Иракқа жасалған Ағылшын-Америка жорығы және нәтижесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.7
1.тарау.1990.2003ж.ж. Ирак дағдарысы және халықаралық қатынастар.
1.1. 1990 ж. Саддам Хусейннің Кувейтке қатысты озбырлық саясаты және
Кувейтті басып алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты ... 12.21
1.3.Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және жаппай қыру қаруы туралы мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.тарау. Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери қимылдары және Ирактағы
өзгерістер.
2.1. 2003 ж. АҚШ пен одақтастарының Иракқа қарсы шабуылы және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.31 2.2.Ирактағы саяси әлеуметтік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.37
2.3. Ирак мәселесі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46.48
1.тарау.1990.2003ж.ж. Ирак дағдарысы және халықаралық қатынастар.
1.1. 1990 ж. Саддам Хусейннің Кувейтке қатысты озбырлық саясаты және
Кувейтті басып алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты ... 12.21
1.3.Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және жаппай қыру қаруы туралы мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.тарау. Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери қимылдары және Ирактағы
өзгерістер.
2.1. 2003 ж. АҚШ пен одақтастарының Иракқа қарсы шабуылы және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.31 2.2.Ирактағы саяси әлеуметтік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.37
2.3. Ирак мәселесі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46.48
Бітіру жұмысының тақырыбы- Иракқа жасалған Ағылшын, Америка жорығы және нәтижесі. Қазіргі күні әлем қауіпсіздігі қиын да қарама- қайшылықтарға толы кезеңдердің бірін бастан кешіруде. Оған басты себеп халықаралық терроризм, жаппай қырып жою қаруы, мемлекеттердің бір-бірінен қалыспай қарулануы сияқты, бүгінгі таңда адамзат қоғамында белең алып, әрбір мемлекеттің қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған глобальді проблемалардың болуы1. Сонымен қатар бүгінде батыс пен араб әлемі арасында қарама қайшылықты мәселер жетерлік. Әсіресе 2001ж. 11 қыркүйекте, қаралы бейсенбіде жасалған террористік актілерден кейін Жордж Буш ең алдымен мұсылман елдеріне тісін қайраған болатын. Сондай өз шешімін таба алмаған мәселенің бірі ушығып, 2003жылы 20 наурызда бірнеше жылға созылған Ирак төңірегіндегі дипломатиялық соғыс аяқталып, әлем шын соғыстың куәгері болды. Бұл күні АҚШ және оның жақтастары Иракқа ашық соғыс жариялады. Заңдар мен логика орнына күш қолдану кезеңі туды. Осылайша Парсы бұғазында басталған екінші соғыстан кейін әлем қауіпсіздігі қалай шешілетіндігі үлкен сұрақ тудырды. Бітіру жұмысының мақсаты- осы соғысқа дейінгі Ирак пен АҚШ қарама қайшылықтарын, соғыстың себебі мен нәтижесін, халықаралық қауымдастық көзқарасын, әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуші бірден бір ұйым ретіндегі БҰҰ-ның бұл мәселені шешудегі ролін ашып көрсету.
Жалпы, соғысқа тікелей себеп болған 1979 жылдан бері Ирак халқына басшы болып келе жатқан Саддам Хусейннің диктаторлық жүйесі мен Иракта жаппай қырып жою қаруы бар деген дәлелдер. Бірақ-та бұл себептерден басқа да АҚШ пен оның одақтастарының жеке мақсаттары да болды. Оның бірі Ирактағы бай мұнай қоры. Соғыс басталмай жатып-ақ АҚШ-тағы алып-алып мұнай компаниялары Ирактағы мұнай ошақтарын бөлісуді жоспарлап қойған болатын. БҰҰ-ның, әлем халқының қарсылығына қарамастан кіші Жордж Буш Атлант мұхитындағы Азорск аралдарында кездесу шақырып, Ирак мәселесін бейбіт жолмен шешу мүмкін емес деп шешті. Онда кездескен үштік басшылары яғни, АҚШ, Ұлыбритания, Португалия басшылары БҰҰ –на ультиматумды түрде шарт қойып, тез арада шешім қабылдауды талап етті. Бұл соғысты кейінге шегеру мүмкін емес еді, себебі наурыз соңында Ирак жерінде қатты ыстық басталып, құмды желге айналатын еді, ал бұл болса әскери операцияларға айтарлықтай кедергі келтіреді, және Жордж Буш ел алдында беделін жоғалтар еді.
Жалпы, соғысқа тікелей себеп болған 1979 жылдан бері Ирак халқына басшы болып келе жатқан Саддам Хусейннің диктаторлық жүйесі мен Иракта жаппай қырып жою қаруы бар деген дәлелдер. Бірақ-та бұл себептерден басқа да АҚШ пен оның одақтастарының жеке мақсаттары да болды. Оның бірі Ирактағы бай мұнай қоры. Соғыс басталмай жатып-ақ АҚШ-тағы алып-алып мұнай компаниялары Ирактағы мұнай ошақтарын бөлісуді жоспарлап қойған болатын. БҰҰ-ның, әлем халқының қарсылығына қарамастан кіші Жордж Буш Атлант мұхитындағы Азорск аралдарында кездесу шақырып, Ирак мәселесін бейбіт жолмен шешу мүмкін емес деп шешті. Онда кездескен үштік басшылары яғни, АҚШ, Ұлыбритания, Португалия басшылары БҰҰ –на ультиматумды түрде шарт қойып, тез арада шешім қабылдауды талап етті. Бұл соғысты кейінге шегеру мүмкін емес еді, себебі наурыз соңында Ирак жерінде қатты ыстық басталып, құмды желге айналатын еді, ал бұл болса әскери операцияларға айтарлықтай кедергі келтіреді, және Жордж Буш ел алдында беделін жоғалтар еді.
1)Иракский кризис.Международный и региональный контекст.Ответственный редактор Е.С.Мелкумян.Институт стран Азии и Африки при МГУ, институт изучения Израиля и Ближнего Востока. Москва 2003. 196 бет.
2)Республика Ирак в системе международных отношений(80-е годы ΧΧ века-начало ΧΙ века). Издательство Кисинг Информационные системы. Москва 2002.261бет.
3)Новейшая история стран Азии и Африки ΧΧ век. Под редакцией доктора исторических наук А.М.Родригеса.Часть 1. Москва 2003.Издательство Центр.Владос.
4)История стран Азии и Африки в новейшее время.(1918-2000)Ю.А.Трошин. Москва: Издательство “Весь мир”, 2004.-608бет.
5)Олег Озеров. Post Arafat-Ближний Восток.Проблемы внешней безопасности, политики, и дипломатии// Международная жизнь.-2004.№11-12.стр 25-33.
6)Международная жизнь. Александр Шумилин, США против “стран изгоев” на Ближнем Востоке:Кто под прицелом.№7,2003.58-74 беттер.
7)Андрей Кокошин. Война и мир в первой четверти двадцать первого века.№4,2003.237-44беттер.
8)Международная жизнь. Александр Лукин, Россия, США, Китай, и война в Ираке// Международная жизнь.-2003 №4. стр 96-115.
9) Александр Коновалов. Ирак- пейзаж после битвы// Международная жизнь.-2003 №8, стр 28-43.
10) Владимир Титоренко.Ирак после полугода окупаций// Международная жизнь.- 2003.№9-10, стр 48-60.
11) А. Гушер. Ирак:Война и ее последствия.Новая угроза дестабилизации международных отношений// Азия и Африка сегодня.-2003№6, стр 2-7 .
12)Цянь Сяоюнь (КНР) Война в Ираке-вызов системе международных отношений// Азия и Африка сегодня.-2004.№1, стр 58-61 .
13)М. Третьяков.Ирак в контексте мировой и региональной политики// Азия и Африка сегодня.-2003.№1,стр 60-61 .
14)М. Ражбадинов. Был ли причастен Саддам Хусейн к международному терроризму// Азия и Африка сегодня.-2003.№5, стр 13-15 .
15)Дмитрий Зеленин. Дочь Саддама готовится в президенты. Быль или сказка// Эхо планеты.-2004. №30 (849) стр18-20 .
16) Игорь Жуков. Война которую так хотел Буш// Эхо планеты.-2003. №13, стр 2-9 .
17)Григорий Кубатьян. Автостопом по послевоенному Ираку// Эхо планеты.-2003.№36 (803) стр 26-28 .
18) Дмитрий Зеленин. Багдад-если завтра война// Эхо планеты.-2003 №10 (777)
19) Александр Плахов. США:скандал набирает обороты// Эхо планеты.-2004 №20(839) стр 18-20.
20) Иван Иванов. Буш корректирует свой курс в Ираке// Эхо планеты.-2003.№49(816) стр 11-13.
21)С.А.Михайлов. Иракский кризис в трансатлантических отношениях// США, Канада. Айлық журнал.-2004. №10, стр 37-50.
22)О.В.Теребов. США-Ирак:Триумф, провал или тупик? // США, Канада. (экономика, политика, культура).-2004.№12, стр 75-89.
23)Мурат Лаумуллин. Каждый сам за себя// Континент.-2003,№6 (93)19ноябрь-2 декабрь.стр 5-8.
24)Евгений Пастухов. Иракский гордиев узел// Континент.-2003, 16 июль-11август. №14(101)стр 12-15.
25)Евгений Пастухов.За фасадом теракта// Континент.-2003, №22(109) 19ноябрь-2 декабрь.стр 23-26.
26)Василий Иванов. Казахстанские миротворцы// Континент.-2003 №16(103) 26 август-8 сентябрь.
27)Серик Муташев. Война на два фронта// Континент.-2003.№13. (100)2-15июль.стр1-6.
28)Владимир Сергиенко. Альтернативы нет// Континент.-2003.№10(97)21 май-3 июнь.стр19-23.
29)Рустем Лебеков.Голос войны// Континент.-2003.№2(89) 29 январь-11февраль.стр3-7.
30)Абай Тұрсынов.Готовность номер один// Континент.-2003.№11(89) 4-17 июнь.стр16-19.
31)Евгений Пастухов.То ли еше будет?// Континент.-2003 №15(102) 12-25август.стр25-28.
32) За двумя зайцами.// Континент.-2003 №18(105)24сентябрь-7 октябрь.
33)Султан Акимбеков. Как не ударить лицом в грязь// Континент.-2003№19(106) 8-21 октябрь.
34)А.Чеботарев. Казахстан: уроки войны США с Ираком.Саясат, информационно-аналитический журнал.-2003.№5 май.стр13-17.
35)Виталий Шлыков.Две Иракские войны-почему “шок и трепет” не “Буря в пустыне”// Новое время.-2003. №10. стр5-11.
2)Республика Ирак в системе международных отношений(80-е годы ΧΧ века-начало ΧΙ века). Издательство Кисинг Информационные системы. Москва 2002.261бет.
3)Новейшая история стран Азии и Африки ΧΧ век. Под редакцией доктора исторических наук А.М.Родригеса.Часть 1. Москва 2003.Издательство Центр.Владос.
4)История стран Азии и Африки в новейшее время.(1918-2000)Ю.А.Трошин. Москва: Издательство “Весь мир”, 2004.-608бет.
5)Олег Озеров. Post Arafat-Ближний Восток.Проблемы внешней безопасности, политики, и дипломатии// Международная жизнь.-2004.№11-12.стр 25-33.
6)Международная жизнь. Александр Шумилин, США против “стран изгоев” на Ближнем Востоке:Кто под прицелом.№7,2003.58-74 беттер.
7)Андрей Кокошин. Война и мир в первой четверти двадцать первого века.№4,2003.237-44беттер.
8)Международная жизнь. Александр Лукин, Россия, США, Китай, и война в Ираке// Международная жизнь.-2003 №4. стр 96-115.
9) Александр Коновалов. Ирак- пейзаж после битвы// Международная жизнь.-2003 №8, стр 28-43.
10) Владимир Титоренко.Ирак после полугода окупаций// Международная жизнь.- 2003.№9-10, стр 48-60.
11) А. Гушер. Ирак:Война и ее последствия.Новая угроза дестабилизации международных отношений// Азия и Африка сегодня.-2003№6, стр 2-7 .
12)Цянь Сяоюнь (КНР) Война в Ираке-вызов системе международных отношений// Азия и Африка сегодня.-2004.№1, стр 58-61 .
13)М. Третьяков.Ирак в контексте мировой и региональной политики// Азия и Африка сегодня.-2003.№1,стр 60-61 .
14)М. Ражбадинов. Был ли причастен Саддам Хусейн к международному терроризму// Азия и Африка сегодня.-2003.№5, стр 13-15 .
15)Дмитрий Зеленин. Дочь Саддама готовится в президенты. Быль или сказка// Эхо планеты.-2004. №30 (849) стр18-20 .
16) Игорь Жуков. Война которую так хотел Буш// Эхо планеты.-2003. №13, стр 2-9 .
17)Григорий Кубатьян. Автостопом по послевоенному Ираку// Эхо планеты.-2003.№36 (803) стр 26-28 .
18) Дмитрий Зеленин. Багдад-если завтра война// Эхо планеты.-2003 №10 (777)
19) Александр Плахов. США:скандал набирает обороты// Эхо планеты.-2004 №20(839) стр 18-20.
20) Иван Иванов. Буш корректирует свой курс в Ираке// Эхо планеты.-2003.№49(816) стр 11-13.
21)С.А.Михайлов. Иракский кризис в трансатлантических отношениях// США, Канада. Айлық журнал.-2004. №10, стр 37-50.
22)О.В.Теребов. США-Ирак:Триумф, провал или тупик? // США, Канада. (экономика, политика, культура).-2004.№12, стр 75-89.
23)Мурат Лаумуллин. Каждый сам за себя// Континент.-2003,№6 (93)19ноябрь-2 декабрь.стр 5-8.
24)Евгений Пастухов. Иракский гордиев узел// Континент.-2003, 16 июль-11август. №14(101)стр 12-15.
25)Евгений Пастухов.За фасадом теракта// Континент.-2003, №22(109) 19ноябрь-2 декабрь.стр 23-26.
26)Василий Иванов. Казахстанские миротворцы// Континент.-2003 №16(103) 26 август-8 сентябрь.
27)Серик Муташев. Война на два фронта// Континент.-2003.№13. (100)2-15июль.стр1-6.
28)Владимир Сергиенко. Альтернативы нет// Континент.-2003.№10(97)21 май-3 июнь.стр19-23.
29)Рустем Лебеков.Голос войны// Континент.-2003.№2(89) 29 январь-11февраль.стр3-7.
30)Абай Тұрсынов.Готовность номер один// Континент.-2003.№11(89) 4-17 июнь.стр16-19.
31)Евгений Пастухов.То ли еше будет?// Континент.-2003 №15(102) 12-25август.стр25-28.
32) За двумя зайцами.// Континент.-2003 №18(105)24сентябрь-7 октябрь.
33)Султан Акимбеков. Как не ударить лицом в грязь// Континент.-2003№19(106) 8-21 октябрь.
34)А.Чеботарев. Казахстан: уроки войны США с Ираком.Саясат, информационно-аналитический журнал.-2003.№5 май.стр13-17.
35)Виталий Шлыков.Две Иракские войны-почему “шок и трепет” не “Буря в пустыне”// Новое время.-2003. №10. стр5-11.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ
УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
АЙМАҚТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Иракқа жасалған Ағылшын-Америка жорығы және нәтижесі.
Орындаған:
4-курс, 408-топ студенті
Бақытбекова Н.Б.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., проф. Қожахмет-ұлы К.
Қорғауға жіберілді:
ХҚФ деканы
т.ғ.к., доцент Нарбекова Б.М.
________________2006 ж.
Қорғауға жіберілді:
“Аймақтану” кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор Қадыржанов Р.Қ.
________________2006 ж.
Алматы, 2006
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .4-7
1-тарау.1990-2003ж.ж. Ирак дағдарысы және халықаралық қатынастар.
1.1. 1990 ж. Саддам Хусейннің Кувейтке қатысты озбырлық саясаты және
Кувейтті басып алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-12
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты ... 12-21
1.3.Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және жаппай қыру қаруы туралы
мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2-25
2-тарау. Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери қимылдары және Ирактағы
өзгерістер.
2.1. 2003 ж. АҚШ пен одақтастарының Иракқа қарсы шабуылы және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-31
2.2.Ирактағы саяси әлеуметтік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-37
2.3. Ирак мәселесі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 2-44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-48
Кіріспе.
Бітіру жұмысының тақырыбы- Иракқа жасалған Ағылшын, Америка жорығы
және нәтижесі. Қазіргі күні әлем қауіпсіздігі қиын да қарама-
қайшылықтарға толы кезеңдердің бірін бастан кешіруде. Оған басты себеп
халықаралық терроризм, жаппай қырып жою қаруы, мемлекеттердің бір-бірінен
қалыспай қарулануы сияқты, бүгінгі таңда адамзат қоғамында белең алып,
әрбір мемлекеттің қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған глобальді
проблемалардың болуы1. Сонымен қатар бүгінде батыс пен араб әлемі
арасында қарама қайшылықты мәселер жетерлік. Әсіресе 2001ж. 11
қыркүйекте, қаралы бейсенбіде жасалған террористік актілерден кейін Жордж
Буш ең алдымен мұсылман елдеріне тісін қайраған болатын. Сондай өз
шешімін таба алмаған мәселенің бірі ушығып, 2003жылы 20 наурызда бірнеше
жылға созылған Ирак төңірегіндегі дипломатиялық соғыс аяқталып, әлем шын
соғыстың куәгері болды. Бұл күні АҚШ және оның жақтастары Иракқа ашық
соғыс жариялады. Заңдар мен логика орнына күш қолдану кезеңі туды.
Осылайша Парсы бұғазында басталған екінші соғыстан кейін әлем
қауіпсіздігі қалай шешілетіндігі үлкен сұрақ тудырды. Бітіру жұмысының
мақсаты- осы соғысқа дейінгі Ирак пен АҚШ қарама қайшылықтарын, соғыстың
себебі мен нәтижесін, халықаралық қауымдастық көзқарасын, әлемдегі
қауіпсіздікті қамтамасыз етуші бірден бір ұйым ретіндегі БҰҰ-ның бұл
мәселені шешудегі ролін ашып көрсету.
Жалпы, соғысқа тікелей себеп болған 1979 жылдан бері Ирак халқына басшы
болып келе жатқан Саддам Хусейннің диктаторлық жүйесі мен Иракта жаппай
қырып жою қаруы бар деген дәлелдер. Бірақ-та бұл себептерден басқа да АҚШ
пен оның одақтастарының жеке мақсаттары да болды. Оның бірі Ирактағы бай
мұнай қоры. Соғыс басталмай жатып-ақ АҚШ-тағы алып-алып мұнай
компаниялары Ирактағы мұнай ошақтарын бөлісуді жоспарлап қойған болатын.
БҰҰ-ның, әлем халқының қарсылығына қарамастан кіші Жордж Буш Атлант
мұхитындағы Азорск аралдарында кездесу шақырып, Ирак мәселесін бейбіт
жолмен шешу мүмкін емес деп шешті. Онда кездескен үштік басшылары яғни,
АҚШ, Ұлыбритания, Португалия басшылары БҰҰ –на ультиматумды түрде шарт
қойып, тез арада шешім қабылдауды талап етті. Бұл соғысты кейінге шегеру
мүмкін емес еді, себебі наурыз соңында Ирак жерінде қатты ыстық басталып,
құмды желге айналатын еді, ал бұл болса әскери операцияларға айтарлықтай
кедергі келтіреді, және Жордж Буш ел алдында беделін жоғалтар еді.
Жалпы, Ирак пен АҚШ арасындағы шиеленісті қарым-қатынас бұрыннан келе
жатқан болатын. 1990 жылы Иран Ирак соғысынан қарызға батып шыққан Ирак
көрші бай мемлекет Кувейттке басып кірген еді. Бұған дайын болмаған
Кувейт АҚШ-тан көмек сұрайды. Сауд Арабиясының сұранысымен АҚШ Арабия
шөлдеріне өзінің жарты миллиондық жаяу әскері мен авияциясын түсірді.
1990 жылы БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесі №678 жарғысын қабылдады, онда
1991жылдың 15 қаңтарына дейін Ирактың Кувейттен әскерлерін шығарсын деген
талап қойылды. Бірақ-та С.Хусейн бұл ұсыныстан бас тартып, талап мерзімі
біткен соң, каолиция күштері “Шөлдегі дауыл” операциясын бастады. Ол 42
күнге созылып, Америка авиациясы Ирак әскери күшін тез арада істен
шығарды. Американдықтар әскери қимылдардың Ирак территориясына ауысуынан
бас тартты, себебі Саддам Хусейннің әлсіреп қалған режимі құлайды деп
ойлады. 1994 жылы Ирак үкіметі Кувейттің тәуелсіздігін мойындады,
шекарасының демаркациясына келісті. Сөзсіз тізе бүгуден кейін БҰҰ АҚШ-
тың айтуымен Бағдат режиміне қатаң санкциялар енгізді. Ирактан мұнай,
басқа да шикізат өнімдерін шығаруға, және Иракқа дайын өнімдер мен
шикізаттар кіргізуге қатаң тиым салынды. Әсіресе қару-жарақ, әскери
заттар өткізу қатаң бақылауға алынды. Азық-түлік пен дәрі-дәрмектің
әкелінуіне тиым салынғанынан халық жапа шегіп, оған АҚШ- ты кінәләді.
Ирак Кувейтке басып кіруден шыққан шығындарды Кувейтке және басқа жапа
шеккен елдерге қайтарып беру керек болды.
Ирактың жеңілісімен аяқталған 1991 жылғы “Шөлдегі дауыл” операциясынан
кейін, Иракқа халықаралық қауымдастықтың көз тігуі тоқталған жоқ. Одан
кейінгі жылдары АҚШ Ирактың әскери өнеркәсібін бақылауда ұстай отырып, С.
Хусейнді БҰҰ-ның көптеген санкцияларын бұзды деп айып тақты. 1991 жылдан
1999жылға дейін БҰҰ-ның Қауіпсіздік комитеті Иракқа қатысты 13 жарғы
қабылдады. Ирак пен халықаралық күштер арасындағы қарым-қатынастар
1998жылдан бастап күрделене түсті, себебі Ирактың жаппай қырып жою қаруын
жоюға байланысты шарттарды орындауында күдікті жерлер пайда болды.
1998жылдың басында АҚШ –та тіпті “Иракты азат ету” заңы қабылданып, оған
президент Билл Клинтон қол қойды. 1998жылы желтоқсанда ағылшын және
Америка әскерлері Ирактағы нысаналарға соққы беріп, “Шөлдегі түлкі”
әскери іс-қимылдарын бастады. 1999-2000 жылдары Ирактың әуе шабуылы
қорғанысы күштері Англия мен Америка самолеттерін атқылайды, ал олар
болса жауап ретінде соққылар жасайды. 2000 жылы Ирак мұнайдан түскен
пайданы мүлдем тоқтатады. Халықаралық санкциялардан келген шығын 150млрд
долларға жетеді. Алайда Саддам Хусейн билігі бұрынғыша сақталып қала
береді. Ирактықтар Саддамды жақсы көрмесе де, олар ол орнатқан тәртіппен
жүруге үйренген еді. Үкімет халыққа барлық жағдайды жасамаса да, оларды
жұмыспен қамтамасыз етті, көшелерде тәртіпті сақтады, сумен, жарықпен,
арзан жанар- жағар маймен қамтамасыз етті. Жарты миллион Ирактық әскерде,
жүздеген мың адам мемлекеттік аппаратта БААС партиясының құрамында
қызмет етті. Миллиондаған адам өнеркәсіп саласында, әсіресе әскери салада
қызмет етті.
Сонымен бұл соғысқа тікелей себеп болған осы Саддам Хусейннің ел
басқару жүйесі мен АҚШ –тың Иракта жаппай қырып жою қаруы бар, оны
құртпаса әлем қауіпсіздігіне қауіп төнеді деген үрейі.
Бітіру жұмысының құрылымы- дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі
тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Бірінші тарауда жалпы 1990ж. Ирак дағдарысы мен 1990-2000ж.ж.
аралығындағы халықаралық қатынастар жайлы талданып жазылды. Ал екінші
тарауда Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери іс-қимылдары мен соғыстан
кейінгі орын алған өзгерістер тарауға өзек болды.
Бітіру жұмысының тақырыбының өзектілігі- қазіргі күні қауіпсіздік
мәселесі әрбір мемлекеттің саясатында маңызды орын алатыны шындық. Оған
себеп бүгінгі таңдағы әлемдік аренада болып жатқан өзгерістер мен адам
бойына қорқыныш әкелетін халықаралық терроризм, жаппай қырып жою қаруы
сияқты үрейлі мәселелердің болуы. Бұл мәселелердің бұл соғысқа тікелей
қатысы бар екендігі айтпаса да түсінікті.
Бітіру жұмысын жазу барысында әртүрлі әдебиеттер қолданылды, соның
бастылары:Ирак тығырығы, халықаралық қатынастар жүйесіндегі Ирак
республикасы сияқты Мәскеуде шыққан жаңа кітаптар. Сонымен қоса,
мәселенің пайда болғанына бірнеше жыл ғана болғандықтан газет, журналдар
өте көп қолданылды.
1.1.1990ж. С.Хуссейннің Кувейтке қатысты озбырлық
саясаты және Кувейтті басып алуы
1961 ж. Кувейт толық тәуелсіз мемлекет болды. Осыдан бастап-ақ Ирак
жақтан қауіп төнді. Сол кездегі Ирак басшысы Касем Кувейтке шекаралық
талаптарды алға тартты. Бұдан бұрын бұндай қарама қайшылықтар 1930 ж. да
болып еді. Кувейт басшысы Англиядан көмек сұрады. Ағылшын әскерлерінің
шағын бөлігі жедел түрде Кувейтке түсірілді. Бұл Иракты орнына қойды және
ол Кувейттің тәуелсіздігін мойындады. 1968 ж. Кувейт Сауд Арабиясы және
Ливанмен бірге шет елдерге мұнай шығаратын араб мемлекеттері ұйымы
құрамына кірді. Бұл мұнай нарығында әсерлі орын алуға себеп болды. Иран-
Ирак соғысында (1980-1988) Кувейт Иракқа қаржылай көмек көрсетті. Иран-
Ирак соғысы барысында әлемдегі жағдай өзгерді. Кеңес одағының әлсіреп,
одан кейін құлауы, Ресейдің қайтып ең мықты мемлекет атағын ұстап қала
алмайтындығы белгілі болғаннан кейін екі бағыттағы жүйе бір бағыттыға
ауысты.Өзгерістерді араб әлемі де сезді. Солтүстік пен оңтүстік арасында
қарсылық күшейді. Таяу және орта шығыстағы үстемдік АҚШ қолына өтті.
Бірақ осы уақыт ішінде Ирактың әскери шығыны тым өсіп, 100 млрд долларды
құрады. Ал сыртқы қарыз көлемі 60 млрд доллар болды. Шет елдерге мұнай
шығарудан келетін пайда күрт төмендеп кетті. Бұл тығырықтан шығу жолы ол
көрші жатқан бай елге басып кіру еді. Бұған тіпті жағдай да қолайлы
көрінді: 20 мыңдық Кувейт әскері еш қауіп төндірмеді. 1986 ж. әмір
парламентті таратып,оның жұмысын қайта шақыруға қарсы болды. Халықтың көп
бөлігі шетелдіктер, оның көбісі Кувейтте туса да еш азаматтық құқықтары
болмады.
1990
ж. 2 августте Ирак әскерлері Кувейтке басып кірді. Әмір мен оның жанұясы
елден қашты. Кувейт болса аннексияланып, С.Хусейннің құрметіне Аль
Саддамия деген Ирак провинциясы болып жарияланды. Оны Ирак үкіметі былай
түсіндірді: арабтарды империализмнен құтқару керек, ол үшін Кувейттегі
шетелдіктер орнатқан демократияны жойып, араб ұлтының бірлігін қолдайтын
ұлттық демократия орнату керек. Популистік лозунгтарды қолдана отырып,
Ирак үкіметі өздерін арабтардың көзқарастарын жақтаушылар ретінде
көрсетті. Осыдан кейін араб қоғамы алғашында С. Хусейнді батысқа қарсы
шыққан батыр деді, ал Ирак болса құрамында АҚШ пен Ұлыбритания бар 30
мемлекетпен соғысқан күшті ел деп қарады. С.Хуссейннің мақсаты үлкен
масштабтағы соғыстар және қазіргі заманғы қаруды, атом қаруын қоса
қолданып, ірі мемлекет құруды мақсат етті. Араб мемлекеттерінің ұлттық
күштері алдында, хусейндік Ирак Арабтық шығыстағы империализмге және
сионизмге қарсы шыққан бастаушы ретінде көрінді. Палестинаны азат ету
ұйымы, Йемен, Алжир, Ливия, Тунис, Судан, Иордания, Мавритания арабтары
Ирак жағында соғысқа шығуға дайын болды. Тек қана арабтар емес, Азия мен
Африканың басқа да елдері С. Хусейннің режимін қолдады. Бұл болса әскери
қақтығыстың оңтүстік пен солтүстік шиеленісінің өрши түсуіне әкелер еді.
1990 ж. АҚШ ұсынысымен БҰҰ
қауіпсіздік кеңесі Иракқа қарсы қатаң сауда-экономикалық санкциялар
енгізді. Ирак халықаралық блокадада қалды. Бірақ әлем қауымдастығы
Кувейттегі жағдайка тез назар аударып, 1990 ж. 7 августте Сауд
Арабиясының Шығыс провинциясына Американ әскерлері түсірілді. Оған
Франция, Великобритания, Египет, Сирия, т.б. елдер әскерлері қосылып,
780мың әскерді құрады. Американың әскери базалары және НАТО-ның европалық
державалар әскерлері Батыс Европаны Кеңес үкіметінен қорғауды кейінге
шегеріп, Иракты бомбалай бастады. НАТО-ның бомбашылары Турция әскери
базаларына орналасты. Сауд Арабиясының сұрауымен арабия шөлдеріне АҚШ
өзінің жарты миллиондық жаяу және авиациялық әскерін жіберді. Парсы
бұғазына АҚШ пен НАТО-ға мүше басқа да мемлекеттердің әскери кемелері
әкелінді. Кувейтті қолдап Египет, Сирия және Марокко өз әскери
контингенттерін орналастырды. Халықаралық күштерге Американ генералы
Норман Шварцкопф қолбасшылық етті. Одақтастар коалициясына 30-дан астам
мемлекет кірді. 1990 ж. 29 қарашада БҰҰ –ның қауіпсіздік кеңесі №678
жарғысын қабылдады. Онда 1991 ж. 15-ші қаңтарына дейін Ирактың өз
әскерлерін Кувейттен шығарылуы талап етілді. Бірақ Ирак үкіметі бейбіт
ұсыныстан бас тартты.
Талап ету мерзімі 1991 ж. 15 қаңтарда біткеннен кейін одақтастар
күштері “Шөл даладағы дауыл”әскери іс-қимылдарын бастады. Ол 42 күнге,
яғни 6 жұмаға созылды. Әрине, бұл соғыста Ирак жеңілді. Америка әуе
күштері Ирактың әскери күшін тез арада істен шығарды. Американдықтар
әскери қимылдардың Ирак территориясына ауысуынан бас тартты, олар С.
Хусейннің әлсіреп қалған режимі құлайды деп ойлады. Сонымен қатар, батыс
саясаткерлері сол кездегі жағдайда мүмкін болған Ирак үкіметінің
құлауынан қорықты және Парсы бұғазындағы саяси күштердің теңдігінің
бұзылуына жол бермеуге ұмтылды. Соғыс нәтижесінде 547 мыңдық Ирак
әскерлерінің топтары жойылды. Тек өлгендер саны 100 мыңнан асты.1991 ж.
28 ақпанда Ирактың БҰҰ-ның шарттарына келісіп, Кувейттен кетіп,
жеңілгенін мойындағаннан кейін, әскери іс-қимылдар, тоқтатылып Кувейт
азат етілді.
Кувейтті басып алумен Ирактықтар оны толық тонады, Кувейт
азаматтарның Ирак үкіметіне жазған арыздарының өзінде 162 млрд. доллар
көрсетілді. Ал басып кіруден шыққан жалпы шығын 240 млрд. долларды
құрады.Кувейтке келген шығынды қайтарып беру үшін БҰҰ-ның арнайы
комиссиясы құрылды. Оған қоса 12 мың тұтқын өлді, 15 мың адам із- түссіз
жоғалып кетті.1994 ж. Ирак үкіметі Кувейттің тәуелсіздігін, оның
территориялық бұзылмастығын мойындап, Ирак-Кувейт шекарасының
демаркациясына келісті.
Қарсылықсыз тізе бүгуден кейін БҰҰ АҚШ-тың айтуымен Бағдат
режиміне қатаң санкциялық жүйе енгізді. Ирактан мұнай, басқа да шикізат
өнімдерін шығаруға, және Иракқа дайын өнімдер мен шикізаттар кіргізуге
тыйым салынды. Әсіресе қару-жарақ, әскери заттар өткізу қатаң бақылауға
алынды. Азық-түлік пен дәрі-дәрмектің әкелінуіне тыйым салынғанынан халық
жапа шегіп, оған АҚШ-ты кінәләді. Ирак Кувейтке басып кіруден келген
шығындарды Кувейтке және басқа жапа шеккен елдерге қайтарып беру керек
болды.
Ирак Кувейтке басып кірер кезде арты не боларын ойламады. Мұнай
өңдеу мен қорыту зауыттарының 80%, мұнай құрылыстары,құбырлар басқа да
маңызды орындар қатты қирады. Жолдар, көпірлер, аэродромдар порттар
бұзылды. Соғыс кезінде Ирак азық-түліктің 50% жоғалтты.
“Шөлдегі дауыл” әскери іс-қимылдары кезінде 4 мың ирак танкілері,
2140 жуық артилериялық қару, 9 БТР және 44 самолет жойылды. Ирак әскерін
25-50 мың: дәлірек айтсақ 100 мыңнан астам адам қырылған. Ал одақтастар
күштерінен барлығы 737 мың адам жоғалған, 89 американдықтарды қосқанда,
148 адам өлген. Бұл операцияда одақтастар бұйрығы санағымен салыстырғанда
Ирактықтар анағұрлым аз қырылған, ал Ирак танктерінің жойылғаны ресми
санақты алғанда барлығы 14. Егер “Шөлдегі дауыл” әскери іс-қимылы бұл
аймақтағы бүкіл Ирак топтарын жоя отырып Кувейтті азат ету мақсаты болса,
“Қорқыныш пен үрей” мақсаты Саддам Хусейннің режимін жою және Иракты
қарусыздандыру болып табылады. Мемлекетті қарусыздандыру бұл – оның
қарулы күштерін жою, территориясын жаулап алу және қарсылыққа деген
еркіндігіне тойтарыс беру.
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты.
Ирактың жеңілісімен аяқталған 1991 ж. “Шөлдегі дауыл”
операциясынан кейін, Иракқа халықаралық қауымдастығының көз тігуі
тоқталған жоқ. Одан кейінгі жылдары АҚШ Ирактың әскери өнеркәсібін
бақылауда ұстай отырып, С. Хусейнді БҰҰ-ның көптеген санкцияларын бұзды
деп айып тақты. 1991жылдан 1999 жылға дейін БҰҰ-ның қауіпсіздік комитеті
Иракқа қатысты 13 резолюция қабылдады. БҰҰ-ның инспекторлары атом
қаруының дайындалуы жайында бірнеше рет құжаттар тапқан болатын.
Соғыста жеңілу ішкі қайшылықтарға әкелді. Өз мемлекеттерін
құруды талап еткен күрттер бас көтерді. БААС партиясына қарсы шығушылар
елді демократизациялауды талап етіп, С. Хусейннің режимін жою керек деді.
Күрттік патриоттық қозғалысы Бағдат үкіметімен бірлесуден бас тартып,
құқықтық демократиялық мемлекет құруды мақсат етті. БААС партиясына қарсы
шығушы саяси күштер де демократизацияға шақырып, елде көп партиялы жүйе
енгізуді қалады. Ал шетелдік оппозиция болса, Иракта хашимистік корольдік
биліктің қайта орнауына шақырды. Елде саяси, қоғамдық жағдайды бақылауға
диктаторлық жүйеге қарсы саяси күштерге қатысты репрессиялық жағдайды
қатаңдату өз көмегін тигізді.
БҰҰ Иракта екі мәселемен айналысты: 1)Күрттерді қорғау,
2)Ирак территориясындағы жаппай қырып жою қаруын болдырмау. Халықаралық
эксперттердің арнайы топтары ядролық қару немесе химиялық заттар табылуы
мүмкін болған ракета ұшыру алаңдарын, ядролық құрылымдарды, басқа да
күдікті жерлерді, тексерумен болды. 1992 ж. Ирак самолеттеріне ұшуға
болмайтын аймақтар белгіленді: 36 паралельден солтүстікке қарай, 33
паралельден оңтүстікке қарай. Бұл аймақтарды Батыс авиациясының
самолеттері аңдып жүрді, егер Ирак самолеттері көрінсе оларды құлатып
отырды. 1993 ж. Бағдат жанындағы ракета шығарушы зауыт Америка және
ағылшын самолеттерімен атқыланды. Осы кезде бұл самолеттер Ирак
разведкасы орналасқан құрылыс та атқыланды. 1994 ж. қарашада Ирак ресми
түрде Кувейттің тәуелсіздігін мойындады және Кувейтке келтірілген
шығынның компенсациясын өтеп беру үшін комиссия құруға келісті. Бірақ
1995 ж. Ирактың ядролық программасын басқарушы Камель аль- Маджид.
Иорданияға қашты. Оның келтірген мәліметтері Американдықтарды
мазасыздандырды. 1995 ж. Иракта атом қаруы бар екенін дәлелдеген 500
сурет табылды, онда Ирактың өз әскери базаларын салып жатқаны, Кувейттен
шығарылған әскери техниканы қолданып жатқаны көрсетілді. 1995-1998 ж.ж.
Америка мен ағылшын әскери әуе күштері БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесіне қарсы
шыға отырып, Иракты бомбалады. Ол бейбіт халық арасында көптеген өлімге
әкеліп, әлемнің наразылығын тудырды. 1996 ж. қыркүйекте, Ирак
әскерлерінің солтүстіктегі күрт отрядтарының арасында болған
қақтығыстарға араласуына байланысты, АҚШ Ирак территориясындағы әскери
объектілерге шабуыл жасады. 1997-1998ж.ж. Ирак елден барлық халықаралық
инспекторларды қуды.
Ирак пен халықаралық күштер арасындағы қарым- қатынастар 1998 ж.
бастап күрделене түсті, себебі Ирактың жаппай қырып жою қаруын жоюға
байланысты шарттарды орындауында күдікті жерлер пайда болды. 1998 ж.
басында АҚШ-та тіпті “Иракты азат ету” заңы қабылданып, оған президент
Билл Клинтон қол қойды. 1998 ж. желтоқсанда ағылшын және Америка
әскерлері Ирактағы объектілерге соққылар беріп, “шөлдегі түлкі”операциясы
басталды. 1999-2000 ж.ж. Ирактың әуе шабуылы қорғанысы күштері Англия мен
Америка самолеттерін атқылайды, ал олар болса жауап ретінде соққылар
жасайды.
2000 ж. Ирак мұнайдан түскен пайданы мүлдем тоқтатады.
Халықаралық санкциялардан келген шығын 150 млрд долларға жетеді. Мұнай
сатуға тыйым салынғаннан кейін Ирак азық-түлік пен дәрі-дәрмек сатып
алуға қаражатсыз қалады. Бұл халыққа үлкен қасірет әкелді, бала өлімі
көбейіп кетті. Алайда Саддам Хусейннің режимін жоя алмады. Ол бұрынғыдай
елдегі барлық билікті қолында ұстап қала берді, бірақ тәртіп жаман болды.
1995 жылы С.Хусеіннің 2 күйеу баласы елден қашты, 1998-1999ж.ж аралығында
33 генерал өлтірілді. 2001 ж. бастап Ирак Америка және ағылшын
самолеттерін атқылауды көбейтті, Ирак әскерлерінің солтүстіктегі Күрттер
аудандарына басып кіруі көбейді.2001 жылдың 17-нен 18-не Америка мен
ағылшын самолеттері Бағдаттан 10-30 км. объекттерге бомбалар тастады.
Саддам Хусейнге жан –жақтан қарсылықтар келіп жатса да ешқандай нәтиже
бермеді.
Ресейдің Иракқа қарсы позициясы неғұрлым жетілген және сарапталған
болды. Франция мен Германияны қолдай отырып, АҚШ – қа басты сыншы болуға
ұмтылмай, Мәскеу барлық қарым-қатынаста жеңіске жетті. Біріншіден,
бейбітшілік пен соғыс мәселелерінің шешілуінде БҰҰ мен оның Қауіпсіздік
Кеңесінің шешуші рольін сақтап қалу қажеттігі туралы негізгі позициясы
бекітілген болатын. АҚШ -тың өсіп жатқан күшінің бұл жағдайында
қақтығысты жүргізу қиын, бірақ Ресей үшін, Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі
болғандықтан – бұл оның халықаралық аренаға ықпалын тигізу және өз
қызығушылықтарының кепілдігін қамтамасыз етуде өзін ұлы державаның
атрибуты ретінде сақтау өте қажет.
Югославияны бомбалау кезінде Ресей БҰҰ-ның рольін сақтауда тек өзі
ғана жақтаса, ал бүгінгі таңда ол екі маңызды одақтасты қосып алды.
Екіншіден, Ирактағы англо-американ акциясының салдарынан Ресей өзінен
жауапкершілікті алып тастады. Азаматтық соғыс пен Ирактың күйреуі,
экологиялық апаттар, террористтік дүмпулер – осының бәрі соғыстың салдары
осының бәріне АҚШ төтеп бере ала ма және бұған қанша уақыт кетеді.
Сонымен қатар Ресей компаниялары Ирактағы оккупацияланған
американдықтардан өздерінің үлесін ала алама, АҚШ-қа арқа сүйей ала ма?
Үшіншіден Еуропаны қолдап, бұл идеологиялық түсінік пе немесе қаржылай
пайда көру үшін бе, бірақ өзінің ұлттық мүддесіне қатысты ұстанымын
қолдауда, Ресей әрбір жан-жалда мықты жақты қолдай бермейтінін білдірді.
Сонымен бұл принципиальды прагматикалық ұстаным болып табылады. Яғни
Германия мен Франция Еуропадағы Ресейдің басты экономикалық серіктестері,
сол үшін экономикалық жоспарда АҚШ-қа қарағанда Еуропалық Бірлестікпен
қарым-қатынас жасау өте маңызды. Төртіншіден, Ресей халықаралық рольде
жоғарылау үшін, араб әлемінде өзінің ұстанымын нығайтты. Сонымен, Ресей
басшылығы анти әскери ұстанымының толығымен халықтың көңілінен шыққанынан
кейін, мемлекет ішінде өзінің авторитетін көтерді.
Әрине, Ирак соғысынан кейін Ресейдің Еуропамен қарым-қатынасы бірден
жақсы болып кетеді деп ойлаудың қажеті жоқ. Негізінен Франция мен
Германия Ресейдің Шешенстанға деген саясатын сынауда. Алайда Ресеймен
қарым-қатынаста болуды түсінген АҚШ-тың тез арада өз сынын өзгертуін
естен шығармау қажет, әрине Ресей Ирак соғысынан кейін Еуропаға өте қажет
болады.
Ресей мемлекетінің жаңа сыртқы-саяси стратегиясының қалыптасуы ішкі-
саяси күрестің және әлеуметтік-экономикалық кризистің қатаң жағдайында
өтті. Кеңес үкіметінің қаруын сатып алушы мемлекеттердің ең бастысы осы
мемлекет еді, сонымен қатар оның жартысы кредитке берілетін. Қаржы
ресурстарының жетіспеушілігін бастан өткізіп отырған Ресей, қиын
халықаралық жағдайда Иракпен қарым-қатынасты жақсарту мақсатын көздеді.
Ресейдің бұрынғы екі стратегиялық одақтастарынан қиын жағдайда
тұрғаны Ирак еді. Саддам Хуссейннің агрессивтік, авантюралық сыртқы
саясаты, яғни Иранға ашқан соғысы, одан кейін Кувейтті басып алуы,
әлемдік қауымдастыққа бірден ұнамады.
Халықаралық санкцияның енгізілуі одан кейін Кувейтті азат етуде
көпұлтты күштің БҰҰ-ның туының астына жиналу әрекеттері Саддам Хусейннің
БҰҰ-ның талаптарын толығымен қабылдауы оның режимінің тығырыққа тірелуі
еді.
Кувейтке қарсы талаптарынан Ирак ресми түрде бас тартты. 1994 жылы
қараша айында үкімет Кувейттің суверенитеті мен тұтастығын мойындау
туралы жариялады, ал желтоқсанда БҰҰ-ның арнайы комиссиясы орнатқан Ирак-
Кувейт шекарасы демаркациясымен келісті. Кувейт проблемасы шешілді деген
оймен Ирак БҰҰ-нан халықаралық санкцияны шешу немесе жеңілдету туралы
көмек сұрады. Бұны Ресей қолдады, бірақта БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі
агрессордың қарусыздануы аяқталған жоқ деген себеппен оны қабылдамады.
1993 жылы 26 қараша айында БҰҰ-ның Қауіпсіз Кеңесінің Иракты қару-
жарақпен қамтамасыз етуде ұзақ бақылауы туралы №715 резолюциясына сәйкес
арнайы комиссия құрылды, яғни ол химиялық және бактериялық қаруды
ликвидациялауда бақылауды жүзеге асыруы қажет еді. 1995 жылы сәуір айында
комиссия өз жұмысына кірісе отырып, екі жыл бойы Ирак объектілерінің
бірқатарына инспекциялық зерттеулер жүргізді.
1998 жылы 6-қазанда Американ конгрессі “Иракты азат ету” туралы заң
қабылдады, сол уақыттан бері әскери операцияға дайындық басталды. 1998
жылдың желтоқсан айының басында американ-британдық авияциялар Иракқа
ракеталы-бомбалық соққы берді. БҰҰ-ның санкциясынсыз жүзеге асырылған бұл
операцияға Ресей қарсы болды.
Алайда 20-шы желтоқсанда операция кенет тоқтатылды, ал АҚШ пен
Ұлыбритания Иракқа жасалған ракеталы-бомбалық соққының тоқтатылғанын
жариялады. Бұл шешім Косово кризисінің өсуіне түрткі болды.
2001 жылы 11 қыркүйектегі терактыдан кейін Буштың басшылығымен Ирак
“Зұлымдық осьі” мемлекеттерінің қатарына қосылған болатын. Халықаралық
терроризммен күресу үшін, АҚШ-тың инициативасы бойынша антитеррористік
коалиция құрылған болатын. Оның құрамына Ресей де енді.
Ирак проблемасы өз кезегінде АҚШ пен Ресей қарым-қатынасында кедергі
тас болды.
АҚШ бұл ситуациядан шығу мақсатында кризистің шешілуінде Саддам
Хусейнді жеке тұлға ретінде шеттету жолын ұсынды. Билікті басқа бір
тұлғаға өткізіп, өз еркімен мемлекеттен кетеді деген ойлар туды. Сауд
Арабия үкіметі оны қабылдауға дайын екенін жариялады.
Саддам Хусейнді осы вариантпен келістіру мақсатында Бағдатқа Ресей
президентінің арнайы уәкілі – Е.М. Примаков жіберілді, бірақ оның
миссиясы сәтсіз аяқталды. Хуссейн ұсынылған вариантты талқылаудан да бас
тартты.
Джордж Буш басқармасының қолы байланған түрі қала берді. БҰҰ- ы
резолюциясының жоғына қарамастан, ол мемлекеттің құрамында антиирактық
коалицияны қалыптастыра алды. АҚШ пен қатар оның құрамына Ұлыбритания
басшылығымен НАТО мемлекеттері де кірді. Франция мен Германияның қарсы
позициялары олардың таңдауына ешқандай кедергі жасаған жоқ.
2003 жылы 20 наурызда “Қорқыныш пен үрей” операциясы басталды. 1991
жылғы Парсы шығанағындағы соғыстан әлі басын көтере қоймаған Ирак
армиясына, Американ-британдық авиция тағы соққы берді.Бұған Ирак қарсы
күш көрсете алмады. Сонымен 15 сәуірде Ирак қарулы күштері толығымен
қиратылды, Бағдатқа американ әскері басып кірді.
АҚШ және оның одақтастарының іс-әрекетін Ресей, Франция, Қытай мен
Германия “заңсыз” деп таныды. Президент Путин оларды “қате” деп тапты.
Сонымен мамыр айында БҰҰ-ы Қауіпсіздік Кеңесі Ирак мәселесін қарастыруға
қайта оралды, онда Путин Иракты қайта құруда БҰҰ-ның қатысуы туралы
резолюцияны бірауыздан қабылдады. Саддам Хусейннің шабуылынан кейін туған
саяси-әлеуметтік анархияны жою қиынға соқты. Оны тежеуде американ
әскерінің ірі контингентінің қатысуы қажет.
Саддам Хусейн режимінің жылдам құлауы Ресейге көптеген проблемалар
туғызды, әсіресе Хусейн тұсында Иракпен жасалған заңсыз деп танылған
келісім – шарттармен байланысты. Соның ішінде Ирактың Ресейге қарызы,
мұнайға байланысты Ресей компанияларының келісім-шарттарының проблемалары
т.б. Ресей дипломатиясына бұл проблемалардың барлығын шешу өте қиын
жағдай туғызды.
1990 жылы 2 тамызда Кувейт территориясына “Шығанақтағы соғыс” деп
аталатын Ирак әскерлерінің шабуылы басталды. Сауд Арабиясына оккупация
қатері төнді. Патша Фахд АҚШ – тан көмек сұрады. Сол кезде Саддам
Хусейнге тойтарыс беруде араб коалициясын құруда араб мемлекеттерінің
достығымен байланыстар күшейе бастаған.
Ирак агрессиясы Парсы шығанағындағы барлық мемлекеттердің және Сауд
Арабиясының өмірінде бір меже болды. “Шөлдегі дауылдың” аяқталуы, елдегі
тікелей әскери қауіпті шешсе де, бірақта көптеген проблемаларды шешпеді
және де жаңа проблемаларды туғызды десе де болады.
Ирактағы соғыс мемлекеттің экономикасына кері әсерін тигізді. Бұл
соғыс орта есеппен алғанда мемлекетке 70 млрд, долларға жуық зиян
келтірді. Осыған байланысты, аймақта қауіпті жағдай сақталғандықтан, Сауд
Арабиясы 1996 жылға дейін өз бюджетін 13,2 млрд, долларға, ал қарулы
күшін 105,5 адамға дейін арттырды. Әлемде мұнай қоры жағынан Саудтың жер
асты байлығы ең ірісі болса да, 1990 жылдың ортасында мұнай құнының төмен
түсуіне байланысты, оның экспортының көптігіне қарамастан Сауд Арабиясы
өзінің қаржы шығының орнын толтыра алмады. 1990-жылдары корольдіктің
төлем балансының жағдайы тез төмендеп кетті. Пайданың ортақ соммасы
қысқартылды. Шығанақтағы соғыс мемлекеттің ішкі жағдайына да әсер етті.
Қытай өзінің Иракқа қатысты ұстанымын соғыс басталғанға дейін
анықтаған болатын. ҚХР Ирак проблемасының бейбітшілік жолмен шешілуі
қажет деген. Соғыстың кезінде Қытай екі жаққа әскери жорықтарын дереу
тоқтатсын деп үндеу тастады. 2003 жылы 24 наурызда, Ирактағы соғыс енді
ғана басталған шағында ҚХР-дың мемлекеттік кеңесінің уәкілі Вэнь Цзябао
Пакистанның Пекиндегі уәкілімен кездескенде ирак мәселесіне байланысты
Қытайдың ұстанымын мынадай жолмен көрсетті: Қытай Ирак территориясының
тұтастығы мен тәуелсіздігін қорғауды ұсынды; Ирактағы соғысты дереу
тоқтату қажет; ирактағы проблеманы бейбітшілік жолмен шешу қажет;
Толығымен алғанда ҚХР-дың ирак мәселесінің шешілуіне байланысты
ұстанымы анық және нақты болды: Ирак мәселесі БҰҰ-ның шеңберінде шешілуі
қажет, яғни саяси және дипломатиялық жолдарды соғысты болдырмау үшін
қолдануы қажет; Ирактағы жаппай жою қаруын тексеруде, эксперттердің басты
тобы өзінің жұмысын күшейтуі және №1441 резолюциясын қадағалаулары қажет;
Ирак БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің резолюцияларын бұлжытпай орындауы
қажет; Ирак территорисының тұтастығымен суверенитетін, тәуелсіздігін және
БҰҰ-ның нормаларымен принциптерін сақтап, құрметтеу керек.
Ал соғыстан кейінгі Иракты қайта қалпына келтіруде және Ирак халқына
гуманитарлық көмек көрсетуде Қытай бұл жұмысты БҰҰ-ның шеңберінде жүзеге
асыру керек деп санайды. Өз мемлекетінің ұстанымын қолдай отырып Қытай
ғалымдары мен сарапшылары соғыс және оның салдары туралы өздерінің
ойларын ашық айтуда. Яғни олардың ойлары бойынша Ирактағы соғыс
Вашингтонның бір жақты ішкі саясаты және бұл халықаралық құқықты бұзудың
үлкен қателігі. Мысалы: Қытайдың Ирактағы елшісі Сунь Биганьннің айтуынша
бұл соғыс АҚШ пен Ұлыбританияның антиирактық коалициясы халықаралық құқық
нормаларының және БҰҰ-ның жарғыларын бұзуы.
АҚШ – тың мақсаты Иракта демократиялық билікті орнату және Таяу Шығыста
демократиялық реформаны жүзеге асыру деп санайды, Қытай сарапшылары.
2003 жылы 11 қыркүйектегі оқиғадан кейін, антиамерикалық
террористердің көбі Араб елдерінен келген және жаңа ғасырда АҚШ-қа
төнетін басты қауіп осы араб әлемінен келетініне американдық шолушылары
күмән келтірмейді. Осыған байланысты Ауғаныстандағы әскери кампаниялардан
кейін АҚШ бірден әскери күші жағынан да, экономикалық потенциялы жағынан
да өзінен әлсіз мемлекет Иракқа көз тіккен болатын. АҚШ-тың мақсаты
Саддам Хусейннің диктаторлық режимін жою, Иракты бақылауға алу немесе
бүкіл мұсылман әлемін американша құру болды.
Көптеген Қытай ғалымдары Ирактағы соғыс бұл – АҚШ-тың екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан халықаралық қатынастағы жүйені
бұзу әрекеті еді деп санайды. Американың басты мақсатының бірі ол
ғаламдық экспансиялар стратегиясын жүзеге асыру. “Өзінің экономикалық
және әскери басымдылығын қолдана отырып, АҚШ халықаралық істерде өзінің
ұстанымын нығайтып, бүкіл әлемдегі Америкаға қарсы мемлекеттерге қыр
көрсетпек ойда. Бір сөзбен айтқанда басқа мемлекеттерге қарағанда өзінің
шексіз басымдылығының арқасында АҚШ өзіне шексіз қауіпсіздікті қамтамасыз
етуді жүзеге асыруға талпынады”. Таяу Шығыстағы соғысты ҚХР-дың Ирактағы
елшісі Сунь Бигань осылай деп бағалайды. Ирактағы соғыс АҚШ-тың тек
Парсы шығанағында емес, бүкіл Еуразиялық континентте стратегиялық
басымдылығына қол жеткізуіне көмегі тиюі мүмкін1.
ҚХР басқа да мемлекеттермен қарым-қатынасты дамытуды көздеп отыр.
Қытайдың ұстанымы бүкіләлемдік бірлестік жақтастарының қызығушылықтарын
есепке алу. Ирактың әлсіз жақтарын есепке алып, Қытай Ирактағы әскери іс-
әрекеттерді қолдамады; Қытай үкіметі Американың бір жақты саясатына және
БҰҰ-ның шеңберінде шешілуі қажет деген оймен ол Франция, Германия, РФ
және басқа да мемлекеттердің ұстанымдарын қолдауда; басқа сөзбен айтқанда
Қытай тәуелсіз ішкі саясатын жүзеге асыруда, ол Ұлы державаға не
жақтаушы, не қарсы мемлекет болғысы келмейді. Бұл ресми позиция Қытайдың
ұлттық мүддесіне сәйкес келеді. Біріншіден, ҚХР-дың Таяу шығысқа ықпалы
зор емес. Екіншіден, Қытайдың ішкі саудасының көлемі Иракпен сондай
қарапайым. Сонымен 2002 жылы ҚХР-дың Иракқа шығарған экспорты 421 млн
долларды құрады – Қытайдың сол жылғы экспортының жиынтығы тек – 1,29
пайыз ғана болды. Үшіншіден: Ирактағы соғыс басқа мемлекеттерге қарағанда
Қытай экономикасына кері әсерін тигізді. 2002 жылы Қытай 70 млн астам
мұнай импорттады, соның ішінде Ирактан – тек 700 мың тонна, немесе
Қытайдың мұнай импортының 1 пайызын ғана құрады. Төртіншіден: Ирактың
Қытайға ішкі қарызы көп емес яғни 4 млрд доллар. Басқалармен
салыстырғанда: Ирактың ішкі қарызы Ресейге – 8,5; Францияға – 7,0; АҚШ-қа
– 5,0 (млрд доллар)
Қазіргі уақытта АҚШ пен қарым-қатынасы ҚХР-дың ішкі саясатында
маңызды орын алады.2002 жылы Қытай мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 97,1
млрд долларды құрады, әсіресе Қытайдың сальдосы – 42,7 млрд доллар, сол
жылғы Қытайдың суммалық сальдосы 30,3 млрд долларды құраған болатын.
Осындай жағдайда ҚХР-дың Таяу шығысқа деген қызығушылықтары маңызды болса
да, американ – қытай қарым-қатынасы әлде қайда маңыздырақ.1
Ирактағы соғыстың салдары жайында қытай мамандары мынандай ойда:
1.Соғыс Американың экономикасының дамуына мүмкіндік береді. Ирактағы
соғыс – бұл американың жоғары технологиялы қару-жарағына бүкіл әлемдік
жарнама, яғни оған ішкі және сыртқы тапсырылымдардың өсуіне мүмкіндік
беруі және америкаға үлкен пайда әкелуі ықтимал.
2. АҚШ Ирак соғысында әлемге өзінің әскери басымдығын және
комплекстік күшін көрсетіп, ұлы державалармен “күшінің үзілуін” кеңітті
және нығайтты. Осының нәтижесінде американдық саясаткерлер БҰҰ-ның және
басқа да халықаралық ұйымдарды құрметтемей, өздерінің жақтастарының да
пікірлерін және басқа мемлекеттердің қызығушылықтары мен әлемдік
бірлестіктің реакциясын ескермейтін болады деуге болады.
3. Ирактағы соғыс Батыс пен мұсылман әлемінің арасындағы қайшылықты
шиеленістіріп жіберді.АҚШ-тың бір жақты қатал іс-әрекеті Израйль мен
Палестина қарым-қатынастарын жақсарта қойған жоқ, керісінше төмендетті
және Батыс пен Араб әлемінің арасындағы қайшылықтарды шиеленістіріп
жіберді. Ирактағы соғыстан кейін Таяу шығыс елдерінде экстремизм мен
фундаментализмнің өркендеп кетуін де естен шығармаған жөн.
1.3. Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және
жаппай қыру қаруы туралы мәселе.
1979 ж. 7 июльде Х. Аль-Бакр орнынан алынып, үй қамауына
отырғызылды. Саддам Хусейн Ирактың президенті болып сайланып, сонымен
бірге, премьер-министр, революциялық командование кеңесінің басшысы,
партияның бас секретары, және қарулы күштерге қолбасшы болып
тағайындалды. Осылайша, С.Хусейн елдегі барлық билікті толық өз қолына
алды. Басқарушы партияның және оның лидерінің ең бірінші тапсырмасы
елдегі идеологиялық, саяси және әкімшілік бақылауды өз қолдарына алу
болды. Партиядағы, әскердегі, мемлекеттік аппараттағы қызметтерге БААС
партиясы мен С. Хусейнге берілген адамдар тағайындалды.
Жалпы, Американдықтардың Ирактағы қазіргі проблемасын толық
түсіну үшін, бұл елдегі соңғы 30 жыл ішінде болған өзгерістерге тоқталу
керек. Таяу шығыс пен Парсы бұғазындағы мұнайға бай елдер үшін барлығы
1973 ж. октябрьдегі кризистен бастау алды. Дәл осы кезде мұнайдан түсетін
пайда 5 есеге өсті. Барлық елдер бұл пайданы неменеге жұмсаймыз деп
ойлана бастады. Бұл уақытқа дейін аймақтағы елдердің бәрі, мұнай
компанияларын ұлттандырып, осы себепті, барлық пайда мемлекет қалтасына
түсіп жатты. Монархиялық жүйелер сақталған Сауд Арабиясы, Біріккен Араб
Әмірлігі, Катар, Бахрейн сияқты елдер көп ақшаның пайда болуы кезінде,
мұсылман қоғамындағы саяси қоғамдық, және экономикалық модернизацияға
асықпады. Египет, Сирия, Ливан, Иракқа қарағанда, олардың саяси элитасын
солшыл радикалды топтар да аз мазалады. Европалық колониалды
державаларының тікелей басқаруындағы Египет, Сирия, Ливан, Иракта жағдай
басқа болды. Оларда денсаулық сақтау саласы дамыды, Батыс стандарттарына
сәйкес білім беру жүргізілді, ел жастары Еуропаның мектептері мен
университеттерінде оқыды.Ал, Парсы бұғазындағы монархиялық елдерде
мұсылман әлемін шайқалтқан бұндай модернизациялаулар болған жоқ.
Мұнай экспортынан келген көп пайдаға араб шейхтары, ұлттық қоғам
азаматтарының қажеттіліктерін өтеуге жұмсады. Ал, бұл пайданың өте үлкен
болуына байланысты бір бөлігі жолдар салуға, масштабты құрылыстар
жүргізуге, инфраструктураны дамытуға жұмсалды. Және қаржының көп бөлігі
әскер мен мемлекеттік аппаратқа жұмсалды. Бұл екі проблеманы шешуге
көмектесті: Әскердің дамуы жергілікті халыққа жұмыс пен кіріс әкелді,
олардың жүйеге төзімділігін арттырды. Екінші жағынан Ұлыбритания мен АҚШ-
тан көптеп қару- жарақ сатып алуға жол берді. Өз кезегінде бұл комунистік
қауіпке қарсы күресте батыстың қолдауын қамтамасыз етті және Батыстың
1973 жылдан бері араб мұнайына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ
УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
АЙМАҚТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Иракқа жасалған Ағылшын-Америка жорығы және нәтижесі.
Орындаған:
4-курс, 408-топ студенті
Бақытбекова Н.Б.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., проф. Қожахмет-ұлы К.
Қорғауға жіберілді:
ХҚФ деканы
т.ғ.к., доцент Нарбекова Б.М.
________________2006 ж.
Қорғауға жіберілді:
“Аймақтану” кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор Қадыржанов Р.Қ.
________________2006 ж.
Алматы, 2006
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .4-7
1-тарау.1990-2003ж.ж. Ирак дағдарысы және халықаралық қатынастар.
1.1. 1990 ж. Саддам Хусейннің Кувейтке қатысты озбырлық саясаты және
Кувейтті басып алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-12
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты ... 12-21
1.3.Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және жаппай қыру қаруы туралы
мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2-25
2-тарау. Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери қимылдары және Ирактағы
өзгерістер.
2.1. 2003 ж. АҚШ пен одақтастарының Иракқа қарсы шабуылы және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-31
2.2.Ирактағы саяси әлеуметтік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-37
2.3. Ирак мәселесі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 2-44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-48
Кіріспе.
Бітіру жұмысының тақырыбы- Иракқа жасалған Ағылшын, Америка жорығы
және нәтижесі. Қазіргі күні әлем қауіпсіздігі қиын да қарама-
қайшылықтарға толы кезеңдердің бірін бастан кешіруде. Оған басты себеп
халықаралық терроризм, жаппай қырып жою қаруы, мемлекеттердің бір-бірінен
қалыспай қарулануы сияқты, бүгінгі таңда адамзат қоғамында белең алып,
әрбір мемлекеттің қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған глобальді
проблемалардың болуы1. Сонымен қатар бүгінде батыс пен араб әлемі
арасында қарама қайшылықты мәселер жетерлік. Әсіресе 2001ж. 11
қыркүйекте, қаралы бейсенбіде жасалған террористік актілерден кейін Жордж
Буш ең алдымен мұсылман елдеріне тісін қайраған болатын. Сондай өз
шешімін таба алмаған мәселенің бірі ушығып, 2003жылы 20 наурызда бірнеше
жылға созылған Ирак төңірегіндегі дипломатиялық соғыс аяқталып, әлем шын
соғыстың куәгері болды. Бұл күні АҚШ және оның жақтастары Иракқа ашық
соғыс жариялады. Заңдар мен логика орнына күш қолдану кезеңі туды.
Осылайша Парсы бұғазында басталған екінші соғыстан кейін әлем
қауіпсіздігі қалай шешілетіндігі үлкен сұрақ тудырды. Бітіру жұмысының
мақсаты- осы соғысқа дейінгі Ирак пен АҚШ қарама қайшылықтарын, соғыстың
себебі мен нәтижесін, халықаралық қауымдастық көзқарасын, әлемдегі
қауіпсіздікті қамтамасыз етуші бірден бір ұйым ретіндегі БҰҰ-ның бұл
мәселені шешудегі ролін ашып көрсету.
Жалпы, соғысқа тікелей себеп болған 1979 жылдан бері Ирак халқына басшы
болып келе жатқан Саддам Хусейннің диктаторлық жүйесі мен Иракта жаппай
қырып жою қаруы бар деген дәлелдер. Бірақ-та бұл себептерден басқа да АҚШ
пен оның одақтастарының жеке мақсаттары да болды. Оның бірі Ирактағы бай
мұнай қоры. Соғыс басталмай жатып-ақ АҚШ-тағы алып-алып мұнай
компаниялары Ирактағы мұнай ошақтарын бөлісуді жоспарлап қойған болатын.
БҰҰ-ның, әлем халқының қарсылығына қарамастан кіші Жордж Буш Атлант
мұхитындағы Азорск аралдарында кездесу шақырып, Ирак мәселесін бейбіт
жолмен шешу мүмкін емес деп шешті. Онда кездескен үштік басшылары яғни,
АҚШ, Ұлыбритания, Португалия басшылары БҰҰ –на ультиматумды түрде шарт
қойып, тез арада шешім қабылдауды талап етті. Бұл соғысты кейінге шегеру
мүмкін емес еді, себебі наурыз соңында Ирак жерінде қатты ыстық басталып,
құмды желге айналатын еді, ал бұл болса әскери операцияларға айтарлықтай
кедергі келтіреді, және Жордж Буш ел алдында беделін жоғалтар еді.
Жалпы, Ирак пен АҚШ арасындағы шиеленісті қарым-қатынас бұрыннан келе
жатқан болатын. 1990 жылы Иран Ирак соғысынан қарызға батып шыққан Ирак
көрші бай мемлекет Кувейттке басып кірген еді. Бұған дайын болмаған
Кувейт АҚШ-тан көмек сұрайды. Сауд Арабиясының сұранысымен АҚШ Арабия
шөлдеріне өзінің жарты миллиондық жаяу әскері мен авияциясын түсірді.
1990 жылы БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесі №678 жарғысын қабылдады, онда
1991жылдың 15 қаңтарына дейін Ирактың Кувейттен әскерлерін шығарсын деген
талап қойылды. Бірақ-та С.Хусейн бұл ұсыныстан бас тартып, талап мерзімі
біткен соң, каолиция күштері “Шөлдегі дауыл” операциясын бастады. Ол 42
күнге созылып, Америка авиациясы Ирак әскери күшін тез арада істен
шығарды. Американдықтар әскери қимылдардың Ирак территориясына ауысуынан
бас тартты, себебі Саддам Хусейннің әлсіреп қалған режимі құлайды деп
ойлады. 1994 жылы Ирак үкіметі Кувейттің тәуелсіздігін мойындады,
шекарасының демаркациясына келісті. Сөзсіз тізе бүгуден кейін БҰҰ АҚШ-
тың айтуымен Бағдат режиміне қатаң санкциялар енгізді. Ирактан мұнай,
басқа да шикізат өнімдерін шығаруға, және Иракқа дайын өнімдер мен
шикізаттар кіргізуге қатаң тиым салынды. Әсіресе қару-жарақ, әскери
заттар өткізу қатаң бақылауға алынды. Азық-түлік пен дәрі-дәрмектің
әкелінуіне тиым салынғанынан халық жапа шегіп, оған АҚШ- ты кінәләді.
Ирак Кувейтке басып кіруден шыққан шығындарды Кувейтке және басқа жапа
шеккен елдерге қайтарып беру керек болды.
Ирактың жеңілісімен аяқталған 1991 жылғы “Шөлдегі дауыл” операциясынан
кейін, Иракқа халықаралық қауымдастықтың көз тігуі тоқталған жоқ. Одан
кейінгі жылдары АҚШ Ирактың әскери өнеркәсібін бақылауда ұстай отырып, С.
Хусейнді БҰҰ-ның көптеген санкцияларын бұзды деп айып тақты. 1991 жылдан
1999жылға дейін БҰҰ-ның Қауіпсіздік комитеті Иракқа қатысты 13 жарғы
қабылдады. Ирак пен халықаралық күштер арасындағы қарым-қатынастар
1998жылдан бастап күрделене түсті, себебі Ирактың жаппай қырып жою қаруын
жоюға байланысты шарттарды орындауында күдікті жерлер пайда болды.
1998жылдың басында АҚШ –та тіпті “Иракты азат ету” заңы қабылданып, оған
президент Билл Клинтон қол қойды. 1998жылы желтоқсанда ағылшын және
Америка әскерлері Ирактағы нысаналарға соққы беріп, “Шөлдегі түлкі”
әскери іс-қимылдарын бастады. 1999-2000 жылдары Ирактың әуе шабуылы
қорғанысы күштері Англия мен Америка самолеттерін атқылайды, ал олар
болса жауап ретінде соққылар жасайды. 2000 жылы Ирак мұнайдан түскен
пайданы мүлдем тоқтатады. Халықаралық санкциялардан келген шығын 150млрд
долларға жетеді. Алайда Саддам Хусейн билігі бұрынғыша сақталып қала
береді. Ирактықтар Саддамды жақсы көрмесе де, олар ол орнатқан тәртіппен
жүруге үйренген еді. Үкімет халыққа барлық жағдайды жасамаса да, оларды
жұмыспен қамтамасыз етті, көшелерде тәртіпті сақтады, сумен, жарықпен,
арзан жанар- жағар маймен қамтамасыз етті. Жарты миллион Ирактық әскерде,
жүздеген мың адам мемлекеттік аппаратта БААС партиясының құрамында
қызмет етті. Миллиондаған адам өнеркәсіп саласында, әсіресе әскери салада
қызмет етті.
Сонымен бұл соғысқа тікелей себеп болған осы Саддам Хусейннің ел
басқару жүйесі мен АҚШ –тың Иракта жаппай қырып жою қаруы бар, оны
құртпаса әлем қауіпсіздігіне қауіп төнеді деген үрейі.
Бітіру жұмысының құрылымы- дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі
тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Бірінші тарауда жалпы 1990ж. Ирак дағдарысы мен 1990-2000ж.ж.
аралығындағы халықаралық қатынастар жайлы талданып жазылды. Ал екінші
тарауда Батыс елдерінің Иракқа қарсы әскери іс-қимылдары мен соғыстан
кейінгі орын алған өзгерістер тарауға өзек болды.
Бітіру жұмысының тақырыбының өзектілігі- қазіргі күні қауіпсіздік
мәселесі әрбір мемлекеттің саясатында маңызды орын алатыны шындық. Оған
себеп бүгінгі таңдағы әлемдік аренада болып жатқан өзгерістер мен адам
бойына қорқыныш әкелетін халықаралық терроризм, жаппай қырып жою қаруы
сияқты үрейлі мәселелердің болуы. Бұл мәселелердің бұл соғысқа тікелей
қатысы бар екендігі айтпаса да түсінікті.
Бітіру жұмысын жазу барысында әртүрлі әдебиеттер қолданылды, соның
бастылары:Ирак тығырығы, халықаралық қатынастар жүйесіндегі Ирак
республикасы сияқты Мәскеуде шыққан жаңа кітаптар. Сонымен қоса,
мәселенің пайда болғанына бірнеше жыл ғана болғандықтан газет, журналдар
өте көп қолданылды.
1.1.1990ж. С.Хуссейннің Кувейтке қатысты озбырлық
саясаты және Кувейтті басып алуы
1961 ж. Кувейт толық тәуелсіз мемлекет болды. Осыдан бастап-ақ Ирак
жақтан қауіп төнді. Сол кездегі Ирак басшысы Касем Кувейтке шекаралық
талаптарды алға тартты. Бұдан бұрын бұндай қарама қайшылықтар 1930 ж. да
болып еді. Кувейт басшысы Англиядан көмек сұрады. Ағылшын әскерлерінің
шағын бөлігі жедел түрде Кувейтке түсірілді. Бұл Иракты орнына қойды және
ол Кувейттің тәуелсіздігін мойындады. 1968 ж. Кувейт Сауд Арабиясы және
Ливанмен бірге шет елдерге мұнай шығаратын араб мемлекеттері ұйымы
құрамына кірді. Бұл мұнай нарығында әсерлі орын алуға себеп болды. Иран-
Ирак соғысында (1980-1988) Кувейт Иракқа қаржылай көмек көрсетті. Иран-
Ирак соғысы барысында әлемдегі жағдай өзгерді. Кеңес одағының әлсіреп,
одан кейін құлауы, Ресейдің қайтып ең мықты мемлекет атағын ұстап қала
алмайтындығы белгілі болғаннан кейін екі бағыттағы жүйе бір бағыттыға
ауысты.Өзгерістерді араб әлемі де сезді. Солтүстік пен оңтүстік арасында
қарсылық күшейді. Таяу және орта шығыстағы үстемдік АҚШ қолына өтті.
Бірақ осы уақыт ішінде Ирактың әскери шығыны тым өсіп, 100 млрд долларды
құрады. Ал сыртқы қарыз көлемі 60 млрд доллар болды. Шет елдерге мұнай
шығарудан келетін пайда күрт төмендеп кетті. Бұл тығырықтан шығу жолы ол
көрші жатқан бай елге басып кіру еді. Бұған тіпті жағдай да қолайлы
көрінді: 20 мыңдық Кувейт әскері еш қауіп төндірмеді. 1986 ж. әмір
парламентті таратып,оның жұмысын қайта шақыруға қарсы болды. Халықтың көп
бөлігі шетелдіктер, оның көбісі Кувейтте туса да еш азаматтық құқықтары
болмады.
1990
ж. 2 августте Ирак әскерлері Кувейтке басып кірді. Әмір мен оның жанұясы
елден қашты. Кувейт болса аннексияланып, С.Хусейннің құрметіне Аль
Саддамия деген Ирак провинциясы болып жарияланды. Оны Ирак үкіметі былай
түсіндірді: арабтарды империализмнен құтқару керек, ол үшін Кувейттегі
шетелдіктер орнатқан демократияны жойып, араб ұлтының бірлігін қолдайтын
ұлттық демократия орнату керек. Популистік лозунгтарды қолдана отырып,
Ирак үкіметі өздерін арабтардың көзқарастарын жақтаушылар ретінде
көрсетті. Осыдан кейін араб қоғамы алғашында С. Хусейнді батысқа қарсы
шыққан батыр деді, ал Ирак болса құрамында АҚШ пен Ұлыбритания бар 30
мемлекетпен соғысқан күшті ел деп қарады. С.Хуссейннің мақсаты үлкен
масштабтағы соғыстар және қазіргі заманғы қаруды, атом қаруын қоса
қолданып, ірі мемлекет құруды мақсат етті. Араб мемлекеттерінің ұлттық
күштері алдында, хусейндік Ирак Арабтық шығыстағы империализмге және
сионизмге қарсы шыққан бастаушы ретінде көрінді. Палестинаны азат ету
ұйымы, Йемен, Алжир, Ливия, Тунис, Судан, Иордания, Мавритания арабтары
Ирак жағында соғысқа шығуға дайын болды. Тек қана арабтар емес, Азия мен
Африканың басқа да елдері С. Хусейннің режимін қолдады. Бұл болса әскери
қақтығыстың оңтүстік пен солтүстік шиеленісінің өрши түсуіне әкелер еді.
1990 ж. АҚШ ұсынысымен БҰҰ
қауіпсіздік кеңесі Иракқа қарсы қатаң сауда-экономикалық санкциялар
енгізді. Ирак халықаралық блокадада қалды. Бірақ әлем қауымдастығы
Кувейттегі жағдайка тез назар аударып, 1990 ж. 7 августте Сауд
Арабиясының Шығыс провинциясына Американ әскерлері түсірілді. Оған
Франция, Великобритания, Египет, Сирия, т.б. елдер әскерлері қосылып,
780мың әскерді құрады. Американың әскери базалары және НАТО-ның европалық
державалар әскерлері Батыс Европаны Кеңес үкіметінен қорғауды кейінге
шегеріп, Иракты бомбалай бастады. НАТО-ның бомбашылары Турция әскери
базаларына орналасты. Сауд Арабиясының сұрауымен арабия шөлдеріне АҚШ
өзінің жарты миллиондық жаяу және авиациялық әскерін жіберді. Парсы
бұғазына АҚШ пен НАТО-ға мүше басқа да мемлекеттердің әскери кемелері
әкелінді. Кувейтті қолдап Египет, Сирия және Марокко өз әскери
контингенттерін орналастырды. Халықаралық күштерге Американ генералы
Норман Шварцкопф қолбасшылық етті. Одақтастар коалициясына 30-дан астам
мемлекет кірді. 1990 ж. 29 қарашада БҰҰ –ның қауіпсіздік кеңесі №678
жарғысын қабылдады. Онда 1991 ж. 15-ші қаңтарына дейін Ирактың өз
әскерлерін Кувейттен шығарылуы талап етілді. Бірақ Ирак үкіметі бейбіт
ұсыныстан бас тартты.
Талап ету мерзімі 1991 ж. 15 қаңтарда біткеннен кейін одақтастар
күштері “Шөл даладағы дауыл”әскери іс-қимылдарын бастады. Ол 42 күнге,
яғни 6 жұмаға созылды. Әрине, бұл соғыста Ирак жеңілді. Америка әуе
күштері Ирактың әскери күшін тез арада істен шығарды. Американдықтар
әскери қимылдардың Ирак территориясына ауысуынан бас тартты, олар С.
Хусейннің әлсіреп қалған режимі құлайды деп ойлады. Сонымен қатар, батыс
саясаткерлері сол кездегі жағдайда мүмкін болған Ирак үкіметінің
құлауынан қорықты және Парсы бұғазындағы саяси күштердің теңдігінің
бұзылуына жол бермеуге ұмтылды. Соғыс нәтижесінде 547 мыңдық Ирак
әскерлерінің топтары жойылды. Тек өлгендер саны 100 мыңнан асты.1991 ж.
28 ақпанда Ирактың БҰҰ-ның шарттарына келісіп, Кувейттен кетіп,
жеңілгенін мойындағаннан кейін, әскери іс-қимылдар, тоқтатылып Кувейт
азат етілді.
Кувейтті басып алумен Ирактықтар оны толық тонады, Кувейт
азаматтарның Ирак үкіметіне жазған арыздарының өзінде 162 млрд. доллар
көрсетілді. Ал басып кіруден шыққан жалпы шығын 240 млрд. долларды
құрады.Кувейтке келген шығынды қайтарып беру үшін БҰҰ-ның арнайы
комиссиясы құрылды. Оған қоса 12 мың тұтқын өлді, 15 мың адам із- түссіз
жоғалып кетті.1994 ж. Ирак үкіметі Кувейттің тәуелсіздігін, оның
территориялық бұзылмастығын мойындап, Ирак-Кувейт шекарасының
демаркациясына келісті.
Қарсылықсыз тізе бүгуден кейін БҰҰ АҚШ-тың айтуымен Бағдат
режиміне қатаң санкциялық жүйе енгізді. Ирактан мұнай, басқа да шикізат
өнімдерін шығаруға, және Иракқа дайын өнімдер мен шикізаттар кіргізуге
тыйым салынды. Әсіресе қару-жарақ, әскери заттар өткізу қатаң бақылауға
алынды. Азық-түлік пен дәрі-дәрмектің әкелінуіне тыйым салынғанынан халық
жапа шегіп, оған АҚШ-ты кінәләді. Ирак Кувейтке басып кіруден келген
шығындарды Кувейтке және басқа жапа шеккен елдерге қайтарып беру керек
болды.
Ирак Кувейтке басып кірер кезде арты не боларын ойламады. Мұнай
өңдеу мен қорыту зауыттарының 80%, мұнай құрылыстары,құбырлар басқа да
маңызды орындар қатты қирады. Жолдар, көпірлер, аэродромдар порттар
бұзылды. Соғыс кезінде Ирак азық-түліктің 50% жоғалтты.
“Шөлдегі дауыл” әскери іс-қимылдары кезінде 4 мың ирак танкілері,
2140 жуық артилериялық қару, 9 БТР және 44 самолет жойылды. Ирак әскерін
25-50 мың: дәлірек айтсақ 100 мыңнан астам адам қырылған. Ал одақтастар
күштерінен барлығы 737 мың адам жоғалған, 89 американдықтарды қосқанда,
148 адам өлген. Бұл операцияда одақтастар бұйрығы санағымен салыстырғанда
Ирактықтар анағұрлым аз қырылған, ал Ирак танктерінің жойылғаны ресми
санақты алғанда барлығы 14. Егер “Шөлдегі дауыл” әскери іс-қимылы бұл
аймақтағы бүкіл Ирак топтарын жоя отырып Кувейтті азат ету мақсаты болса,
“Қорқыныш пен үрей” мақсаты Саддам Хусейннің режимін жою және Иракты
қарусыздандыру болып табылады. Мемлекетті қарусыздандыру бұл – оның
қарулы күштерін жою, территориясын жаулап алу және қарсылыққа деген
еркіндігіне тойтарыс беру.
1.2. Әлемдік қауымдастықтың Ирак озбырлығына қатысты саясаты.
Ирактың жеңілісімен аяқталған 1991 ж. “Шөлдегі дауыл”
операциясынан кейін, Иракқа халықаралық қауымдастығының көз тігуі
тоқталған жоқ. Одан кейінгі жылдары АҚШ Ирактың әскери өнеркәсібін
бақылауда ұстай отырып, С. Хусейнді БҰҰ-ның көптеген санкцияларын бұзды
деп айып тақты. 1991жылдан 1999 жылға дейін БҰҰ-ның қауіпсіздік комитеті
Иракқа қатысты 13 резолюция қабылдады. БҰҰ-ның инспекторлары атом
қаруының дайындалуы жайында бірнеше рет құжаттар тапқан болатын.
Соғыста жеңілу ішкі қайшылықтарға әкелді. Өз мемлекеттерін
құруды талап еткен күрттер бас көтерді. БААС партиясына қарсы шығушылар
елді демократизациялауды талап етіп, С. Хусейннің режимін жою керек деді.
Күрттік патриоттық қозғалысы Бағдат үкіметімен бірлесуден бас тартып,
құқықтық демократиялық мемлекет құруды мақсат етті. БААС партиясына қарсы
шығушы саяси күштер де демократизацияға шақырып, елде көп партиялы жүйе
енгізуді қалады. Ал шетелдік оппозиция болса, Иракта хашимистік корольдік
биліктің қайта орнауына шақырды. Елде саяси, қоғамдық жағдайды бақылауға
диктаторлық жүйеге қарсы саяси күштерге қатысты репрессиялық жағдайды
қатаңдату өз көмегін тигізді.
БҰҰ Иракта екі мәселемен айналысты: 1)Күрттерді қорғау,
2)Ирак территориясындағы жаппай қырып жою қаруын болдырмау. Халықаралық
эксперттердің арнайы топтары ядролық қару немесе химиялық заттар табылуы
мүмкін болған ракета ұшыру алаңдарын, ядролық құрылымдарды, басқа да
күдікті жерлерді, тексерумен болды. 1992 ж. Ирак самолеттеріне ұшуға
болмайтын аймақтар белгіленді: 36 паралельден солтүстікке қарай, 33
паралельден оңтүстікке қарай. Бұл аймақтарды Батыс авиациясының
самолеттері аңдып жүрді, егер Ирак самолеттері көрінсе оларды құлатып
отырды. 1993 ж. Бағдат жанындағы ракета шығарушы зауыт Америка және
ағылшын самолеттерімен атқыланды. Осы кезде бұл самолеттер Ирак
разведкасы орналасқан құрылыс та атқыланды. 1994 ж. қарашада Ирак ресми
түрде Кувейттің тәуелсіздігін мойындады және Кувейтке келтірілген
шығынның компенсациясын өтеп беру үшін комиссия құруға келісті. Бірақ
1995 ж. Ирактың ядролық программасын басқарушы Камель аль- Маджид.
Иорданияға қашты. Оның келтірген мәліметтері Американдықтарды
мазасыздандырды. 1995 ж. Иракта атом қаруы бар екенін дәлелдеген 500
сурет табылды, онда Ирактың өз әскери базаларын салып жатқаны, Кувейттен
шығарылған әскери техниканы қолданып жатқаны көрсетілді. 1995-1998 ж.ж.
Америка мен ағылшын әскери әуе күштері БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесіне қарсы
шыға отырып, Иракты бомбалады. Ол бейбіт халық арасында көптеген өлімге
әкеліп, әлемнің наразылығын тудырды. 1996 ж. қыркүйекте, Ирак
әскерлерінің солтүстіктегі күрт отрядтарының арасында болған
қақтығыстарға араласуына байланысты, АҚШ Ирак территориясындағы әскери
объектілерге шабуыл жасады. 1997-1998ж.ж. Ирак елден барлық халықаралық
инспекторларды қуды.
Ирак пен халықаралық күштер арасындағы қарым- қатынастар 1998 ж.
бастап күрделене түсті, себебі Ирактың жаппай қырып жою қаруын жоюға
байланысты шарттарды орындауында күдікті жерлер пайда болды. 1998 ж.
басында АҚШ-та тіпті “Иракты азат ету” заңы қабылданып, оған президент
Билл Клинтон қол қойды. 1998 ж. желтоқсанда ағылшын және Америка
әскерлері Ирактағы объектілерге соққылар беріп, “шөлдегі түлкі”операциясы
басталды. 1999-2000 ж.ж. Ирактың әуе шабуылы қорғанысы күштері Англия мен
Америка самолеттерін атқылайды, ал олар болса жауап ретінде соққылар
жасайды.
2000 ж. Ирак мұнайдан түскен пайданы мүлдем тоқтатады.
Халықаралық санкциялардан келген шығын 150 млрд долларға жетеді. Мұнай
сатуға тыйым салынғаннан кейін Ирак азық-түлік пен дәрі-дәрмек сатып
алуға қаражатсыз қалады. Бұл халыққа үлкен қасірет әкелді, бала өлімі
көбейіп кетті. Алайда Саддам Хусейннің режимін жоя алмады. Ол бұрынғыдай
елдегі барлық билікті қолында ұстап қала берді, бірақ тәртіп жаман болды.
1995 жылы С.Хусеіннің 2 күйеу баласы елден қашты, 1998-1999ж.ж аралығында
33 генерал өлтірілді. 2001 ж. бастап Ирак Америка және ағылшын
самолеттерін атқылауды көбейтті, Ирак әскерлерінің солтүстіктегі Күрттер
аудандарына басып кіруі көбейді.2001 жылдың 17-нен 18-не Америка мен
ағылшын самолеттері Бағдаттан 10-30 км. объекттерге бомбалар тастады.
Саддам Хусейнге жан –жақтан қарсылықтар келіп жатса да ешқандай нәтиже
бермеді.
Ресейдің Иракқа қарсы позициясы неғұрлым жетілген және сарапталған
болды. Франция мен Германияны қолдай отырып, АҚШ – қа басты сыншы болуға
ұмтылмай, Мәскеу барлық қарым-қатынаста жеңіске жетті. Біріншіден,
бейбітшілік пен соғыс мәселелерінің шешілуінде БҰҰ мен оның Қауіпсіздік
Кеңесінің шешуші рольін сақтап қалу қажеттігі туралы негізгі позициясы
бекітілген болатын. АҚШ -тың өсіп жатқан күшінің бұл жағдайында
қақтығысты жүргізу қиын, бірақ Ресей үшін, Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі
болғандықтан – бұл оның халықаралық аренаға ықпалын тигізу және өз
қызығушылықтарының кепілдігін қамтамасыз етуде өзін ұлы державаның
атрибуты ретінде сақтау өте қажет.
Югославияны бомбалау кезінде Ресей БҰҰ-ның рольін сақтауда тек өзі
ғана жақтаса, ал бүгінгі таңда ол екі маңызды одақтасты қосып алды.
Екіншіден, Ирактағы англо-американ акциясының салдарынан Ресей өзінен
жауапкершілікті алып тастады. Азаматтық соғыс пен Ирактың күйреуі,
экологиялық апаттар, террористтік дүмпулер – осының бәрі соғыстың салдары
осының бәріне АҚШ төтеп бере ала ма және бұған қанша уақыт кетеді.
Сонымен қатар Ресей компаниялары Ирактағы оккупацияланған
американдықтардан өздерінің үлесін ала алама, АҚШ-қа арқа сүйей ала ма?
Үшіншіден Еуропаны қолдап, бұл идеологиялық түсінік пе немесе қаржылай
пайда көру үшін бе, бірақ өзінің ұлттық мүддесіне қатысты ұстанымын
қолдауда, Ресей әрбір жан-жалда мықты жақты қолдай бермейтінін білдірді.
Сонымен бұл принципиальды прагматикалық ұстаным болып табылады. Яғни
Германия мен Франция Еуропадағы Ресейдің басты экономикалық серіктестері,
сол үшін экономикалық жоспарда АҚШ-қа қарағанда Еуропалық Бірлестікпен
қарым-қатынас жасау өте маңызды. Төртіншіден, Ресей халықаралық рольде
жоғарылау үшін, араб әлемінде өзінің ұстанымын нығайтты. Сонымен, Ресей
басшылығы анти әскери ұстанымының толығымен халықтың көңілінен шыққанынан
кейін, мемлекет ішінде өзінің авторитетін көтерді.
Әрине, Ирак соғысынан кейін Ресейдің Еуропамен қарым-қатынасы бірден
жақсы болып кетеді деп ойлаудың қажеті жоқ. Негізінен Франция мен
Германия Ресейдің Шешенстанға деген саясатын сынауда. Алайда Ресеймен
қарым-қатынаста болуды түсінген АҚШ-тың тез арада өз сынын өзгертуін
естен шығармау қажет, әрине Ресей Ирак соғысынан кейін Еуропаға өте қажет
болады.
Ресей мемлекетінің жаңа сыртқы-саяси стратегиясының қалыптасуы ішкі-
саяси күрестің және әлеуметтік-экономикалық кризистің қатаң жағдайында
өтті. Кеңес үкіметінің қаруын сатып алушы мемлекеттердің ең бастысы осы
мемлекет еді, сонымен қатар оның жартысы кредитке берілетін. Қаржы
ресурстарының жетіспеушілігін бастан өткізіп отырған Ресей, қиын
халықаралық жағдайда Иракпен қарым-қатынасты жақсарту мақсатын көздеді.
Ресейдің бұрынғы екі стратегиялық одақтастарынан қиын жағдайда
тұрғаны Ирак еді. Саддам Хуссейннің агрессивтік, авантюралық сыртқы
саясаты, яғни Иранға ашқан соғысы, одан кейін Кувейтті басып алуы,
әлемдік қауымдастыққа бірден ұнамады.
Халықаралық санкцияның енгізілуі одан кейін Кувейтті азат етуде
көпұлтты күштің БҰҰ-ның туының астына жиналу әрекеттері Саддам Хусейннің
БҰҰ-ның талаптарын толығымен қабылдауы оның режимінің тығырыққа тірелуі
еді.
Кувейтке қарсы талаптарынан Ирак ресми түрде бас тартты. 1994 жылы
қараша айында үкімет Кувейттің суверенитеті мен тұтастығын мойындау
туралы жариялады, ал желтоқсанда БҰҰ-ның арнайы комиссиясы орнатқан Ирак-
Кувейт шекарасы демаркациясымен келісті. Кувейт проблемасы шешілді деген
оймен Ирак БҰҰ-нан халықаралық санкцияны шешу немесе жеңілдету туралы
көмек сұрады. Бұны Ресей қолдады, бірақта БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі
агрессордың қарусыздануы аяқталған жоқ деген себеппен оны қабылдамады.
1993 жылы 26 қараша айында БҰҰ-ның Қауіпсіз Кеңесінің Иракты қару-
жарақпен қамтамасыз етуде ұзақ бақылауы туралы №715 резолюциясына сәйкес
арнайы комиссия құрылды, яғни ол химиялық және бактериялық қаруды
ликвидациялауда бақылауды жүзеге асыруы қажет еді. 1995 жылы сәуір айында
комиссия өз жұмысына кірісе отырып, екі жыл бойы Ирак объектілерінің
бірқатарына инспекциялық зерттеулер жүргізді.
1998 жылы 6-қазанда Американ конгрессі “Иракты азат ету” туралы заң
қабылдады, сол уақыттан бері әскери операцияға дайындық басталды. 1998
жылдың желтоқсан айының басында американ-британдық авияциялар Иракқа
ракеталы-бомбалық соққы берді. БҰҰ-ның санкциясынсыз жүзеге асырылған бұл
операцияға Ресей қарсы болды.
Алайда 20-шы желтоқсанда операция кенет тоқтатылды, ал АҚШ пен
Ұлыбритания Иракқа жасалған ракеталы-бомбалық соққының тоқтатылғанын
жариялады. Бұл шешім Косово кризисінің өсуіне түрткі болды.
2001 жылы 11 қыркүйектегі терактыдан кейін Буштың басшылығымен Ирак
“Зұлымдық осьі” мемлекеттерінің қатарына қосылған болатын. Халықаралық
терроризммен күресу үшін, АҚШ-тың инициативасы бойынша антитеррористік
коалиция құрылған болатын. Оның құрамына Ресей де енді.
Ирак проблемасы өз кезегінде АҚШ пен Ресей қарым-қатынасында кедергі
тас болды.
АҚШ бұл ситуациядан шығу мақсатында кризистің шешілуінде Саддам
Хусейнді жеке тұлға ретінде шеттету жолын ұсынды. Билікті басқа бір
тұлғаға өткізіп, өз еркімен мемлекеттен кетеді деген ойлар туды. Сауд
Арабия үкіметі оны қабылдауға дайын екенін жариялады.
Саддам Хусейнді осы вариантпен келістіру мақсатында Бағдатқа Ресей
президентінің арнайы уәкілі – Е.М. Примаков жіберілді, бірақ оның
миссиясы сәтсіз аяқталды. Хуссейн ұсынылған вариантты талқылаудан да бас
тартты.
Джордж Буш басқармасының қолы байланған түрі қала берді. БҰҰ- ы
резолюциясының жоғына қарамастан, ол мемлекеттің құрамында антиирактық
коалицияны қалыптастыра алды. АҚШ пен қатар оның құрамына Ұлыбритания
басшылығымен НАТО мемлекеттері де кірді. Франция мен Германияның қарсы
позициялары олардың таңдауына ешқандай кедергі жасаған жоқ.
2003 жылы 20 наурызда “Қорқыныш пен үрей” операциясы басталды. 1991
жылғы Парсы шығанағындағы соғыстан әлі басын көтере қоймаған Ирак
армиясына, Американ-британдық авиция тағы соққы берді.Бұған Ирак қарсы
күш көрсете алмады. Сонымен 15 сәуірде Ирак қарулы күштері толығымен
қиратылды, Бағдатқа американ әскері басып кірді.
АҚШ және оның одақтастарының іс-әрекетін Ресей, Франция, Қытай мен
Германия “заңсыз” деп таныды. Президент Путин оларды “қате” деп тапты.
Сонымен мамыр айында БҰҰ-ы Қауіпсіздік Кеңесі Ирак мәселесін қарастыруға
қайта оралды, онда Путин Иракты қайта құруда БҰҰ-ның қатысуы туралы
резолюцияны бірауыздан қабылдады. Саддам Хусейннің шабуылынан кейін туған
саяси-әлеуметтік анархияны жою қиынға соқты. Оны тежеуде американ
әскерінің ірі контингентінің қатысуы қажет.
Саддам Хусейн режимінің жылдам құлауы Ресейге көптеген проблемалар
туғызды, әсіресе Хусейн тұсында Иракпен жасалған заңсыз деп танылған
келісім – шарттармен байланысты. Соның ішінде Ирактың Ресейге қарызы,
мұнайға байланысты Ресей компанияларының келісім-шарттарының проблемалары
т.б. Ресей дипломатиясына бұл проблемалардың барлығын шешу өте қиын
жағдай туғызды.
1990 жылы 2 тамызда Кувейт территориясына “Шығанақтағы соғыс” деп
аталатын Ирак әскерлерінің шабуылы басталды. Сауд Арабиясына оккупация
қатері төнді. Патша Фахд АҚШ – тан көмек сұрады. Сол кезде Саддам
Хусейнге тойтарыс беруде араб коалициясын құруда араб мемлекеттерінің
достығымен байланыстар күшейе бастаған.
Ирак агрессиясы Парсы шығанағындағы барлық мемлекеттердің және Сауд
Арабиясының өмірінде бір меже болды. “Шөлдегі дауылдың” аяқталуы, елдегі
тікелей әскери қауіпті шешсе де, бірақта көптеген проблемаларды шешпеді
және де жаңа проблемаларды туғызды десе де болады.
Ирактағы соғыс мемлекеттің экономикасына кері әсерін тигізді. Бұл
соғыс орта есеппен алғанда мемлекетке 70 млрд, долларға жуық зиян
келтірді. Осыған байланысты, аймақта қауіпті жағдай сақталғандықтан, Сауд
Арабиясы 1996 жылға дейін өз бюджетін 13,2 млрд, долларға, ал қарулы
күшін 105,5 адамға дейін арттырды. Әлемде мұнай қоры жағынан Саудтың жер
асты байлығы ең ірісі болса да, 1990 жылдың ортасында мұнай құнының төмен
түсуіне байланысты, оның экспортының көптігіне қарамастан Сауд Арабиясы
өзінің қаржы шығының орнын толтыра алмады. 1990-жылдары корольдіктің
төлем балансының жағдайы тез төмендеп кетті. Пайданың ортақ соммасы
қысқартылды. Шығанақтағы соғыс мемлекеттің ішкі жағдайына да әсер етті.
Қытай өзінің Иракқа қатысты ұстанымын соғыс басталғанға дейін
анықтаған болатын. ҚХР Ирак проблемасының бейбітшілік жолмен шешілуі
қажет деген. Соғыстың кезінде Қытай екі жаққа әскери жорықтарын дереу
тоқтатсын деп үндеу тастады. 2003 жылы 24 наурызда, Ирактағы соғыс енді
ғана басталған шағында ҚХР-дың мемлекеттік кеңесінің уәкілі Вэнь Цзябао
Пакистанның Пекиндегі уәкілімен кездескенде ирак мәселесіне байланысты
Қытайдың ұстанымын мынадай жолмен көрсетті: Қытай Ирак территориясының
тұтастығы мен тәуелсіздігін қорғауды ұсынды; Ирактағы соғысты дереу
тоқтату қажет; ирактағы проблеманы бейбітшілік жолмен шешу қажет;
Толығымен алғанда ҚХР-дың ирак мәселесінің шешілуіне байланысты
ұстанымы анық және нақты болды: Ирак мәселесі БҰҰ-ның шеңберінде шешілуі
қажет, яғни саяси және дипломатиялық жолдарды соғысты болдырмау үшін
қолдануы қажет; Ирактағы жаппай жою қаруын тексеруде, эксперттердің басты
тобы өзінің жұмысын күшейтуі және №1441 резолюциясын қадағалаулары қажет;
Ирак БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің резолюцияларын бұлжытпай орындауы
қажет; Ирак территорисының тұтастығымен суверенитетін, тәуелсіздігін және
БҰҰ-ның нормаларымен принциптерін сақтап, құрметтеу керек.
Ал соғыстан кейінгі Иракты қайта қалпына келтіруде және Ирак халқына
гуманитарлық көмек көрсетуде Қытай бұл жұмысты БҰҰ-ның шеңберінде жүзеге
асыру керек деп санайды. Өз мемлекетінің ұстанымын қолдай отырып Қытай
ғалымдары мен сарапшылары соғыс және оның салдары туралы өздерінің
ойларын ашық айтуда. Яғни олардың ойлары бойынша Ирактағы соғыс
Вашингтонның бір жақты ішкі саясаты және бұл халықаралық құқықты бұзудың
үлкен қателігі. Мысалы: Қытайдың Ирактағы елшісі Сунь Биганьннің айтуынша
бұл соғыс АҚШ пен Ұлыбританияның антиирактық коалициясы халықаралық құқық
нормаларының және БҰҰ-ның жарғыларын бұзуы.
АҚШ – тың мақсаты Иракта демократиялық билікті орнату және Таяу Шығыста
демократиялық реформаны жүзеге асыру деп санайды, Қытай сарапшылары.
2003 жылы 11 қыркүйектегі оқиғадан кейін, антиамерикалық
террористердің көбі Араб елдерінен келген және жаңа ғасырда АҚШ-қа
төнетін басты қауіп осы араб әлемінен келетініне американдық шолушылары
күмән келтірмейді. Осыған байланысты Ауғаныстандағы әскери кампаниялардан
кейін АҚШ бірден әскери күші жағынан да, экономикалық потенциялы жағынан
да өзінен әлсіз мемлекет Иракқа көз тіккен болатын. АҚШ-тың мақсаты
Саддам Хусейннің диктаторлық режимін жою, Иракты бақылауға алу немесе
бүкіл мұсылман әлемін американша құру болды.
Көптеген Қытай ғалымдары Ирактағы соғыс бұл – АҚШ-тың екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан халықаралық қатынастағы жүйені
бұзу әрекеті еді деп санайды. Американың басты мақсатының бірі ол
ғаламдық экспансиялар стратегиясын жүзеге асыру. “Өзінің экономикалық
және әскери басымдылығын қолдана отырып, АҚШ халықаралық істерде өзінің
ұстанымын нығайтып, бүкіл әлемдегі Америкаға қарсы мемлекеттерге қыр
көрсетпек ойда. Бір сөзбен айтқанда басқа мемлекеттерге қарағанда өзінің
шексіз басымдылығының арқасында АҚШ өзіне шексіз қауіпсіздікті қамтамасыз
етуді жүзеге асыруға талпынады”. Таяу Шығыстағы соғысты ҚХР-дың Ирактағы
елшісі Сунь Бигань осылай деп бағалайды. Ирактағы соғыс АҚШ-тың тек
Парсы шығанағында емес, бүкіл Еуразиялық континентте стратегиялық
басымдылығына қол жеткізуіне көмегі тиюі мүмкін1.
ҚХР басқа да мемлекеттермен қарым-қатынасты дамытуды көздеп отыр.
Қытайдың ұстанымы бүкіләлемдік бірлестік жақтастарының қызығушылықтарын
есепке алу. Ирактың әлсіз жақтарын есепке алып, Қытай Ирактағы әскери іс-
әрекеттерді қолдамады; Қытай үкіметі Американың бір жақты саясатына және
БҰҰ-ның шеңберінде шешілуі қажет деген оймен ол Франция, Германия, РФ
және басқа да мемлекеттердің ұстанымдарын қолдауда; басқа сөзбен айтқанда
Қытай тәуелсіз ішкі саясатын жүзеге асыруда, ол Ұлы державаға не
жақтаушы, не қарсы мемлекет болғысы келмейді. Бұл ресми позиция Қытайдың
ұлттық мүддесіне сәйкес келеді. Біріншіден, ҚХР-дың Таяу шығысқа ықпалы
зор емес. Екіншіден, Қытайдың ішкі саудасының көлемі Иракпен сондай
қарапайым. Сонымен 2002 жылы ҚХР-дың Иракқа шығарған экспорты 421 млн
долларды құрады – Қытайдың сол жылғы экспортының жиынтығы тек – 1,29
пайыз ғана болды. Үшіншіден: Ирактағы соғыс басқа мемлекеттерге қарағанда
Қытай экономикасына кері әсерін тигізді. 2002 жылы Қытай 70 млн астам
мұнай импорттады, соның ішінде Ирактан – тек 700 мың тонна, немесе
Қытайдың мұнай импортының 1 пайызын ғана құрады. Төртіншіден: Ирактың
Қытайға ішкі қарызы көп емес яғни 4 млрд доллар. Басқалармен
салыстырғанда: Ирактың ішкі қарызы Ресейге – 8,5; Францияға – 7,0; АҚШ-қа
– 5,0 (млрд доллар)
Қазіргі уақытта АҚШ пен қарым-қатынасы ҚХР-дың ішкі саясатында
маңызды орын алады.2002 жылы Қытай мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 97,1
млрд долларды құрады, әсіресе Қытайдың сальдосы – 42,7 млрд доллар, сол
жылғы Қытайдың суммалық сальдосы 30,3 млрд долларды құраған болатын.
Осындай жағдайда ҚХР-дың Таяу шығысқа деген қызығушылықтары маңызды болса
да, американ – қытай қарым-қатынасы әлде қайда маңыздырақ.1
Ирактағы соғыстың салдары жайында қытай мамандары мынандай ойда:
1.Соғыс Американың экономикасының дамуына мүмкіндік береді. Ирактағы
соғыс – бұл американың жоғары технологиялы қару-жарағына бүкіл әлемдік
жарнама, яғни оған ішкі және сыртқы тапсырылымдардың өсуіне мүмкіндік
беруі және америкаға үлкен пайда әкелуі ықтимал.
2. АҚШ Ирак соғысында әлемге өзінің әскери басымдығын және
комплекстік күшін көрсетіп, ұлы державалармен “күшінің үзілуін” кеңітті
және нығайтты. Осының нәтижесінде американдық саясаткерлер БҰҰ-ның және
басқа да халықаралық ұйымдарды құрметтемей, өздерінің жақтастарының да
пікірлерін және басқа мемлекеттердің қызығушылықтары мен әлемдік
бірлестіктің реакциясын ескермейтін болады деуге болады.
3. Ирактағы соғыс Батыс пен мұсылман әлемінің арасындағы қайшылықты
шиеленістіріп жіберді.АҚШ-тың бір жақты қатал іс-әрекеті Израйль мен
Палестина қарым-қатынастарын жақсарта қойған жоқ, керісінше төмендетті
және Батыс пен Араб әлемінің арасындағы қайшылықтарды шиеленістіріп
жіберді. Ирактағы соғыстан кейін Таяу шығыс елдерінде экстремизм мен
фундаментализмнің өркендеп кетуін де естен шығармаған жөн.
1.3. Саддам Хусейн басқаруындағы Ирак және
жаппай қыру қаруы туралы мәселе.
1979 ж. 7 июльде Х. Аль-Бакр орнынан алынып, үй қамауына
отырғызылды. Саддам Хусейн Ирактың президенті болып сайланып, сонымен
бірге, премьер-министр, революциялық командование кеңесінің басшысы,
партияның бас секретары, және қарулы күштерге қолбасшы болып
тағайындалды. Осылайша, С.Хусейн елдегі барлық билікті толық өз қолына
алды. Басқарушы партияның және оның лидерінің ең бірінші тапсырмасы
елдегі идеологиялық, саяси және әкімшілік бақылауды өз қолдарына алу
болды. Партиядағы, әскердегі, мемлекеттік аппараттағы қызметтерге БААС
партиясы мен С. Хусейнге берілген адамдар тағайындалды.
Жалпы, Американдықтардың Ирактағы қазіргі проблемасын толық
түсіну үшін, бұл елдегі соңғы 30 жыл ішінде болған өзгерістерге тоқталу
керек. Таяу шығыс пен Парсы бұғазындағы мұнайға бай елдер үшін барлығы
1973 ж. октябрьдегі кризистен бастау алды. Дәл осы кезде мұнайдан түсетін
пайда 5 есеге өсті. Барлық елдер бұл пайданы неменеге жұмсаймыз деп
ойлана бастады. Бұл уақытқа дейін аймақтағы елдердің бәрі, мұнай
компанияларын ұлттандырып, осы себепті, барлық пайда мемлекет қалтасына
түсіп жатты. Монархиялық жүйелер сақталған Сауд Арабиясы, Біріккен Араб
Әмірлігі, Катар, Бахрейн сияқты елдер көп ақшаның пайда болуы кезінде,
мұсылман қоғамындағы саяси қоғамдық, және экономикалық модернизацияға
асықпады. Египет, Сирия, Ливан, Иракқа қарағанда, олардың саяси элитасын
солшыл радикалды топтар да аз мазалады. Европалық колониалды
державаларының тікелей басқаруындағы Египет, Сирия, Ливан, Иракта жағдай
басқа болды. Оларда денсаулық сақтау саласы дамыды, Батыс стандарттарына
сәйкес білім беру жүргізілді, ел жастары Еуропаның мектептері мен
университеттерінде оқыды.Ал, Парсы бұғазындағы монархиялық елдерде
мұсылман әлемін шайқалтқан бұндай модернизациялаулар болған жоқ.
Мұнай экспортынан келген көп пайдаға араб шейхтары, ұлттық қоғам
азаматтарының қажеттіліктерін өтеуге жұмсады. Ал, бұл пайданың өте үлкен
болуына байланысты бір бөлігі жолдар салуға, масштабты құрылыстар
жүргізуге, инфраструктураны дамытуға жұмсалды. Және қаржының көп бөлігі
әскер мен мемлекеттік аппаратқа жұмсалды. Бұл екі проблеманы шешуге
көмектесті: Әскердің дамуы жергілікті халыққа жұмыс пен кіріс әкелді,
олардың жүйеге төзімділігін арттырды. Екінші жағынан Ұлыбритания мен АҚШ-
тан көптеп қару- жарақ сатып алуға жол берді. Өз кезегінде бұл комунистік
қауіпке қарсы күресте батыстың қолдауын қамтамасыз етті және Батыстың
1973 жылдан бері араб мұнайына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz