлік желілер арқылы жүзеге асырылады. Бұлар негізінен өзінің
қажетті кірісі немесе акциясы жоқ акционерлік қоғамдардың бағалы
қағаздарымен айналысады.
Бағалы қағаздар операцияларымен қор биржалары мен инвестициялық
институттар жұмыс жасайды.
Қорлы биржа бағалы қағаздар бойынша тұрақты сауда-саттық жүргізетін
рынок болып табылады. Бағалы қағаздар айналымы деп, осыған байланысты сауда-
саттық және заңнамаға сәйкес бағалы қағаздар иесінің ауысуына әкелетін
басқа да қызметтерді айтамыз. Биржа коммерциялық кәсіпорындарға жатпайды.
Шаруашылық субъектісі ретінде, биржа бағалы қағаздардың келісім-шарттары
негізінде алыпсатарлық және есептік қызмет көрсетеді, белгілі бір кепілдік
бере отырып, бағалы қағаздар саудасына шектеулер қояды және келісім бойынша
ақы алады.
Қор биржасы бағалы қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасайтын, олардың рыноктық бағасын анықтайтын және олар жөніндегі
ақпараттар тарататын өз, қызметі ерекше болып табылатын ұйым. Қор биржасы
бағалы қағаздардың екінші рыногын ұйымдастырушы болып табылады.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде
үш мүшесі болуы тиіс, яши, тек қор биржасының акционерлері оның мүшесі
болады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркелш, Қаржы
министрлігінде бағалы қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін—өзі өтеуге
негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.Бағалы
қағаздар операцияларын лицензиясы бар тауар және валюта биржаларының қор
бөлімдері де жүргізе алады. Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыру—негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары
сондай—ақ, мемлекеттің атқару органдары қор биржаларына мүше бола алады.
Олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды брокерлер
мен диллер атқарады. Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен
жүзеге асырылуы мүмкін:
-қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін
аіщияларын сату;
-қор биржасының мүшелерінен мүшелік жарналары;
-биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
-биржа қызметіне түсетін басқа табыстары.
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге
байланысты шығындарды өтеуге жүмсалады. Қор биржасы қаржы министрлігімен
келісе отырып бағалы қағазды саудаға жіберу "листинг", сондай—ақ оларды
шығару "листингкке қарсы" ережелерін белгілейді.
Қорлы биржалардың қатысушыларына сатушы мен сатып алушы және делдалдар
кіреді. (қаржы брокерлері немесе маклер, дилерлер).
Брокер — клиенттердің ұйғарымы мен қаржысы бойынша, келісім-шартқа
тұрғызушы және сол қызметі үшін келісілген мәміле негізінде пайыздық
мөлшерде сыйақы немесе қаржы алушы деддал.
Дилер — өз атынан, өз есебінен бағалы қағаздарды қайта сатумен
айналысатын (жеке немесе заңцы тұлға) делдал болып табылады. Бағалы
қағаздар сатып алу немесе сатуды өз атынан және өз есебінен жүргізеді.
Бұлар—жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының мүшелері.
Дилердің кірісі сауда мен саттық айырмасынан құралады.
Қорлы биржаларда мынадай бағалы қағаздар айналымда жүреді:
1. Акция.
2. Облигация.
3. Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері.
4. Сақтау мен депозиттік сертификаттары.
5. Вексель.
6. Варант.
7. Фьючерс.
8. Жекеменшік чек.
Сондай-ақ, брокерлік орындар және сол орындарды жалға беру. Брокерлік
орын—көрсетілген биржада саудамен айналысута құқық береді . Қор
биржасындағы бағалы қағаздар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгілеріне акция, облигация және мемлекеттің қазыналық міндеттемелері
жатады. Ал туынды бағалы қағаздарға жоғарыда айтылған негізгі бағалы
қағаздарды өз иелеріне сатуға және сатып алуға құқық беретін кез-келген
бағалы қағаздарды жатқызута болады. Бұларға ең алдымен, опцион және
фьючерстер жатады [5].
Инвестициялық институт — бағалы қағаздар операциясымен жұмыс жасайтын
шаруашылық субъектісі немесе жеке тұлға болып саналады. Инвестициялық
институттарға қаржы брокері, инвестициялық кеңес беруші (консультант),
инвестициялық компания, инвестициялық қор кіреді. Осы аталған институттар
өз қызметтеріне лицензия алуы шарт. (Инвестициялық кеңес берушіден баска).
Қаржы брокері—бағалы қағаздар немесе валюта сауда-саттығы бойынша өз
өкілеттілігі бар, тіркелген агент. Қаржы брокері ретінде жұмысты шаруашылық
субъектісі немесе азаматтар атқара алады.
Инвестиция компаниясы - тікелей және портфельді инвестициялар
негізінде капитал салушы мен коммерциялық банктердің кейбір қызметтерін
асыратын бірлестіктер (корпорациялар).
Холдинг компаниялары — басқа акционерлік қоғам акцияларының бақылау
пакетін иеленген бас компаниялар болып саналады. Сондай-ақ, қаржы холдингті
компанияларды өз қаржысының 50%-н басқа эмитенттердің бағалы қағаздары және
басқа қаржы активтері кұрайтын серіктес деп атаймыз. Айта кетерлік жайт,
мұндай компаниялар тек инвестициялық қызметпен айналысады және оларға басқа
қызметтермен жұмыс жасауға жол берілмейді.
Қаржы тобы бұл бір мақсатқа негізделген бірлескен кәсіпорындар.
Бұлардың холдингті компаниялардан айырмашылығы сол, бас фирмасы немесе
арнайы басқармасы жоқ.
Қаржы компаниясы бұл негізгі белгілеріне орай, корпорацияларды
қаржыландыратын және диверсификацияға жол бермейтін корпорация. Әрине, бұл
қаржы компаниясының холдингті компаниядан ерекшелігі, өзі қаржыландырып
отырған корпорациялар акциясының бақылау пакетін иемденбейді.
Инвестициялы қор -бұл кіші инвесторларды өзіне тарту арқылы жұмыс
жасайтын және өз бағалы қағаздарын сату, шығару (эмиссия) негізінде
қаржы—қаражат жинайтын ашық типтес акционерлік қоғам болып табылады.
Инвестициялық қорлар ашық, жабық және чекті болып бөлінеді.
Ашық қор — бұл бағалы қағаздарды шығарушы және иелеріне олардың орнына
ақшалай сомманы немесе басқа да мүліктерді талап етуіне мүмкіндік беретін
қор.
Жабық қор — қайтарым міндеттемесін жүктемейтін бағалы қағаздар
эмиссиясымен (шығаруымен) айналысатын қор.
Чекті қор—жекешеленген чектер операциясымен қызмет жасайтын, арнайы
инвестициялық қор.
Негізінен, бағалы қағаздар мемлекеттік тіркемеден өтуі тиіс.
Мемлекеттік тіркеуге алғашқы бағалы қағаздардың эмиссиясы және оларды
алғашқы иелеріне (инвесторларға) сату жатады. Алғашқы бағалы қағаздар
эмиссиясы :
• акционерлік қоғамдардың құрылуымен;
• олардың капитал жарғысының өсуімен;
• облигацияларды және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелерді
шығару арқылы мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың және жергілікті
әкімшіліктердің қайтарымы бар капиталды тартуымен жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы келесі формалардан тұрады:
1. Бағалы қағаздардың ашық түрде орналасуы, оның ішінде:
а) эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі;
б) эмитенттің бағалы қағаздар эмиссиясын дайындауы және бекітуі;
в) заңдастырылған құжаттар негізінде бағалы қағаздардың тіркелуі;
г) бағалы қағаздардың орналасуы.
2. Бағалы қағаздардың жабық түрде орналасуы жағдайында:
а) эмитенттің құнды қағаздар эмиссиясы жөнінде шешімі;
б) құнды қағаздардың тіркелуі;
в) олардың орналасуы (размещение).
Құнды қағаздар иелігінен келетін кіріс әртүрлі әдістермен түсуі
мүмкін. Оларға мыналар жатады:
а) белгіленген пайыздық төлемді айқындау;
б) сатылық немесе кезеңдік пайыздық ставканы қолдану;
в) пайыздық кірістің еркін ставкасын пайдалану;
г) құнды қағаздардың номиналды бағасын индексациялау;
д) олардың номиналды бағасына қарсы жеңілдетілген қарыздық
міндеттемелерді жүзеге асыру (айналымға жіберу);
е) түсімдерді (дивиденттерді) қолдану.
Белгіленген пайыздық төлем — бұл төлемнің ең оңай формасы (қарапайым
формасы).
Дегенмен, рынок коньюнктурасының тез өзгергіштігі мен инфляция
жағдайында мұндай кірістер өз икемділігін уақыт өте келе жоғалтуы әбден
мүмкін. Сатылық (ступенчатой) пайыздық ставканы қолдану маңызы—белгіленген
мерзім өткеннен соң құнды қағаздар иесі оны өшіруі немесе келесі уақытқа
дейін қалдыруымен байланысты. Әр уақытта пайыздық ставка өсш отырады.
Пайыздық кірістің еркін ставкасы Ұлттық банктің есептік ставкасының
динамикасы бойынша тұрақты өзгерш отырады (әр жарты жылдық, әр тоқсан
сайын). Сондай-ақ тұтыну бағасының индексін ескере отырып, инфляцияға қарсы
(құнсыздануға қарсы) шаралар аясында бағалы қағаздар шығарылуы ғажап емес.
Кейбір құнды қағаздар түрлеріне тұрақты түрде тираждық ойындар
өткізілуі мүмкін және тәртш бойынша бағалы қағаздар иелеріне ұтыс төленеді.
Түсімдер- бұл акционерлік қоғамдардың акция шығаруы арқылы түскен
табыстарынан құралатын акцияға деген кірістер. Жалпы айтсақ, түсімдердің
көлемі тұрақты болмайды, яғни ол негізінен акционерлік қоғамның тапқан
табысына байланысты болады.
Құнды қағаздар иесі қорды нарықтағы олардың қозғалысын әр уақытта
сараптап отыру қажет. Міне, осы сараптау нәтижесінде бағалы қағаздардың
сатылуы немесе сатылмауы жөнінде шешім қабылданады. Экономика бағытында
барлық тауар әлемі екіге бөлінетіні белгілі. Бірінші бөлігі—тауарлар,
екінші бөлігі — ақшалар. Ақшалар екі топқа бөлінеді, яғни, бірінші топ —
ақшаның өзі, екінші топ — капитал. Капиталдың ақшадан айырмашылығы—ол пайда
әкелу керек (жаңа ақша түрінде). Барлық уақытта акщаның қозғалысы болады.
Сол қозғалыс екі жолмен жүргізіледі. Бірінші жолы - несие арқылы, екінші
жолы — бағалы қағаздар арқылы.
Бағалы қағаз рыногы баетапқы және одан кейінгі, биржалы, биржадан тыс
күйінде жүреді, бұл рынокта инвестициялық қор, инвестициялық компания,
инвестициялық кеңес беруші, қаржы делдалдары түрінде инвестициалық
институттар мен қор биржалары жұмыс атқарады. Сондай—ақ бағалы қағаздардың
түрлері көп, қазіргі таңда бағалы қағаз рыногында аса кең айналымға акция
мен облигация ие болды.
Бағалы қағаз—қарыз алу қатынасын немесе меншік құқығын білдіретін
қаржы құжаты және бағалы қағаз шоттарға тіркеу түріндегі нақты (материалды)
және нақтысыз (қағазсыз) форма күйінде болады.
Ең алғашқы уақытта бағалы қағаздар ақшаның жетіспеушілігінен немесе
жоғынан пайда болды. Бірақ, бағалы қағаздар рйнок қарым - қатынастарын
жүргізгенімен, ақшаға және материалдық тауарға жатпайды. Олар ерекше
экономикалық категория болып ұсынылады. Сонымен, бағалы қағаздар—капиталдың
бір түрі, оның ерекше рыногы болады және рынокта айналып, олар пайда алып
келеді. Бағалы қағаздар ұстаушының немесе иесінің қолында капитал жоқ
болғанымен, бағалы қағаз арқылы сол капиталға және үстінен түсетін пайдасын
иеленуге құқығы бар. Рыноктық экономикада бағалы қағаздар келесі
функцияларды орындайды:
• ақшаларды экономика салаларында және аумақтардың, мемлекеттердің
арасында реттеп отырады, сонымен қатар халық пен мемлекеттің арасында
реттейді;
• бағалы қағаздың иелеріне капитал құйған өндірістің мәселелерін
шешуге және дауыс беруге құқық береді;
• бағалы қағаздың иесіне капиталдың өзін қайтып алуға және үстінен
түсетін табысты алута кұқық береді.
Алғашқы кезеңдерде барлық бағалы қағаздар қағаз түрінде шыққан.
Экономика мен техниканың дамуына қарай қазіргі уақыттағы қодданылатын
бағалы қағаздар көбінесе қағазсыз түріде қолданылады. Сол үшін қазіргі
уақытта жүрш жатқан бағалы қағаздардың көп түрлері атаулы болады. Барлық
бағалы қағаздар өздеріне сәйкес сипатта болады. Осы сипаттарына байланысты
олар үшке бөлінеді: уақтылы сипаты; бағалы қағаздардың шыққан уақыты және
оның айналу уақыты (ең қысқасы 1 жылға дейін, орташасы- 5-10 жылға дейін,
ең ұзағы —20-30 жылға дейін); кеңістік сипаты; ұлттық (өз еліміздікі немесе
басқа елдің); аумақтың меншігі (республикалық, облстық немесе аудандық).
рыноктық сипаты; топтың түбіндегі жатқан активтің түріне байланысты
(тауарлар, ақша немесе басқа активтер);бағалы қағаздар бір адамға
жазылады;эмитенттің меншігі (мемлекеттік, банктік, корпорациялық); рынокқа
айналуға байланысты (еркін және шектеулі айналатын); қауштілігіне
байланысты (проценттік пайда және процентсіз пайда); пайда түріне
байланысты, проценттік пайда және процентсіз пайда. Жалпы алғанда, бағалы
қағаздар рыногын бағалы қағаздар шығарып, айналдырып, алып—сату
экономикалық қарым — қатынастарын жатқызуға болады. Бұл рынокта тауар
ретінде әр түрлі бағалы қағаздар жүреді, бірақ бағалы қағаздар рыногы әр
мемлекеттің экономикасының бөлшегі болып есептелінеді, яғни, оның түбінде
тауарлық рынок, ақша және ақша капиталы жатады. Жалпы әлем практикасында
бағалы қағаздар рыногын келесі топтарға бөлуге болады: халықтық және ұлттық
рыноктар; ұлттық және аумақтық рыноктар; әр бағалы қағаздың түріне арналған
рынок; мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар рыногы; негізгі және
туынды бағалы қағаздар рыногы.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері — бұл халық арасында ерікті түрде
таратылып, өз иесіне бюджетке қаржы аударатындығы туралы куәландыратын және
белгілі бір мерзім ішінде белгіленген мөлшерде кіріс алуға құқық беретін
бағалы қағаздардың түрі. Қазыналық міндеттемелер: ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді және орта мерзімді болып бөлінеді. Сондай-ақ, олар 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімде айналымда жүреді. Оларға деген қаржы (кіріс) келесі
жылдан бастап төленеді (алғаннан кейін). Мұндай процесс, яғни кірісті төлеу
купондар немесе міндеттемелер қарызын өтегенде жүзеге асырылады.
Жинақ сертификаты — бұл белгілі бір мерзім өткеннен кейін өз иелеріне
пайыздық үстеме алуға күқық беретін несие берушінің жазбаша куәлігі. Сақтау
сертификаттары негізінен жеке тұлғаларға арналған. Олар келісім-шарт
бойынша белгіленген мерзімге немесе қайта алғанға дейін банктермен
беріледі. Егер, сертификат иесі мерзімді сертификат бойынша салынған
ақшасын қайтаруды талап етсе, онда оған келісім-шартқа сәйкес қажетті пайыз
төленеді.
Депозиттік сертификаттар - бұлар қомақты номинадды мерзімді түрдегі
сертификаттар. Ең бастысы, олар шаруашылық субъектісіне негізделген.
Мұндағы депозиттік және сақтау сертификатының ұқсастығы банктердің
салымшылардан көрсетілген пайызда, нақты мерзімге ақша алғандығы жөнінде
куәландырғанында жатыр. Бір механизмге негізделгенімен, сертификат бағалы
қағаз ретінде басқа бір тұлғаға берілуі мүмкін.
Акция — бұл акциорнерлік қоғам табысының бір бөлігін түсімдер түрінде
(дивидент) алуға құқық беретін және сол акционерлік қоғам немесе
кәсіпорынның дамуына үлес қосқандығы жөнінде куәландыратын құнды қағаз.
Негізінен акциялар белгіленген мерзімсіз айналымға шыға алады. Акциялардың
түріне келетін болсақ, иесінің аты-жөні жазылған, атаулы және ұсынушы болып
бөлінеді. Атаулы акцияны жеке тұлғалар иемдене алады және бұл акцияны
біреуге бергенде, бұл бағалы кдғаз өз күшін жоя бастап, қайтадан
кдбылдануға жарамсыз болып қалады. Мұндайда тек нотариалды рәсімделудің
жұмысы арқылы басқа тұлғаға берілуі мүмкін.
Сондай-ақ, еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік
қоғам акциясы болып ажыратылады. Еңбек ұжымының акциялары тек сол кәсіпорын
жұмысшыларына таратылса, кәсіпорын акциясы — басқа занды тұлғалар арасында
(кәсіпорын, кооператив, қоғам, банк, ассоциация т.б) жүреді. Еңбек ұжымы
мен кәсіпорынның акциялары өз иелеріне өнеркәсшті басқару ісіне қатысуға
құқық бермейді. Олар акция шығарушы, кәсіпорын меншігінің формасы мен
ережесіне өзгеріс әкелмейді, есесіне қосымша қаржы ресурстарын қозғалысқа
келтіретін құрал ретінде жұмыс атқарады. Ал акционерлік қоғам акциялары,
акционерлердің, яғни, сол қоғам иелерінің қолында жүреді.
Акционер, кәсіпорын қүру барысында акцияны сатып алу кезінде,
қаржы—қаражатты үлес ретінде қосады. Болашақта, акциялардың құны табысқа,
қызмет түріне, конъюктураға байланысты болады.
Акционерлік қоғамның акциялары екі топқа бөлінеді:
Қарапайым және айрықша құқықтарға ие акциялар. Олардың ішінде
жекелеген түрлерін де айтуға болады. ("алтын акция" және т.б)
Қарапайым акциялар өз иелеріне акционерлік қоғам ісін басқаруға
қатысуға және айрықша құқыққа ие акцияларға дивидент бөлген кезде қатысуға
мүмкіндік береді. Айрықша құқыққа ие акциялар басқару ісіне қатысуға
мүмкіндік бермесе де, тұрақты түрде өз иелеріне табыс әкеледі және
қарапайым акциялардан айтарлықтай мерейі үстем.
Сондай-ақ, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, айрықша
құқыққа ие А және Б типті "алтын акдиялар" шығарылуы мүмкін.
Алтын акция өз иесіне үш жылға дейін акционерлік қоғам жиналысында
мына мәселелерді қарастырғанда және талқылағанда қатысуға мүмкіндік
туғызады.
Олар:
а) акционерлік қоғам жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
б) оның қайта құрылуы мен жойылуы;
в) басқа кәсіпорын жұмысына қатысу;
г) жалға немесе кепілдікке беру;
д) мүлікті басқа әдістермен сату.
Акционерлік қоғам жиналысыңцағы қабылданған шешімдер, "алтын акция"
иесінсіз жарамсыз деп табылады. Ал, сауда-саттық нәтижесінде, "алтын акция"
қарапайым акцияға өтш, оның иесіне берілген барлық құқықтар тоқтатылады.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, тағы А
және Б типті жекеменшік акциялар шығарылады.
А типті акция иелері—жиналыстарда бір дауысқа құқылы. Дегенмен,
акционерлік қоғам жарғысын өзгертулер енгізе отырып, солардың құқықтары мен
мүдделерін қарастырғанда қатыса алмайды.
Айрықша құқыққа ие Б типтері мүлік қорының жарғылық капитал есебіне
шығарылады. Яғни, мүвдай түрде акцияның иесі тек мүліісгік қор болып
табылады. Жекеменшік тәртшке сай Б типінің акциялары мүліктік қор жағынан
сатылғанда, автоматты түрде қарапайым акдияларға өтеді немесе ауысады. Б
типінің акцияларын ұстаушы акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларды алуға
құқықсыз, сондай-ақ оларға деген дивиденттерді ақшалай түрде төлеуге
міндетті.
Жекеменшікке өткен кәсіпорындарда ашық акционерлік қоғам нысанындағы
кәсіпорынның жұмысшыларын акционерлеу қоры құрылады. Дегенмен бұл қордың
көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталынан 10 пайыздан аспауы тиіс. Аталған
қор айрықша құқыққа ие акциялар есебінен немесе мемлекеттік мүлікті басқару
органдарының қарамағындағы қарапайым акциялар есебінен құрылуы әбден
мүмкін. Бұл аталған қор акцияларын иемденуге мына тұлғалар кұқылы:
• сол кәсіпорынмен қарым-қатынаста түрған тұлға (еңбек қарым-
қатынасында);
• мұндай еңбек қарым-қатынасына түрмаған, бірақ осы
жекеменшік кәсіпорында жұмысшы ретіндегі жеке тұлғалық шоты бар тұлғалар.
Сонымен қатар, айтылатын мәселе—оның иесіне тиесілі барлық аьщияларға
сертификат беріледі.
Акцияның сертификаты—акционер иелігінде қанша көлемде акция бар
екендігін көрсетш, куәландыратын қүвды қағаз. Сертификатты бір тұлғадан
екінші тұлғаға беру — бұл белгіленген тәртште операцияны тіркеу арқылы
меншік құқығының басқа біреуге ауысуы.
Акция номиналды (акцияда көрсетілген, баға ) және рынокты (акция сатып
алынатын, баға) қүнға негізделген. Акцияның бағамы оған төленетін
дивиденттердің көлеміне және банкінің пайыздық қарызының дәрежесіне тікелей
байланысты.
Дивиденд (үлес, түсім)
Акцияның бағамы = ---------------------------------х 100% (1)
қарыздық пайыз
(несиелік)
Кірістің келш түсуіне байланысты, акция күнын белгілеу процесі
кірістің капитализациялануы деп аталып, қор биржалары және бағалы қағаз
рыногы арқылы жүргізіледі. Жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам акциясының
бағамдық қүны, қоғамның таза активтерінің бағасымен анықталады және
акцияның баланстық күны (теңці күны) деп аталады.
А
Б= -------- (2)
К
Мұндағы, Б — акцияның баланстық қүны, тенгемен;
А — акционерлік қоғамның таза активтері;
К — төленген акциялардың көлемі (дана);
Бұл орайда, баланстық қүн акцияның листингі " бойынша қолданылады.
Листинг — бұл эмитенттің қаржы шаруашылығын тексеру арқылы, бағалы
қағаздарын қорды биржаға жіберуі немесе қайта жіберілуі және осыған сәйкес,
сондай-ақ эмитенттің шығаруға бел буып отырған акцияларының сапасы да
тексерілш, рынок белгілеу парақшасына енгізіледі [6].
Рынокқа белгілеу парақшасы (котировогный лист) — қандай бағалы
қағаздарға ақша салуға болатындығы туралы жол көрсететін, барлық нақты
әлеуетті инвесторлардың басты бағыт-бағдары. Бұл парақшаға тек листинг
процедурасынан өткен эмитенттер ғана енеді, ал сол парақша басылымға
шығарылып, бағалы қағаздар рыногына қатысушыларға ашық болып қалады.
Акцияның сапасы, басқа құнды қағаздар секілді өзінің өтімділігімен
ерекшеленсе керек. Бағалы қағаздардың өтімділігі — бұл жедел түрде күнын
жоғалтпау арқылы нақты ақшаға айналу мүмкіндігі. Бағалы қағаздар —
негізінен, жеңіл жүзеге асырылатын активтер. Бағалы қағаздардың өтімділік
дәрежесі эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау барысында белгілі болады.
Бағалы қағаздардың сапасы оларға төленетін дивиденттер мен пайыздарды
облигациялармен жабу арқылы жүргізілетін процестермен тең.
Облигация өз кезегінде, қарыздық құрал болып табылады, оларды несие
берушілер иемденеді және акционерлік қоғамдар осылармен бірінші кезекте
есептесуі қажет. Екінші кезекте, ерекше артықшылығы бар акция иелерімен
есептесуі шарт. Қалған акционерлерде айрықша құқық жоқ , сондықтан олармен
есеп жүргізу соңғы кезекте жүргізіледі.
Акцияға деген сұраныс пен ұсынысты сарапқа салғанда, сұраныстың
абсолютті көлемі, оның бағасына шаққаңцағы жоғары пайыздық деңгейі, сұраныс
пен ұсыныстың орташа бағасы секілді көрсеткіштер қолданылады.
Спрэд — бұл ұсыныстың орташа бағасымен сұраныстың жоғары бағасының
арасындағы ажырау айырымы.
Акционерлік қоғам өзінің жарғысына сәйкес, жеңіддетілген түрде белгілі
мөлшерде акцияларды сатып алуга құқылы. Мұндай сатып алу "опцион" деп
аталады.
Егер, қарапайым акциялардың үлесі бір тұлғаның қолында шоғырланып және
ол акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігіне ие болса, онда ол тұлға-
акцияның бақылау пакетін иемденгені. Теориялық жағынан алып қарағанда
бақылау пакеті, барлық шығарылған қарапайым акциялардың 50 пайызын құрауы
тиіс. Практикалық жагынан ол айтарлықтай төмен болып қалады. Осы орайда,
айта кететін жайт, егер қоғамның дивиденттерді төлеуге табысының
жетіспеушілігі байқалса, ол акционерлік " қоғамның резервті қорының
есебінен жүргізіледі.
Акционерлік қоғамдар—акцияларды шығаруға күқылы. Ол иемденушісіне
компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде
меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп түрса, акция сонша
уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі
мүмьсін. Акционер оны екінші рынокта сатуына болады. Акционерлік қоғамдар
материалдық және басқа да ресурстарды тиімді пайдалануға, барлық
қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін оптималды байланысуына жағдай
жасайды.
Акционерлік қоғамдар бүкіл әлемдегі қазіргі заманғы ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың негізгі формасы болып, жеке тұлғалар мүліктерін біріктіру
негізінде экономиканы ұйымдастырудың аса жетілдірілген құқықтық механизімін
құрып отыр.
Қоғамдардың акдионерлік типінің негізгі сипаттамалары:
• акционерлік капиталды бірыңғай, еркін айналысқа түсетін
үлестерге бөлу- акцияларға;
• қоғамның міндеттемелері бойынша қатысушылардың жауапкершілігін
шектеу;
• акционерлік капитал мөлшері мен қатысушылардың санын оңай түрде
ауыстыру мүмкіндігі бар бірігудің жоғарғы формасы;
• нақты кәсіпорында баеқарудан жалпы басқаруды бөлу. Акционерлік
қоғамдық меншіктің басқа формаларынан өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары бар. Біріншіден, жарғылық қорды толықтыру және қызметін
кеңейту үшін акционерлерден қаржыны алу мүмкіндігі бар және де бұл қаржылар
қайтарылуға тиіс емес, себебі акцияларды кәсіпорын емес, басқа акционерлер
қайта сатып алады. Екіншіден, қоғамдық қызметті жалпы басқару нақты
басқарудан бөлінген. Мүның өзі едәуір білікті, кәсіби тәжірибелері мол
басқарушылар мен директорларды жұмысқа алуға ынталандырады. Үшіншіден,
кәсіпорынның еңбек ұжымы олардың әқайсысының қоғам акцияларын сатып алу
арқылы нақты меншік иесіне айналады. Төртіншіден, қоғам қызметінің
нәтижелеріне жалпы мүдделілікті қалыптастыра отырып акционерлердің құрамына
тұақты контрагенттерді жүмыддыру мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, акционерлік
қоғам басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып алуға
мүмкіндігі бар. Сонымен, акционерлік қоғам барлық қатысушыларды бірыңғай
құқықтық негізде біріктіре отырып ркымдық меншіктің тиімді формасын
қамтамасыз етеді, жұмыстың соңғы нәтижелеріне мүдделілікті туғызады.
Акцияларды шығару және тарату акционерлер тарапынан қызметті бақылауға
нақты мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың басқа бір елеулі артықшылығы -шектеулі
жауапкершілік. Акция ұстаушылар тек қана акцияларды сатып алу сомасына
тәуекеддікке барады. Олардың жеке активтеріне зиян келтірмейді. Шектеулі
жауапкершілік құқығы акционерлік қоғамның ақшалай капиталды жүмыддыру
мәселесін шешуді едәуір жеңілдетеді.
Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Бұл оның жарғысы мен
фирманың аталуында айқын көрсетіледі. Ашық қоғамдардың акционерлері
иелігіндегі акцияларды осы қоғамның басқа акционерлерінің рүқсатсыз сатуы
мүмкін. Ашық акционерлік қоғам шығарылған акцияларға ашық жазылуды жүргізш,
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес олардың еркін сатылуын іске
асырады. Қоғам жарғысымен жабық жазылу мүмкіндігі шектелген жағдайлардан
басқа ашық акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларға жабық жазылуды
өткізуге құқылы.
Ашық акционерлік қоғамның акционерлер саны шектелмеген немесе ашық
акционерлік қоғамның негізгі сипаттамаларына біріккен капиталдың масштабы
және акция иеленушілердің санының көп болуы жатады. Жеке кәсіпорынды осы
формамен қүрудағы негізгі идея — көптеп пайда алуға пайдалану мақсатында
жеке және заңцы тұлғалардың ақшалай капиталдарын концентрациялау және
жұмылдыру.
Акциялары тек құрылтайшылар, алдын —ала белгіленген тұлғалар арасында
тарайтын қоғамдар жабық акционелік қоғамдар деп аталады. Бұл акционерлік
қогамдар акцияларға ашық жазылуды жүргізбейді, яғни кез-келген тұлғаларға
сата бермейді. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны елуден аспауы
тиіс. Егер акционерлер саны осы шамадан асатын болса, қоғам 1 жыл мерзімнің
ішінде ашық акционелік қоғам болып қайта құрылу керек.
Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмьсін. Заң актілерінде қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық нысаны міндетті
түрде белгіленуі мүмкін. Өзіндік капиталының мөлшері кемінде екі жүз айлық
есептік көрсеткіш болатын қоғам халықтық акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды, қоғамның өзіндік капиталының
мөлшері туралы уәкілетті органды хабардар етеді. Қоғамды халықтық
акционерлік қоғам, сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесі жойылды
деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Халықтық акционерлік қоғамның
бағалы қағаздарын алу-сату ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында ғана
жүзеге асырылады.
Облигация — иесіне қаржы қосқандығы туралы куәландыратын және оған
бағалы қағаздың номиналды бағасы бойынша белгіленген пайыздық мөлшерін
өтеуін растайтын бағалы қағаз.
Облигация, мемлекетке немесе кәсіпорынға салымшының берген қарызын
білдіреді. Облигация өз кезегінде, иесіне басқа күнды қағаз секілді табыс
әкеледі. Облигациялар белгіленген мерзімде айналымға шығады. Бұл бағалы
қағаз ішкі мемлекеттік және шаруашылық субъектілерінің облигациялары болып
бөлінеді. Облигациялар, сондай-ақ , атаулы немесе ұсынушыға, пайыздық
немесе пайызсыз болып шығарылуы мүмкін. Бұл орайда ішкі мемлекеттік
облигациялар ұсынушыға шығарылады. Ал, шаруашылық субъектілерінің
облигациялары атаулы немесе ұсынушыға түрінде айналымда жүруі мүмкін.
Пайыздық облигацияларда төленетін пайыздың дәрежесі мен мерзімі көрсетілсе,
мақсаттық облигацияда (пайызсыз) тауар мен қызмет түрі көрсетіледі.
Пайыздық облигация бойынша кіріс облигацияға деген купондарды өтеу арқылы
төленеді. Мұндай төлем жыл сайын немесе бір уақытта қарызды жабу кезінде
жүргізіледі.
Купон — өз иесіне пайыздық үлес алуға құқық беретін, облигациялық
сертификаттың бір бөлігі (кіріс). Оның көлемі және төлеу мерзімі купонда
көрсетілуі тиіс.
Мемлекет өз кезегінде келесі түрдегі облигацияларды шығарады:
- мемлекеттің республикалық ішкі заем облигациясы 1991 ж;
- мемлекеттік купонсыз, қысқа мерзімді облигациялар;
- мемлекеттік валюталық облигациялар.
Купон немесе купондық пайыз — бұл облигация эммисиясы кезінде
белгіленетін пайыз. Осы белгіленген пайызға сәйкес, инвестор жыл сайын
облигациялар бойынша төлем алып отырады. Осыған сәйкес, купондық пайыз
облигацияның ең басты сипаттамасы және купон бойынша пайыз өскен сайын
инвестордың қызығушылығын тудырады.
Осы орайда, айта кетерлік мәселе, мемлекеттік облигациялардың басқа
түрлеріне қарағанда кейбір үстемдіктері немесе артықшылықтары бар. Олар:
а) мемлекеттік бағалы қағаздарға деген кірістен салық алынбайды;
б) салық тек мемлекеттік бағалы қағаздарды сату кезінде, сатып
алушыдан белгілі бір мөлшерде алынады;
в) мемлекеттің бағалы қағаздарынан түскен табыс бойынша
коммерциялық банктерге (қүнсыздануына байланысты) резерв қүру талап
етілмейді;
г) қарыздық облигациялар несие алғанда кепілдеме ретінде
қолданылуы мүмкін.
Шаруашылық субъектілерінің облигациялары, негізінен, қосымша қаржы
ресурстарын тарту үшін шығарылады. Аталған өблигация, шаруашылық
субъектілеріне, бағалы қағаз иелеріне оның номиналды бағасын пайыздық түрде
өтеуін немесе төлеуін растайды. Бұл облигациялар өз иелеріне шарушылық
субъеісгісін басқару ісіне кдтысуға мүмкіндік бермейді немесе олар құқысыз.
Жалпы, облигациялар эмитенттің тұрақты қарыздық міндеттемесі болып
саналады, сондықтан да ол акцияға қарағанда тиімдірек. Дегенмен,
облигацияның бағасы, пайыздық ставкасының езгергіштігіне тәуелді. Осыған
орай, облигацияның бағасына, инфляция дәрежесінің әсерін азайту үшін
конвертациялы облигациялар шығарылуы әбден мүмьсін.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны
мен міндеттері
Кәсіпорын— бұл кәсшкерлік қызметті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономиклық мақсаты қоғамның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына қарай кәсшкерлік
қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың әндіру және енімді еткізу, жұмысты
орындау және қызмет көрсету, қор нарығындағы операцияларды қарастырады.
Кәсіпорын қандай да бір қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір
мезгілде барлық қызмет түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын қаржысы дегеніміз - ол негізгі және айналым капиталдарының
қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу.
Кәсшкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорында өздерінің
контрагенттерімен шаруашылық байланыстары пайда болады. Контрагенттер:
жеткізш берушілер және сатып алушьшар, бірлескен қызмет серіктестері,
ассоциациялар мен бірлестіісгер қаржы және несие жүйелері, осының
нәтижесінде қаржы қатынастары пайда болады. Олар өндірісті ұйымдастыру мен
өнімді өткізу, жұмысты орындау, қызмет көрсету, қаржы ресурстарын
қалыптастыру, инвестициялық қызметті жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ..8
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің
ролі ... ... ..8
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыруды
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы ("Петро
Қазақстан Ойл Продактс" АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің
қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
3. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыру ЖӘНЕ ОДАН
ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне
биыл он алты жыл толады. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні
аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге
қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін
сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге
көлемінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік
кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды деп айта кетті
[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың
басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік
кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді
мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті
еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсшкердің, алатын
орны ерекше. Отандық кәсшкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсшкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білш, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзінде
асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек,
яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісіне өтш,
қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай,
шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді
білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық
болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік ("иесіз") меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртш, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру — нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгерш, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
әрштестерді таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -
әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғыдан жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы,
сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өздері таңдайды, өз қалауы бойынша
қажетті шикізатты алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып,оны ұстану жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық
бағыттарына, нақтылығына, шүғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру
мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы
нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз
шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана
оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үпіін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Отандық кәсіпорындардың қаржы нарығындағы стратегиясының мәселесі
қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше
бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық
өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты — шаруашылық
субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастыруды тереңірек зерттеп
теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып,оны зерделеп,
оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен қаржы нарығындағы
стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Кәсіпорын қызметінің, қаржы нарығындағы стратегиясының теориялық
сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау, "кәсіпорын", "кәсіпорын
стратегиясы" түсініктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасындағы кәсіпорын қызметінің қаржы нарығындағы
стратегиясының барысына талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
кәсіпорындар үшін қаржы нарығында стратегия жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өндеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмысытың пәні ретінде кәсіпорынның
қаржы нарығындағы стратегиясының құралдары және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. шаруашылық субъектілерінің ағымдық қаржы қызметін ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1 Қаржы нарығындағы кәсіпорынның ағымдық қаржы қызметінің ролі
Кез келген шаруашылық субъектісінің экономикалық проблемасы өзінің
шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздеу болып табылады.
Жай айналым шегінде макроэкономиканың үш негізгі сұрақтары шешіледі:
не өндіру керек, қанша өндіру керек және өндірістік қызмет нәтижелерін
қалай бөлш тарату керек. Түрлі экономикалык жүйелерде бұл сұрақтар түрлі
жолдармен шешімін табады. Егер рынокта бағалар ресурстарды пайдалануды
басқарып отыратын болса, онда экономикалық дамудың рыноктык моделі туралы
айтылады. Егер де ресурстарды басқару саяси және әкімшілдік шаралар
көмегімен жүзеге асырылатын болса, онда әңгіме жоспарлы экономика турасында
болады.
Кәсіпорындар айналымның қарапайым моделінде жұмыс күшін, капитал мен
табиғи ресурстарды өнім өндіру мен қызмет түрлерін көрсетуге пайдаланады.
Өздерінің жұмыс күшін сатқан үй шаруащылықтары өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге акщалай төлем жасайды. Сонымен, ресурстар, өнімдер
мен табыстардың айналымы жүзеге асады, яғни рынокта ақша активтеріне деген
сұраныс ақша активтерінің ұсынысына төтеп берш отырады. Шаруашылық
субъектілерінің ақша қаржыларын алу әдістері түрлі болғанымен, барлық
қатысушылар үшін негізгі принцип сақталып қалады. Рыноктык шаруашылықтың
барлық қатысушылары рынокка шығады, атап айтқанда — тауарлар рыногы,
ресурстар рыногы, ақша мен капитал рыногы, валюта рыногы және т.б.
Экономикалық жүйеде "қаржы рыногы" термині кең мағына ретінде
қарастырылады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелінш отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногыньш құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын
соңды болған емес.
Қаржы рыногы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағазды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтандыру компанияларының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос акшаларын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардын жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады жөне басқа да рыноктармен етене байланысты болады
(сурет 1) [2].
Экономикалық жүйедегі рыноктардың өзара байланысы
Сурет 1. Экономикалық жүйедегі рыноктардың өзара байланысы
Қазіргі кездегі қаржы рыногының негізін көптеген қаржы институттары
мен делдалдар құрайды.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие
рыногы түрінде іс-әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық нысанында
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы, ортақ ұғымы болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі.
Қаржы рыногының жалпылама жіктемесін суреттен көре аламыз (сурет 2)
[3].
Экономикалық әдебиеттерде қаржы рыногының ықшамдалған жіктемесі
(құрылымы) де кездесш отырады (сурет 3) [4].
Қаржы рыногының құрылымы
Сурет 3 . Қаржы рыногының құрылымы
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногын дамытпай рыноктық
экономиканы көтеру мүмкін емес. Мәселен, экономикасы дамыған елдерде
қаржылық ресурстарының жалпы 50 пайызын акциялар мен облигациялар құрайды.
Бағалы қағаздар рыногының қажеттілігі мына принциптерден туындайды:
• экономиканы және әлеуметтік жағдайларды қаржыландыру мақсатында
қаржы ресурстарды табу қажеттілігі мен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
жабу үшін;
• бағалы қағаздар мемлекеттік ақша, несие саясатының бір құралы
ретінде мемлекеттік ақша айналымын реттейді;
• бағалы қағаздар арқылы мемлекеттік меншік жеке меншікке өтеді.
Бағалы қағаздар рыногын дамытудың негізгі мақсаты-Қазақстанның
экономикасының тиімді дамуына ықпал ету, рынок экономикасының барлық
субъектілерінің қызметтерін белсенділігін арттыру негізінде экономикалық
өсуді және қаржылык тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Рыноктағы бағалы қағаздарды реттейтін заң дәл қазіргі кезде даму
сатысында. Рыноктың өзі бар, ол қалыптасып, дамуда, ол мемлекеттің қызмет
жағдайына және де кәсшкерліктің дамуына өз әсерін тигізуде.
Ертеректе, рыноктық қатынас алыптаспаған кезде, толық мемлекеттік
баскаруда, бағалы қағаз айналымы анағұрлым үлкен болған жоқ және ол тек
кана облигация түрінде, яғни, алушының жинақтаушы кітабы, ұтыстық лотерея
билеттері, мемлекеттік еңбек жинақтаушы, (сберкассілік) аккредитивтері
түрінде болды. Ал заңды тұлғалардың арасында есептік чектер қолданылды.
Рыноктық қатынастың дамуына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
көбейш, қор нарығы пайда болды.
Жалпы түрде, бағалы қағаз рыногында бағалы қағаз шығарып, айналдырып,
алып—сатуды экономикалық, қарым—катынастарға жатқызуға болады.
Рыноктық экономикаға ауысқалы бағалы кағаз айналымы тез арада
өсті, бағалы катаз рыногі қамтыла бастады. Бірақ бұлар тек қана қор
ретінде, және инвестициялық бағалы қағаз болып есептелді. Оларға—акция,
облигацияларды жатқыза аламыз.
Бағалы қағаздар—бұл құжжат иесінің басқа тұлғаға қатысты меншік
құқығын немесе қарым-қатынасын куәландыратын қаржылык құжаттар.
Бағалы қағаздар құжаттар немесе есеп-шоттарға жазылу формасында жүзеге
асырылады. Экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар айналымы оларды есеп
кітапшаларына және шоттарға тіркеу рәсімдерінен айтарлықтай өскен.
Сондықтан, олар нақтысыз, яғни қағазсыз жұмыс түріне көшкен.
Біздің елімізде акциялар шоттарға тіркелу арқылы орындалады.
Акцияларды сақтайтын шоттар "депо шоттары" деп аталады. Нақтысыз акциялар
иесі тіркеме реестрінен алынған көшірмеден басқа құжатты қолданбауы мүмкін.
Нақтысыз акциялар шоттарда тіркелу арқылы ғана айналымда жүреді және
олардың иелерінін құқығы толық қорғалады. Бұндай формадағы акцияларды
қолдан жасауға болмайды. Ол өз иелеріне толық өтімділікті, яши аз шығын
жіберу арқылы сатуға, сатып алуға және келісім шарттарды жедел түрде
рәсімдеуге мүмкіндік туғызады.
Бағалы кағаздарға қаржылық және тауарлық құжаттар жатады. Шығарылу
мақсатына қарай қорлық және коммерциялық болып бөлінеді. Коммерциялық
бағалы қағаздар тауар айналымы мен кейбір мүліктік келісімдер процесіне
қызмет жасайды. Қорға байланысты бағалы қағаздар қор шеңберіндегі нарықтың
қағаздарымен қатынаста болады.
Бастапқы бағалы қағаздар рыногы—бастапқы бағалы қағаздарды орналастыру
мен шығару бойынша қызмет жасайтын рынок болып табылады.
Бұдан кейінгі туынды (екінші) рынок—бұрын шығарылған бағалы қағаздар
рыногы сауда-саттығымен жұмыс жасайды.
Ұйымдастыру формасына қарай биржалық және биржадан тыс рынок болып
бөлінеді.
Биржадан тыс рыногы — қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы
қағаздар саласы. Бұл рыңокта сондай-ақ жаңадан шығарылған бағалы қағаздар
орналаса алады. Мүны қор биржаларын мүше немесе мүше емес дилерлер
ұйымдастырады.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс рыногы телефон, телефакс немесе
компьютерлік желілер арқылы жүзеге асырылады. Бұлар негізінен өзінің
қажетті кірісі немесе акциясы жоқ акционерлік қоғамдардың бағалы
қағаздарымен айналысады.
Бағалы қағаздар операцияларымен қор биржалары мен инвестициялық
институттар жұмыс жасайды.
Қорлы биржа бағалы қағаздар бойынша тұрақты сауда-саттық жүргізетін
рынок болып табылады. Бағалы қағаздар айналымы деп, осыған байланысты сауда-
саттық және заңнамаға сәйкес бағалы қағаздар иесінің ауысуына әкелетін
басқа да қызметтерді айтамыз. Биржа коммерциялық кәсіпорындарға жатпайды.
Шаруашылық субъектісі ретінде, биржа бағалы қағаздардың келісім-шарттары
негізінде алыпсатарлық және есептік қызмет көрсетеді, белгілі бір кепілдік
бере отырып, бағалы қағаздар саудасына шектеулер қояды және келісім бойынша
ақы алады.
Қор биржасы бағалы қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасайтын, олардың рыноктық бағасын анықтайтын және олар жөніндегі
ақпараттар тарататын өз, қызметі ерекше болып табылатын ұйым. Қор биржасы
бағалы қағаздардың екінші рыногын ұйымдастырушы болып табылады.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде
үш мүшесі болуы тиіс, яши, тек қор биржасының акционерлері оның мүшесі
болады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркелш, Қаржы
министрлігінде бағалы қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін—өзі өтеуге
негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.Бағалы
қағаздар операцияларын лицензиясы бар тауар және валюта биржаларының қор
бөлімдері де жүргізе алады. Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыру—негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары
сондай—ақ, мемлекеттің атқару органдары қор биржаларына мүше бола алады.
Олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды брокерлер
мен диллер атқарады. Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен
жүзеге асырылуы мүмкін:
-қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін
аіщияларын сату;
-қор биржасының мүшелерінен мүшелік жарналары;
-биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
-биржа қызметіне түсетін басқа табыстары.
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге
байланысты шығындарды өтеуге жүмсалады. Қор биржасы қаржы министрлігімен
келісе отырып бағалы қағазды саудаға жіберу "листинг", сондай—ақ оларды
шығару "листингкке қарсы" ережелерін белгілейді.
Қорлы биржалардың қатысушыларына сатушы мен сатып алушы және делдалдар
кіреді. (қаржы брокерлері немесе маклер, дилерлер).
Брокер — клиенттердің ұйғарымы мен қаржысы бойынша, келісім-шартқа
тұрғызушы және сол қызметі үшін келісілген мәміле негізінде пайыздық
мөлшерде сыйақы немесе қаржы алушы деддал.
Дилер — өз атынан, өз есебінен бағалы қағаздарды қайта сатумен
айналысатын (жеке немесе заңцы тұлға) делдал болып табылады. Бағалы
қағаздар сатып алу немесе сатуды өз атынан және өз есебінен жүргізеді.
Бұлар—жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының мүшелері.
Дилердің кірісі сауда мен саттық айырмасынан құралады.
Қорлы биржаларда мынадай бағалы қағаздар айналымда жүреді:
1. Акция.
2. Облигация.
3. Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері.
4. Сақтау мен депозиттік сертификаттары.
5. Вексель.
6. Варант.
7. Фьючерс.
8. Жекеменшік чек.
Сондай-ақ, брокерлік орындар және сол орындарды жалға беру. Брокерлік
орын—көрсетілген биржада саудамен айналысута құқық береді . Қор
биржасындағы бағалы қағаздар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгілеріне акция, облигация және мемлекеттің қазыналық міндеттемелері
жатады. Ал туынды бағалы қағаздарға жоғарыда айтылған негізгі бағалы
қағаздарды өз иелеріне сатуға және сатып алуға құқық беретін кез-келген
бағалы қағаздарды жатқызута болады. Бұларға ең алдымен, опцион және
фьючерстер жатады [5].
Инвестициялық институт — бағалы қағаздар операциясымен жұмыс жасайтын
шаруашылық субъектісі немесе жеке тұлға болып саналады. Инвестициялық
институттарға қаржы брокері, инвестициялық кеңес беруші (консультант),
инвестициялық компания, инвестициялық қор кіреді. Осы аталған институттар
өз қызметтеріне лицензия алуы шарт. (Инвестициялық кеңес берушіден баска).
Қаржы брокері—бағалы қағаздар немесе валюта сауда-саттығы бойынша өз
өкілеттілігі бар, тіркелген агент. Қаржы брокері ретінде жұмысты шаруашылық
субъектісі немесе азаматтар атқара алады.
Инвестиция компаниясы - тікелей және портфельді инвестициялар
негізінде капитал салушы мен коммерциялық банктердің кейбір қызметтерін
асыратын бірлестіктер (корпорациялар).
Холдинг компаниялары — басқа акционерлік қоғам акцияларының бақылау
пакетін иеленген бас компаниялар болып саналады. Сондай-ақ, қаржы холдингті
компанияларды өз қаржысының 50%-н басқа эмитенттердің бағалы қағаздары және
басқа қаржы активтері кұрайтын серіктес деп атаймыз. Айта кетерлік жайт,
мұндай компаниялар тек инвестициялық қызметпен айналысады және оларға басқа
қызметтермен жұмыс жасауға жол берілмейді.
Қаржы тобы бұл бір мақсатқа негізделген бірлескен кәсіпорындар.
Бұлардың холдингті компаниялардан айырмашылығы сол, бас фирмасы немесе
арнайы басқармасы жоқ.
Қаржы компаниясы бұл негізгі белгілеріне орай, корпорацияларды
қаржыландыратын және диверсификацияға жол бермейтін корпорация. Әрине, бұл
қаржы компаниясының холдингті компаниядан ерекшелігі, өзі қаржыландырып
отырған корпорациялар акциясының бақылау пакетін иемденбейді.
Инвестициялы қор -бұл кіші инвесторларды өзіне тарту арқылы жұмыс
жасайтын және өз бағалы қағаздарын сату, шығару (эмиссия) негізінде
қаржы—қаражат жинайтын ашық типтес акционерлік қоғам болып табылады.
Инвестициялық қорлар ашық, жабық және чекті болып бөлінеді.
Ашық қор — бұл бағалы қағаздарды шығарушы және иелеріне олардың орнына
ақшалай сомманы немесе басқа да мүліктерді талап етуіне мүмкіндік беретін
қор.
Жабық қор — қайтарым міндеттемесін жүктемейтін бағалы қағаздар
эмиссиясымен (шығаруымен) айналысатын қор.
Чекті қор—жекешеленген чектер операциясымен қызмет жасайтын, арнайы
инвестициялық қор.
Негізінен, бағалы қағаздар мемлекеттік тіркемеден өтуі тиіс.
Мемлекеттік тіркеуге алғашқы бағалы қағаздардың эмиссиясы және оларды
алғашқы иелеріне (инвесторларға) сату жатады. Алғашқы бағалы қағаздар
эмиссиясы :
• акционерлік қоғамдардың құрылуымен;
• олардың капитал жарғысының өсуімен;
• облигацияларды және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелерді
шығару арқылы мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың және жергілікті
әкімшіліктердің қайтарымы бар капиталды тартуымен жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы келесі формалардан тұрады:
1. Бағалы қағаздардың ашық түрде орналасуы, оның ішінде:
а) эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі;
б) эмитенттің бағалы қағаздар эмиссиясын дайындауы және бекітуі;
в) заңдастырылған құжаттар негізінде бағалы қағаздардың тіркелуі;
г) бағалы қағаздардың орналасуы.
2. Бағалы қағаздардың жабық түрде орналасуы жағдайында:
а) эмитенттің құнды қағаздар эмиссиясы жөнінде шешімі;
б) құнды қағаздардың тіркелуі;
в) олардың орналасуы (размещение).
Құнды қағаздар иелігінен келетін кіріс әртүрлі әдістермен түсуі
мүмкін. Оларға мыналар жатады:
а) белгіленген пайыздық төлемді айқындау;
б) сатылық немесе кезеңдік пайыздық ставканы қолдану;
в) пайыздық кірістің еркін ставкасын пайдалану;
г) құнды қағаздардың номиналды бағасын индексациялау;
д) олардың номиналды бағасына қарсы жеңілдетілген қарыздық
міндеттемелерді жүзеге асыру (айналымға жіберу);
е) түсімдерді (дивиденттерді) қолдану.
Белгіленген пайыздық төлем — бұл төлемнің ең оңай формасы (қарапайым
формасы).
Дегенмен, рынок коньюнктурасының тез өзгергіштігі мен инфляция
жағдайында мұндай кірістер өз икемділігін уақыт өте келе жоғалтуы әбден
мүмкін. Сатылық (ступенчатой) пайыздық ставканы қолдану маңызы—белгіленген
мерзім өткеннен соң құнды қағаздар иесі оны өшіруі немесе келесі уақытқа
дейін қалдыруымен байланысты. Әр уақытта пайыздық ставка өсш отырады.
Пайыздық кірістің еркін ставкасы Ұлттық банктің есептік ставкасының
динамикасы бойынша тұрақты өзгерш отырады (әр жарты жылдық, әр тоқсан
сайын). Сондай-ақ тұтыну бағасының индексін ескере отырып, инфляцияға қарсы
(құнсыздануға қарсы) шаралар аясында бағалы қағаздар шығарылуы ғажап емес.
Кейбір құнды қағаздар түрлеріне тұрақты түрде тираждық ойындар
өткізілуі мүмкін және тәртш бойынша бағалы қағаздар иелеріне ұтыс төленеді.
Түсімдер- бұл акционерлік қоғамдардың акция шығаруы арқылы түскен
табыстарынан құралатын акцияға деген кірістер. Жалпы айтсақ, түсімдердің
көлемі тұрақты болмайды, яғни ол негізінен акционерлік қоғамның тапқан
табысына байланысты болады.
Құнды қағаздар иесі қорды нарықтағы олардың қозғалысын әр уақытта
сараптап отыру қажет. Міне, осы сараптау нәтижесінде бағалы қағаздардың
сатылуы немесе сатылмауы жөнінде шешім қабылданады. Экономика бағытында
барлық тауар әлемі екіге бөлінетіні белгілі. Бірінші бөлігі—тауарлар,
екінші бөлігі — ақшалар. Ақшалар екі топқа бөлінеді, яғни, бірінші топ —
ақшаның өзі, екінші топ — капитал. Капиталдың ақшадан айырмашылығы—ол пайда
әкелу керек (жаңа ақша түрінде). Барлық уақытта акщаның қозғалысы болады.
Сол қозғалыс екі жолмен жүргізіледі. Бірінші жолы - несие арқылы, екінші
жолы — бағалы қағаздар арқылы.
Бағалы қағаз рыногы баетапқы және одан кейінгі, биржалы, биржадан тыс
күйінде жүреді, бұл рынокта инвестициялық қор, инвестициялық компания,
инвестициялық кеңес беруші, қаржы делдалдары түрінде инвестициалық
институттар мен қор биржалары жұмыс атқарады. Сондай—ақ бағалы қағаздардың
түрлері көп, қазіргі таңда бағалы қағаз рыногында аса кең айналымға акция
мен облигация ие болды.
Бағалы қағаз—қарыз алу қатынасын немесе меншік құқығын білдіретін
қаржы құжаты және бағалы қағаз шоттарға тіркеу түріндегі нақты (материалды)
және нақтысыз (қағазсыз) форма күйінде болады.
Ең алғашқы уақытта бағалы қағаздар ақшаның жетіспеушілігінен немесе
жоғынан пайда болды. Бірақ, бағалы қағаздар рйнок қарым - қатынастарын
жүргізгенімен, ақшаға және материалдық тауарға жатпайды. Олар ерекше
экономикалық категория болып ұсынылады. Сонымен, бағалы қағаздар—капиталдың
бір түрі, оның ерекше рыногы болады және рынокта айналып, олар пайда алып
келеді. Бағалы қағаздар ұстаушының немесе иесінің қолында капитал жоқ
болғанымен, бағалы қағаз арқылы сол капиталға және үстінен түсетін пайдасын
иеленуге құқығы бар. Рыноктық экономикада бағалы қағаздар келесі
функцияларды орындайды:
• ақшаларды экономика салаларында және аумақтардың, мемлекеттердің
арасында реттеп отырады, сонымен қатар халық пен мемлекеттің арасында
реттейді;
• бағалы қағаздың иелеріне капитал құйған өндірістің мәселелерін
шешуге және дауыс беруге құқық береді;
• бағалы қағаздың иесіне капиталдың өзін қайтып алуға және үстінен
түсетін табысты алута кұқық береді.
Алғашқы кезеңдерде барлық бағалы қағаздар қағаз түрінде шыққан.
Экономика мен техниканың дамуына қарай қазіргі уақыттағы қодданылатын
бағалы қағаздар көбінесе қағазсыз түріде қолданылады. Сол үшін қазіргі
уақытта жүрш жатқан бағалы қағаздардың көп түрлері атаулы болады. Барлық
бағалы қағаздар өздеріне сәйкес сипатта болады. Осы сипаттарына байланысты
олар үшке бөлінеді: уақтылы сипаты; бағалы қағаздардың шыққан уақыты және
оның айналу уақыты (ең қысқасы 1 жылға дейін, орташасы- 5-10 жылға дейін,
ең ұзағы —20-30 жылға дейін); кеңістік сипаты; ұлттық (өз еліміздікі немесе
басқа елдің); аумақтың меншігі (республикалық, облстық немесе аудандық).
рыноктық сипаты; топтың түбіндегі жатқан активтің түріне байланысты
(тауарлар, ақша немесе басқа активтер);бағалы қағаздар бір адамға
жазылады;эмитенттің меншігі (мемлекеттік, банктік, корпорациялық); рынокқа
айналуға байланысты (еркін және шектеулі айналатын); қауштілігіне
байланысты (проценттік пайда және процентсіз пайда); пайда түріне
байланысты, проценттік пайда және процентсіз пайда. Жалпы алғанда, бағалы
қағаздар рыногын бағалы қағаздар шығарып, айналдырып, алып—сату
экономикалық қарым — қатынастарын жатқызуға болады. Бұл рынокта тауар
ретінде әр түрлі бағалы қағаздар жүреді, бірақ бағалы қағаздар рыногы әр
мемлекеттің экономикасының бөлшегі болып есептелінеді, яғни, оның түбінде
тауарлық рынок, ақша және ақша капиталы жатады. Жалпы әлем практикасында
бағалы қағаздар рыногын келесі топтарға бөлуге болады: халықтық және ұлттық
рыноктар; ұлттық және аумақтық рыноктар; әр бағалы қағаздың түріне арналған
рынок; мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар рыногы; негізгі және
туынды бағалы қағаздар рыногы.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері — бұл халық арасында ерікті түрде
таратылып, өз иесіне бюджетке қаржы аударатындығы туралы куәландыратын және
белгілі бір мерзім ішінде белгіленген мөлшерде кіріс алуға құқық беретін
бағалы қағаздардың түрі. Қазыналық міндеттемелер: ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді және орта мерзімді болып бөлінеді. Сондай-ақ, олар 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімде айналымда жүреді. Оларға деген қаржы (кіріс) келесі
жылдан бастап төленеді (алғаннан кейін). Мұндай процесс, яғни кірісті төлеу
купондар немесе міндеттемелер қарызын өтегенде жүзеге асырылады.
Жинақ сертификаты — бұл белгілі бір мерзім өткеннен кейін өз иелеріне
пайыздық үстеме алуға күқық беретін несие берушінің жазбаша куәлігі. Сақтау
сертификаттары негізінен жеке тұлғаларға арналған. Олар келісім-шарт
бойынша белгіленген мерзімге немесе қайта алғанға дейін банктермен
беріледі. Егер, сертификат иесі мерзімді сертификат бойынша салынған
ақшасын қайтаруды талап етсе, онда оған келісім-шартқа сәйкес қажетті пайыз
төленеді.
Депозиттік сертификаттар - бұлар қомақты номинадды мерзімді түрдегі
сертификаттар. Ең бастысы, олар шаруашылық субъектісіне негізделген.
Мұндағы депозиттік және сақтау сертификатының ұқсастығы банктердің
салымшылардан көрсетілген пайызда, нақты мерзімге ақша алғандығы жөнінде
куәландырғанында жатыр. Бір механизмге негізделгенімен, сертификат бағалы
қағаз ретінде басқа бір тұлғаға берілуі мүмкін.
Акция — бұл акциорнерлік қоғам табысының бір бөлігін түсімдер түрінде
(дивидент) алуға құқық беретін және сол акционерлік қоғам немесе
кәсіпорынның дамуына үлес қосқандығы жөнінде куәландыратын құнды қағаз.
Негізінен акциялар белгіленген мерзімсіз айналымға шыға алады. Акциялардың
түріне келетін болсақ, иесінің аты-жөні жазылған, атаулы және ұсынушы болып
бөлінеді. Атаулы акцияны жеке тұлғалар иемдене алады және бұл акцияны
біреуге бергенде, бұл бағалы кдғаз өз күшін жоя бастап, қайтадан
кдбылдануға жарамсыз болып қалады. Мұндайда тек нотариалды рәсімделудің
жұмысы арқылы басқа тұлғаға берілуі мүмкін.
Сондай-ақ, еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік
қоғам акциясы болып ажыратылады. Еңбек ұжымының акциялары тек сол кәсіпорын
жұмысшыларына таратылса, кәсіпорын акциясы — басқа занды тұлғалар арасында
(кәсіпорын, кооператив, қоғам, банк, ассоциация т.б) жүреді. Еңбек ұжымы
мен кәсіпорынның акциялары өз иелеріне өнеркәсшті басқару ісіне қатысуға
құқық бермейді. Олар акция шығарушы, кәсіпорын меншігінің формасы мен
ережесіне өзгеріс әкелмейді, есесіне қосымша қаржы ресурстарын қозғалысқа
келтіретін құрал ретінде жұмыс атқарады. Ал акционерлік қоғам акциялары,
акционерлердің, яғни, сол қоғам иелерінің қолында жүреді.
Акционер, кәсіпорын қүру барысында акцияны сатып алу кезінде,
қаржы—қаражатты үлес ретінде қосады. Болашақта, акциялардың құны табысқа,
қызмет түріне, конъюктураға байланысты болады.
Акционерлік қоғамның акциялары екі топқа бөлінеді:
Қарапайым және айрықша құқықтарға ие акциялар. Олардың ішінде
жекелеген түрлерін де айтуға болады. ("алтын акция" және т.б)
Қарапайым акциялар өз иелеріне акционерлік қоғам ісін басқаруға
қатысуға және айрықша құқыққа ие акцияларға дивидент бөлген кезде қатысуға
мүмкіндік береді. Айрықша құқыққа ие акциялар басқару ісіне қатысуға
мүмкіндік бермесе де, тұрақты түрде өз иелеріне табыс әкеледі және
қарапайым акциялардан айтарлықтай мерейі үстем.
Сондай-ақ, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, айрықша
құқыққа ие А және Б типті "алтын акдиялар" шығарылуы мүмкін.
Алтын акция өз иесіне үш жылға дейін акционерлік қоғам жиналысында
мына мәселелерді қарастырғанда және талқылағанда қатысуға мүмкіндік
туғызады.
Олар:
а) акционерлік қоғам жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
б) оның қайта құрылуы мен жойылуы;
в) басқа кәсіпорын жұмысына қатысу;
г) жалға немесе кепілдікке беру;
д) мүлікті басқа әдістермен сату.
Акционерлік қоғам жиналысыңцағы қабылданған шешімдер, "алтын акция"
иесінсіз жарамсыз деп табылады. Ал, сауда-саттық нәтижесінде, "алтын акция"
қарапайым акцияға өтш, оның иесіне берілген барлық құқықтар тоқтатылады.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, тағы А
және Б типті жекеменшік акциялар шығарылады.
А типті акция иелері—жиналыстарда бір дауысқа құқылы. Дегенмен,
акционерлік қоғам жарғысын өзгертулер енгізе отырып, солардың құқықтары мен
мүдделерін қарастырғанда қатыса алмайды.
Айрықша құқыққа ие Б типтері мүлік қорының жарғылық капитал есебіне
шығарылады. Яғни, мүвдай түрде акцияның иесі тек мүліісгік қор болып
табылады. Жекеменшік тәртшке сай Б типінің акциялары мүліктік қор жағынан
сатылғанда, автоматты түрде қарапайым акдияларға өтеді немесе ауысады. Б
типінің акцияларын ұстаушы акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларды алуға
құқықсыз, сондай-ақ оларға деген дивиденттерді ақшалай түрде төлеуге
міндетті.
Жекеменшікке өткен кәсіпорындарда ашық акционерлік қоғам нысанындағы
кәсіпорынның жұмысшыларын акционерлеу қоры құрылады. Дегенмен бұл қордың
көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталынан 10 пайыздан аспауы тиіс. Аталған
қор айрықша құқыққа ие акциялар есебінен немесе мемлекеттік мүлікті басқару
органдарының қарамағындағы қарапайым акциялар есебінен құрылуы әбден
мүмкін. Бұл аталған қор акцияларын иемденуге мына тұлғалар кұқылы:
• сол кәсіпорынмен қарым-қатынаста түрған тұлға (еңбек қарым-
қатынасында);
• мұндай еңбек қарым-қатынасына түрмаған, бірақ осы
жекеменшік кәсіпорында жұмысшы ретіндегі жеке тұлғалық шоты бар тұлғалар.
Сонымен қатар, айтылатын мәселе—оның иесіне тиесілі барлық аьщияларға
сертификат беріледі.
Акцияның сертификаты—акционер иелігінде қанша көлемде акция бар
екендігін көрсетш, куәландыратын қүвды қағаз. Сертификатты бір тұлғадан
екінші тұлғаға беру — бұл белгіленген тәртште операцияны тіркеу арқылы
меншік құқығының басқа біреуге ауысуы.
Акция номиналды (акцияда көрсетілген, баға ) және рынокты (акция сатып
алынатын, баға) қүнға негізделген. Акцияның бағамы оған төленетін
дивиденттердің көлеміне және банкінің пайыздық қарызының дәрежесіне тікелей
байланысты.
Дивиденд (үлес, түсім)
Акцияның бағамы = ---------------------------------х 100% (1)
қарыздық пайыз
(несиелік)
Кірістің келш түсуіне байланысты, акция күнын белгілеу процесі
кірістің капитализациялануы деп аталып, қор биржалары және бағалы қағаз
рыногы арқылы жүргізіледі. Жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам акциясының
бағамдық қүны, қоғамның таза активтерінің бағасымен анықталады және
акцияның баланстық күны (теңці күны) деп аталады.
А
Б= -------- (2)
К
Мұндағы, Б — акцияның баланстық қүны, тенгемен;
А — акционерлік қоғамның таза активтері;
К — төленген акциялардың көлемі (дана);
Бұл орайда, баланстық қүн акцияның листингі " бойынша қолданылады.
Листинг — бұл эмитенттің қаржы шаруашылығын тексеру арқылы, бағалы
қағаздарын қорды биржаға жіберуі немесе қайта жіберілуі және осыған сәйкес,
сондай-ақ эмитенттің шығаруға бел буып отырған акцияларының сапасы да
тексерілш, рынок белгілеу парақшасына енгізіледі [6].
Рынокқа белгілеу парақшасы (котировогный лист) — қандай бағалы
қағаздарға ақша салуға болатындығы туралы жол көрсететін, барлық нақты
әлеуетті инвесторлардың басты бағыт-бағдары. Бұл парақшаға тек листинг
процедурасынан өткен эмитенттер ғана енеді, ал сол парақша басылымға
шығарылып, бағалы қағаздар рыногына қатысушыларға ашық болып қалады.
Акцияның сапасы, басқа құнды қағаздар секілді өзінің өтімділігімен
ерекшеленсе керек. Бағалы қағаздардың өтімділігі — бұл жедел түрде күнын
жоғалтпау арқылы нақты ақшаға айналу мүмкіндігі. Бағалы қағаздар —
негізінен, жеңіл жүзеге асырылатын активтер. Бағалы қағаздардың өтімділік
дәрежесі эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау барысында белгілі болады.
Бағалы қағаздардың сапасы оларға төленетін дивиденттер мен пайыздарды
облигациялармен жабу арқылы жүргізілетін процестермен тең.
Облигация өз кезегінде, қарыздық құрал болып табылады, оларды несие
берушілер иемденеді және акционерлік қоғамдар осылармен бірінші кезекте
есептесуі қажет. Екінші кезекте, ерекше артықшылығы бар акция иелерімен
есептесуі шарт. Қалған акционерлерде айрықша құқық жоқ , сондықтан олармен
есеп жүргізу соңғы кезекте жүргізіледі.
Акцияға деген сұраныс пен ұсынысты сарапқа салғанда, сұраныстың
абсолютті көлемі, оның бағасына шаққаңцағы жоғары пайыздық деңгейі, сұраныс
пен ұсыныстың орташа бағасы секілді көрсеткіштер қолданылады.
Спрэд — бұл ұсыныстың орташа бағасымен сұраныстың жоғары бағасының
арасындағы ажырау айырымы.
Акционерлік қоғам өзінің жарғысына сәйкес, жеңіддетілген түрде белгілі
мөлшерде акцияларды сатып алуга құқылы. Мұндай сатып алу "опцион" деп
аталады.
Егер, қарапайым акциялардың үлесі бір тұлғаның қолында шоғырланып және
ол акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігіне ие болса, онда ол тұлға-
акцияның бақылау пакетін иемденгені. Теориялық жағынан алып қарағанда
бақылау пакеті, барлық шығарылған қарапайым акциялардың 50 пайызын құрауы
тиіс. Практикалық жагынан ол айтарлықтай төмен болып қалады. Осы орайда,
айта кететін жайт, егер қоғамның дивиденттерді төлеуге табысының
жетіспеушілігі байқалса, ол акционерлік " қоғамның резервті қорының
есебінен жүргізіледі.
Акционерлік қоғамдар—акцияларды шығаруға күқылы. Ол иемденушісіне
компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде
меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп түрса, акция сонша
уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі
мүмьсін. Акционер оны екінші рынокта сатуына болады. Акционерлік қоғамдар
материалдық және басқа да ресурстарды тиімді пайдалануға, барлық
қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін оптималды байланысуына жағдай
жасайды.
Акционерлік қоғамдар бүкіл әлемдегі қазіргі заманғы ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың негізгі формасы болып, жеке тұлғалар мүліктерін біріктіру
негізінде экономиканы ұйымдастырудың аса жетілдірілген құқықтық механизімін
құрып отыр.
Қоғамдардың акдионерлік типінің негізгі сипаттамалары:
• акционерлік капиталды бірыңғай, еркін айналысқа түсетін
үлестерге бөлу- акцияларға;
• қоғамның міндеттемелері бойынша қатысушылардың жауапкершілігін
шектеу;
• акционерлік капитал мөлшері мен қатысушылардың санын оңай түрде
ауыстыру мүмкіндігі бар бірігудің жоғарғы формасы;
• нақты кәсіпорында баеқарудан жалпы басқаруды бөлу. Акционерлік
қоғамдық меншіктің басқа формаларынан өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары бар. Біріншіден, жарғылық қорды толықтыру және қызметін
кеңейту үшін акционерлерден қаржыны алу мүмкіндігі бар және де бұл қаржылар
қайтарылуға тиіс емес, себебі акцияларды кәсіпорын емес, басқа акционерлер
қайта сатып алады. Екіншіден, қоғамдық қызметті жалпы басқару нақты
басқарудан бөлінген. Мүның өзі едәуір білікті, кәсіби тәжірибелері мол
басқарушылар мен директорларды жұмысқа алуға ынталандырады. Үшіншіден,
кәсіпорынның еңбек ұжымы олардың әқайсысының қоғам акцияларын сатып алу
арқылы нақты меншік иесіне айналады. Төртіншіден, қоғам қызметінің
нәтижелеріне жалпы мүдделілікті қалыптастыра отырып акционерлердің құрамына
тұақты контрагенттерді жүмыддыру мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, акционерлік
қоғам басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып алуға
мүмкіндігі бар. Сонымен, акционерлік қоғам барлық қатысушыларды бірыңғай
құқықтық негізде біріктіре отырып ркымдық меншіктің тиімді формасын
қамтамасыз етеді, жұмыстың соңғы нәтижелеріне мүдделілікті туғызады.
Акцияларды шығару және тарату акционерлер тарапынан қызметті бақылауға
нақты мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың басқа бір елеулі артықшылығы -шектеулі
жауапкершілік. Акция ұстаушылар тек қана акцияларды сатып алу сомасына
тәуекеддікке барады. Олардың жеке активтеріне зиян келтірмейді. Шектеулі
жауапкершілік құқығы акционерлік қоғамның ақшалай капиталды жүмыддыру
мәселесін шешуді едәуір жеңілдетеді.
Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Бұл оның жарғысы мен
фирманың аталуында айқын көрсетіледі. Ашық қоғамдардың акционерлері
иелігіндегі акцияларды осы қоғамның басқа акционерлерінің рүқсатсыз сатуы
мүмкін. Ашық акционерлік қоғам шығарылған акцияларға ашық жазылуды жүргізш,
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес олардың еркін сатылуын іске
асырады. Қоғам жарғысымен жабық жазылу мүмкіндігі шектелген жағдайлардан
басқа ашық акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларға жабық жазылуды
өткізуге құқылы.
Ашық акционерлік қоғамның акционерлер саны шектелмеген немесе ашық
акционерлік қоғамның негізгі сипаттамаларына біріккен капиталдың масштабы
және акция иеленушілердің санының көп болуы жатады. Жеке кәсіпорынды осы
формамен қүрудағы негізгі идея — көптеп пайда алуға пайдалану мақсатында
жеке және заңцы тұлғалардың ақшалай капиталдарын концентрациялау және
жұмылдыру.
Акциялары тек құрылтайшылар, алдын —ала белгіленген тұлғалар арасында
тарайтын қоғамдар жабық акционелік қоғамдар деп аталады. Бұл акционерлік
қогамдар акцияларға ашық жазылуды жүргізбейді, яғни кез-келген тұлғаларға
сата бермейді. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны елуден аспауы
тиіс. Егер акционерлер саны осы шамадан асатын болса, қоғам 1 жыл мерзімнің
ішінде ашық акционелік қоғам болып қайта құрылу керек.
Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмьсін. Заң актілерінде қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық нысаны міндетті
түрде белгіленуі мүмкін. Өзіндік капиталының мөлшері кемінде екі жүз айлық
есептік көрсеткіш болатын қоғам халықтық акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды, қоғамның өзіндік капиталының
мөлшері туралы уәкілетті органды хабардар етеді. Қоғамды халықтық
акционерлік қоғам, сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесі жойылды
деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Халықтық акционерлік қоғамның
бағалы қағаздарын алу-сату ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында ғана
жүзеге асырылады.
Облигация — иесіне қаржы қосқандығы туралы куәландыратын және оған
бағалы қағаздың номиналды бағасы бойынша белгіленген пайыздық мөлшерін
өтеуін растайтын бағалы қағаз.
Облигация, мемлекетке немесе кәсіпорынға салымшының берген қарызын
білдіреді. Облигация өз кезегінде, иесіне басқа күнды қағаз секілді табыс
әкеледі. Облигациялар белгіленген мерзімде айналымға шығады. Бұл бағалы
қағаз ішкі мемлекеттік және шаруашылық субъектілерінің облигациялары болып
бөлінеді. Облигациялар, сондай-ақ , атаулы немесе ұсынушыға, пайыздық
немесе пайызсыз болып шығарылуы мүмкін. Бұл орайда ішкі мемлекеттік
облигациялар ұсынушыға шығарылады. Ал, шаруашылық субъектілерінің
облигациялары атаулы немесе ұсынушыға түрінде айналымда жүруі мүмкін.
Пайыздық облигацияларда төленетін пайыздың дәрежесі мен мерзімі көрсетілсе,
мақсаттық облигацияда (пайызсыз) тауар мен қызмет түрі көрсетіледі.
Пайыздық облигация бойынша кіріс облигацияға деген купондарды өтеу арқылы
төленеді. Мұндай төлем жыл сайын немесе бір уақытта қарызды жабу кезінде
жүргізіледі.
Купон — өз иесіне пайыздық үлес алуға құқық беретін, облигациялық
сертификаттың бір бөлігі (кіріс). Оның көлемі және төлеу мерзімі купонда
көрсетілуі тиіс.
Мемлекет өз кезегінде келесі түрдегі облигацияларды шығарады:
- мемлекеттің республикалық ішкі заем облигациясы 1991 ж;
- мемлекеттік купонсыз, қысқа мерзімді облигациялар;
- мемлекеттік валюталық облигациялар.
Купон немесе купондық пайыз — бұл облигация эммисиясы кезінде
белгіленетін пайыз. Осы белгіленген пайызға сәйкес, инвестор жыл сайын
облигациялар бойынша төлем алып отырады. Осыған сәйкес, купондық пайыз
облигацияның ең басты сипаттамасы және купон бойынша пайыз өскен сайын
инвестордың қызығушылығын тудырады.
Осы орайда, айта кетерлік мәселе, мемлекеттік облигациялардың басқа
түрлеріне қарағанда кейбір үстемдіктері немесе артықшылықтары бар. Олар:
а) мемлекеттік бағалы қағаздарға деген кірістен салық алынбайды;
б) салық тек мемлекеттік бағалы қағаздарды сату кезінде, сатып
алушыдан белгілі бір мөлшерде алынады;
в) мемлекеттің бағалы қағаздарынан түскен табыс бойынша
коммерциялық банктерге (қүнсыздануына байланысты) резерв қүру талап
етілмейді;
г) қарыздық облигациялар несие алғанда кепілдеме ретінде
қолданылуы мүмкін.
Шаруашылық субъектілерінің облигациялары, негізінен, қосымша қаржы
ресурстарын тарту үшін шығарылады. Аталған өблигация, шаруашылық
субъектілеріне, бағалы қағаз иелеріне оның номиналды бағасын пайыздық түрде
өтеуін немесе төлеуін растайды. Бұл облигациялар өз иелеріне шарушылық
субъеісгісін басқару ісіне кдтысуға мүмкіндік бермейді немесе олар құқысыз.
Жалпы, облигациялар эмитенттің тұрақты қарыздық міндеттемесі болып
саналады, сондықтан да ол акцияға қарағанда тиімдірек. Дегенмен,
облигацияның бағасы, пайыздық ставкасының езгергіштігіне тәуелді. Осыған
орай, облигацияның бағасына, инфляция дәрежесінің әсерін азайту үшін
конвертациялы облигациялар шығарылуы әбден мүмьсін.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының және тактикасының мазмұны
мен міндеттері
Кәсіпорын— бұл кәсшкерлік қызметті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономиклық мақсаты қоғамның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына қарай кәсшкерлік
қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың әндіру және енімді еткізу, жұмысты
орындау және қызмет көрсету, қор нарығындағы операцияларды қарастырады.
Кәсіпорын қандай да бір қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір
мезгілде барлық қызмет түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын қаржысы дегеніміз - ол негізгі және айналым капиталдарының
қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу.
Кәсшкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорында өздерінің
контрагенттерімен шаруашылық байланыстары пайда болады. Контрагенттер:
жеткізш берушілер және сатып алушьшар, бірлескен қызмет серіктестері,
ассоциациялар мен бірлестіісгер қаржы және несие жүйелері, осының
нәтижесінде қаржы қатынастары пайда болады. Олар өндірісті ұйымдастыру мен
өнімді өткізу, жұмысты орындау, қызмет көрсету, қаржы ресурстарын
қалыптастыру, инвестициялық қызметті жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz