Индекстік әдіс

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Индекстік әдіс

8. 1 Индекстердің маңызы, мәні және жіктелуі

Индекс деп -тікелей қосуға болмайтын элементтерден тұратын қоғамдық құбылыстардың жоспармен немесе нормативпен салыстырылуын анықтайтын және уақытқа байланысты кеңістіктегі құбылыстардың өзгерісін орта есеппен сипаттайтын қатысты көрсеткішті айтады. 40-кестеде индекстердің жіктеу белгілері мен түрлері берілген.

40 кесте - Индекстердің жіктеу белгілері және түрлері

Жіктеу белгілері

Индекстердің түрлері

Жіктеу белгілері: 1. Индекстелетін құбылыстардың сипаты бойынша

Индекстердің түрлері: а) баға,
б) еңбек өнімділігі,
в) өнімнің физикалық көлемі,
г) өнімнің өзіндік құны

Жіктеу белгілері: 2. Индекстелетін құбылыстардың қамтылуы бойынша

Индекстердің түрлері: а) жеке,
б) жалпы (агрегатты және орташа),
в) топтық

Жіктеу белгілері: 3. Есептеу формасы және әдісі бойынша

Индекстердің түрлері: а) агрегатты,
б) арифметикалық және гармоникалық орташа индекстер,
в) өзгермелі құрамды, тұрақты құрамды және құрылымдық өзгеру индекстері

Жіктеу белгілері: 4. Салмақтауыштың таңдалуына байланысты

Индекстердің түрлері: а) тұрақты салмақтауышпен,
б) өзгермелі салмақтауышпен

Жіктеу белгілері: 5. Салыстыру базасына байланысты

Индекстердің түрлері: а) базалық,
б) тізбектік,
в) аумақтық,
г) жоспарлық

Индекстік әдісті қолданғанда мынадай ұғымдар мен белгілеулер қолданылады:

индекстер жиынтығы -- индекстерді есептеуге кіретін элементтер тізімі;
индекстелетін шама -- өзгерісі зерттелетін белгінің мәні.

Индекстерді құрған кезде индекстелетін шама әрқашан өзгермелі болып табылады. Әрбір индекстелетін шаманың өзіне тән белгілеуі болады:
p - өнім бірлігінің бағасы,
z - бір дана өнімнің өзіндік құны,
q - өнімнің физикалық көлемі,
pq - тауар айналымы,
zq - өнім өндіруге жұмсалған шығын,
T - уақыт шығыны (жұмысшылардың саны)
W - еңбек өнімділігі,
t - өнімнің еңбек сыйымдылығы;

3. индекстің салмақтауышы деп -- индекстерді құрған кезде тұрақты шама болып табылатын көрсеткіштерді айтады.

Базалық кезеңнің деңгейі «0» -деген таңбамен, есепті кезеңнің деңгейі «1» - деген таңбамен белгіленеді.
Индекстік әдісті қолдану арқылы төмендегідей міндеттерді шешуге болады:

құбылыстардың уақытқа байланысты өзгеруіін, яғни динамикасын зерттеу (динамиканың индексі),
күрделі экономикалық индекстердің динамикасына әсер ететін факторларды зерттеу (факторлық индекс),
жоспарлық тапсырманың орындалуын сипаттау (жоспарлық индекс),
әр түрлі аумақтар бойынша бір кезеңге тиісті құбылыстарды салыстыру (аумақтық индекс),
құрылымдық өзгерістердің әсерін анықтау (құрылымның өзгеру индексі) және т. б.

8. 2. Жеке және жалпы индекстер

Индекстерді күрделі құбылыстардың жеке элементтері үшін де, тұтас құбылыстар үшін де есептейді. Құбылыстардың жеке элементтерінің қатынасын анықтау үшін жеке индекстер қолданылады. Ал күрделі құбылыстар үшін жалпы индекстер қолданылады.
Жеке индекстер статистикалық жиынтықтың біртекті элементтерін салыстыру арқылы анықталады және есепті мерзімдегі көрсеткішті базалық мерзімдегі көрсеткішпен салыстырады.
Жеке индекстер латынның кіші «і» әрпімен, ал жалпы индекстер латынның үлкен «І» әрпімен белгіленеді және осы белгілердің төменгі оң жағына зерттелетін көрсеткіштердің таңбалары жазылады. Жеке индекстер мынадай түрлері болады:
- бағаның жеке индексі (ір) : ; (97)
Мұндағы p1- есепті кезеңдегі өнім бірлігінің бағасы;
P0 - базалық кезеңдегі өнім бірлігінің бағасы.
- өнімнің физикалық көлемінің жеке индексі (іq) : ; (98)
Мұндағы q1 - есепті кезеңдегі өнімнің физикалық көлемі;
q0 - базалық кезеңдегі өнімнің физикалық көлемі.
- өнімнің өзіндік құнының жеке индексі (iz) : ; (99)
Мұндағы z1 - есепті кезеңдегі өнімнің өзіндік құны;
Z0 - базалық кезеңдегі өнімнің өзіндік құны.
- тауар айналымының жеке индексі (ipq) : ; (100)
Мұндағы p1q1- есепті кезеңдегі тауар айналымы;
P0q0 - базалық кезеңдегі тауар айналымы.

- шығынның жеке индексі (izq) : ; (101)
Мұндағы z1q1 - есепті кезеңдегі өнім өндіруге жұмсалған шығын;
Z0q0 - базалық кезеңдегі өнім өндіруге жұмсалған шығын.

Жалпы индекстер тікелей салыстыруға келмейтін элементтерден тұратын күрделі әлеуметтік- экономикалық құбылыстардың қатынасын көрсетеді.
Есептеу тәсіліне байланысты жалпы индекстер агрегатты және орташа индекстерге бөлінеді.
Жалпы индекстердің бөлінуі төмендегі 9 - суретте бейнеленген:

9-сурет. Жалпы индекстердің бөлінуі

Агрегатты индекстер жалпы индекстердің көп тараған түрі болып табылады. Агрегатты индекстердің екі элементі болады:

индексі есептелетін шама (айнымалы шама) ;
индекстің салмағы (тұрақты шама) .

Индекстің салмағы әр түрлі, тікелей салыстыруға келмейтін элементтерді салыстырмалы түрге келтіру үшін қолданылады.
Агрегатты индекстердің түрлері:

- бағаның жеке индексі (ір) : ; (97)
Мұндағы p1- есепті кезеңдегі өнім бірлігінің бағасы;
P0 - базалық кезеңдегі өнім бірлігінің бағасы.
- өнімнің физикалық көлемінің жеке индексі (іq) : ; (98)
Мұндағы q1 - есепті кезеңдегі өнімнің физикалық көлемі;
q0 - базалық кезеңдегі өнімнің физикалық көлемі.
- өнімнің өзіндік құнының жеке индексі (iz) : ; (99)
Мұндағы z1 - есепті кезеңдегі өнімнің өзіндік құны;
Z0 - базалық кезеңдегі өнімнің өзіндік құны.
- тауар айналымының жеке индексі (ipq) : ; (100)
Мұндағы p1q1- есепті кезеңдегі тауар айналымы;
P0q0 - базалық кезеңдегі тауар айналымы.

9-сурет. Жалпы индекстердің бөлінуі

индексі есептелетін шама (айнымалы шама) ;
индекстің салмағы (тұрақты шама) .

- бағаның жалпы индексі:

(Пааше индексі), (102 )

(Ласпейрес индексі), (103)

- өнімнің физикалық көлемінің жалпы индексі:

, (104)

. (105)

- өнімнің өзіндік құнының жалпы индексі:
, (106)

, (107)

-тауар айналымының жалпы индексі:

. (108)

108, 102, 104 формулаларының алымы мен бөлімі арасындағы айырма тауар айналымының жалпы және зерттелетін факторлар есебінен абсолютті өзгеруін анықтайды:
Тауар айналымының жалпы өзгеруі:
, (109)

Тауар айналымының бағаның есебінен өзгеруі:
, (110)

Тауар айналымының өнімнің физикалық көлемінің есебінен өзгеруі:
. (111)

Осы абсолютті өзгерістердің арасында мынадай байланыс болады:
. (112)

Басқа агрегатты индекстердің де жалпы және факторлар есебінен абсолютті өзгерулері осыған ұқсас есептеледі.
Агрегатты индекстердің арасында мынадай өзара байланыс болады. Мысалы: . Осыдан:
, (113)

Егер элементтердің жиынтығын алдын-ала топтарға немесе бөліктерге бөліп, содан кейін осы бөліктерге есептеулер жүргізетін болсақ, онда топтық индекстерді аламыз.
Мысалы. Бірдей өнім түрін өндіретін екі кәсіпорын бойынша мынадай мәліметтер берілген (41-кесте) .
41 - кесте

Кәсіп
орын
ның
№

Базалық кезең

Есепті кезең

Өндірілген
өнім көлемі,
дана

Бір дана өнімнің бағасы, теңге

Өндірілген
өнім көлемі,
дана

Бір дана өнімнің бағасы, теңге

Кәсіпорынның№: 1
2

Базалық кезең: 2000
3000

Есепті кезең: 55
65

1900
3200

58
61

Бағаның, өнімнің физикалық көлемінің және тауар айналымының жалпы (агрегатты) индекстерін есептеу керек.

Бағаның агрегатты индексін Пааше формуласы (102) бойынша есептейміз:

Тауар айналымының бағаның есебінен абсолютті өзгеруі тең болады:

Өнімнің физикалық көлемінің агрегатты индексін (104) формуласы бойынша есептейміз:

Тауар айналымының өнімнің физикалық көлемінің есебінен өзгеруі тең болады:

Тауар айналымының жалпы агрегаттыиндексі мына формула
(108 ) бойынша тең болады:

Тауар айналымының жалпы өзгеруі:

Абсолютті өзгерістердің арасында мынадай байланыс болады:
40=750-710.

Есептелінген индекстер арасында мынадай байланыс болады:

Жүргізілген есептеулерге қарап мынадай қорытынды жасауға болады: екі кәсіпорын бойынша өнімнің жалпы бағасы есепті кезеңді базалық кезеңмен салыстырғанда 2, 3% төмендеген, өнімнің физикалық көлемі 2, 5%, тауар айналымы 0, 1% артты. Екі кәсіпорын бойынша тауар айналымы 40 теңгеге артты, соның ішінде бағаның өзгеруі есебінен 710 теңгеге азайды, ал өнімнің физикалық көлемінің есебінен 750 теңгеге артты.

8. 3. Арифметикалық және гармониялық орташа индекстер

Орташа индекстер - агрегатты индекстердің өзгерген түрі болып табылады. Агрегатты индекстерді орташа индекстерге түрлендіру жеке индекстер бойынша есептелген көрсеткіштер арқылы жүргізіледі. Себебі, агрегатты индекстердің есептелген көрсеткіштерін жеке индекстердің орташа мәні ретінде алуға болады.
Мысалы, өнімнің физикалық көлемінің агрегатты индексін орташа индекске түрлендіру үшін формуласынан белгісіз тауып, одан шыққан көрсеткішті бөлшектің алымына жазамыз:, (114)
яғни өткен мерзімдегі жалпы шығынды жеке индекске көбейту арқылы агрегатты индексті арифметикалық орташа индекске түрлендірдік.
Ал бағаның жалпы индексін гармониялық орташа индекске түрлендіру үшін формуласынан белгісіз тауып,
одан шыққан көрсеткішті бөлшектің бөліміне жазамыз:
, (115)
осылайша есепті мерзімдегі тауар айналымын жеке индекске бөлу арқылы агрегатты индексті гармониялық орташа индекске түрлендірдік.
Мысалы. 41-кестенің мәліметтері бойынша өнімнің физикалық көлемінің арифметикалық орташа индексін және бағаның гармониялық орташа индексін есептейік.
Алдымен екі кәсіпорын бойынша өнімнің физикалық көлемінің, бағаның жеке индекстерін анықтаймыз:
; .
;
Енді есептелген жеке индекстердің мәндерін қолдана отырып, өнімнің физикалық көлемінің жалпы индексін арифметикалық орташа индекстің формуласы бойынша есептейміз:
,
Ал бағаның жалпы индексін гармониялық орташа индекстің формуласы бойынша есептейміз: .
Осылайша, зерттеу объектісі болып көлемдік жағы алынатын болса арифметикалық орташа индекс, ал сапалық жағы алынатын болса гармониялық орташа индекс қолданылады. Сол сияқты осыған ұқсас еңбек өнімділігінің, өнімнің өзіндік құнының және т. б. белгілердің өзгерістерін есептеуге болады.