Қазақстан Республикасында әлеуметтік сала мәнінің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және экономикадағы рөлін анықтау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 әлеуметтік саланың теориядық және методологиялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
1. 2 Елдің әл.ауқатын жетілдіру . экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік саланың қазіргі жай.күйі және бюджет қаражатынан қамтамасыз етулуі
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда әлеуметтік саланы дамытуда әлемдік тәжірибені пайдалану жолдары
3.2 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары . әлеуметтік жүйенің негізгі элемент ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 әлеуметтік саланың теориядық және методологиялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
1. 2 Елдің әл.ауқатын жетілдіру . экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік саланың қазіргі жай.күйі және бюджет қаражатынан қамтамасыз етулуі
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда әлеуметтік саланы дамытуда әлемдік тәжірибені пайдалану жолдары
3.2 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары . әлеуметтік жүйенің негізгі элемент ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіздік алған он сегіз жыл ішінде еліміз нарықтық экономиканы дамытуға барынша күш салып келеді. Оған демократиялық жолмен жеткен жетістіктеріміз, бағындырған белестеріміз, қарышты қадамдарымыз куә. Бүгінде біз әлемге абыройлы, беделі биік, еңселі елге айналдық. Аз уақыт аралығында алған асуымызды, тіпті, әлемдегі экономикасы дамыған ірі елдер, халықаралық ұйым өкілдері де мойындап отыр.
Қай ел болмасын, осыншама аз уақытта өзін әлемге мойындатса – бұл оның өзге елдермен экономикалық қарым-қатынасының жақсарғанының арқасы дер едік. Қазіргі таңда әлемдік макроэкономикалық көрсеткіштер қаржы дағдарысына қарамастан оң қарқынынан айырыла қойған жоқ. Ал осы жеткен дәрежені одан әрі жалғастыру үшін, яғни, макроэкономикалық индикаторлар жүйесінің тұрақтылығын арттыру үшін, олардың құрылымын жетілдіру үшін еліміздегі экономиканы реттеу-басқару жүйесінің екі негізгі діңгегін тиімді жүзеге асыруға тиіспіз. Таратып айтар болсақ, ұлттық экономиканың тұрақтылығымен өсу дәрежесі салалық және жергілікті елдер экономикасының жұптасуын, оған керекті көрсеткіштерінің сәйкестігін арттыра түсетін құралдар мен әдістемелерін жетілдіріп, талдау сараптау жұмыстарын дұрыс жолға түсіріп, нақты индикаторлар жүйесін жасауды талап етеді.
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек күшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып табылады.
Қай ел болмасын, осыншама аз уақытта өзін әлемге мойындатса – бұл оның өзге елдермен экономикалық қарым-қатынасының жақсарғанының арқасы дер едік. Қазіргі таңда әлемдік макроэкономикалық көрсеткіштер қаржы дағдарысына қарамастан оң қарқынынан айырыла қойған жоқ. Ал осы жеткен дәрежені одан әрі жалғастыру үшін, яғни, макроэкономикалық индикаторлар жүйесінің тұрақтылығын арттыру үшін, олардың құрылымын жетілдіру үшін еліміздегі экономиканы реттеу-басқару жүйесінің екі негізгі діңгегін тиімді жүзеге асыруға тиіспіз. Таратып айтар болсақ, ұлттық экономиканың тұрақтылығымен өсу дәрежесі салалық және жергілікті елдер экономикасының жұптасуын, оған керекті көрсеткіштерінің сәйкестігін арттыра түсетін құралдар мен әдістемелерін жетілдіріп, талдау сараптау жұмыстарын дұрыс жолға түсіріп, нақты индикаторлар жүйесін жасауды талап етеді.
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек күшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып табылады.
1 Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президентінің жолдауы. -Алматы: Ғылым, 2011.-7 с.
2 Курс социально-экономической статистики./Под.ред. Назарова М.Г.,- М.: Финстатинформ, 2000.- 622 с.
3 Дагвадорж Ч. Социально-экономическая защищенность населения в условиях становления рыночных отношений//Эффективность рыночных форм хозяйствования.:сб.науч.тр.Финансовой Академии,- 1993.- С.104-108.
4 Основы социальной работы. Учебник/Отв.ред. П.Д.Павленок.-М.: ИНФРА-М, 1999.-214с.
5 Бриттан Д. Конституция с человеческим лицом.- СПб: Экон. Школа, 1998.-273с.
6 Норт Д. Институциональные изменения: рамки анализа //Вопр. Экономики.-1997.- № 3.-С.6-17
7 Барулин С.В., Ковалева Е.В. Модель «экономики потребления» и финансовые механизмы ее реализации в России//Финансы и кредит.-2009, № 20.-С.8-20
8 Бабич А.М., Егоров Е.Н. Экономика социального страхования.-М.: ТЕИС,1998.- 216 с.
9 Роик В.Д. Основы социального страхования.-М.: АНКИЛ, 2009.-255с.
10 Құлпыбаев С. Оқулық.-Алматы: 2011.- 668 б.
11 Социальное страхование и социальная защита//Доклад Генерального директора МОТ Мишеля Хансенна. Международная конференция труда.- М.: МБТ, 1993.-78с.
12 Гончарова М.В. Повышение реальных доходов населения как финансовый базис минимизации льгот//Финансы и кредит. -2010.- № 21.-С.58-59
13 Сансызбаева Г.Н. Новые подходы к управлению системой социальной защиты населения//Саясат.- 2008.- № 5.- С.17-18
14 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.-Алматы: Каржы-каражат, 2002.- 188с.
15 Финансовые аспекты реформирования отраслей социальной сферы//Тезисы докл. Международн. конф. Институт экономики переходного периода. –Москва, 2007.-С.10-11
16 Казахстан за годы независимости. Информационно-аналитический сборник. Подготовлен Агентством РК по статистике. Под.ред Б.Т.Султанова. Алматы, 2010.-380с.
17 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2007.- №11.- С.30-34
18 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- №5.- С.61-67.
19 Батурин Л.А.Бутов В.И. Социальная сфера в рыночной экономике.- Ростов на Дону, 1997.- С. 11-12
20 Эрхард, Л. Полвека размышлений: речи и статьи.-М.: Наука: Ордынка, 1996.-606с.
21 Бекренев Л.Л. Формирование и развитие интегрированной системы социальной защиты населения: региональный аспект. СПб.: СПбГИЭУ, 2002.- С.25-26.
22 Роик В.Д., Емельянов А.М. Оценка социальной ставки дисконтирования//Финансы и кредит.-2010.- №17 (221).- С.49-54
23 Ефимова С.Б. Оптимизация расходной бюджетной политики государства в социальной сфере//Финансы и кредит.-2011.- №1 (221).- С.49-57
24 Гончарова М.В. Стратегия финансового обеспечения системы поддержки населения в социально ориентированной «экономике потребления»//Финансы и кредит.-2011.- №1 (221).-2011.- С.57-63
25 Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік –экономикалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.-2010.- №1.-2010.-С.179-182
26 Гонтмахер Е.,Трубин В. Эволюция системы социальной поддержки населения//Общество и экономика.-2000.- №9.- С.18-32
27 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Мельшимбаевой А. Алматы, 2011.-288с.
28 Янова С.Ю. Организация социальной защиты населения как системы управления социальными рисками//Страховое дело.-2001.- №8.-С.9-10.
29 Жолдасбаев С. Совершенствование системы социальной защиты населения//Труд в Казахстане.-2008.- №4.- С.9-10
30 Послание Президента народу Казахстана-2030.-Алматы: Ғылым, 2000.-37 с.
31 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Абдиева А. Алматы., 2010.-260с.
32 Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы ұлттық шоттары
33 Статистикалық жинақ. Редакциясын басқарған Қ.С.Әбдиев.-Алматы, 2010.-110б.
34 Қазақстан Үкіметінің 2011-2009 жылдарға арналған Бағдарламасы//Егемен Қазақстан.-2011.- № 9 (385).
35 Эрхард Л. Благосостояние для всех- М.: Начало-Пресс,1991.-С.135-136
36 Ескараев О.К. Теория и практика рынка. Учебное пособие.-Алматы,2010.-240с.
37 Социальный вестник пенсионных и социальных фондов стран СНГ и Балтии.-М,2009.-С.51-52
38 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы//Егеменді Казахстан.- 2001.- 21 тамыз
39 Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының Заңы//Егеменді Казахстан.- 1999.- 16 қараша
40 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы,2007.-144б.
41 Исахова П.Б. Состояние системы социальной защиты населения//Финансы и кредиты.-2009.-№2.-С.17-18
42 Т.Притворова, М.Кыстаубаева. Оценка динамики участия крупных корпорации в трансфертах населению//Экономика и статистика.-2009.-№4.-С. 35-40
43 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада.-М.: Наука, 1993.-123с.
44 Қазақстан Республикасының 1999-2007 жылдардағы ұлттық шоттары Статистикалық жинақ.-Алматы, 2009.-100б.
45 Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды жүргізу ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 21 шілдедегі 779 қаулысы
46 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2007.- №11.-С.30-34
http://www.virtueventures.com/sytopology/ - сайт по социальному предпринимательству
47 Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы" ҚР Заңы, 16 маусым, 1997 жыл
48 Арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 5 көкек, 1999 жыл
49 Балалары бар отбасына берілетін жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 2 қараша 2009 жыл
50 Авдеева Н.К.Зарубежный опыт социальной защиты населения//Вопросы экономики.-2009.- №10.- С.30-34
51 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы, 2010.-152б.
52 http://www.nwda.co.uk - сайт Агентства экономического развития в Англии
53 http://www.euvest.com - сайт Агентства экономического развития Дании
54 Материалы семинара ПРООН и Министерства труда и социальной защиты населения РК «Бедность и социальные стандарты: подходы к совершенствованию методики определения прожиточного минимума». Астана: Білім, 2008.-110с.
55 Лебедева Л.Ф. США: государство и социальное обеспечение.-М.: МГУ,2000.-С.31-32
56 Войшвилло И.Е.Инвестирование средств накопительной пенсионной системы в государственные облигации//Финансы.-2002.- №4.- С.54-60
57 Закон Республики Казахстан «Об обязательном социальном страховании»» от 25 апреля 2007 года
58 "Қазақстан Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы" Заңы, 15 қараша 2009 жыл
59 "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 14 сәуір 2010 жыл
60 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада, М.,1993.-142с.
61 "Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы" ҚР Заңы, 7 ақпан, 2010 жыл
62 Сулейманова Г.В. Социальное обеспечение и социальное страхование.-М.: Экспертное бюро, 1997.-252с.
63 Бабич А.М. О типах больничных касс в Германии //Вопросы страхования.-1993.- №1.-С.15-16
64 “Жеке кәсіпкерлік туралы” Заң, 2010 жыл 31 қаңтар
65 Пигу А. Экономическая теория благосостояния. Соч.: В 2т.-М.: Прогресс, 1985.-199с.
66 Esping-Andersen G. The three worlds of welfare capitalism. Cambridge.- 1990.-155р.
67 Баладина А. Каждый гражданин –хозяин своего пенсионного счета //Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2000.- № 2.- С.11-12
68 Качигина М.Т. Качество обслуживания вкладчиков как новый этап развития пенсионной реформы //Банки Казахстана.-2001.- № 3.-С.17
69 Баймуратов У. Социальная экономика //Соч.: В 7т – Алматы.: Экономика, 2009.- Т.4.- 320 с.
70 ҚР Еңбек кодексі, 15 май 2011 жыл
71 “Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға 2008 жылға арналған квотаны белгілеу туралы” 2008 жылғы 12 қаңтардағы № 27 қаулы;
72 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- № 3.-С.61-67.
73 Жеребин В.М. Экономический рост, занятость и уровень жизни населения//Вопр.статистики.-2007.- №7.- С.24-36
74 Шумпетер И.Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982.- 455с.
75 Столерю Л. Равновесие и экономический рост.- М.: Статистика,1973.-189с.
76 Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2009 жылғы 7 ақпан ҚР Заңы
77 Гайсина А.А., Развитие системы социального страхования Республики Казахстан // Экономика и статистика.- 2008.- № 3.-С. 15-16
78 Концепция создания региональных социально-предпринимательских корпораций» (Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 мая 2010 года № 483).
79 В.Д.Мельников., Основы финансов.Учебник.-Алматы: ТОО LEM, 2009.-560с.
80 Антология социальной работы. История социальной помощи в России.-М: Сварогъ-НВФ СПТ, 1994.-216с.
81 Атагулова А.Н. СПК-новый институт развития//Казахстанская правда.-2010.- №15 (158).-С.3-4
82 Сизова В.Ф. Энциклопедия предпосылки пенсионной реформы в РФ//Пенсия.-2001.- №4.- С.45-51
83 Бедность и минимальный жизненный уровень. Роль МОТ.-Женева: МКТ, 1970.-189с.
84 Татибеков Б. Пенсионная реформа в Казахстане: особенности и направления развития//Труд в Казахстане.-2011.- № 9.-С.12-13
85 Вигдорчик Н.А. Теория и практика социального страхования. М.:Наука, 2000.-186с.
86 Васильев В.Н. Теоретические основы социального страхования, М.: Книга, 1975.-339с.
87 Эклунд К. Эффективная экономика - шведская модель. - М.:Экономика, 1991.-133с.
88 Пирогов Г.Г.,Машезерская Л.Я.,Лисовский Ю.П. Механизм защиты социальной сферы. - М.: Наука, 1991.-227с.
89 Европейская социальная хартия. - М.: ТОО ФИРМА «Эребус», 1995.-144с.
90 Крылов А.А., Перова Т.Т. Российская система социального страхования: особенности функционирования и негативные явления. М.: МЮИ МВД России, 1998.-339с.
91 Бабич А., Егоров В.И. Экономика и финансирование социально-культурной сферы.- Казань, 1996.-136с.
92 Баскаков В.Н., Андреева О.Н., Баскакова М.Е. Страхование от несчастных случаев на производстве.- М.: Academia, 2001.-125с.
93 Баймуратов У.С. Национальная экономическая система.-Алматы: Ғылым, 2000.-218с.
2 Курс социально-экономической статистики./Под.ред. Назарова М.Г.,- М.: Финстатинформ, 2000.- 622 с.
3 Дагвадорж Ч. Социально-экономическая защищенность населения в условиях становления рыночных отношений//Эффективность рыночных форм хозяйствования.:сб.науч.тр.Финансовой Академии,- 1993.- С.104-108.
4 Основы социальной работы. Учебник/Отв.ред. П.Д.Павленок.-М.: ИНФРА-М, 1999.-214с.
5 Бриттан Д. Конституция с человеческим лицом.- СПб: Экон. Школа, 1998.-273с.
6 Норт Д. Институциональные изменения: рамки анализа //Вопр. Экономики.-1997.- № 3.-С.6-17
7 Барулин С.В., Ковалева Е.В. Модель «экономики потребления» и финансовые механизмы ее реализации в России//Финансы и кредит.-2009, № 20.-С.8-20
8 Бабич А.М., Егоров Е.Н. Экономика социального страхования.-М.: ТЕИС,1998.- 216 с.
9 Роик В.Д. Основы социального страхования.-М.: АНКИЛ, 2009.-255с.
10 Құлпыбаев С. Оқулық.-Алматы: 2011.- 668 б.
11 Социальное страхование и социальная защита//Доклад Генерального директора МОТ Мишеля Хансенна. Международная конференция труда.- М.: МБТ, 1993.-78с.
12 Гончарова М.В. Повышение реальных доходов населения как финансовый базис минимизации льгот//Финансы и кредит. -2010.- № 21.-С.58-59
13 Сансызбаева Г.Н. Новые подходы к управлению системой социальной защиты населения//Саясат.- 2008.- № 5.- С.17-18
14 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.-Алматы: Каржы-каражат, 2002.- 188с.
15 Финансовые аспекты реформирования отраслей социальной сферы//Тезисы докл. Международн. конф. Институт экономики переходного периода. –Москва, 2007.-С.10-11
16 Казахстан за годы независимости. Информационно-аналитический сборник. Подготовлен Агентством РК по статистике. Под.ред Б.Т.Султанова. Алматы, 2010.-380с.
17 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2007.- №11.- С.30-34
18 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- №5.- С.61-67.
19 Батурин Л.А.Бутов В.И. Социальная сфера в рыночной экономике.- Ростов на Дону, 1997.- С. 11-12
20 Эрхард, Л. Полвека размышлений: речи и статьи.-М.: Наука: Ордынка, 1996.-606с.
21 Бекренев Л.Л. Формирование и развитие интегрированной системы социальной защиты населения: региональный аспект. СПб.: СПбГИЭУ, 2002.- С.25-26.
22 Роик В.Д., Емельянов А.М. Оценка социальной ставки дисконтирования//Финансы и кредит.-2010.- №17 (221).- С.49-54
23 Ефимова С.Б. Оптимизация расходной бюджетной политики государства в социальной сфере//Финансы и кредит.-2011.- №1 (221).- С.49-57
24 Гончарова М.В. Стратегия финансового обеспечения системы поддержки населения в социально ориентированной «экономике потребления»//Финансы и кредит.-2011.- №1 (221).-2011.- С.57-63
25 Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік –экономикалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.-2010.- №1.-2010.-С.179-182
26 Гонтмахер Е.,Трубин В. Эволюция системы социальной поддержки населения//Общество и экономика.-2000.- №9.- С.18-32
27 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Мельшимбаевой А. Алматы, 2011.-288с.
28 Янова С.Ю. Организация социальной защиты населения как системы управления социальными рисками//Страховое дело.-2001.- №8.-С.9-10.
29 Жолдасбаев С. Совершенствование системы социальной защиты населения//Труд в Казахстане.-2008.- №4.- С.9-10
30 Послание Президента народу Казахстана-2030.-Алматы: Ғылым, 2000.-37 с.
31 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Абдиева А. Алматы., 2010.-260с.
32 Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы ұлттық шоттары
33 Статистикалық жинақ. Редакциясын басқарған Қ.С.Әбдиев.-Алматы, 2010.-110б.
34 Қазақстан Үкіметінің 2011-2009 жылдарға арналған Бағдарламасы//Егемен Қазақстан.-2011.- № 9 (385).
35 Эрхард Л. Благосостояние для всех- М.: Начало-Пресс,1991.-С.135-136
36 Ескараев О.К. Теория и практика рынка. Учебное пособие.-Алматы,2010.-240с.
37 Социальный вестник пенсионных и социальных фондов стран СНГ и Балтии.-М,2009.-С.51-52
38 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы//Егеменді Казахстан.- 2001.- 21 тамыз
39 Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының Заңы//Егеменді Казахстан.- 1999.- 16 қараша
40 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы,2007.-144б.
41 Исахова П.Б. Состояние системы социальной защиты населения//Финансы и кредиты.-2009.-№2.-С.17-18
42 Т.Притворова, М.Кыстаубаева. Оценка динамики участия крупных корпорации в трансфертах населению//Экономика и статистика.-2009.-№4.-С. 35-40
43 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада.-М.: Наука, 1993.-123с.
44 Қазақстан Республикасының 1999-2007 жылдардағы ұлттық шоттары Статистикалық жинақ.-Алматы, 2009.-100б.
45 Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды жүргізу ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 21 шілдедегі 779 қаулысы
46 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2007.- №11.-С.30-34
http://www.virtueventures.com/sytopology/ - сайт по социальному предпринимательству
47 Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы" ҚР Заңы, 16 маусым, 1997 жыл
48 Арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 5 көкек, 1999 жыл
49 Балалары бар отбасына берілетін жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 2 қараша 2009 жыл
50 Авдеева Н.К.Зарубежный опыт социальной защиты населения//Вопросы экономики.-2009.- №10.- С.30-34
51 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы, 2010.-152б.
52 http://www.nwda.co.uk - сайт Агентства экономического развития в Англии
53 http://www.euvest.com - сайт Агентства экономического развития Дании
54 Материалы семинара ПРООН и Министерства труда и социальной защиты населения РК «Бедность и социальные стандарты: подходы к совершенствованию методики определения прожиточного минимума». Астана: Білім, 2008.-110с.
55 Лебедева Л.Ф. США: государство и социальное обеспечение.-М.: МГУ,2000.-С.31-32
56 Войшвилло И.Е.Инвестирование средств накопительной пенсионной системы в государственные облигации//Финансы.-2002.- №4.- С.54-60
57 Закон Республики Казахстан «Об обязательном социальном страховании»» от 25 апреля 2007 года
58 "Қазақстан Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы" Заңы, 15 қараша 2009 жыл
59 "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 14 сәуір 2010 жыл
60 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада, М.,1993.-142с.
61 "Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы" ҚР Заңы, 7 ақпан, 2010 жыл
62 Сулейманова Г.В. Социальное обеспечение и социальное страхование.-М.: Экспертное бюро, 1997.-252с.
63 Бабич А.М. О типах больничных касс в Германии //Вопросы страхования.-1993.- №1.-С.15-16
64 “Жеке кәсіпкерлік туралы” Заң, 2010 жыл 31 қаңтар
65 Пигу А. Экономическая теория благосостояния. Соч.: В 2т.-М.: Прогресс, 1985.-199с.
66 Esping-Andersen G. The three worlds of welfare capitalism. Cambridge.- 1990.-155р.
67 Баладина А. Каждый гражданин –хозяин своего пенсионного счета //Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2000.- № 2.- С.11-12
68 Качигина М.Т. Качество обслуживания вкладчиков как новый этап развития пенсионной реформы //Банки Казахстана.-2001.- № 3.-С.17
69 Баймуратов У. Социальная экономика //Соч.: В 7т – Алматы.: Экономика, 2009.- Т.4.- 320 с.
70 ҚР Еңбек кодексі, 15 май 2011 жыл
71 “Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға 2008 жылға арналған квотаны белгілеу туралы” 2008 жылғы 12 қаңтардағы № 27 қаулы;
72 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- № 3.-С.61-67.
73 Жеребин В.М. Экономический рост, занятость и уровень жизни населения//Вопр.статистики.-2007.- №7.- С.24-36
74 Шумпетер И.Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982.- 455с.
75 Столерю Л. Равновесие и экономический рост.- М.: Статистика,1973.-189с.
76 Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2009 жылғы 7 ақпан ҚР Заңы
77 Гайсина А.А., Развитие системы социального страхования Республики Казахстан // Экономика и статистика.- 2008.- № 3.-С. 15-16
78 Концепция создания региональных социально-предпринимательских корпораций» (Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 мая 2010 года № 483).
79 В.Д.Мельников., Основы финансов.Учебник.-Алматы: ТОО LEM, 2009.-560с.
80 Антология социальной работы. История социальной помощи в России.-М: Сварогъ-НВФ СПТ, 1994.-216с.
81 Атагулова А.Н. СПК-новый институт развития//Казахстанская правда.-2010.- №15 (158).-С.3-4
82 Сизова В.Ф. Энциклопедия предпосылки пенсионной реформы в РФ//Пенсия.-2001.- №4.- С.45-51
83 Бедность и минимальный жизненный уровень. Роль МОТ.-Женева: МКТ, 1970.-189с.
84 Татибеков Б. Пенсионная реформа в Казахстане: особенности и направления развития//Труд в Казахстане.-2011.- № 9.-С.12-13
85 Вигдорчик Н.А. Теория и практика социального страхования. М.:Наука, 2000.-186с.
86 Васильев В.Н. Теоретические основы социального страхования, М.: Книга, 1975.-339с.
87 Эклунд К. Эффективная экономика - шведская модель. - М.:Экономика, 1991.-133с.
88 Пирогов Г.Г.,Машезерская Л.Я.,Лисовский Ю.П. Механизм защиты социальной сферы. - М.: Наука, 1991.-227с.
89 Европейская социальная хартия. - М.: ТОО ФИРМА «Эребус», 1995.-144с.
90 Крылов А.А., Перова Т.Т. Российская система социального страхования: особенности функционирования и негативные явления. М.: МЮИ МВД России, 1998.-339с.
91 Бабич А., Егоров В.И. Экономика и финансирование социально-культурной сферы.- Казань, 1996.-136с.
92 Баскаков В.Н., Андреева О.Н., Баскакова М.Е. Страхование от несчастных случаев на производстве.- М.: Academia, 2001.-125с.
93 Баймуратов У.С. Национальная экономическая система.-Алматы: Ғылым, 2000.-218с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 әлеуметтік саланың теориядық және методологиялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
1. 2 Елдің әл-ауқатын жетілдіру – экономикалық өсудің негізгі 8
факторы ретінде 13
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық даму кезеңіндегі 22
әлеуметтік саланың қазіргі жай-күйі және бюджет қаражатынан
қамтамасыз етулуі
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда әлеуметтік саланы дамытуда әлемдік тәжірибені
пайдалану жолдары 48
3.2 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру
нысандары - әлеуметтік жүйенің негізгі элемент ретінде 62
ҚОРЫТЫНДЫ 83
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіздік алған он сегіз жыл ішінде
еліміз нарықтық экономиканы дамытуға барынша күш салып келеді. Оған
демократиялық жолмен жеткен жетістіктеріміз, бағындырған белестеріміз,
қарышты қадамдарымыз куә. Бүгінде біз әлемге абыройлы, беделі биік, еңселі
елге айналдық. Аз уақыт аралығында алған асуымызды, тіпті, әлемдегі
экономикасы дамыған ірі елдер, халықаралық ұйым өкілдері де мойындап отыр.
Қай ел болмасын, осыншама аз уақытта өзін әлемге мойындатса – бұл оның өзге
елдермен экономикалық қарым-қатынасының жақсарғанының арқасы дер едік.
Қазіргі таңда әлемдік макроэкономикалық көрсеткіштер қаржы дағдарысына
қарамастан оң қарқынынан айырыла қойған жоқ. Ал осы жеткен дәрежені одан
әрі жалғастыру үшін, яғни, макроэкономикалық индикаторлар жүйесінің
тұрақтылығын арттыру үшін, олардың құрылымын жетілдіру үшін еліміздегі
экономиканы реттеу-басқару жүйесінің екі негізгі діңгегін тиімді жүзеге
асыруға тиіспіз. Таратып айтар болсақ, ұлттық экономиканың тұрақтылығымен
өсу дәрежесі салалық және жергілікті елдер экономикасының жұптасуын, оған
керекті көрсеткіштерінің сәйкестігін арттыра түсетін құралдар мен
әдістемелерін жетілдіріп, талдау сараптау жұмыстарын дұрыс жолға түсіріп,
нақты индикаторлар жүйесін жасауды талап етеді.
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет
функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық
процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі
мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін
емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік
сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек
күшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу
жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей
ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы
мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман
талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік
теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел
экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік
рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің
белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып
табылады.
Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары. Дамудың мақсаты адамдардың
ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен
түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы
жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”[1,10 б]. Бұл
сөйлемдер – адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің
алғашқы жолдары. Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды:
адамдар жоғары бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси,
экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік
пен жеке әлеуеттің дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп
отырады. Осы таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау
болудағы, дұрыс тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа
шекпеудегі, еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді.
Адам өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы
тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді
салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы,
халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. -
бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің
күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне
жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту
жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2008 жылғы Жолдауында да көрініс тапты.
Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін
Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін
реформалау, 2009 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын
көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Реформалардың нәтижелерінің бірі – халық табыстарының диференциациясы
және қоғамның әлеуметтік бүлінуі болып отыр. Бүгінгі күнде біздің
қоғамымыздың өмірлік деңгейдің барлық факторлары бойынша шекті
көрсеткіштерден төмендеп кетті. Өмір сүру деңгейінің төмендеуі барлық
экономикалық реформаларға өз әсерін тигізіп, олардың жүрісіне тосқауыл
болды.
2008 жылдың аяғы мен 2009 жылдың басы әлемдік кризистен адамдардың өмір
сүру деңгейін төмендей бастады, кризистен өту жолдары және әлеуметтік
саланы басқару жолымен өмір сүру деңгейін жоғарылату қажеттілігі жиі
айтылып жүр. Бірақ соңғы кезде өсе түскен мүмкіншіліктерге қарамастан
халықтың жағдайын жақсарту жоспарлары жүзеге ақырын асуда.
Қазіргі кездегі қаржылық экономикалық жағдай реформадан кейінгі
жылдарда алғаш рет осы тақырыпты көтеруге мүмкіндік туғызып отыр.
Экономикалық және қаржылық жағдай күннен-күнге жақсарып келе жатыр, сондай-
ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуі көрініс тапты. Әйткенмен
де, бұл өсу барлық мәселелерді шешіп тастамайды.
Әлеуметтік салада белгіленген мәселелерді экономика жақсы жұмыс істеп,
оның өсу қарқыны сақталған жағдайда ғана жүзеге асыру мүмкін болады.
Әлеуметтік көмек көрсету мәселелері өзгермелі, әрі көп сипатты
болғандықтан , әлеуметтік сфераның халықтың жұмысбастылығы, денсаулығы,
өмір сүру деңгейі сияқты аса маңызды мәселелер мемлекеттің тікелей
араласуынсыз өздігінен шешіле алмайды . Әсіресе нарық жағдайында.
Жоғарыда айтылғандармен қатар әлеуметтік саланың бүгінгі күнде
өзектілігі бойынша және әлеуметтік саланы қалай басқарылады,қалай басқару
жолдарын жетілдіру керек деген мәселе бойынша мен Әлеуметтік салаларды
басқаруды жетілдіру жолдары ң тақырыбында дипломдық жұмысымды жазуды жөн
көрдім.
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық
өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына
салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің
еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру,
денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз.
Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін
емес.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік
саланың маңызы мен мәнінің теориялық және әдіснамалық тұрғыда зерттеу үшін
оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы
көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды
ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың С. Бриттан,
Д. Норта, Л. Столерю, Ф. Хайек, И. Шумпетер Л. Эрхард сынды ғалымдарын
жатқызуға болады.
ТМД елдерінде әлеуметтік саланың аспектілерін әр түрлі деңгейде
талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі.
Әлеуметтік мемлекет құру, әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру
жөніндегі пікірлерді А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е.
Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман,
С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі
жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А. Зейнельгабдин,
Ө.Есқараев, Қ. Ильясов, Ж. Ихданов, С. Интыкбаева, Ұ. Искаков, В.
Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Осипова, Г. Сансызбаева, Н. Хамитов,
Б. Чумаченко және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденістері мен
зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әр түрлі тұстарын
қарастырып, олардың практикада қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған
қарамастан, рынок талаптарына сай келетін әлеуметтік саланың дамыту
мәселелері аспектілері одан әрі зерттеулерді талап етеді.
Халықтың әлеуметтік жағдайының дамуы, әлеуметтік саланың қызмет етуінің
тиімділігін ғылыми тұрғыдан, оны реформалауда жүргізілетін шараларды
зерттеген ғылыми жұмыстар жеткіліксіз.
Сондықтан әлеуметтік саланың дамуы мен қызмет етуінің теориялық және
әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтауға негіз болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасында әлеуметтік сала мәнінің теориялық және
әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және экономикадағы рөлін
анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу
қарастырылған:
- әлеуметтік саланың теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі
түрде зерттеу;
- әлеуметтік сала қызмет етуінің тұжырымдамасын әзірлеу;
- халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуына арналған бюджет
қаражаттарының нәтижелілігін талдау;
- әлеуметтік саланы басқарудағы әлемдік бай тәжірибелерді енгізу
жолдарын зерттеу және басқарудың ішкі тетіктерін жоғары дәрежеде
пайдалану мүмкіндіктерін анықтау;
- елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік саланың дамытудағы
стратегиялық бағдарламаларға, болжамдау және жоспарлау, жедел
мониторинг жүргізу жұмыстарына сәйкес келетін тәсілдемелер жүйесін
жасауға ықпал ету;
- әлеуметтік жүйе қызметінің тиімділігін жоғарлату мақсатында
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - Қазақстандағы әлеуметтік жүйесі іңқаржымен
қамтамасыз ету институттары мен қаржы ресурстары.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының
қалыптасуы мен оларды пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастар
жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықтың әлеуметтік
жағдайын жақсартуаға арналған отандық және шетелдік экономистердің іргелі
және қолданбалы зерттеулері болып табылады. Қазақстандағы әлеуметтік
саланың даму мәселелерімен айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге
алынды. Зерттеудің әдістемелік негізіне әлеуметтік саланы қамтамасыз етуді
зерттеу мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара
шарттасу диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web- сайтында орналасқан
кәсіпорындардың, ірі ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық көрсеткіштері
мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, сараптаушылық
бағалау, талдау және синтез, экономикалық талдау, болжау сияқты
экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші таруда әлеуметтік саланың теориялық және методологиялық негіздері
мен Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесі туралы жазылған.
Екінші тарауда Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік
саланың және Балқаш ауданының әлеуметтік инфрақұрылымының қазіргі жағдайына
талдау жұмыстары келтірілген.
Ал үшінші тарауда әлеуметтік салаларды жетілдіру жолдары мен ұсыныстар
жазылған. Осы жоғарыда келтірілген талдаулар менің дипломдық жұмысымның
мазмұнын жан-жақты ашады деп ойлаймын.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫҢ ТЕОРИЯДЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
Әлеуметтік саясат экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бір
бағыты болып табылады. Себебі ол қоғам мүшелерінің жақсы тұруына әрі жан-
жақты дамуын қамтамассыз етуге бағытталған мемлекеттің ішкі саясатының бір
бөлігі болып саналады. Ал жалпы алғанда әлеуметтік саясат мағынасы оның
ұдайы өндіріс процесінде жұмысшы күшінің әрі өндіргіш күштердің ғылыми-
техникалық даму деңгейінің, сонымен қатар рухани және мәдени дамуының
жоғарлауына әсер етуімен анықталады, яғни әлеуметтік саланың деңгейін
төмендетпей, керісінше белгілі бір деңгейде дамуына жағдай жасау. Осы
айтылған әлеуметтік саланың өзіне анықтамасына тоқталып өтсек.
Әлеуметтік сала – бұл адамдардың қолайлы жағдай және тұтыну деңгейі мен
тұрмыс бейнесін анықтаушы салалардың жиынтығы. Бұл салаларға төмендегілер
жатады:
• денсаулық сақтау;
• білім беру;
• мәдениет;
• спорт және дене тәрбиесі;
• демография;
• тұрғын-үй қызметі және т.б.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігі өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың даму деңгейіне тәуелді болады. Неғұрлым бұл деңгей өскен
сайын әлеуметтік саясат тиімділігі арта түседі, яғни халықтың тұрмыс
деңгейі де арта түседі.
Нарықтық экономикаға өту жолында мемлекеттің әлеуметтік саясаты келесі
қағидаларға байланысты құралады:
Тұрғындардың әртүрлі топтарының жалпылай үйлесімдікте болуы;
Бұл қағида біріншіден әлеуметтік саясат барлық халыққа таратылатынын
білдіреді, екіншіден ол еңбекке қабілетті және еңбекке қабілетсіз
тұрғындардың тобын ажыратуға септігін тигізеді.
Еңбекке жарамды халық өз жанұясының жақсы тұруын қамтамассыз ету үшін
өз бетінше белсенді еңбек және шаруашылық жүргізуге, дамытуға қабілеті бар
әрі әлеуметтік салалардағы құқықтарының кейбіреуін ғана қолдануды қажет
ететін адамдар тобы жатады.
Еңбекке жарамсыз халыққа мемлекет тарапынан қолдаға зәру, өзбетінше
шаруашылық жүргізуге қабілеті жоқ адамдар тобы жатады.
Әлеуметтік саясат қоғамдық өндірістің тиімділігіне әсер етуінің
күшейтуінің белсенділігімен сипатталады.
Бұл қағида әлеуметтік саясаттың экономиканың нақты айығуына, еңбек
мотивациясының күшейтуге қандай жолдармен жетуге болатынын болжамдайды.
Кешендік мақсат және адрестік сипаттама. Бұл қағида бір жағынан
мемлекетте әртүрлі деңгейдегі басқаруларға өзара байланысты кешенді,
біртұтас, мақсатты әлеуметтік саясат болуы керек, екінші жағынан әлеуметтік
саясат белгілі бір бағыттарға мақсатталған және адрестік негіздегі
сипаттаманы білдіреді.
Динамизм және икемделу. Бұл қағида елдегі жылдам өзгергіш жағдайларды
ескере отырып мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасауды қарастырады.Үкімет
тарапынан қолданылған шаралар дер уақытында орындалуы қажет.
Әлеуметтік бірлесу. Әлеуметтік саясат мемлекеттік органдары мен
муниципалды басқару өкілдері арасындағы жалдамалы жұмысшылар мен
кәсіпкерлерді біріктіру жөніндегі келісім шарттар жасасу жолдарын
қалыптастырады.
Территориялық және аймақтық деңгейдегі компетенцияларды бөлу. Бұл
қағида басқару органдарының територия және оның аумақтары арасындағы
әлеуметтік саясатты қалыптастыру және жүргізу жолдарында өкілдіктердің
қалай бөлінуін болжамдайды.
Ғылыми негізделген нормативтік базаны қалыптастыру. Мемлекеттің
әлеуметтік саясаты: аймақтар мен мемлекет бойынша әртүрлі әлеуметтік
топтардың ақшалай табыстарының көлемі , игілік пен қызметтерді тұтыну
деңгейі, өмір сүру және еңбек жағдайы сияқты көрсеткіштердің ғылыми
негізделген әлеуметтік нормалардың негізін құру.
Осы қағидалармен бірге мемлекеттің әлеуметтік саясатының мынандай
негізгі міндеттері болады:
• Азаматтардың қоғамдық өндіріске қатысуы үшін материалдық
жағдайларын жоғарлатуына жағдайлар жасау;
• Барлық азаматтарға әлеуметтік қорғалуын және оның негізінде
мемлекет кепілдік беретін әлеуметтік-экономикалық құқық , соның
ішінде халықтың әлсіз топтарына қолдау көрсету;
• Қоғамда жұмысбастылық деңгейін жоғарлауын қамтамассыз ету;
• Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғамның тұтынуын қанағаттандыру
және халық өмірінің сапасы мен деңгейін жоғарлауын қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясат өзін-өзі қамтамассыз ететін еңбекке жарамды азаматтарға
және мемлекет көмегін қажет ететін еңбекке қабілетсіз азаматтарға қолайлы
жағдай жасауына өз септігін тигізеді.
Ал әлеуметтік саланың басты мақсаты – бұл қоғамның әртүрлі мүшелерінің
материалдық, мәдени және рухани тұтынуын қанағаттандыру.
Әлеуметтік саясатты жүргізудің әдістері болады. Әдісіне әлеуметтік
саясаттың мақсатына жету нәтижелерінің тәсілі мен құралдарының жиынтығы
болып табылады.
Ал құралдарына мемлекеттің заңдары, жарлықтар, құқықтық нормалар –
әлеуметтік нормалар және т.б. жатады.
Әлеуметтік саясат негізінен мемлекеттік бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардың құралатын қаржы көздеріне тәуелді болады.
Әлеуметтік саясаттың обьектісі болып қоғамдағы бірлескен әлеуметтік
топтар (еңбекке жарамды және еңбекке жарамсыз халық, сонымен қатар табыс
деңгейі бойынша бөлінуі) табылады.
Ал субьектісі болып әлеуметтік саясатты қалыптастыратын және жүргізетін
әрі оның орындалуына жауап беретін мемлекеттік басқару органдары,
мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар саналады.
Нарықтық экономикаға көшу адамдардың әлеуметтік қатерлерінің өсуіне, ал
ол түптеп келгенде халықтың өмір сүру деңгейі бойынша жіктегенде бірсыпыра
адамдардың баюына және тұрғындардың кейбір топтарының әсіресе
зейнеткерлердің, мүгедектердің кедейленуіне тіпті қайыршылануына әкеліп
соқтырады.
Сондықтан тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының сенімді механизмі қажет,
яғни қоғамдағы қалыптылықты бұзатын жұмыссыздық, инфляция, кедейшілік
сияқты факторларға қарсы әрекет ететін экономикалық, құқықтық және
әлеуметтік кепілдердің заң жолымен бекітілген тұтастай жүйесі қажет.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау, олардың табысын бөлуде теңгермешілікті
тудырмауы керек. Осы себептен Қазақстанда мемлекеттік көмекті және бөлінген
қаржыны неғұрлым тиімді пайдалану көзделіп отыр.
Нарыққа өту жағдайында әлеуметтік қорғаудың және әлеуметтік
кепілдіктерді орнату қажет. Біздің елімізде ондай кепілдіктерге еңбекақы
төлеудің ең аз мөлшері, зейнетақы, стипендия, жәрдемақы мөлшері, оның
ішінде уақытша жұмыс істеу қабілетінің болмауына байланысты, еңбек ету
құқы, тегін және ақылы білім алу, медициналық қызмет, еңбек етужағдайына
байланысты берілетін жеңілдіктер, демалу құқы мемлекет белгілеген механизм
бойынша тұрғындардың табысын индексациялау, жұмыссыздыққа байланысты
әлеуметтік қор құқы, меншікке және одан түсетін табысқа иелік құқы жатады.
Мемлекеттің әлеуметтік саланы басқару жүйесінде оның маңызды элементі
болып болып табылатын тұрғындардың ақшалай табыстарын индекстеудің рөлі
зор. Оның мақсаты инфляциядан келетін зияндардың орнын толтыру. Өзінің
экономикалық мазмұны жағынан тұрғындардың табысын индекстеу бұл инфляцияның
кесірін тұтыну заттары мен қызметтерінің қымбаттауын орнын ішінара немесе
толық толықтыруға мүмкіндік беретін тұрғындардың ақшалай табыс мөлшерін
анықтау механизмі болып табылады.
Индексациялаудың мынандай түрлері бар :
• Ақшалай табысты индексациялау;
• Ақшалай жинақ қорын индексациялау;
• Күнелту минимумын индексациялау.
Индекстеуге тұрғындардың бюджет көздерінен алынған ақшалай табыстары
жатады. Оларға:
• Мемлекеттік зейнетақы, стипендиялар;
• Әлеуметтік мақсаттағы жәрдемақылар, төлемдер;
• Жалақы;
• Азаматтардың жинақ банкісіндегі ақшалай қорлары;
• Мемлекеттік заемдардың облигациясы;
• Басқа да бағалы қағаздар.
Өздерінің тауарлары мен қызметтеріне өзбетінше баға қою құқы бар
кәсіпорындарға мемлекет тарапынан индексациялау жасалынбайды. Бірақ олар
кәсіпорын пайдасы есебінен өздерінің қызметкерлерінің табысын индекстейді.
Индекстеуді дұрыс деңгейде жүргізу үшін тұтыну бағасының өсу деңгейін білу
қажет. Ол әдетте тұтыну қоржыны бойынша мемлекет және жеке сауда мен қызмет
көрсету салалары бөлшек сауда бағаларының өзгерісін бағалай отырып , жылдың
басынан бастап өсу нәтижесінде қарай алынған статистикалық мәліметтердің
негізінде тоқсан сайын есептеп шығарылады.
Күнелту минимумы – бұл адамдардың тіршілік әрекеттерінің қолдауға және
оның жұмыс күшін қалпына келтіруге қажетті ақша көлемінің минимумы. Ол
қоғамдық дамудың нақты жағдайдағы қоғамдық қажетті өмір сүруінің төменгі
шегін көрсетеді. Тұтыну қоржынына кіретін тауарлар мен қызметтерге азық-
түлік өнімдері, киімдер (аяқ-киім және т.б.), төсек орын, санитарлық және
гигиеналық заттар, дәрі-дәрмектер, үй-жиһаздары, ыдыс-аяқ, мәнеи-ағарту
шаралары мен демалыс, тұрмыс қызметі, мектепке дейінгі балаларды күту және
адамдарға қажетті басқа да әлеуметтік мұқтаждықтар кіреді [4].
Халықтың әртүрлі әлеуметтік-демографиялық топтарының тұтыну игіліктері
мен қызметтерге деген қажеттіліктердің бірдей еместігін ескере отырып,
тұтыну қоржыны балаларға, жұмыс істейтін әйелдерге, ерлерге,
зейнеткерлерге, қала мен ауыл тұрғындарына бөлек есептелінеді. Батыс
елдерінің тәжірибесінде өмір сүру құнының жыл бойына + 5 %-ға өзгеруі
қалыпты құбылыс деп есептелінеді, егер ол 5 %-дан асып кетсе үкімет жалақы
мен жәрдемақыны көбейтуге немесе салықты азайтуға мәжбүр болады.
Осыған байланысты дүниежүзінде қолданып жүрген табыстарды индекстеудің
екі негізгі түрі бар: Автоматты, бұл түрі бойынша шығындардың орнын толық
толтыру мақсатында еңбекақы бағаның өсу индексіне пропорционалды
көбейтіледі. Жартылай автоматты, жалпы нарық елдерінде кеңінен қолданады.
Оның мәні бағаның өсуін есепке ала отырып еңбекақыны көбеюі туралы ұсынған
шаралар жалпы ел деңгеінде тұтастай қабылданады. Мұндай келісімдер әдетте
кәсіподақтар, жұмыс берушілер, мемлекет және сарапшы ғалымдардың қатысуымен
жасалынады. Кейін кәсіпорын оны өздерінің тиімді шамада көбінесе ұжымдық
шартқа отырумен жүзеге асырылады. Бұндай тәртіп индекстер жағдайын нақты
жағдайда қаржы мүмкіншілегіне және еңбек қатынастарына лайықтап жүргізуге
мүмкіндік береді. Біздің еліміздің үкіметі жұмысшылардың барлық
категорияларына қайта-қайта төменгі жалақы деңгейін көтеруге бара алмайды.
Себебі оның көтерілуі қосымша бюджет қаражатын қажет ететін
зейнетақылардың, стипендиялардың, жәрдемақылардың және де басқа әлеуметтік
төлемдердің өсуіне әкеп соқтырады. Ал бюджет мүмкіншілігі шамалы ғана.
Сондықтан еңбекақыны тауарлар мен қызметтердің нақтылы көбеюінсіз одан ары
көтеру инфляцияның өсуіне әкеп соқтырады. Қалыптасқан жағдайда проблеманы
шешудің бір жолы адрестік ( атаулы ) әлеуметтік қорғауға көшу, яғни
халықтың барлық категорияларын қорғаудан табыстарды ең төменгі жалақы
деңгейі бойынша жан басына шаққанда одан төмен нақты адамдарды қорғауға
көшу болып табылады.
Әлеуметтік саланың көрсеткіштеріне тоқтала кетсек. Әлеуметтік дамудың
жалпылама көрсеткіші болып халықтың өмір сүру деңгейі табылады және жеке
адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерінің қанағаттандыру
дәрежесі есептелінеді.
Халықтың өмір сүру деңгейіне әсер ететін факторлар:
• адамдардың өмір сүруіне қажетті материалдық жағдайлар (азық-түлік,
киім-кешек, тұрғын-үй);
• жұмыс күшін қайта өндіру және денсаулықты белгілі бір деңгейде
ұстау қажеттіліктері;
• адамның әлеуметтік, мәдени және рухани дамуын жетілдіру және жан-
жақты дамыту.
Халықтың өмір сүру деңгейінің негізгі көрсеткіштері :
• натуралдық және құндық көрсеткіштер :
а) туу және өлу коэффиценті;
ә) денсаулық жағдайы (өмір ұзақтығы, кейбір аурулардың пайыздық
үлесі);
б) жұмысбастылық (жұмыссыздық деңгейі, жұмыс аптасының ұзақтығы);
в) жеке адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткіштері);
ғ) қоршаған ортаның жағдай;
г) тұтыну қоры;
д) тұтынушылардың әртүрлі игіліктер мен қызметтерді тұтыну көлемі;
ж) халықтың жинақ ақшасы;
• салыстырмалы және үлестік көрсеткіштер :
а) орташа еңбек ақы;
ә) зейнетақы мен стипендиялардың орташа көрсеткіштері;
б) жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
в) отбасының бір мүшесіне шаққандағы ақшалай табыстар;
ғ) жан басына шаққандағы денсаулық ақтауға жұмсалатын шығындар;
г) оқып жүрген бір адамға шаққандағы жұмсалатын шығындар.
• сапалық көрсеткіштер :
а) жан басына шаққанда негізгі азық-түлік өнімдерін тұтыну;
ә) көп қабатты үй көлемі және оның жалпы үйлердегі үлесі;
б) жан басына шаққанда ауыз суды пайдалану көрсеткіштері;
в) спорттық ғимараттардың 10 000 адамға шаққандағы саны;
ғ) ауруханалар және ауруханалық-санаториялық керуерт (төсек) орын саны;
г) бала-бақшаларға баратын мектеп жасына дейінгі балалардың үлесі;
д) бір сыныптағы оқушылар саны
Халықтың өмір сүру деңгейінің дәрежесін анықтау үшін баланстық кестелер
қолданылады. Олардың ең негізгісі халықтың ақшалай және кіріс және шығыс
балансы. Баланс үш бөлімнен тұрады:
• халықтың ақшалай табыстарының барлығы, оның ішінде:
а) еңбек ақы;
ә) әлеуметтік трансферттер;
б) меншіктен түсетін табыстар;
в) кәсіпкерліктен түсетін табыстар.
• ақшалай шығыстардың барлығы , оның ішінде:
а) тауарлар мен қызметтердің төлемі;
ә) міндетті төлемдер;
б) банктерге ақша жинау мен бағалы қағаздарды сатып алу;
в) валюта сатып алу.
3) халықтың қолындағы ақшаның өсуі (+) немесе кемуі (-)
1. 2 Елдің әл-ауқатын жетілдіру – экономикалық өсудің негізгі
факторы ретінде
Қазіргі жаһандану және интернационализация жағдайында тиімді
экономикалық даму, ең алдымен, әлеуметтік факторлардың қолдануымен
байланысты. Әлеуметтік факторлар ең маңызды да күрделі болып табылады,
себебі олар ұдайы өзгерісте болады. Экономиканың әлеуметтік бағдарлануының
күшеюі көптеген түрде көрініс табады. Ең алдымен, ол экономикалық дамудың
нақты ақырғы нәтижелерге қол жеткізу – тұрғындардың мұқтаждары мен
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қайта бағдарланумен анықталады.
Әлеуметтік факторларды құрушы, дамытушы және жүзеге асырушы әлеуметтік
потенциалының өсуі еліміздің әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуына үлкен
әсер береді [4, 11 б.].
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында айтарлықтай қысқа уақыт
аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ [5, 5
б.]. Елдің сапалық тұрғыда өсуі алдымен адам капиталының өсуімен байланысты
болмақ.
Адам дамуының негізгі идеялары, осы заманғы көптеген өзге идеялар
сияқты, негізінен соны емес, тек олар жаңа көзқарасты немесе ескі мұраға
қолданылатын өзге тәсілді ғана көрсетеді. Адам дамуы тұжырымдамасының
бастауларын адамзат тарихының ерте кезеңдерінен, көптеген мәдениеттер мен
діндерден байқауға болады. Мәселен, Аристотель былай айтқан, молшылық біз
іздегендей игілік болып табылмайтыны анық, ол тек қайсыбір басқа нәрсені
іздеу үшін ғана пайдалы (цитата 1994 жылғы БҰҰДБ адам дамуы туралы
Баяндамасынан келтіріліп отыр [6, 14-б.]).
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мәселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген [7, 8-б.]. Адамды
қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп өкілдерінің
туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың жақтастары,
мәселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін тұжырымдау арқылы
тұтыну ұстанымының (тәртібінің) теориясына тұспа-тұс жақындады [8, 8-б.].
Экономикадағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушылардың бірі А.
Маршалл байлық жинауды адамның дамуымен тікелей сабақтастырды. Ол былай
деген: “Байлықты өндіру – адам тіршілігін ұстаудың, оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен дене, ақыл-ой және рухани күштерін дамытудың құралы
ғана. Ал адамның өзі – осы байлықты өндіретін негізгі құрал және ол
байлықтың түпкі мақсаты болып қызмет атқарады...” [9, 246-б.].
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары Дж.М. Кейнс экономикалық өсудің аса маңызды
шарттары (жағдайлары) ретінде адам қабілеттерінің дамуы мен іске асуын,
сондай-ақ оның жеке таңдауының мүмкіндіктерін ұлғайтуды бөліп атады [10, 9-
б.]. Ұзақ уақытқа созылған осы кезең аралығында экономикалық ой-пікір жалпы
материалдық жинақтау саласында жүріп жатқан үдерістердің ықпалында болып
келді. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық факторлар прогрестің
әмбебап және айқындаушы факторлары ретінде қаралды. Алайда дәл сол
материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау экономикадағы
адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Э.Денисон туындыларының айналасындағы айтыс-талқылаулар зерттеуші
еңбектерінің негізі болды, Э. Денисон көлемді статистикалық материалдар
бойынша техникалық жаңа енгізілімдерді, еңбекті пайдалану мен өндіріс
жабдығының ауқымдарын (масштабтарын) кеңейту ХХ ғасырда АҚШ-та ең қолайлы
жағдайда нақты ұлттық өнімді ұлғайтудың тек жартысын ғана қамтамасыз ете
алатындығын дәлелдеді. Осы идеяның негізінде Т. Шульцтің ізбасарлары адам
капиталы тұжырымдамасын жасады.
“Адам капиталы” факторын даралау бұған дейін тұтынушы және өндірмейтін
сала ретінде қаралып келген білім, ғылым, денсаулық сақтау салаларының
экономикалық ролін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Э. Денисонның деректері
бойынша, Еуропа елдері мен АҚШ-та ұлттық табыстың өсіміндегі білім берудің
үлесі 12-29 %- ды құрайды [11, 111 б.].
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол Адам ресурстарының
дамуына жәрдемдесу – адам капиталын барынша ұлғайту және демографиялық
мәселелерді, жұмыспен қамтылу, денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену,
тұрғын үй, білім алу, кадрлар даярлау және т.б. қоса есептегенде, оны
экономикалық және әлеуметтік даму мақсаттарын да тиімді пайдалануға
жәрдемдесу.
ХХІ ғ. табалдырығында “адам капиталының” ролі экономикалық өсудің басты
қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%-ы, табиғи қорларға – 20 %-ы, “адам капиталына” 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды. [12, 111 б.].
Адам дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама әлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік экономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Әлеуметтік құқықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне әлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған және таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы қарапайым түсінікпен тұжырымдалады:
мемлекет рыноктық қатынастардың мүмкіндік әрекетінен тыс шараларды іске
асыруы тиіс.
Әлеуметтік рынокты экономика тәжірибесінен Қазақстан экономикасына
қажетті тәжірибесі ретінде бәсекелестің жан-жақты дамуын жетілдіру. Бұл
ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін әлеуметтік саясат контекстінде
жетілдіруіне маңызды экономикалық теория болып табылады. Шектеулі қорлар
жағдайында маңызды мәселе, әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қажетті
шығындар мен өндірістің дамуына жұмсалатын қаржылардың арнасындағы тиімді
қатынасты реттеу болып табылады. Бұл ара қатынастың тепе-теңдігінің бұзылуы
әлеуметтік-экономикалық жүйенің бұзылуына әкеліп соғады [13, 13б.].
Сондықтан әлеуметтік экономика - экономикалық өсудің механизімінің
тиімді пайдалануына және халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге
жағдай туғызады. Бұл кезде келесі қиын мәселе туындайды, яғни рыноктық
экономика принципін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру шараларымен
үйлестіру.
Адам дамуы тұжырымдамасында “мүмкіндіктерді ұлғайту” мен “таңдау
еркіндігі” ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру және денсаулық, білім және “лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау”. Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен- өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал “ресурстарға бақылау жасау” осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады. [14, 43б.]
Экономикалық сөздіктерде “әл-ауқат” ұғымы – “халықтың қажетті
материалдық және рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен және
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне және
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Әл-ауқат
тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді” [15,
54б.]. Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: “Әл-ауқат дегеніміз – толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Әл-ауқатты мемлекет – елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам” [16, 45].
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнімінің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді. Яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен салыстырғанда
ЖІӨ не ЖҰӨ көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтау
кезінде ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар бойынша немесе осы
көрсеткішті есептеуде баға факторын және өзге де құрылымдық өзгерістерді
есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілетін қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) сондай-ақ ел азаматтарының шет
елдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен табыстарын
шегеріп тастайды [17, 45б.].
Экономикалық өсу факторлары өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді.
Ұсыныс факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік-экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыруы (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі – ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайда ұдайы өндіріс жағдайлары шарасыздан
нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ
мерзімді бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі –
техникалық прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру.
Өндірісті қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың
шектеулілігінен туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып
табылады. Қарқынды экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымдарын ұлғайту
анағұрлым ілгерішіл техниканы, озық технологияларды, ғылым жетістіктерін
қолданудың, сондай-ақ кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен
жүреді. Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда
экономиканың өсу қарқынының өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-
техникалық прогресс жұмыссыздықты тудыруы мүмкін.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алуы ықтимал.
Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын пайдалану
тиімділігінің ұдайы өсу жағдайдарында, яғни өндірістің қарқынды сипаты
кезінде қамтамасыз етіледі. Экономикалық өсуді сипаттайтын индикаторлар
болып табылатындар: ЖІӨ нақты өсуі, халық табыстарының нақты өсуі, инфляция
деңгейі, валютаның айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және ЖІӨ
қатысты үкіметтің сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда балансы (экспорт,
импорт және сауда сальдосы), экономикаға тартылатын инвестицияларлың нақты
өсуі, сондай-ақ экономика салалары мен экономикалық қызмет түрлері бойынша
тауарлар және көрсетілетін қызметтер өндірісінің өсу қарқындары.
Көптеген жылдар бойы экономикалық өсу саясат әзірлеу жөніндегі мамандар
мен саяси жетекшілер қолданатын негізгі мақсаттық көрсеткіштердің бірі
болып саналып келді, олар тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің саны
неғұрлым көп болса, адамдардың тұрмыс деңгейі де соғұрлым арта түседі деген
терең тамыр жайып қалыптасқан көзқарасқа сүйенді, және мұндай тәсіл ең озық
тәсіл деген пікірді ұстанды. Бұрын айтылғандай, адам дамуының тұжырымдамасы
экономикалық дамудың дәстүрлі теориясынан анағұрлым ауқымды. Экономикалық
өсудің дәстүрлі әдістері адам тұрмысының сапасын арттырумен емес, ал ЖІӨ
ұлғайтумен байланысты [8, 21б.].
Әлеуметтік сала негізінен әлеуметтік-экономикалық факторлардың бірі
ретінде әл-ауқаттың даму үдерісіндегі өзгерістердің таратушысы емес, ал
бенефициарийі ретінде қаралады. Мұнда халықтың қолайсыз жағдайлардағы
топтарына материалдық тауарлар мен қызмет көрсетулер ұсынуға баса назар
аударады да, барлық салаларда мүмкіндіктерін ұлғайтуды қарастырады.
Экономикалық өсу мен әлеуметтік сфера дамуы арасында қалаулы байланыс
орнатудың төрт тәсілі бар.
Бірінші тәсіл білімге, денсаулық сақтауға, кәсіптік даярлыққа
инвестицияларды ұлғайтуды, адам қабілеттерін іске асыруға және оның өндіріс
пен игіліктерді негізінен ақылы еңбек арқылы бөлуге қатысуына жәрдемдесуді
қамтиды. Екінші тәсілдің мәні экономикалық өсу мен адамзат дамуының
арасында тығыз байланыс орнату үшін шешуші жағдай ұлттық табыс пен байлықты
әділ бөлу болуы тиіс екендігімен тұжырымдалады. Табыс пен байлық әркелкі
бөлінетін жерлерде, ЖІӨ жоғары қарқынмен өсуі адамдар тұрмысына оң әсер
етпейді.
Үшінші тәсіл кейбір елдердің тіпті экономикалық өсу мен дұрыс бөлу орын
алмаған жағдайда да адам дамуында белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгендерін көрсетеді. Олар осындай жетістіктерге мемлекеттік әлеуметтік
шығындарды дәл ұйымдастыра білгендерінің арқасында жетті.
Төртінші тәсіл – адам мүмкіндіктерін, әсіресе әйелдер мүмкіндіктерін
ұлғайтуды мақсат тұтады, - ол экономикалық өсу мен адам дамуы арасындағы
байланысқа жетудің сара жолын көрсетеді. Мүмкіндіктерді ұлғайту адам
өмірінің барлық салаларында қатысуы тиіс. Егер адамдар өз таңдауын саяси,
қоғамдық және экономикалық салаларда жасауға құқылы болса, онда
экономикалық өсудің перспективалары анағұрлым орнықты, баянды болады және
адамдардың мүдделерін ескереді [18, 27б.].
Қазіргі кезде Шығыс Еуропа елдері үшін негізгі әлеуметтік көрсеткіштер
жүйесі әзірленді, олар мынадай блоктарды қамтиды:
- Халық және отбасы.
- Білім.
- Экономикалық белсенді халық және жұмыспен қамтылу.
- Қоғамның әлеуметтік құрылымы.
- Халықтың табыстары мен мүліктерін бөлу.
- Тұтыну.
- Денсаулық сақтау.
- Тұрғын үй.
- Мәдени қызмет.
- Дене шынықтыру, туризм және бос уақыт.
- Уақытты пайдалану.
- Әлеуметтік қорғау.
- Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетулер.
- Қоршаған ортаның хал-ахуалы.
- Еңбек шарттары (жағдайлары).
- Халықтың қоғамдық және саяси өмірге қатысуы.
- Әлеуметтік патология.
Осы жүйенің көрсеткіштерін есептеу үшін ақпараттың дәстүрлі дерек
көздерін пайдаланудан басқа уақыт бюджеттерін зерттеу нәтижелерін кеңінен
қолдану қажет.
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
Әлеуметтік саясатты іске асыру үшін мемлекеттік реттеудің түрлі
әдістері қолданылады. Құқықытық реттеу – мемлекеттік биліктің барлық
деңгейілерінде қабылданатын құқықтық кесімдер мен нормативтік құжаттар,
олардың қолдануылуы меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындарға
таратылады.
Қаржылық-кредиттік реттеу – қаржы ағындарын басқару жөніндегі
тұтқаларды пайдалану. Осы әдісті іске асырудың негізгі нысаны мемлекеттік
бюджетте солардың есебінен бюджеттік салалар – әлеуметтік орта салалары
қаржыландырылатын баптарды бөлу. Қаржылық реттеудің басқа нысаны – солардың
есебінен әлеуметтік саланың тиісті салалары қаржыландырылатын бюжеттен тыс
әлеуметтік: зейнетақы әлеуметтік сақтандыру, халықты жұмыспен қамту
қорларын құру.
Жекешелендіру, яғни әлеуметтік сала кәсіпорындарын жеке меншікке беру,
әдетте шектелген.
Мақсатты бағдарламалар – Қант диабеті, Мигрант, Кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес сияқты ең өткір әлеуметтік проблемалар бойынша
әлеуметтік бағытталған бағдарламалар. Олар да мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады.
Әлеуметтік саясат құралдары – әлеуметтік кепілдіктер, стандарттар,
тұтыну бюджеттері, еңбекақының ең төмен мөлшері және табалдырықтық
әлеуметтік шектеулер.
Әлеуметтік кепілдіктерде мемлекеттің азаматтардың алдындағы да,
азаматтардың мемлеккетің алдындағы міндеттері мен жауапкершілігі де
бекітілген: мысалы, мемлекеттік бюджеттен отбасы мен балаларды қолдау
бағдарламасын іске асыруға, білім беру мен мәдениет қызметтерін дамытуға
қаржы басымдық тәртіппен бөлінеді.
Әлеуметтік стандарттар – Конституцияда тегін берілуге кепілдік берілген
әлеуметтік қызметтердің нысандары мен мөлшерлерін әзірлеу. Әлеуметтік
стандарттар қаржы нормативтерін белгілеу үшін қажет, мысалы, Еңбек және
әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулысымен халық басына шаққанда
күнкқрістің ең төмен деңгейінің мөлшері белгіленеді.
Ең төменгі тұтыну бюджеті – әлеуметтік саясаттың маңызды элементі. Оның
көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, кірістер реттеледі, ол
әлеуметтік төлемдерде есептеледі. [35, 139б]
Біздің мемлекеттің Конститутциясында : Қазақстан Республикасы –
президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, - деп атап
көрсетілген.
- Қазақстан Республикасының Конститутциясы мемлекеттің Негізгі Заңы
ретінде төменднгіге қатысты негізгі ережелерді бекітеді:
- республиканың мемлекеттілігін;
- басқару нысанын;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілердің өзара
қатынастарының тәсілдерін;
- адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін;
Мемлекеттік құрылғы құрылымында мемлекеттік билікті заңдық, атқарушылық
және соттық бөлулер деп бар екенін атап өтеді. [35, 22б]
Мемлекеттік органдардың құзыреттілігі Конститутцияда анық бөлініп
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағытын анықтайтын және Қазақстанды ел ішінде және
халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның жоғары
лауазымды тұлғасы болып табылады. Елдің Президенті контитуциялық заңға
сәйкес, ҚР жасы толған азаматтарымен жалпы, тең және тікелей сайлау
құқығымен 7-жыл мерзімге сайланады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы
Республика Президенті Прокуратура
Парламент Премьер- Конституциялық
министр Кеңес
Сенат Мәжіліс Үкімет Жоғарғы Сот
Мәслихаттар Әкімдер
1-суретте экономикалық дамуға жауапты биліктің үш бұтағы белгіленген.
Мемлекеттік реттеу ғылыми негізделген тұжырымдамасыз мүмкін емес.
Тұжырымдама экономиканың басымдылығы мен мақсатындағы саясаты негізделуі
тиісті (2-сурет).
Экономикалық Әлеуметтік- Халық шар-
Экономиканы
саясат экономикалық уашылығы реттеу
мақсат мақсаттары
Мемлекеттік Нарықтық
реттеу реттеу
Макроэкономика Микроэкономика
Экономика
2 сурет - Мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы
2-суретте белгіленген байланыстар экономикалық мемлекеттік реттеудің
тұжырымдамаларының мәнін ашып көрсетеді.
Экономикалық мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы – бұл
макроэкономикалық, құрылымдық-инвестициялық және қоғамның шаруашылық
қызметін үйлестірудің нарықтық моделін және жоспарлы басымдылығын оңтайлы
пайдалану кезіндегі сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асыру бойынша
тиімді және практикалық бағыттын әзірлеу.
Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру кезінде төмендегілерді анықтау қажет:
– басымдық мәселелері;
– мемлекеттік реттеудің сипаты мен деңгейіне сәйкес келетін
құралдардың жиынтығы.
– Мына негізгі сегіз құралды бар:
– болжау және стратегиялық жоспарлау;
– қаржылық-бюджеттік реттеу;
– салықтық реттеу;
– ақша-кредиттік реттеу;
– бағалық реттеу;
- кедендік-баж реттеуі;
- нормативтік-тарифтік реттеу;
- әкімшілік-құқықтық және лицензиялық реттеу. [35, 27б]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2010 жылғы бюджеттің атқарылуы Елбасы тапсырған Қазақстанның 2020 жылға
дейінгі негізгі даму бағыттары бойынша жүзеге асырылды.
Бюджет саясаты тек дағдарысқа қарсы шараларды қолдауға ғана емес,
сонымен қатар макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік қаржының
орнықтылығын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Елбасының Үндеуінен туындайтын еліміздің азаматтарының өмір сүру
деңгейін арттыру, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу, индустриялық-
инновациялық даму, шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін
дамыту жөніндегі іс-шараларды іске асыру үшін 2010 жылы бюджеттің кіріс
бөлігін арттыру жөнінде шаралар кешені қабылданды.
Кесте 1 - 2010 жылғы мемлекеттік бюджет түсімдерінің атқарылуы
млрд.теңге
Ескетпе: www.minfin.kz
Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану жөнінде жаңа
тұжырымдама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 әлеуметтік саланың теориядық және методологиялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
1. 2 Елдің әл-ауқатын жетілдіру – экономикалық өсудің негізгі 8
факторы ретінде 13
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық даму кезеңіндегі 22
әлеуметтік саланың қазіргі жай-күйі және бюджет қаражатынан
қамтамасыз етулуі
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда әлеуметтік саланы дамытуда әлемдік тәжірибені
пайдалану жолдары 48
3.2 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру
нысандары - әлеуметтік жүйенің негізгі элемент ретінде 62
ҚОРЫТЫНДЫ 83
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіздік алған он сегіз жыл ішінде
еліміз нарықтық экономиканы дамытуға барынша күш салып келеді. Оған
демократиялық жолмен жеткен жетістіктеріміз, бағындырған белестеріміз,
қарышты қадамдарымыз куә. Бүгінде біз әлемге абыройлы, беделі биік, еңселі
елге айналдық. Аз уақыт аралығында алған асуымызды, тіпті, әлемдегі
экономикасы дамыған ірі елдер, халықаралық ұйым өкілдері де мойындап отыр.
Қай ел болмасын, осыншама аз уақытта өзін әлемге мойындатса – бұл оның өзге
елдермен экономикалық қарым-қатынасының жақсарғанының арқасы дер едік.
Қазіргі таңда әлемдік макроэкономикалық көрсеткіштер қаржы дағдарысына
қарамастан оң қарқынынан айырыла қойған жоқ. Ал осы жеткен дәрежені одан
әрі жалғастыру үшін, яғни, макроэкономикалық индикаторлар жүйесінің
тұрақтылығын арттыру үшін, олардың құрылымын жетілдіру үшін еліміздегі
экономиканы реттеу-басқару жүйесінің екі негізгі діңгегін тиімді жүзеге
асыруға тиіспіз. Таратып айтар болсақ, ұлттық экономиканың тұрақтылығымен
өсу дәрежесі салалық және жергілікті елдер экономикасының жұптасуын, оған
керекті көрсеткіштерінің сәйкестігін арттыра түсетін құралдар мен
әдістемелерін жетілдіріп, талдау сараптау жұмыстарын дұрыс жолға түсіріп,
нақты индикаторлар жүйесін жасауды талап етеді.
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет
функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық
процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі
мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін
емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік
сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек
күшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу
жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей
ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы
мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман
талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік
теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел
экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік
рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің
белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып
табылады.
Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары. Дамудың мақсаты адамдардың
ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен
түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы
жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”[1,10 б]. Бұл
сөйлемдер – адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің
алғашқы жолдары. Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды:
адамдар жоғары бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси,
экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік
пен жеке әлеуеттің дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп
отырады. Осы таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау
болудағы, дұрыс тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа
шекпеудегі, еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді.
Адам өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы
тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді
салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы,
халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. -
бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің
күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне
жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту
жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2008 жылғы Жолдауында да көрініс тапты.
Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін
Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін
реформалау, 2009 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын
көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Реформалардың нәтижелерінің бірі – халық табыстарының диференциациясы
және қоғамның әлеуметтік бүлінуі болып отыр. Бүгінгі күнде біздің
қоғамымыздың өмірлік деңгейдің барлық факторлары бойынша шекті
көрсеткіштерден төмендеп кетті. Өмір сүру деңгейінің төмендеуі барлық
экономикалық реформаларға өз әсерін тигізіп, олардың жүрісіне тосқауыл
болды.
2008 жылдың аяғы мен 2009 жылдың басы әлемдік кризистен адамдардың өмір
сүру деңгейін төмендей бастады, кризистен өту жолдары және әлеуметтік
саланы басқару жолымен өмір сүру деңгейін жоғарылату қажеттілігі жиі
айтылып жүр. Бірақ соңғы кезде өсе түскен мүмкіншіліктерге қарамастан
халықтың жағдайын жақсарту жоспарлары жүзеге ақырын асуда.
Қазіргі кездегі қаржылық экономикалық жағдай реформадан кейінгі
жылдарда алғаш рет осы тақырыпты көтеруге мүмкіндік туғызып отыр.
Экономикалық және қаржылық жағдай күннен-күнге жақсарып келе жатыр, сондай-
ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуі көрініс тапты. Әйткенмен
де, бұл өсу барлық мәселелерді шешіп тастамайды.
Әлеуметтік салада белгіленген мәселелерді экономика жақсы жұмыс істеп,
оның өсу қарқыны сақталған жағдайда ғана жүзеге асыру мүмкін болады.
Әлеуметтік көмек көрсету мәселелері өзгермелі, әрі көп сипатты
болғандықтан , әлеуметтік сфераның халықтың жұмысбастылығы, денсаулығы,
өмір сүру деңгейі сияқты аса маңызды мәселелер мемлекеттің тікелей
араласуынсыз өздігінен шешіле алмайды . Әсіресе нарық жағдайында.
Жоғарыда айтылғандармен қатар әлеуметтік саланың бүгінгі күнде
өзектілігі бойынша және әлеуметтік саланы қалай басқарылады,қалай басқару
жолдарын жетілдіру керек деген мәселе бойынша мен Әлеуметтік салаларды
басқаруды жетілдіру жолдары ң тақырыбында дипломдық жұмысымды жазуды жөн
көрдім.
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық
өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына
салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің
еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру,
денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз.
Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін
емес.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік
саланың маңызы мен мәнінің теориялық және әдіснамалық тұрғыда зерттеу үшін
оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы
көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды
ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың С. Бриттан,
Д. Норта, Л. Столерю, Ф. Хайек, И. Шумпетер Л. Эрхард сынды ғалымдарын
жатқызуға болады.
ТМД елдерінде әлеуметтік саланың аспектілерін әр түрлі деңгейде
талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі.
Әлеуметтік мемлекет құру, әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру
жөніндегі пікірлерді А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е.
Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман,
С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі
жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А. Зейнельгабдин,
Ө.Есқараев, Қ. Ильясов, Ж. Ихданов, С. Интыкбаева, Ұ. Искаков, В.
Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Осипова, Г. Сансызбаева, Н. Хамитов,
Б. Чумаченко және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденістері мен
зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әр түрлі тұстарын
қарастырып, олардың практикада қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған
қарамастан, рынок талаптарына сай келетін әлеуметтік саланың дамыту
мәселелері аспектілері одан әрі зерттеулерді талап етеді.
Халықтың әлеуметтік жағдайының дамуы, әлеуметтік саланың қызмет етуінің
тиімділігін ғылыми тұрғыдан, оны реформалауда жүргізілетін шараларды
зерттеген ғылыми жұмыстар жеткіліксіз.
Сондықтан әлеуметтік саланың дамуы мен қызмет етуінің теориялық және
әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтауға негіз болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасында әлеуметтік сала мәнінің теориялық және
әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және экономикадағы рөлін
анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу
қарастырылған:
- әлеуметтік саланың теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі
түрде зерттеу;
- әлеуметтік сала қызмет етуінің тұжырымдамасын әзірлеу;
- халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуына арналған бюджет
қаражаттарының нәтижелілігін талдау;
- әлеуметтік саланы басқарудағы әлемдік бай тәжірибелерді енгізу
жолдарын зерттеу және басқарудың ішкі тетіктерін жоғары дәрежеде
пайдалану мүмкіндіктерін анықтау;
- елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік саланың дамытудағы
стратегиялық бағдарламаларға, болжамдау және жоспарлау, жедел
мониторинг жүргізу жұмыстарына сәйкес келетін тәсілдемелер жүйесін
жасауға ықпал ету;
- әлеуметтік жүйе қызметінің тиімділігін жоғарлату мақсатында
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - Қазақстандағы әлеуметтік жүйесі іңқаржымен
қамтамасыз ету институттары мен қаржы ресурстары.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының
қалыптасуы мен оларды пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастар
жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықтың әлеуметтік
жағдайын жақсартуаға арналған отандық және шетелдік экономистердің іргелі
және қолданбалы зерттеулері болып табылады. Қазақстандағы әлеуметтік
саланың даму мәселелерімен айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге
алынды. Зерттеудің әдістемелік негізіне әлеуметтік саланы қамтамасыз етуді
зерттеу мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара
шарттасу диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web- сайтында орналасқан
кәсіпорындардың, ірі ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық көрсеткіштері
мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, сараптаушылық
бағалау, талдау және синтез, экономикалық талдау, болжау сияқты
экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші таруда әлеуметтік саланың теориялық және методологиялық негіздері
мен Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесі туралы жазылған.
Екінші тарауда Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік
саланың және Балқаш ауданының әлеуметтік инфрақұрылымының қазіргі жағдайына
талдау жұмыстары келтірілген.
Ал үшінші тарауда әлеуметтік салаларды жетілдіру жолдары мен ұсыныстар
жазылған. Осы жоғарыда келтірілген талдаулар менің дипломдық жұмысымның
мазмұнын жан-жақты ашады деп ойлаймын.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫҢ ТЕОРИЯДЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Әлеуметтік саланың мәні экономикадағы рөлі
Әлеуметтік саясат экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бір
бағыты болып табылады. Себебі ол қоғам мүшелерінің жақсы тұруына әрі жан-
жақты дамуын қамтамассыз етуге бағытталған мемлекеттің ішкі саясатының бір
бөлігі болып саналады. Ал жалпы алғанда әлеуметтік саясат мағынасы оның
ұдайы өндіріс процесінде жұмысшы күшінің әрі өндіргіш күштердің ғылыми-
техникалық даму деңгейінің, сонымен қатар рухани және мәдени дамуының
жоғарлауына әсер етуімен анықталады, яғни әлеуметтік саланың деңгейін
төмендетпей, керісінше белгілі бір деңгейде дамуына жағдай жасау. Осы
айтылған әлеуметтік саланың өзіне анықтамасына тоқталып өтсек.
Әлеуметтік сала – бұл адамдардың қолайлы жағдай және тұтыну деңгейі мен
тұрмыс бейнесін анықтаушы салалардың жиынтығы. Бұл салаларға төмендегілер
жатады:
• денсаулық сақтау;
• білім беру;
• мәдениет;
• спорт және дене тәрбиесі;
• демография;
• тұрғын-үй қызметі және т.б.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігі өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың даму деңгейіне тәуелді болады. Неғұрлым бұл деңгей өскен
сайын әлеуметтік саясат тиімділігі арта түседі, яғни халықтың тұрмыс
деңгейі де арта түседі.
Нарықтық экономикаға өту жолында мемлекеттің әлеуметтік саясаты келесі
қағидаларға байланысты құралады:
Тұрғындардың әртүрлі топтарының жалпылай үйлесімдікте болуы;
Бұл қағида біріншіден әлеуметтік саясат барлық халыққа таратылатынын
білдіреді, екіншіден ол еңбекке қабілетті және еңбекке қабілетсіз
тұрғындардың тобын ажыратуға септігін тигізеді.
Еңбекке жарамды халық өз жанұясының жақсы тұруын қамтамассыз ету үшін
өз бетінше белсенді еңбек және шаруашылық жүргізуге, дамытуға қабілеті бар
әрі әлеуметтік салалардағы құқықтарының кейбіреуін ғана қолдануды қажет
ететін адамдар тобы жатады.
Еңбекке жарамсыз халыққа мемлекет тарапынан қолдаға зәру, өзбетінше
шаруашылық жүргізуге қабілеті жоқ адамдар тобы жатады.
Әлеуметтік саясат қоғамдық өндірістің тиімділігіне әсер етуінің
күшейтуінің белсенділігімен сипатталады.
Бұл қағида әлеуметтік саясаттың экономиканың нақты айығуына, еңбек
мотивациясының күшейтуге қандай жолдармен жетуге болатынын болжамдайды.
Кешендік мақсат және адрестік сипаттама. Бұл қағида бір жағынан
мемлекетте әртүрлі деңгейдегі басқаруларға өзара байланысты кешенді,
біртұтас, мақсатты әлеуметтік саясат болуы керек, екінші жағынан әлеуметтік
саясат белгілі бір бағыттарға мақсатталған және адрестік негіздегі
сипаттаманы білдіреді.
Динамизм және икемделу. Бұл қағида елдегі жылдам өзгергіш жағдайларды
ескере отырып мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасауды қарастырады.Үкімет
тарапынан қолданылған шаралар дер уақытында орындалуы қажет.
Әлеуметтік бірлесу. Әлеуметтік саясат мемлекеттік органдары мен
муниципалды басқару өкілдері арасындағы жалдамалы жұмысшылар мен
кәсіпкерлерді біріктіру жөніндегі келісім шарттар жасасу жолдарын
қалыптастырады.
Территориялық және аймақтық деңгейдегі компетенцияларды бөлу. Бұл
қағида басқару органдарының територия және оның аумақтары арасындағы
әлеуметтік саясатты қалыптастыру және жүргізу жолдарында өкілдіктердің
қалай бөлінуін болжамдайды.
Ғылыми негізделген нормативтік базаны қалыптастыру. Мемлекеттің
әлеуметтік саясаты: аймақтар мен мемлекет бойынша әртүрлі әлеуметтік
топтардың ақшалай табыстарының көлемі , игілік пен қызметтерді тұтыну
деңгейі, өмір сүру және еңбек жағдайы сияқты көрсеткіштердің ғылыми
негізделген әлеуметтік нормалардың негізін құру.
Осы қағидалармен бірге мемлекеттің әлеуметтік саясатының мынандай
негізгі міндеттері болады:
• Азаматтардың қоғамдық өндіріске қатысуы үшін материалдық
жағдайларын жоғарлатуына жағдайлар жасау;
• Барлық азаматтарға әлеуметтік қорғалуын және оның негізінде
мемлекет кепілдік беретін әлеуметтік-экономикалық құқық , соның
ішінде халықтың әлсіз топтарына қолдау көрсету;
• Қоғамда жұмысбастылық деңгейін жоғарлауын қамтамассыз ету;
• Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғамның тұтынуын қанағаттандыру
және халық өмірінің сапасы мен деңгейін жоғарлауын қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясат өзін-өзі қамтамассыз ететін еңбекке жарамды азаматтарға
және мемлекет көмегін қажет ететін еңбекке қабілетсіз азаматтарға қолайлы
жағдай жасауына өз септігін тигізеді.
Ал әлеуметтік саланың басты мақсаты – бұл қоғамның әртүрлі мүшелерінің
материалдық, мәдени және рухани тұтынуын қанағаттандыру.
Әлеуметтік саясатты жүргізудің әдістері болады. Әдісіне әлеуметтік
саясаттың мақсатына жету нәтижелерінің тәсілі мен құралдарының жиынтығы
болып табылады.
Ал құралдарына мемлекеттің заңдары, жарлықтар, құқықтық нормалар –
әлеуметтік нормалар және т.б. жатады.
Әлеуметтік саясат негізінен мемлекеттік бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардың құралатын қаржы көздеріне тәуелді болады.
Әлеуметтік саясаттың обьектісі болып қоғамдағы бірлескен әлеуметтік
топтар (еңбекке жарамды және еңбекке жарамсыз халық, сонымен қатар табыс
деңгейі бойынша бөлінуі) табылады.
Ал субьектісі болып әлеуметтік саясатты қалыптастыратын және жүргізетін
әрі оның орындалуына жауап беретін мемлекеттік басқару органдары,
мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар саналады.
Нарықтық экономикаға көшу адамдардың әлеуметтік қатерлерінің өсуіне, ал
ол түптеп келгенде халықтың өмір сүру деңгейі бойынша жіктегенде бірсыпыра
адамдардың баюына және тұрғындардың кейбір топтарының әсіресе
зейнеткерлердің, мүгедектердің кедейленуіне тіпті қайыршылануына әкеліп
соқтырады.
Сондықтан тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының сенімді механизмі қажет,
яғни қоғамдағы қалыптылықты бұзатын жұмыссыздық, инфляция, кедейшілік
сияқты факторларға қарсы әрекет ететін экономикалық, құқықтық және
әлеуметтік кепілдердің заң жолымен бекітілген тұтастай жүйесі қажет.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау, олардың табысын бөлуде теңгермешілікті
тудырмауы керек. Осы себептен Қазақстанда мемлекеттік көмекті және бөлінген
қаржыны неғұрлым тиімді пайдалану көзделіп отыр.
Нарыққа өту жағдайында әлеуметтік қорғаудың және әлеуметтік
кепілдіктерді орнату қажет. Біздің елімізде ондай кепілдіктерге еңбекақы
төлеудің ең аз мөлшері, зейнетақы, стипендия, жәрдемақы мөлшері, оның
ішінде уақытша жұмыс істеу қабілетінің болмауына байланысты, еңбек ету
құқы, тегін және ақылы білім алу, медициналық қызмет, еңбек етужағдайына
байланысты берілетін жеңілдіктер, демалу құқы мемлекет белгілеген механизм
бойынша тұрғындардың табысын индексациялау, жұмыссыздыққа байланысты
әлеуметтік қор құқы, меншікке және одан түсетін табысқа иелік құқы жатады.
Мемлекеттің әлеуметтік саланы басқару жүйесінде оның маңызды элементі
болып болып табылатын тұрғындардың ақшалай табыстарын индекстеудің рөлі
зор. Оның мақсаты инфляциядан келетін зияндардың орнын толтыру. Өзінің
экономикалық мазмұны жағынан тұрғындардың табысын индекстеу бұл инфляцияның
кесірін тұтыну заттары мен қызметтерінің қымбаттауын орнын ішінара немесе
толық толықтыруға мүмкіндік беретін тұрғындардың ақшалай табыс мөлшерін
анықтау механизмі болып табылады.
Индексациялаудың мынандай түрлері бар :
• Ақшалай табысты индексациялау;
• Ақшалай жинақ қорын индексациялау;
• Күнелту минимумын индексациялау.
Индекстеуге тұрғындардың бюджет көздерінен алынған ақшалай табыстары
жатады. Оларға:
• Мемлекеттік зейнетақы, стипендиялар;
• Әлеуметтік мақсаттағы жәрдемақылар, төлемдер;
• Жалақы;
• Азаматтардың жинақ банкісіндегі ақшалай қорлары;
• Мемлекеттік заемдардың облигациясы;
• Басқа да бағалы қағаздар.
Өздерінің тауарлары мен қызметтеріне өзбетінше баға қою құқы бар
кәсіпорындарға мемлекет тарапынан индексациялау жасалынбайды. Бірақ олар
кәсіпорын пайдасы есебінен өздерінің қызметкерлерінің табысын индекстейді.
Индекстеуді дұрыс деңгейде жүргізу үшін тұтыну бағасының өсу деңгейін білу
қажет. Ол әдетте тұтыну қоржыны бойынша мемлекет және жеке сауда мен қызмет
көрсету салалары бөлшек сауда бағаларының өзгерісін бағалай отырып , жылдың
басынан бастап өсу нәтижесінде қарай алынған статистикалық мәліметтердің
негізінде тоқсан сайын есептеп шығарылады.
Күнелту минимумы – бұл адамдардың тіршілік әрекеттерінің қолдауға және
оның жұмыс күшін қалпына келтіруге қажетті ақша көлемінің минимумы. Ол
қоғамдық дамудың нақты жағдайдағы қоғамдық қажетті өмір сүруінің төменгі
шегін көрсетеді. Тұтыну қоржынына кіретін тауарлар мен қызметтерге азық-
түлік өнімдері, киімдер (аяқ-киім және т.б.), төсек орын, санитарлық және
гигиеналық заттар, дәрі-дәрмектер, үй-жиһаздары, ыдыс-аяқ, мәнеи-ағарту
шаралары мен демалыс, тұрмыс қызметі, мектепке дейінгі балаларды күту және
адамдарға қажетті басқа да әлеуметтік мұқтаждықтар кіреді [4].
Халықтың әртүрлі әлеуметтік-демографиялық топтарының тұтыну игіліктері
мен қызметтерге деген қажеттіліктердің бірдей еместігін ескере отырып,
тұтыну қоржыны балаларға, жұмыс істейтін әйелдерге, ерлерге,
зейнеткерлерге, қала мен ауыл тұрғындарына бөлек есептелінеді. Батыс
елдерінің тәжірибесінде өмір сүру құнының жыл бойына + 5 %-ға өзгеруі
қалыпты құбылыс деп есептелінеді, егер ол 5 %-дан асып кетсе үкімет жалақы
мен жәрдемақыны көбейтуге немесе салықты азайтуға мәжбүр болады.
Осыған байланысты дүниежүзінде қолданып жүрген табыстарды индекстеудің
екі негізгі түрі бар: Автоматты, бұл түрі бойынша шығындардың орнын толық
толтыру мақсатында еңбекақы бағаның өсу индексіне пропорционалды
көбейтіледі. Жартылай автоматты, жалпы нарық елдерінде кеңінен қолданады.
Оның мәні бағаның өсуін есепке ала отырып еңбекақыны көбеюі туралы ұсынған
шаралар жалпы ел деңгеінде тұтастай қабылданады. Мұндай келісімдер әдетте
кәсіподақтар, жұмыс берушілер, мемлекет және сарапшы ғалымдардың қатысуымен
жасалынады. Кейін кәсіпорын оны өздерінің тиімді шамада көбінесе ұжымдық
шартқа отырумен жүзеге асырылады. Бұндай тәртіп индекстер жағдайын нақты
жағдайда қаржы мүмкіншілегіне және еңбек қатынастарына лайықтап жүргізуге
мүмкіндік береді. Біздің еліміздің үкіметі жұмысшылардың барлық
категорияларына қайта-қайта төменгі жалақы деңгейін көтеруге бара алмайды.
Себебі оның көтерілуі қосымша бюджет қаражатын қажет ететін
зейнетақылардың, стипендиялардың, жәрдемақылардың және де басқа әлеуметтік
төлемдердің өсуіне әкеп соқтырады. Ал бюджет мүмкіншілігі шамалы ғана.
Сондықтан еңбекақыны тауарлар мен қызметтердің нақтылы көбеюінсіз одан ары
көтеру инфляцияның өсуіне әкеп соқтырады. Қалыптасқан жағдайда проблеманы
шешудің бір жолы адрестік ( атаулы ) әлеуметтік қорғауға көшу, яғни
халықтың барлық категорияларын қорғаудан табыстарды ең төменгі жалақы
деңгейі бойынша жан басына шаққанда одан төмен нақты адамдарды қорғауға
көшу болып табылады.
Әлеуметтік саланың көрсеткіштеріне тоқтала кетсек. Әлеуметтік дамудың
жалпылама көрсеткіші болып халықтың өмір сүру деңгейі табылады және жеке
адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерінің қанағаттандыру
дәрежесі есептелінеді.
Халықтың өмір сүру деңгейіне әсер ететін факторлар:
• адамдардың өмір сүруіне қажетті материалдық жағдайлар (азық-түлік,
киім-кешек, тұрғын-үй);
• жұмыс күшін қайта өндіру және денсаулықты белгілі бір деңгейде
ұстау қажеттіліктері;
• адамның әлеуметтік, мәдени және рухани дамуын жетілдіру және жан-
жақты дамыту.
Халықтың өмір сүру деңгейінің негізгі көрсеткіштері :
• натуралдық және құндық көрсеткіштер :
а) туу және өлу коэффиценті;
ә) денсаулық жағдайы (өмір ұзақтығы, кейбір аурулардың пайыздық
үлесі);
б) жұмысбастылық (жұмыссыздық деңгейі, жұмыс аптасының ұзақтығы);
в) жеке адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткіштері);
ғ) қоршаған ортаның жағдай;
г) тұтыну қоры;
д) тұтынушылардың әртүрлі игіліктер мен қызметтерді тұтыну көлемі;
ж) халықтың жинақ ақшасы;
• салыстырмалы және үлестік көрсеткіштер :
а) орташа еңбек ақы;
ә) зейнетақы мен стипендиялардың орташа көрсеткіштері;
б) жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
в) отбасының бір мүшесіне шаққандағы ақшалай табыстар;
ғ) жан басына шаққандағы денсаулық ақтауға жұмсалатын шығындар;
г) оқып жүрген бір адамға шаққандағы жұмсалатын шығындар.
• сапалық көрсеткіштер :
а) жан басына шаққанда негізгі азық-түлік өнімдерін тұтыну;
ә) көп қабатты үй көлемі және оның жалпы үйлердегі үлесі;
б) жан басына шаққанда ауыз суды пайдалану көрсеткіштері;
в) спорттық ғимараттардың 10 000 адамға шаққандағы саны;
ғ) ауруханалар және ауруханалық-санаториялық керуерт (төсек) орын саны;
г) бала-бақшаларға баратын мектеп жасына дейінгі балалардың үлесі;
д) бір сыныптағы оқушылар саны
Халықтың өмір сүру деңгейінің дәрежесін анықтау үшін баланстық кестелер
қолданылады. Олардың ең негізгісі халықтың ақшалай және кіріс және шығыс
балансы. Баланс үш бөлімнен тұрады:
• халықтың ақшалай табыстарының барлығы, оның ішінде:
а) еңбек ақы;
ә) әлеуметтік трансферттер;
б) меншіктен түсетін табыстар;
в) кәсіпкерліктен түсетін табыстар.
• ақшалай шығыстардың барлығы , оның ішінде:
а) тауарлар мен қызметтердің төлемі;
ә) міндетті төлемдер;
б) банктерге ақша жинау мен бағалы қағаздарды сатып алу;
в) валюта сатып алу.
3) халықтың қолындағы ақшаның өсуі (+) немесе кемуі (-)
1. 2 Елдің әл-ауқатын жетілдіру – экономикалық өсудің негізгі
факторы ретінде
Қазіргі жаһандану және интернационализация жағдайында тиімді
экономикалық даму, ең алдымен, әлеуметтік факторлардың қолдануымен
байланысты. Әлеуметтік факторлар ең маңызды да күрделі болып табылады,
себебі олар ұдайы өзгерісте болады. Экономиканың әлеуметтік бағдарлануының
күшеюі көптеген түрде көрініс табады. Ең алдымен, ол экономикалық дамудың
нақты ақырғы нәтижелерге қол жеткізу – тұрғындардың мұқтаждары мен
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қайта бағдарланумен анықталады.
Әлеуметтік факторларды құрушы, дамытушы және жүзеге асырушы әлеуметтік
потенциалының өсуі еліміздің әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуына үлкен
әсер береді [4, 11 б.].
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында айтарлықтай қысқа уақыт
аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ [5, 5
б.]. Елдің сапалық тұрғыда өсуі алдымен адам капиталының өсуімен байланысты
болмақ.
Адам дамуының негізгі идеялары, осы заманғы көптеген өзге идеялар
сияқты, негізінен соны емес, тек олар жаңа көзқарасты немесе ескі мұраға
қолданылатын өзге тәсілді ғана көрсетеді. Адам дамуы тұжырымдамасының
бастауларын адамзат тарихының ерте кезеңдерінен, көптеген мәдениеттер мен
діндерден байқауға болады. Мәселен, Аристотель былай айтқан, молшылық біз
іздегендей игілік болып табылмайтыны анық, ол тек қайсыбір басқа нәрсені
іздеу үшін ғана пайдалы (цитата 1994 жылғы БҰҰДБ адам дамуы туралы
Баяндамасынан келтіріліп отыр [6, 14-б.]).
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мәселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген [7, 8-б.]. Адамды
қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп өкілдерінің
туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың жақтастары,
мәселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін тұжырымдау арқылы
тұтыну ұстанымының (тәртібінің) теориясына тұспа-тұс жақындады [8, 8-б.].
Экономикадағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушылардың бірі А.
Маршалл байлық жинауды адамның дамуымен тікелей сабақтастырды. Ол былай
деген: “Байлықты өндіру – адам тіршілігін ұстаудың, оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен дене, ақыл-ой және рухани күштерін дамытудың құралы
ғана. Ал адамның өзі – осы байлықты өндіретін негізгі құрал және ол
байлықтың түпкі мақсаты болып қызмет атқарады...” [9, 246-б.].
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары Дж.М. Кейнс экономикалық өсудің аса маңызды
шарттары (жағдайлары) ретінде адам қабілеттерінің дамуы мен іске асуын,
сондай-ақ оның жеке таңдауының мүмкіндіктерін ұлғайтуды бөліп атады [10, 9-
б.]. Ұзақ уақытқа созылған осы кезең аралығында экономикалық ой-пікір жалпы
материалдық жинақтау саласында жүріп жатқан үдерістердің ықпалында болып
келді. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық факторлар прогрестің
әмбебап және айқындаушы факторлары ретінде қаралды. Алайда дәл сол
материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау экономикадағы
адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Э.Денисон туындыларының айналасындағы айтыс-талқылаулар зерттеуші
еңбектерінің негізі болды, Э. Денисон көлемді статистикалық материалдар
бойынша техникалық жаңа енгізілімдерді, еңбекті пайдалану мен өндіріс
жабдығының ауқымдарын (масштабтарын) кеңейту ХХ ғасырда АҚШ-та ең қолайлы
жағдайда нақты ұлттық өнімді ұлғайтудың тек жартысын ғана қамтамасыз ете
алатындығын дәлелдеді. Осы идеяның негізінде Т. Шульцтің ізбасарлары адам
капиталы тұжырымдамасын жасады.
“Адам капиталы” факторын даралау бұған дейін тұтынушы және өндірмейтін
сала ретінде қаралып келген білім, ғылым, денсаулық сақтау салаларының
экономикалық ролін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Э. Денисонның деректері
бойынша, Еуропа елдері мен АҚШ-та ұлттық табыстың өсіміндегі білім берудің
үлесі 12-29 %- ды құрайды [11, 111 б.].
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол Адам ресурстарының
дамуына жәрдемдесу – адам капиталын барынша ұлғайту және демографиялық
мәселелерді, жұмыспен қамтылу, денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену,
тұрғын үй, білім алу, кадрлар даярлау және т.б. қоса есептегенде, оны
экономикалық және әлеуметтік даму мақсаттарын да тиімді пайдалануға
жәрдемдесу.
ХХІ ғ. табалдырығында “адам капиталының” ролі экономикалық өсудің басты
қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%-ы, табиғи қорларға – 20 %-ы, “адам капиталына” 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды. [12, 111 б.].
Адам дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама әлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік экономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Әлеуметтік құқықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне әлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған және таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы қарапайым түсінікпен тұжырымдалады:
мемлекет рыноктық қатынастардың мүмкіндік әрекетінен тыс шараларды іске
асыруы тиіс.
Әлеуметтік рынокты экономика тәжірибесінен Қазақстан экономикасына
қажетті тәжірибесі ретінде бәсекелестің жан-жақты дамуын жетілдіру. Бұл
ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін әлеуметтік саясат контекстінде
жетілдіруіне маңызды экономикалық теория болып табылады. Шектеулі қорлар
жағдайында маңызды мәселе, әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қажетті
шығындар мен өндірістің дамуына жұмсалатын қаржылардың арнасындағы тиімді
қатынасты реттеу болып табылады. Бұл ара қатынастың тепе-теңдігінің бұзылуы
әлеуметтік-экономикалық жүйенің бұзылуына әкеліп соғады [13, 13б.].
Сондықтан әлеуметтік экономика - экономикалық өсудің механизімінің
тиімді пайдалануына және халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге
жағдай туғызады. Бұл кезде келесі қиын мәселе туындайды, яғни рыноктық
экономика принципін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру шараларымен
үйлестіру.
Адам дамуы тұжырымдамасында “мүмкіндіктерді ұлғайту” мен “таңдау
еркіндігі” ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру және денсаулық, білім және “лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау”. Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен- өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал “ресурстарға бақылау жасау” осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады. [14, 43б.]
Экономикалық сөздіктерде “әл-ауқат” ұғымы – “халықтың қажетті
материалдық және рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен және
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне және
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Әл-ауқат
тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді” [15,
54б.]. Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: “Әл-ауқат дегеніміз – толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Әл-ауқатты мемлекет – елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам” [16, 45].
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнімінің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді. Яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен салыстырғанда
ЖІӨ не ЖҰӨ көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтау
кезінде ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар бойынша немесе осы
көрсеткішті есептеуде баға факторын және өзге де құрылымдық өзгерістерді
есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілетін қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) сондай-ақ ел азаматтарының шет
елдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен табыстарын
шегеріп тастайды [17, 45б.].
Экономикалық өсу факторлары өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді.
Ұсыныс факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік-экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыруы (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі – ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайда ұдайы өндіріс жағдайлары шарасыздан
нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ
мерзімді бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі –
техникалық прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру.
Өндірісті қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың
шектеулілігінен туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып
табылады. Қарқынды экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымдарын ұлғайту
анағұрлым ілгерішіл техниканы, озық технологияларды, ғылым жетістіктерін
қолданудың, сондай-ақ кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен
жүреді. Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда
экономиканың өсу қарқынының өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-
техникалық прогресс жұмыссыздықты тудыруы мүмкін.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алуы ықтимал.
Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын пайдалану
тиімділігінің ұдайы өсу жағдайдарында, яғни өндірістің қарқынды сипаты
кезінде қамтамасыз етіледі. Экономикалық өсуді сипаттайтын индикаторлар
болып табылатындар: ЖІӨ нақты өсуі, халық табыстарының нақты өсуі, инфляция
деңгейі, валютаның айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және ЖІӨ
қатысты үкіметтің сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда балансы (экспорт,
импорт және сауда сальдосы), экономикаға тартылатын инвестицияларлың нақты
өсуі, сондай-ақ экономика салалары мен экономикалық қызмет түрлері бойынша
тауарлар және көрсетілетін қызметтер өндірісінің өсу қарқындары.
Көптеген жылдар бойы экономикалық өсу саясат әзірлеу жөніндегі мамандар
мен саяси жетекшілер қолданатын негізгі мақсаттық көрсеткіштердің бірі
болып саналып келді, олар тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің саны
неғұрлым көп болса, адамдардың тұрмыс деңгейі де соғұрлым арта түседі деген
терең тамыр жайып қалыптасқан көзқарасқа сүйенді, және мұндай тәсіл ең озық
тәсіл деген пікірді ұстанды. Бұрын айтылғандай, адам дамуының тұжырымдамасы
экономикалық дамудың дәстүрлі теориясынан анағұрлым ауқымды. Экономикалық
өсудің дәстүрлі әдістері адам тұрмысының сапасын арттырумен емес, ал ЖІӨ
ұлғайтумен байланысты [8, 21б.].
Әлеуметтік сала негізінен әлеуметтік-экономикалық факторлардың бірі
ретінде әл-ауқаттың даму үдерісіндегі өзгерістердің таратушысы емес, ал
бенефициарийі ретінде қаралады. Мұнда халықтың қолайсыз жағдайлардағы
топтарына материалдық тауарлар мен қызмет көрсетулер ұсынуға баса назар
аударады да, барлық салаларда мүмкіндіктерін ұлғайтуды қарастырады.
Экономикалық өсу мен әлеуметтік сфера дамуы арасында қалаулы байланыс
орнатудың төрт тәсілі бар.
Бірінші тәсіл білімге, денсаулық сақтауға, кәсіптік даярлыққа
инвестицияларды ұлғайтуды, адам қабілеттерін іске асыруға және оның өндіріс
пен игіліктерді негізінен ақылы еңбек арқылы бөлуге қатысуына жәрдемдесуді
қамтиды. Екінші тәсілдің мәні экономикалық өсу мен адамзат дамуының
арасында тығыз байланыс орнату үшін шешуші жағдай ұлттық табыс пен байлықты
әділ бөлу болуы тиіс екендігімен тұжырымдалады. Табыс пен байлық әркелкі
бөлінетін жерлерде, ЖІӨ жоғары қарқынмен өсуі адамдар тұрмысына оң әсер
етпейді.
Үшінші тәсіл кейбір елдердің тіпті экономикалық өсу мен дұрыс бөлу орын
алмаған жағдайда да адам дамуында белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгендерін көрсетеді. Олар осындай жетістіктерге мемлекеттік әлеуметтік
шығындарды дәл ұйымдастыра білгендерінің арқасында жетті.
Төртінші тәсіл – адам мүмкіндіктерін, әсіресе әйелдер мүмкіндіктерін
ұлғайтуды мақсат тұтады, - ол экономикалық өсу мен адам дамуы арасындағы
байланысқа жетудің сара жолын көрсетеді. Мүмкіндіктерді ұлғайту адам
өмірінің барлық салаларында қатысуы тиіс. Егер адамдар өз таңдауын саяси,
қоғамдық және экономикалық салаларда жасауға құқылы болса, онда
экономикалық өсудің перспективалары анағұрлым орнықты, баянды болады және
адамдардың мүдделерін ескереді [18, 27б.].
Қазіргі кезде Шығыс Еуропа елдері үшін негізгі әлеуметтік көрсеткіштер
жүйесі әзірленді, олар мынадай блоктарды қамтиды:
- Халық және отбасы.
- Білім.
- Экономикалық белсенді халық және жұмыспен қамтылу.
- Қоғамның әлеуметтік құрылымы.
- Халықтың табыстары мен мүліктерін бөлу.
- Тұтыну.
- Денсаулық сақтау.
- Тұрғын үй.
- Мәдени қызмет.
- Дене шынықтыру, туризм және бос уақыт.
- Уақытты пайдалану.
- Әлеуметтік қорғау.
- Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетулер.
- Қоршаған ортаның хал-ахуалы.
- Еңбек шарттары (жағдайлары).
- Халықтың қоғамдық және саяси өмірге қатысуы.
- Әлеуметтік патология.
Осы жүйенің көрсеткіштерін есептеу үшін ақпараттың дәстүрлі дерек
көздерін пайдаланудан басқа уақыт бюджеттерін зерттеу нәтижелерін кеңінен
қолдану қажет.
1.3 Халықтың әлеуметтік жағдайын ұлғайтуын әдістері мен құралдары
Әлеуметтік саясатты іске асыру үшін мемлекеттік реттеудің түрлі
әдістері қолданылады. Құқықытық реттеу – мемлекеттік биліктің барлық
деңгейілерінде қабылданатын құқықтық кесімдер мен нормативтік құжаттар,
олардың қолдануылуы меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындарға
таратылады.
Қаржылық-кредиттік реттеу – қаржы ағындарын басқару жөніндегі
тұтқаларды пайдалану. Осы әдісті іске асырудың негізгі нысаны мемлекеттік
бюджетте солардың есебінен бюджеттік салалар – әлеуметтік орта салалары
қаржыландырылатын баптарды бөлу. Қаржылық реттеудің басқа нысаны – солардың
есебінен әлеуметтік саланың тиісті салалары қаржыландырылатын бюжеттен тыс
әлеуметтік: зейнетақы әлеуметтік сақтандыру, халықты жұмыспен қамту
қорларын құру.
Жекешелендіру, яғни әлеуметтік сала кәсіпорындарын жеке меншікке беру,
әдетте шектелген.
Мақсатты бағдарламалар – Қант диабеті, Мигрант, Кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес сияқты ең өткір әлеуметтік проблемалар бойынша
әлеуметтік бағытталған бағдарламалар. Олар да мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады.
Әлеуметтік саясат құралдары – әлеуметтік кепілдіктер, стандарттар,
тұтыну бюджеттері, еңбекақының ең төмен мөлшері және табалдырықтық
әлеуметтік шектеулер.
Әлеуметтік кепілдіктерде мемлекеттің азаматтардың алдындағы да,
азаматтардың мемлеккетің алдындағы міндеттері мен жауапкершілігі де
бекітілген: мысалы, мемлекеттік бюджеттен отбасы мен балаларды қолдау
бағдарламасын іске асыруға, білім беру мен мәдениет қызметтерін дамытуға
қаржы басымдық тәртіппен бөлінеді.
Әлеуметтік стандарттар – Конституцияда тегін берілуге кепілдік берілген
әлеуметтік қызметтердің нысандары мен мөлшерлерін әзірлеу. Әлеуметтік
стандарттар қаржы нормативтерін белгілеу үшін қажет, мысалы, Еңбек және
әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулысымен халық басына шаққанда
күнкқрістің ең төмен деңгейінің мөлшері белгіленеді.
Ең төменгі тұтыну бюджеті – әлеуметтік саясаттың маңызды элементі. Оның
көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, кірістер реттеледі, ол
әлеуметтік төлемдерде есептеледі. [35, 139б]
Біздің мемлекеттің Конститутциясында : Қазақстан Республикасы –
президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, - деп атап
көрсетілген.
- Қазақстан Республикасының Конститутциясы мемлекеттің Негізгі Заңы
ретінде төменднгіге қатысты негізгі ережелерді бекітеді:
- республиканың мемлекеттілігін;
- басқару нысанын;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілердің өзара
қатынастарының тәсілдерін;
- адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін;
Мемлекеттік құрылғы құрылымында мемлекеттік билікті заңдық, атқарушылық
және соттық бөлулер деп бар екенін атап өтеді. [35, 22б]
Мемлекеттік органдардың құзыреттілігі Конститутцияда анық бөлініп
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағытын анықтайтын және Қазақстанды ел ішінде және
халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның жоғары
лауазымды тұлғасы болып табылады. Елдің Президенті контитуциялық заңға
сәйкес, ҚР жасы толған азаматтарымен жалпы, тең және тікелей сайлау
құқығымен 7-жыл мерзімге сайланады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы
Республика Президенті Прокуратура
Парламент Премьер- Конституциялық
министр Кеңес
Сенат Мәжіліс Үкімет Жоғарғы Сот
Мәслихаттар Әкімдер
1-суретте экономикалық дамуға жауапты биліктің үш бұтағы белгіленген.
Мемлекеттік реттеу ғылыми негізделген тұжырымдамасыз мүмкін емес.
Тұжырымдама экономиканың басымдылығы мен мақсатындағы саясаты негізделуі
тиісті (2-сурет).
Экономикалық Әлеуметтік- Халық шар-
Экономиканы
саясат экономикалық уашылығы реттеу
мақсат мақсаттары
Мемлекеттік Нарықтық
реттеу реттеу
Макроэкономика Микроэкономика
Экономика
2 сурет - Мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы
2-суретте белгіленген байланыстар экономикалық мемлекеттік реттеудің
тұжырымдамаларының мәнін ашып көрсетеді.
Экономикалық мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы – бұл
макроэкономикалық, құрылымдық-инвестициялық және қоғамның шаруашылық
қызметін үйлестірудің нарықтық моделін және жоспарлы басымдылығын оңтайлы
пайдалану кезіндегі сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асыру бойынша
тиімді және практикалық бағыттын әзірлеу.
Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру кезінде төмендегілерді анықтау қажет:
– басымдық мәселелері;
– мемлекеттік реттеудің сипаты мен деңгейіне сәйкес келетін
құралдардың жиынтығы.
– Мына негізгі сегіз құралды бар:
– болжау және стратегиялық жоспарлау;
– қаржылық-бюджеттік реттеу;
– салықтық реттеу;
– ақша-кредиттік реттеу;
– бағалық реттеу;
- кедендік-баж реттеуі;
- нормативтік-тарифтік реттеу;
- әкімшілік-құқықтық және лицензиялық реттеу. [35, 27б]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқарылу жағдайына талдау
2010 жылғы бюджеттің атқарылуы Елбасы тапсырған Қазақстанның 2020 жылға
дейінгі негізгі даму бағыттары бойынша жүзеге асырылды.
Бюджет саясаты тек дағдарысқа қарсы шараларды қолдауға ғана емес,
сонымен қатар макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік қаржының
орнықтылығын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Елбасының Үндеуінен туындайтын еліміздің азаматтарының өмір сүру
деңгейін арттыру, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу, индустриялық-
инновациялық даму, шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін
дамыту жөніндегі іс-шараларды іске асыру үшін 2010 жылы бюджеттің кіріс
бөлігін арттыру жөнінде шаралар кешені қабылданды.
Кесте 1 - 2010 жылғы мемлекеттік бюджет түсімдерінің атқарылуы
млрд.теңге
Ескетпе: www.minfin.kz
Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану жөнінде жаңа
тұжырымдама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz