Сөйлеу және оның мектеп жасына дейінгі балаларда дамуы
Кіріспе
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
2.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала сөйлеуінің дамуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
2.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала сөйлеуінің дамуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Зерттеудің өзектілігі. Курстық жұмысымның зерттеу тақырыбын: «Сөйлеу және оның мектеп жасына дейінгі балаларда дамуы» деп аталынды.
Зерттеу объектісі: Сөйлеудің дамуын анықтау
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуын айқындау
Зерттеу мақсаты: Сөйлеу мен оның мектеп жасына дейінді балалардағы даму ерекшелігін белгілеп көрсеті
Зерттеудің міндеттері: Сөйлеудің қасиеттері мен сапаларын, қызметтерін айқындап көрсету; мектепжасына дейінгі балалардағы сөйлеу тілінің дамуын белгілеу. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау, тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
Зерттеу объектісі: Сөйлеудің дамуын анықтау
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуын айқындау
Зерттеу мақсаты: Сөйлеу мен оның мектеп жасына дейінді балалардағы даму ерекшелігін белгілеп көрсеті
Зерттеудің міндеттері: Сөйлеудің қасиеттері мен сапаларын, қызметтерін айқындап көрсету; мектепжасына дейінгі балалардағы сөйлеу тілінің дамуын белгілеу. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау, тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
Ф.7.14-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Жалпы психология кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні_______________________________ _______________________________
мамандығы__________________________ ______________________________
Жұмыс тақырыбы___________________________ _______________________
___________________________________ _______________________________
Жұмыс ___________
Орындаған
бағасы
бағасына қорғалды
студент____________
____________200__ж
тобы
_______________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
Жетекші___________
_______________
(қолы, аты-жөні)
(қолы, аты-жөні)
_____________
(қолы, аты-жөні)
Норма бақылау:
_____________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 2009 ж
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Курстық жұмысымның зерттеу тақырыбын: Сөйлеу және
оның мектеп жасына дейінгі балаларда дамуы деп аталынды.
Зерттеу объектісі: Сөйлеудің дамуын анықтау
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуын
айқындау
Зерттеу мақсаты: Сөйлеу мен оның мектеп жасына дейінді балалардағы даму
ерекшелігін белгілеп көрсеті
Зерттеудің міндеттері: Сөйлеудің қасиеттері мен сапаларын, қызметтерін
айқындап көрсету; мектепжасына дейінгі балалардағы сөйлеу тілінің дамуын
белгілеу. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
2.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала сөйлеуінің дамуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
Сөйлеу — тілдің көмегімен қарым-қатынас жасау процесі. Тіл — адам
коғамының рухани өмірінде объективті өмір сүретін құбылыс. Тіл қарым-
катынас кызметін атқаратын белгілер жүйесі және ой қаруы болып саналады.
Тіл мағыналы сездерден және солар бойынша сөйлемдер жасалынатын ережелер
жиынтығы — синтаксистен кұралады. Әрбір сөздің өзіндік мағынасы болады.
Сөздің мағынасы дегеніміз — оның нақты болмыста белгіленген объектіге
қатынасы, бұл арада объектінің санада калай қабылданғаны есепке алынбайды.
Тілдің грамматикалық категориясы логикалық категориямен ұштастырылады.
Логикалык категориялар жалпы адамдық болып табылады. Олар ор тілге тән
түрде тиісті грамматикалық құрылымдар арқылы білінеді.
Тіл — қоғам өмірінің объективті құбылысы, ол бүкіл халык үшін бірдей
және адамдар білген кұбылыстардың алуан түрін түгел қамтиды. Қай тілдің
болмасын айтылуының, грамматилық және синтаксистік нормативті ережелері
болады. Сөйлеу — психикалық қубылыс. Ол әр адамның тек өзіне ғана тән
болады және сейлеуде объективтік шындықты осы адамның субъективті бейнелеп,
білдіруін көрсетеді, оған индивидтің көзқарасын білдіреді. Қарым-катынаста
адам тіл байлығының шағын бөлігін ғана пайдаланады. Тіпті ұлы жазушылардын
тілінің өзінде 10 мыңнан 20 мыңға дейін ғана сөз болады, ал жалпы тілдің
құрамында бірнеше жүздеген мың сөз болатыны белгілі. Жеке адамның сөйлеуі
стандартынан ауытқи айтылуымен және сөйлем құрылысымен ерекшелінеді.
Тілдің сөздік қорында осы тілде сөйлейтін адамдар
қауымдастығының айналадағы дүние туралы білімі сақталады.
Тіл— ой музейі деген теңеу тегіннен тегін емес. Тіл жазбаша және ауызша
сөйлеу арқылы іске асады, Адамдар арасындағы карым-қатынаста
пайдаланылмайтын, бірақ жазбаша түрде сақталған тілді өлі тіл дейді.
Демек, тіл рухани мрдениет құбылысы ретінде, өзін жасаған қоғам кұрып
кеткен соң да өмір сүре отырып, жоғалған цивилизация мәдениетінің аса
құнды ескерткіші бола алады екен (мысалы, ежелгі грек, латын тілдері, сан-
скрит).
Тілдік хабарларды құрайтын құралдар фонемалар (сөйлеу ілінде) және
графемалар (жазба тілінде) болып табылады. Нақ осы әлеуметтік тұрғыда
жасалып, қалыптасқан дыбыстар мен гряфикалық белгілерден адамзат
тәжірибесін паш етуші сөздер құрылады.
Сөйтіп, тілде бізден бұрынғы ұрпақтар жасаған аса бағалы
өмірлік казына жинақталады. Осыған орай сәби тіл үйрену нәтижесінде өзінің
таным әрекетінің тар шеңберін кеңейтеді, аадамзаттың колы жеткен білім
деңгейіне иек артады, өз басының тәжірибесін сөзбен бекітіп, оны
айналасындағыларға таратуға мүмкіндік алады.
Тіл - сөйлесу құралдарының қатаң қалыпқа тірелген жүйесі, ал сөйлеу - ой
мен сезімді жеткізуге жасалған тілдің екеуара қатынасты әрекеттік
қолданысы.
Тілдің өзінде мағына-ой болмайды, ол тек ойды өрнек-арналған әртүрлі
таңба-белгілердің жиынтығынан осы қордан сөйлеу үшін қажетті белгілі
тілдік құрам (дыбыстар, сөздер, ережеге сай сөз тіркестері мен сөйлеу,
әуен, ырғақ ж.т.б.) іріктеліп алынған шақта ғана, ой мүмкіндігіне ие
боламыз.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде (сөйлеу) қабылданған.
Мұндайда сөйлеу - лексикалық синтаксистік екі принципті қамтыған дыбысты
тіл, фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу - тілде байланыстың ең
өнімді әмбебап құралы, себебі жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық
толықтықты жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы ақпарат тану бекімін
тауып, қажет кезде мағаналык шешімге келеді. Әңгімелесудің ерекше ретінде
диалогтық сейлеуде хабарлаушылар ролі бір алмасып отырады, осыған орай біз
не жөнінде әңгімелесіп жатқанын түсінеміз.
Сонымен, сөйлеу - тек адамға тән тіл қатынасы, ең жетілген формасы.
Бұл қатынас айтушы тыңдаушының міндетті түрде болуымен жасалады.
Айтудың ойды жеткізуге қажет болған сөздерді іріктеп, грамматикалық
ережелеріне сай оларды байланыстырады, ағзаларын іске қосумен
дыбыстайды. Тыңдаушы қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсінуге
әрекет жасайды. Айтушы мен тыңдаушы арасындага түсіністігімен
белгілі ойды қабылдау үшін, сол ойды жіктеуге бағытталған екі тұлғаға да
ортақ сөздерді елестету құралы мен ережелері болуы шарт.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат "жүрісі" орындалып қалмастан,
әңгімелесушілер арасындағы бір біріне ықпал да жасалады, яғни өзара бағыт
бағдар көрсете отырып, олар бірі бірінің іс-әрекет қылықтарын өзгертуге
тырысады.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлау үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен баламалайды, Ал
'
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының таңдауы түсінікті болғандығы
тыңдаушы хабарлаушы роліне өз сөзімен қабылданған ақпараттың түсінікті
екендігі белгі бергенге ғана айқындалады.Ал бұл ықпал жасау процесін айқын
түсіну үшін тілдестік әрекетінің құрылымын ғана біліп қою жеткіліксіз, Бұл
орайда әңгімелесуге негіз болған сепеп, түрткілер, тілдесу мен ниеттерін де
талдай тану үлкен маңызға ие.
Бұл үшін тілдесу барысында сөз бен сөйлеуден тыс
белгілерді ажырата алған жөн. Сөз баян әмбебап болғанымен, оның толық
мәні тілдестік жүйесінің сөзден тыс белгілермен тілдесу проблемасы
туындайды.
Вербалды тілдесуге "қосымша" ретінде паралин жене экстралингвидациялық
белгілер жүйесі де қалыптасады. Паралингвистикалық қосымшалар - бұл дауыс
әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз мағынадағы іркіліс, сонымен
бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөйлеу
барысында өте маңызды жәрдемші бола отырып, сөз мәнісін күшейту не
кемітумен бірге, қатысқаңдардың ниеттерін білдіреді. Сөзбен колдана
отырып, вербалды емес белгілер де адамдардың байланысты қызмет әрекетін
ұйьмдастыру үшін ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.
Емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының, әріптестерінің
сырын еш қиналмай-ақ үғынады. Қандай жағдайда қалай әсер етудің жолдарын
пайдаланады. ӨЗ мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекеттерге барады. Тіпті
адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін, қай тұстан
қандай куат келетінін іштей түйсініп, қалауына орай нәтижеге жетуге ебден
болады. Тек пигғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан төгілсті
пайда, зиянның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, ербір әліппенің саны, өз жүйесі
бар, әрбір әріптің өз иесі бар. Біреуд жазықсыз ренжіту, қиянат жасау,
қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті толқындар
жасырынған "Жақсы сөз - жарым ырыс", "Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен
шығады", "Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады" дейді.
Науқасты сөзбен құлан таза айықтыр болады, Сөзбен өлтіріп жіберуге,
тыпырлатпай таста болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы біледі.
Сонымен, сөйлеу - тіл көмегімен түзілген адам аралық қатынас құралы.
Сөйлеудің келесі түрлері болады: сыртқы және ішкі сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз
кезегінде ауызша, жазбаша болып, ал ауызша - монологтық және диалогтық
болып бөлінеді.
Сөйлеудің барша түрлері өзара ықпалды қатынас түзеді. Сөйлеу
түрлерінің бәріне бірдей сипат - олардың сөздік дыбысталуында. Бірақ
олардың әрбірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Тіл қатысынсыз және заттасқан
тілдік процесс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкін емес. Ауызша да,
әсіресе жазба сөздің дайындығы сөйлеудің іштей, адамның өзінен-өзі,
күбірлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда ішкі сөйлеу деп атайды.
Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болады. Жазбаша
сөйлеуде тілдік қатынас мәтін арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудің,
ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келеді. Сөйлеудің жазба түрі жазба
белгілер (таңбалар) негізінде орындалады. Қазіргі кезегі көп тілдердің
дыбыстары әріптермен өрнектеледі. Жазба сөйлеу - естумен қабылданатын
тілдік дыбыстардың, көрумен танылатын әріптер мен адамның тілдік
әрекеттерінің күрделі байланысынан құралатын процесс. Осыдан, жазба
сөйлеудің ауызша сөйлеуден кейін пайда болып, әрі соның нәтижесінде
қалыптасатынын түсінеміз.
Біреудің дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз (сөйлеу) ауызша
сөйлеу деп аталады. Ауызша сөйлеуде (кеңістік және уақытқа байланысты біраз
шектеулер болады. Әдетте, әңгімелесушілер бірін - бірі көріп тұрады не-месе
дауыс жететіндей алшақтықта болуы мүмкін. Осы жағдайларға орай сөйлеудің
сипаты өзгеріске түседі. Мысалы, телефонмен сөйлескенде сөз қысқа,
жедел сұрақ-жауап кейпінде байқалады. Тыңдаушы сұрақ қойып, оған жауап
алуы мүмкін емес телерадиодағы сөйлеу тіпті басқаша.
Ауызша сөйлеу - диалогтық және монологтық түрде болады. Диалогтык сөйлеу
әңгімелесушілердің өзара қысқа алысуы, түзілетін сөйлемнің құрылымы
толық болмауымен ерекшеленеді. Өзара түсіністік мұндайда
бұрынғы әңгіме желісінен, тақырып барысынан және іс-әрекет мазмұнына
орай жетіледі. Ауызша сөз, әдетте, әңгімелесуге қосылған адамның ниет
ықыласына, болмаса қоршаған орта ықпалдарына орай жасалған жауап ретінде
жүзеге асады.
Монологтық сөйлеу ұзаққа созылады, ортаға қыстырма сөздер қосылмайды,
алдын ала көп дайындықты талап
етеді. Әдетте бұл кең көлемді, күні бұрын ой желісіне салынып, қорытылған
баян (мысалы, баяңдама, шығып сөйлеулер, дәрісбаяндар (лекция) ж.т.б.).
Дайындық барысында мұндай баяндардың кей жерлері бірнеше іштен қайталанады,
жоспары қайта түзілістерге түседі орынды сөздер, сөз тіркестері мен
сөйлемдер іріктеліп тандалады, көп жағдайда ауызша сөйлеудің жоспары
жазбаша түзіледі. Монологтық сөз құрылымы жағынан күрделі болып, ой
толықтығымен көрінеді, баяндалуы бірізді, қатаң логикалық талаптарға
бағынады. Монологтық сөйлеу диалогтыққа қарағанда қиындау, сондықтан оның
толық формасы адамзат тарихында кейінірек қалыптасқан. Мұндай сөйлеу түрін
оқушыларда қалыптастыру үшін мұғалімдер арнайы міндеттерді жүзеге келтіре
отырып, еркін әрі мәнді сөйлеу тәрбиесін бүкіл оқу процесінде үзбестен
жүргізіп барады.
Бұрын атағанымыздай, қалаған ақпаратты екінші адамға жеткізу үшін
таңбалар не таңбалар жүйесін қолданамыз. Осыған орай тілдестік қатынас
процесінде вербалды (таңба ретінде - сөз, баян) және вербалды емес (таңба
ретінде - сөзден тыс белгі, ишаралар) байланыстар қолданылады.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған.
Мұңдайда сөйлеу - лексикалық және синтаксистік екі принципті қамтыған
дыбысты тіл, яғни фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу -
тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен
берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы
ақпарат таңбалық бекімін тауып, қажет кезде мағыналық шешімге келеді
(кодирование, декодирование). Әңгімелесудің ерекше түрі ретіңде диалогтық
сөйлеуде хабарлаушылар ролі бір ізді алмасып отырады, осыған орай біз не
жөнінде әңгіме болып жатқанын түсінеміз.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат "жүрісі" орындалын қалмастан,
әңгімелесушілер арасындағы бір - біріне деген ықпал да жасалады, яғни
өзара бағыт - бағдар көрсете отырып, олар бірі бірінің іс-әрекет
қылықтарын үйлестіруге өзгертуге тырысады.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлауші үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен бала-малайды. Ал
тындаушы үшін қабылданатын ақпараттың мәні, оны сөзге келтірумен бірге
ұғылады (Я.Яноушек).
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының тындаушыға түсінікгі болғандығы
тындаушы хабарлаушы роліне еніп, өз сөзімен қабылданған ақпараттың
түсінікті екендігі жайлы белгі бергенде ғана айқындалады.
Тілдесудің мазмұндылығы, оның барысындағы әңгімелесушілердің бір-
біріне ықпал жасауынан көрінеді. Ал бұл өзара ықпал жасау процесін айқын
түсіну үшін тілдестік қатынас әрекетінің құрылымын ғана біліп қою жет-
кіліксіз, бұл орайда әңгімелесуге негіз болған себеп-түрткілер, тілдесу
мақсаттары мен ниеттерін де талдай тану үлкен маңызға ие. Бұл үшін тілдесу
барысында сөз бен сөйлеуден тыс қолданылатын белгілерді ажырата алған жөн.
Сөзбаян қаншалықты әмбебап болғанымен, оның толық мәні тілдестік әрекет
жүйесінің сөзден тыс ишара белгілермен толықтырылғанда ғана ашылады. Осыдан
вербалды емес (сөзден тыс) тілдесу проблемасы туындайды.
Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру - қозғалыс жүйесіне байланысты
өз ішіне ым, ишара, пантонима ж.т.6. қамтыған белгілер тобы өте маңызды.
Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық ж.т.б.) жалпы қозғалысқа
келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-
көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әртүрлі мәдениет иелерінде, яғни
әртүрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес. Мысалы, қазақ келіспесе басын
шайқайды, ал болгарлар - басын изитін көрінеді.
Вербалды тілдесуге қосымша ретінде паралингвистикалық және
экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық
қосымшалар - бұл дауыс ырғағы, әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз
барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөз алысу
барысында өте маңызды жәрдемші (кейде дербес) роль атқара отырып, сөз
мәнісін күшейту не кемітумен бірге, әңгімелесуге қатысқандардың ниеттерін
білдіреді. Сөзбен бірге қолдана отырып, вербалды емес белгілер де
адамдардың өзара байланысты қызмет әрекетін ұйымдастыру үшін қажетті
ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.
Ишара, емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының,
әріптестерінің сырын еш қиналмай-ақ ұғып, қандай жағдайда қалай әсер етудің
жолдарын пайдаланады, өз мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекет-терге
барады. Тіпті адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін,
қай тұстан қандай қуат келетінін іштей түйсініп, қалауына орай нәтижеге
жетуге әбден болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан
төгілетін пайда, зиянның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, әрбір әліппенің өз саны,
өз жүйесі бар, әрбір әріптің өз иесі бар. Біреуді жөн жосықсыз ренжіту,
қиянат жасау, қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті
толқындар жасырынған. Жақсы сөз - жарым ырыс, Жылы-жылы сөйлесең, жылан
інінен шығады", "жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады"
дейді. Науқасты сөзбен құлан таза айықтыруға болады, сөзбен өлтіріп
жіберуге, тыпырлатпай тастауға болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы
біледі.
Қарым-қатынас құралы болу үшін сөйлеудің белгілі бір шартқа жауап беруі,
оның өзіне тән сапалары болуы керек. Мұндай саналарды екі топқа бөлуге
болады.
Бірінші топқа сөйлеуді дұрыс құруға керекті лексика (сөздік қор),
фонстика (сөздерді құрайтын дыбыстар), сөйлеу мәнері, фразаларды құрастыру
және көмескі, дұрыс емес, керексіз сөздер, мысалы, паразит сөздер,
(провинңиализм) аймақтық тіл (елге көп мәлім емес, тек бір аймақта ғана
колданылып жүрген сөздер), вулгаризмдердің. (тыңдаушы құлағына түрпідсй
тиетін дөрекі сөз бен сөйлемдер) болмауы жатады.
Екінші топқа сөйлеушілердің өз ойын тыңдаушылар жадына бұлжытпай
жеткізіп, тыңдаушыларға тиісті әсер жасап, оларды нандыратын сөйлеу
сапалары жатады. Бұған сөйлеудің маңыздылығы, анықтығы, түсініктілігі,
сөздің дұрыс кұрылуы, логикалылығы, әсемділігі, бейнелілігі, эмоңиялылығы,
ұғымдылығы кіреді. Әрине, түрліше баяндау сондай-ақ бірінші топтағы
талаптарды орындауға байланысты екені белгілі.
Егерде сөз адамның ойы мен сезімін дұрыс бейнелей алса, оны тыңдаушылар
да жеңіл түсінеді. Егер сөйлеушінің өз ойы өзіне түсініксіз болса, не
болмаса өз ойын жеткізуге немқұрайды қараса, оны түсіну де сондайлық
дәрежеде болмақ.
М. И. Калинин бір кезде VIII—X класс оқушыларының сөйлеген сөздерін
тыңдағаннан кейін, оқушылардың ешбір мүлтіксіз сауатты құрған сөздері
ешкімді селт еткізе алмағанын, өйткені олардың сөздерінде сонылық болмай,
окушылардың өз сөздерімен емес, басқа біреудің дайын тұрған сөздерімен
сөйлегені айтқан. Оқушылардың сөйлеген сөзінде шын жүрегінен қайнап шыққан
терең ой болмаған, М. И. Калинин оқушылардың сөйлеген сөзін жылуы жоқ ай
сәулесіне теңеген.
Мұғалімнің сөзіне ерекше жоғары талап қойылады. Ол сөз түсініктілігі,
анықтыгы, қызғылықтылығы, ойға қонымдылығы, дұрыстығы тағы басқаларымен
ерекше болуға тиіс; егер оның ішінде қайта-қайта айтылып, жауыр болған
сөздер көптеп кездессе, оның жаман болғаны. Мұғалімдер шыңына жеткізе
жаттап алған сөздерін сайрай сөйлеп, бірақ сол сөздердің ішінен бірде-бір
ескіріп кетпеген, тың сөзді кездестірмеген сабақтар жөнінде К. Чуковскийдің
қинала жазғаны бар.
Сөздің өтімді болып, оның балаларға ықпалының тиюі үшін сөз ырғағының
зор мәні бар.
Қете беруіңе болады—деген жай сөйлемнің өзін тәжірибелі педагогтар
тыңдаушы үшін әр түрлі мәні бар 50 түрлі астармен айтуы мүмкін,— деген А.
С. Макаренко.
Сөз сөйлегенде адамның бағыттылығынан: оның максат-мүддесі, нені
қажетсінуі сенімділік жайы байқалады. Біріншіден, бағыттылык әңгіменің
тақырыбы мен мазмұнын белгілсйді. Екіншіден, өзі қолына алған іске адам
ойша да, карым-катынаста да көп қайтара оралады. Адамның өзі қызығатын
жайлар туралы әңгімесі әрқашан қызықты, лексикалық жағынан бай, ссзімге
толы келеді.
Ойлау мен сөйлеу арасындағы тығыз байланыс адамның сөйлеу
ерекшелігінде оның біркатар ойлау ерекшеліктері де көрінетінін түсінуге
мүмкіндік береді. Атап айтканда, бейнелі ойға, бейнелі сөйлеу сай келеді.
Түсінікті ойлау пайымдаудың бейнелік дәлелділігі емес, логикалық тұрғыдан
далелденіп, мейлінше қорыта сөйлеуге байланысты.
Адамның сөйлеу қасиеті алда шешілуге тиісті міндеттерге байланысты,
ол міндеттер күні-түні адамның ойында жүреді. Білім беру, айтпақ ойын
тындаушыларына кеңейтілген логикалық формада жеткізу міндеті, көкейдегі
ойды мейлінше айкын, ашық сездермен айтуға дағдыландырады. Мәселені іштей
ойлау, яғни, іштей сөйлеу арқылы ойлану дағдысы көбінесе өз ойын айтқысы
келген сәтте тыңдаушылармен тіл табыса алмауға әкеліп соғады. Айтушының өзі
үшін айқын ойды аудитория кабылдамайды. Мұндай жағдайда сөйленген сөз ойды
ашқан жоқ, керісінше жапты дейді.
Адамның мәдени дәрежесін сипаттау үшін, адамның бағыттылығымен тығыз
байланысты сөз сөйлеу стилінің елеулі мәні бар. Сөз сөйлеу стилінен адамның
ой және еңбек кызметінің ерекшелігі, оның мамандық ерекшелігі, езгелермен
карым-қатынасының дағдылы формасы байкалады. Сөз сөйлеу стилі: күнделікті
тұрмыстық, көркем, іскерлік, ғылыми түрде болады. Аталған сөздердің
мағынасынан ап-айкын көрініп тұрады.
Күнделікті - тұрмыстық стиль тұрмыстық карым-катынас тақырыбына
байланысты. Ауызекі сөзде бұл стиль әнгімелесу арқылы, ал жазбаша сөзде
жакын адамдардың бір-біріне жазған хаттарынан аңғарылады. Көркем стиль
көбінесе болған окиға туралы әңгімелеп беруден көрінеді, жазбаша сөзде
проза мен иоэзияның түрлі формалары арқылы танылады. Іскерлік стиль еңбек
үстіндегі ресми карым-катынасқа байланысты болады және әңгімелесу,
баяндама, талқылау, арыз, акт формасында жүзеге асады. Ғылыми стиль окып
білім алу, танымдық іс-әрекетке байланысты және лекциялар мен ғылыми
еңбектерде айқын байқалады. Әрбір стильге өзіндік лексика (сөз саптау) және
өзіндік сөйлем құрылысы тән.
Қарым-катынас практикасы адамның өзіндік касиетін кұратыи сөйлеу
стилін қалыптастырады. Адамның сөйлеу мәдениеті мен сөз сөйлеуге жан-жакты
төселуі оның сөйлеу стилін қарым-катынас ситуациясына бағындыра білуінен
көрінеді.
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік, сигнификативтік.
Осы қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен сананың көріну формасы
ретінде танылады. Сөздің негізгі сипаты оның мағынасында, семантикалық
мазмұнында екені баршаға белгілі. Баяндалып жатқан сөзді тыңдағанымызда
біздің назарымыз оның мәндік мазмұнына аударылады. Адам тілінің әрбір
дара сөзі қандай да бір затты өрнектейді, оны атаумен біздің санамызда
нақты бір заттың не құбылыстың бейнесі пайда болады. Осынысымен
де адам тілі жануарлардың қысқа мерзімді, қылықтық күйін білдіретін
аффектік "тілінен" ажыралады. Жануарлар тілі ешқашан да нақты бір затты
белгілі дыбыстық өрнекпен таңбаламайды, таныта алмайды. Сөздің бұл қізметі
- сигнификативтік қызмет деп аталады. Сөздің белгілеу (таңбалау) қызметі
нақты ұлт өкіліне түсінікті сөздерден құралған тілдің қызметі. Осы қызмет
нәтижесінде адам әртүрлі заттардың бейнесін жанама түрде санада тұрғыза
алады, заттардың өзі жоқ болған кезде де олармен іс-әрекеттік қатынасқа
түсе алады. Осыдан адам танымы еселеніп баиды, яғни адам өзіндік сана
қорында заттың тікелей бейнесін сақтап, таниды, оған қоса сол заттың
таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол арқылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажыратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие боламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру (аб-
стракциялау) мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына
байланысты теренде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге
қолданылады. Сөздің бұл екінші қызметі "сөз мағынасы" терминімен белгі-
ленеді. Сөзді игеру арқылы нақгы заттар араласатын адамзаттың көпғасырлы
тарихында қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды танимыз, зерттеп,
үйренеміз. Сөйлесудің және бір қызметі - коммуникативтік өрнектеу құралдары
мен ықпал жасау құралдарының бірлігінен орындалады. Өрнекке, яғнии
дыбыстардың бірігіп, сөз және сөйлем формасына келуінен әлі сөйлеу (баян)
шықпайды. Сөйлеу - заттық негізі бар мағына болғанда ғана іске асады.
Әрқаңдай сөздің (сөйлеу) белгілі зат жөнінде баяны болып, екінші біреуге
бағытталса ғана, өзінің коммуникативтік қызметіне сай болады. Сөйлеудің
мағыналық мазмұнының өзегі - өрнектеген заты. Бірақ, нақты белсенді сөйлесу
барысында өз сөзінің белгілегенінен тыс көп хабарды жеткізе алады, себебі
сөз ағымы сезімдік әрекеттермен толығады: ым, ишара т.б.
Адам тіліндегі көніл-күй (эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек
ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, әсіресе
оның ауызша түрінде көңіл-күй танытатын көптеген сөйлеу бірліктері
қосылады; іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде - тыныс белгілері, сөз орыны
ж.т.б. Сөйлеу барысында біз тек білген ақпаратымызды ғана хабарлаумен
тынбастан, әңгіме арқауына болған, еңгіме тындаушыға болған өз көңіл
толғаныс, қатынастарымызды білдіреміз. Сөз неғұрлым өрнекті, әсерлі болған
сайын, одан сөйлеушінің келбеті болмысы дәл әрі нақты көрінеді.
Сөз бір нәрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып
қызмет етеді. Адам тілінің ықпалдық қызметі - өте мәнді құбылыстардан. Ол
тікелей әрекет қылықты өзгертпегенімен, қалайда тыңдаушының ой
санасына, сезіміне қандай да өзгеріс ендіреді. Сөйлеу елеуметтік міндетті
орындау, тіл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметін
орындайды.
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі - түсіну, түсінісу. Сөз (сөйлеу)
қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу тілдесуге арналған және тілдесуде
пайда болатын әлеуметтік өнім.
Сөйлеу саналы әрекетке айналуы үшін әңгіме арқылы шешілетін мәселе
және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен бірге, әңгіме барысындағы
міндеттің шешімі сол әңгіме жүріп жатқан жағдайға да байланысты. Бұл жағдай
әңгіме өзегі болған зат пен әңгіме бағышталған тыңдаушы қауымының
сипатымен анықталады. Әңгімі мақсаттары мен жағдайларын бірлікте
қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек
екендігін барластырады, осыдан өз сөзін алдына қойған міндетін шешуге
жарайтын саналы әрекетке айналдырады.
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік,
сигнификативтік. Осы қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен
сананың көріну формасы ретінде танылады. Сөздің негізгі сипаты оның
мағынасында, семантикалық мазмұнында екені баршаға белгілі. Баяндалып
жатқан сөзді тыңдағанымызда біздің назарымыз оның мәндік мазмұнына
аударылады. Адам тілінің әрбір дара сөзі қандай да бір затты өрнектейді,
оны атаумен біздің санамызда нақты бір заттың не құбылыстың бейнесі
пайда болады. Осынысымен де адам тілі жануарлардың қысқа мерзімді,
қылықтық күйін білдіретін аффектік "тілінен" ажыралады. Жануарлар тілі
ешқашан да нақты бір затты белгілі дыбыстық өрнекпен таңбаламайды, таныта
алмайды. Сөздің бұл қізметі - сигнификативтік қызмет деп аталады. Сөздің
белгілеу (таңбалау) қызметі нақты ұлт өкіліне түсінікті сөздерден
құралған тілдің қызметі. Осы қызмет нәтижесінде адам әртүрлі заттардың
бейнесін жанама түрде санада тұрғыза алады, заттардың өзі жоқ болған кезде
де олармен іс-әрекеттік қатынасқа түсе алады. Осыдан адам танымы еселеніп
баиды, яғни адам өзіндік сана қорында заттың тікелей бейнесін сақтап,
таниды, оған қоса сол заттың таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол арқылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажыратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие боламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру (аб-
стракциялау) мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына
байланысты теренде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге
қолданылады. Сөздің бұл екінші қызметі "сөз мағынасы" терминімен белгі-
ленеді. Сөзді игеру арқылы нақгы заттар араласатын адамзаттың көпғасырлы
тарихында қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды танимыз, зерттеп,
үйренеміз. Сөйлесудің және бір қызметі - коммуникативтік өрнектеу құралдары
мен ықпал жасау құралдарының бірлігінен орындалады. Өрнекке, яғнии
дыбыстардың бірігіп, сөз және сөйлем формасына келуінен әлі сөйлеу (баян)
шықпайды. Сөйлеу - заттық негізі бар мағына болғанда ғана іске асады.
Әрқаңдай сөздің (сөйлеу) белгілі зат жөнінде баяны болып, екінші біреуге
бағытталса ғана, өзінің коммуникативтік қызметіне сай болады. Сөйлеудің
мағыналық мазмұнының өзегі - өрнектеген заты. Бірақ, нақты белсенді сөйлесу
барысында өз сөзінің белгілегенінен тыс көп хабарды жеткізе алады, себебі
сөз ағымы сезімдік әрекеттермен толығады: ым, ишара т.б.
Адам тіліндегі көніл-күй (эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек
ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, әсіресе
оның ауызша түрінде көңіл-күй танытатын көптеген сөйлеу бірліктері
қосылады; іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде - тыныс белгілері, сөз орыны
ж.т.б. Сөйлеу барысында біз тек білген ақпаратымызды ғана хабарлаумен
тынбастан, әңгіме арқауына болған, еңгіме тындаушыға болған өз көңіл
толғаныс, қатынастарымызды білдіреміз. Сөз неғұрлым өрнекті, әсерлі болған
сайын, одан сөйлеушінің келбеті болмысы дәл әрі нақты көрінеді.
Сөз бір нәрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып
қызмет етеді. Адам тілінің ықпалдық қызметі - өте мәнді құбылыстардан. Ол
тікелей әрекет қылықты өзгертпегенімен, қалайда тыңдаушының ой
санасына, сезіміне қандай да өзгеріс ендіреді. Сөйлеу елеуметтік міндетті
орындау, тіл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметін
орындайды.
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі - түсіну, түсінісу. Сөз (сөйлеу)
қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу тілдесуге арналған және тілдесуде
пайда болатын әлеуметтік өнім.
Сөйлеу саналы әрекетке айналуы үшін әңгіме арқылы шешілетін мәселе
және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен бірге, әңгіме барысындағы
міндеттің шешімі сол әңгіме жүріп жатқан жағдайға да байланысты. Бұл жағдай
әңгіме өзегі болған зат пен әңгіме бағышталған тыңдаушы қауымының
сипатымен анықталады. Әңгімі мақсаттары мен жағдайларын бірлікте
қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек
екендігін барластырады, осыдан өз сөзін алдына қойған міндетін шешуге
жарайтын саналы әрекетке айналдырады.
Cөйлеудің коммуникативтік қызметі. Коммуникации, қарым-қатынас және
одардын құралы. Қарым-қатынас дегеніміз — тіл арқылы пікір алысу.
Лингвистер тілді қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы
ретінде ертеден зерттеп келеді. Киберистика мен информация теориясы
жасалғаннан бері ойды машиналық өңдеуге лайықтап, символдармен белгілеу
міндеті туды. Осылайша ма-шина тілі деген пайда болды. Оның көмегімен адам
электрондық-есептеу машинасының қызметін басқарады, оны информациямен
қамтамасыз етеді. Жануарлар арасындағы сигнал алмасу да тереңірек зерттеле
бастады. Түрлі жансыз және жанды системалар арасында информация алмасу
жайлы да едәуір білім жинақталды. Адамның қарым-қатынасы информация
алмасудың жеке-дара жағдайына айналды. Осы ұқсас құбылыс-тарды талдап
қорыту қажеті туды. Олардың бәрін де коммуникацияның жеке-дара жағдайы деп
қарауға болады.
Коммуникацияның түрлі формаларын зерттеу, адамның қарым-қатынасы жайлы
білімімізді кеңейтті. Сөйлеу құралымен қатар адам қарым-қатынасының сөзден
тыс жолдары: келбет, ым, мимика, серіктестердің бір-біріне қатыс жағдайы,
бейнелеу кең зерттеле бастады.
кензерттсле бастады..
Жануарлар дуниесінде келбет, сыртқы көрініс — дене кұрылысы, түс, иіс —
мағыналы информациялық сигнал қызметін атқарып отыр (құмырсқалардың жаман
иісі, қауіп төнгендегі теңіз жануарларының кейбіреулерінің дене формасының
өзгеруі).
Жануарларға қарағанда адамның сыртқы түрі саналы өзгереді және белгілі
дәрежеде оны адамның озі өзгертеді. Адам келбеті физиогномиялық, маскадан,
киімнен, жүріс-тұрыс кейпінен құралады. Физиогномиялық маскалалдан адамның
басым ойынап, сезімінен, қарым-қатысынан тұрады. Маска жасауға шаш,
косметикалық, заттар, пластикалық операция едәуір көмектеседі,
Физиогномикалық маскалардан ызғарды, жайдарылықты, әр көкіректікті,
мейірбандықты және басқаларды аңғаруға болады. Келбетті көбінесе жас
шамасын, мамандығын, коғамдық жағдайын аңгартатын киім кию түрлері де
толықтыра түседі. Орта ғасырлардағы қалаларда белгілі бір сословиснің өзіне
бөлек киім формасы енгізілуі тегін емес. Бұл талапты орындамағандар қатаң
жазаланын отырған. Қазірде де киім формасы белгілі бір мінез-құлық типін
ұстауға міндеттейді. Әскери форма қатаң тәртіп, жинақылықты талап етеді. Ал
қаралы киім киген адамның көңілді жүруі ерсі көрінер еді.
Өзін-өзі ұстай білу адамның тәрбиелілігін, қоғамдық жағдайын, өзін-өзі
бағалаушылығын, айналасындағыларға қарым-қатынасын аңғартады. Адамдардың
өзара байланыс жасауында, мазмұнды да жылы сезімді қарым-қатынасында
адамның бейнесі маңызды роль атқарады. Осының негізінде адамда алғашқы
пікір туады, қарым-қатынастың әрі қарай дамуы нақ осы алғашқы пікірге
байланысты болады.
Сыртқы пішін және физиогномиялық маска біршама тұрақті болады. Қарым-
қатынастың динамикалық қыры мимика мен ым-ишарадан байқалады. Мимнка
дегеніміз — қарым-қатынас кезіндегі беттің құбылысы. Ым-ишара дегеніміз —
психикалық күйді әлеуметтік қалыптасқан қимыл. Мимика да, ым-ишара да
оларды құрайтынн кейбір элементтері туа біткенімен, коммуникацияның
қоғамдық құралдары ретінде дамып отырады. Мысалы, физиологиялық зерттеулер
жан рақаттандырарлық заттарды көргенде көздің қарашығы ұлғаятынын көрсетті.
Екінші жағынан бет құбылысы мен ым-ишараның біркелкі көрініс әр түрлі
мәдениет жағдайында мүлде қарама-қайшы мағына беруі мимика мен ым-ишараның
әлеуметтік тәуелділігін дәлелдейді. Мысалы, көздің бадырая ашылуы жапондық
үшін ашу ызаның белгісі болса, европалық үшін — жайдары шырай немесе
тандану белгісі.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас
жасаушылардың аралығындағы қашықтықтың, партнерлердің отырысының
коммуникативтік мәніне көңіл аударылуда. Америкалық қарым-қатынас
психологиясында бұл бағыттағы зерттеулерге проксемика — деп ат қойылды.
Төрт түрлі арақатынас бар: көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік,
көпшіліктік. Алғашқы екі арақатынас жақын, достық байланысты аңғартады,
ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік қатынасты ұстанады, көпшіліктік
арақатынас — бөтен адамдармен араласу. Мұғалім осындай арақатынастарды
алмастыра отырып, оқушыларға қосымша ықпал жасауға жете алады, себебі бұл
серіктер аралығындағы қарым-қатынас сипатын өзгертеді.
Сойлесудің коммуникативтік қызметінің міндетінің бірі ақпарат алмасу.
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп аралық қатынастардан
құралатынын жоғарыда көрсеткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің
ерекше құрылымы жағынан танылатын құбылыс - бұл қатынастар. Тілдесу
барысында адамдар өзара байланысқа келіп, тұрмыс-еңбек тәсілдері мен
білімі, әрекетке орай туындаған болжамдар мен ниеттерін, қызығулары
мен сезімдерін және т.б. бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама
дербес ретінде қабылдануымен, субъект белсенділігінің бір формасы ретінде
көрінеді. Тілдесу қызметінің өзгертілген, болмаса қайта жасалған дүниелік
өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым орныққан байланыс қатынасы.
Бұл ретте әңгіме екіншіге бағытталған жай әрекеті не оның ықпалы ғана
емес, ол өзара, бір-біріне болған әсері туралы үшін міндетті түрде
әрқайсысы өз алдына мағынаға ие ең кемінде екі адам болуы қажет. Қазіргі
кезде жалпы психология мәселелерінің шешімі осы тілдестік
қатынастарды зертгеуге қатысты болып отыр. Себебі психологиялық бейненің
бірі екіншісіне өтуі, адам психикасындағы ашық сана мен астар сана
байланысы, адам көңіл шарының ерекшеліктері, жеке адам заңдылықтары
ж.т.б. қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікгі іс-әрекет қатынасынан
туындаған адамдар арасындағы байланыстардың көзі. Тіл қатынасы негізінен
әңгімелесушілердің өзара алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл
қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Үшінші, ақырғы, тарапы - тіл
қатынасы сөйлем арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің
психологиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз:
коммуникативті (ақпарат алмасу), интеракативті (өзара ықпалды әрекетке
келу) және пернептивті (адамның бірін бірі қабылдап, түсінісуі). Осы үш,
бір біріне байланысты тілдесудің қырлары бірлікті қызмет орындауымен
қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасы ұйымдастырудың әдістерін
құрайды.
Тілдесу мен іс-әрекет өзара тығыз байланысты екені сөзсіз. Бірақ,
әңгімеге арқау болып отырған тілдесу іс-әрекеттің бір бөлігі ме, не бұл
екеуі өз алдына дербестігі бар, теңеу құбылыс па? - деген сұрақ туындайды.
Бірлік іс-әрекет барысында адам қажетсінуден міндетті түрде адамдармен
қауым түзеді, сөйлеседі, пікір алысады, байланысқа келіп, өзара
түсінісумен ақпарат алысады, беріседі. Бұл жағдайда тілдесу қызметі іс-
әрекеттің бір сипатта қарастырылады, бірақ адам мұнымен шектеліп қалмайды.
Тілдесе отырып адам басқаларға озінің ерекшеліктерін, даралық
қасиеттерін танытады. Осы зат арқылы адам арасындағы қатынас тіке
емес, жанама сипат алады өндіруші мен пайдаланушыға теңдей ортақ тіл
байланысы туындайды. Сонымен, іс-әрекет - тілдік қатынастың бір бөлігі,
сезім іс-әрекеттің құрам бөлігі, ал екеуі қосылып жағдайларда тұтас
бірлікті құрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймағы мен өдістері қатынасқан адамдардың
әлеуметтік қызметтерімен, қоғамға қатынаста тұтқан орынымен, қандай
да қауыммен мүшелігімен анықталады да өндіріс, өнім алмасу жәнс
пайдалануға байланысты жағдайларға, сондай-ақ орныққан заңдар, ережелер,
талаптарға сай болады.
Тілдесу – ақпарат алмасу құралы ретінде болады. Сөйлеу тілдесудің жеке
адам деңгейіндегі сипаты өз алдына жағдайдағы оның қызметі үш түрге
белінеді: ақпаратгық, реттеу тілдестігі және сезім білдіру тілдестігі.
Осыдан қатынастың үш түрлі мазмұны ашылады: ақпарат алысу, адам аралық
өзара ықпал және адамдардың бірін-бірі ұғынуы.
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір-біреуден біреуге
жеткізіліп қалмастан, екеу арасында хабар алмасуы, яғни бір адамның өз
ақпаратының мазмұнына сөйкес екіншісі жауап хабар алуға бағытталған
үздіксіз жүріп жатады. Егер осы ақпарат тілдесу мағынасында түсінімді
қабылданса ғана, тілдескен адамдар үшін мүмкінділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу қоғамда қабылданған таңбалар
жүйесі негізінде амдардың бір біріне ықпалды әсер ете алуына байланысты.
Бұл жағдайдағы коммуникативтік ықпал бір адамның ісіне жасаған
психологиялық әсеріне теңгеріледі.
Үшіншіден. ақпарат алмасудың нәтижесі болған пуникативтік ықпал
тілдесуге қатынасқандардың жүйеге таңбаларды теңдей таныса ғана пайда
болады.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында тіл қатынастары
кедергісіне ұшырауы мүмкін.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Біздің
қолдануымыздағы бұл таңбалар дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу мен ойлау
генетикалық байланыста, қоғамдық еңбек желісінде, адамзаттың әлеуметтік-
тарих дамуыңда қалыптасты. Сөйлеу процесі санамен реттеледі өз кезегінде,
адамдар арасындағы тілдесуде қалыптасады. Сананың негізгі қызметі болмысты
өрнектермен бейнелейді, сөз бен тіл сол болмысты арнайы қабылданған
таңбалармын белгілейді. Болмыс бейнесінің белгісі (таңбасы) сөйлеуде тілмен
бірлікті байланыста.
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
Баланың сөйлеуінің дамуы, психологияда айтылатындай, оның вербальдық
мінез-құлқы, біртіндеп тіл үйренуіне байланысты бірқатар кезеңдерден
өтеді.
Бірінші кезең — фонематикалық естудің дамуы және ана тілінің
фонемін айту дағдысының қалыптасу кезеңі. Сейлеудін дамуындағы бұл процесс
жасөспірімдік шаққа дейін анағұрлым шапшаң жүреді. Бұл кезеңнің басталуы
— бала өмірінің алғашқы бір жылы кезіндегі уілдеу мен былдырлау.
Екінші кезең — сөздік қорды және синтаксис ережелерін игеру. Бұл
кезеңнің басталуы — бала өмірінің екінші жылы, қарым-қатынас жасау
мақсатымен кейбір сөздерді айту. Сәл кейінірек, шамасы 3 жастан бастап
синтаксисті және сөздің грамматикалық формасын белсене үйрену басталады. 7
жаста іс жүзінде ауызша сейлеуде лексикалык және синтаксистік ережелерді
игеру анықталады. Мектепте оқығанда бул категорияларды игеру жазбаша сөйлеу
негізінде жургізіледі. Бұл ауызша сөйлеуді едәуір дәрежеде кайта құруға
себепші болады.
Үшінші кезең — тілдің семантикасын игеру. Сөйлеудің дамуындағы бұл
ксзеңнің басталуы екінші кезеңмен сай келеді, алайда ол жасөспірімдік және
бой жету кезеңінде анағурлым айқын білінеді. Бұл кезде дүниеге көзкарас
қалыптасады, биік сезім және еркіндік жағдайдағы мінез-құлық дамиды.
Осының нәтижесінде тілдегі сөздердің семантикалық мағынасы осы сөздің жеке
адам үшін мағынасына айналады, сөйтіп мінез-құлықта айқын көрінетін
практикалык роль атқарады.
Ауызша сөйлеудің дамуы, сірә, шартгы рефлекстер іліміне тән, мінез-
құлық калыптасуының механизмі қалай жүретінін бақылау мен осы құбылыстарға
деген көзкарасты оларға деген психологиялық тұрғымен салыстыру үшін ең
қолайлы құбылыс шығар. Ауызша сөйлеудің дамуы баланың мәдени тәжірибесі
жинақталуының негізінде жатқан, мәдени мінез-құлқының маңызды функциясының
біреуінің қалыптасу тарихын көрсету болып табылады.
Осы тақырып түбегейлі маңызды болғандықтан, біз бала мінез-құлқы
дамуының нақты жақтарын қарастыруды дәл осыдан бастаймыз.
Ересек адамның сөйлеуі қалыптасуының осындай шартсыз рефлексі, осындай
тұқым куалаушылық негізі, айғайлау рефлексі, баланың дауыс реакциясы
болады. Ол жаңа туған нәрестеде де байқалатыны белгілі.
Біздің шартсыз рефлекстер туралы білімдеріміздің қазіргі жағдайында,
айғайлау — туа біткен реакциялардың қаншасынан тұратыны айту қиын,
дегенмен, жаңа еңбектерге сәйкес, нәрестенің дауыс реакцияларында бір ғана
шартсыз рефлекс емес, мүмкін, бір-бірімен өте тығыз байланысқан шартсыз
рефлекстер қатары жатқаны шүбә келтірмейді. Дегенмен бала өмірінің бастапқы
аптасында-ақ кез келген шартты рефлекске тән модификация жасалады.
Олар тек түрлі шартсыз ішкі қоздырғыштармен ғана емес, баланың түрлі
туа біткен реакцияларымен бірігетін шартты стимулдары арқылы да жасалады.
Түрлі жағдаяттарда қайталана отырып, осыларды шартты
тітркендіргіштермен бірігіп және осы жағдаяттар құрамына кіре отырып,
баланың дауыс реакциялары өте ерте, тіпті өмірінің бастапқы аптасында
шартты дауыс рефлекстеріне айнала бастайды.
Бала сөйлеуінің бірте-бірте дамуын монография түрінде казуды алғаш
мақсат еткен Ш.Бюлер 40-тан астам баланы күйелі түрде бақылаған және
сөйлеу дамуының барлық кезеңдерін бірізділікте көрсеткен. Мәселен,
зерттеуші балада , дауыс реакциясының пайда болуына байланысты сөйлеу
көмегімен жүретін әлеуметтік байланыс реакциялары жасала бастайтынын
көрсетті.
Егер біз нәрестенің дауыс реакциясының қалай дамитынын толығырақ
қарастырсақ онда баланың шартты рефлекстің пайда болуының, зертханада
келтірілген тәжірибедегі жолын қайталауға бейім екенін көрген болар едік.
Алғашында шартты рефлекс жалпыланған деп аталатын сатыда жекешеленген
сигналға ғана емес, сондай-ақ бір-біріне ұқсас, осы сигналмен ортақ
белгілері бар сигналдарға жауап ретінде пайда болады. Содан кейін реакция
жіктеле астайды. Бұл сигналдардың біреуі нақты жағдаятта басқаларына
қарағанда жиірек кездесуіне байланысты жүреді. Нәтижесінде реакция тек
таңдап алынған ықпалға байлаысты пайда болады.
Мұндай жалпыланған реакция мысалдарының біреуі — баланың дауыс
реакциясының анасы немесе асыраушыының түр-келбетіне карай пайда болуы.
Алғашында дауыс реакциясы кез келген адамның түріне қарай көріне береді, ал
кейін ол жіктеліп, тек анасының түріне немесе тамақтануға қатысты
жабдықтарға байланысты көрінеді. Мысалы, Ш.Бюлерге тамақтандырар кезінде
анасының күнделікті киетін халатын басқа біреу кигенде баланың дауыс
реакциясын бақылаудың сәті түскен.
Баланың сәбилік шағындағы дауыс реакциясы туралы біздің білетін тағы
бір маңызды дерегіміз: көрсетілген реакция жеке дамымайды, әрқашан да
реакциялардың бүтін тобының органикалық бөлігін құрайды. Балада ешқашан тек
бір дауыс реакциясы пайда болмайды, үнемі ішінде дауыс реакциясы бір
бөлігін немесе бір элементін құрайтын бірқатар қозғалыстар байқалады. Даму
бұл жерде де шартты рефлекстер ілімінен-ақ мәлім жолмен жүреді.
Дауыс реакциясы нақты сыртқы әсерлермен байланысты болғандықтан, ол өзі
құрамына кіретін ретсіз бүтіннен бірте-бірте дербес дауыс реакциясы бөліне
бастайды. Бала өмірінің алғашқы жылында оның дамуы мына жолмен жүреді:
құрамына дауыс реакциясы да кіретін көптеген ретсіз қозғалыстардан келе-
келе жіктелген дауыс реакциясы бөлінеді. Нақ осы орталықтанған ұғымға ие
бола бастайды. Қозғалыстардың бірқатары шығып қалып, тек дауыс реакциясына
тікелей жанасатын иықтар, қолдар ғана қалады. Ең соңында дауыс реакциясы
басқа реакциялар қимылдары фонында байқала бастайды да, өзге реакциялар
арасынан анық ерекшеленеді.
Бала өмірінің алғашқы жарты жылындағы дауыс реакциясы функциясының
өзіндік ерекшелігін атап өту де маңызды. Физиологтар мен психологтар анық
физиологиялық негіздері бар нәрестенің дауыс реакциясына екі маңызды
функцияны тіркей алатынымызбен бірдей келіседі. Бірінші функцияның мәні
бұрынғы психологтардың мәнерлі қозғалыстар деп атайтынымен байланысты. Бұл
организмнің эмоциялық күйлерінің сыртқы көрінісі ретінде пайда болатын
шартсыз инстинкт реакциясы. Мәселен, ауырғанда балада рефлекторлы айқай,
қанағаттанбағанда басқа сипаттағы реакциялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Жалпы психология кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні_______________________________ _______________________________
мамандығы__________________________ ______________________________
Жұмыс тақырыбы___________________________ _______________________
___________________________________ _______________________________
Жұмыс ___________
Орындаған
бағасы
бағасына қорғалды
студент____________
____________200__ж
тобы
_______________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
Жетекші___________
_______________
(қолы, аты-жөні)
(қолы, аты-жөні)
_____________
(қолы, аты-жөні)
Норма бақылау:
_____________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 2009 ж
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Курстық жұмысымның зерттеу тақырыбын: Сөйлеу және
оның мектеп жасына дейінгі балаларда дамуы деп аталынды.
Зерттеу объектісі: Сөйлеудің дамуын анықтау
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуын
айқындау
Зерттеу мақсаты: Сөйлеу мен оның мектеп жасына дейінді балалардағы даму
ерекшелігін белгілеп көрсеті
Зерттеудің міндеттері: Сөйлеудің қасиеттері мен сапаларын, қызметтерін
айқындап көрсету; мектепжасына дейінгі балалардағы сөйлеу тілінің дамуын
белгілеу. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
2.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала сөйлеуінің дамуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
1 бөлім Сөйлеу үрдісінің алғы шарттары
1.1 Сөйлеуге тән қасиеттер мен сапалықтар
Сөйлеу — тілдің көмегімен қарым-қатынас жасау процесі. Тіл — адам
коғамының рухани өмірінде объективті өмір сүретін құбылыс. Тіл қарым-
катынас кызметін атқаратын белгілер жүйесі және ой қаруы болып саналады.
Тіл мағыналы сездерден және солар бойынша сөйлемдер жасалынатын ережелер
жиынтығы — синтаксистен кұралады. Әрбір сөздің өзіндік мағынасы болады.
Сөздің мағынасы дегеніміз — оның нақты болмыста белгіленген объектіге
қатынасы, бұл арада объектінің санада калай қабылданғаны есепке алынбайды.
Тілдің грамматикалық категориясы логикалық категориямен ұштастырылады.
Логикалык категориялар жалпы адамдық болып табылады. Олар ор тілге тән
түрде тиісті грамматикалық құрылымдар арқылы білінеді.
Тіл — қоғам өмірінің объективті құбылысы, ол бүкіл халык үшін бірдей
және адамдар білген кұбылыстардың алуан түрін түгел қамтиды. Қай тілдің
болмасын айтылуының, грамматилық және синтаксистік нормативті ережелері
болады. Сөйлеу — психикалық қубылыс. Ол әр адамның тек өзіне ғана тән
болады және сейлеуде объективтік шындықты осы адамның субъективті бейнелеп,
білдіруін көрсетеді, оған индивидтің көзқарасын білдіреді. Қарым-катынаста
адам тіл байлығының шағын бөлігін ғана пайдаланады. Тіпті ұлы жазушылардын
тілінің өзінде 10 мыңнан 20 мыңға дейін ғана сөз болады, ал жалпы тілдің
құрамында бірнеше жүздеген мың сөз болатыны белгілі. Жеке адамның сөйлеуі
стандартынан ауытқи айтылуымен және сөйлем құрылысымен ерекшелінеді.
Тілдің сөздік қорында осы тілде сөйлейтін адамдар
қауымдастығының айналадағы дүние туралы білімі сақталады.
Тіл— ой музейі деген теңеу тегіннен тегін емес. Тіл жазбаша және ауызша
сөйлеу арқылы іске асады, Адамдар арасындағы карым-қатынаста
пайдаланылмайтын, бірақ жазбаша түрде сақталған тілді өлі тіл дейді.
Демек, тіл рухани мрдениет құбылысы ретінде, өзін жасаған қоғам кұрып
кеткен соң да өмір сүре отырып, жоғалған цивилизация мәдениетінің аса
құнды ескерткіші бола алады екен (мысалы, ежелгі грек, латын тілдері, сан-
скрит).
Тілдік хабарларды құрайтын құралдар фонемалар (сөйлеу ілінде) және
графемалар (жазба тілінде) болып табылады. Нақ осы әлеуметтік тұрғыда
жасалып, қалыптасқан дыбыстар мен гряфикалық белгілерден адамзат
тәжірибесін паш етуші сөздер құрылады.
Сөйтіп, тілде бізден бұрынғы ұрпақтар жасаған аса бағалы
өмірлік казына жинақталады. Осыған орай сәби тіл үйрену нәтижесінде өзінің
таным әрекетінің тар шеңберін кеңейтеді, аадамзаттың колы жеткен білім
деңгейіне иек артады, өз басының тәжірибесін сөзбен бекітіп, оны
айналасындағыларға таратуға мүмкіндік алады.
Тіл - сөйлесу құралдарының қатаң қалыпқа тірелген жүйесі, ал сөйлеу - ой
мен сезімді жеткізуге жасалған тілдің екеуара қатынасты әрекеттік
қолданысы.
Тілдің өзінде мағына-ой болмайды, ол тек ойды өрнек-арналған әртүрлі
таңба-белгілердің жиынтығынан осы қордан сөйлеу үшін қажетті белгілі
тілдік құрам (дыбыстар, сөздер, ережеге сай сөз тіркестері мен сөйлеу,
әуен, ырғақ ж.т.б.) іріктеліп алынған шақта ғана, ой мүмкіндігіне ие
боламыз.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде (сөйлеу) қабылданған.
Мұндайда сөйлеу - лексикалық синтаксистік екі принципті қамтыған дыбысты
тіл, фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу - тілде байланыстың ең
өнімді әмбебап құралы, себебі жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық
толықтықты жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы ақпарат тану бекімін
тауып, қажет кезде мағаналык шешімге келеді. Әңгімелесудің ерекше ретінде
диалогтық сейлеуде хабарлаушылар ролі бір алмасып отырады, осыған орай біз
не жөнінде әңгімелесіп жатқанын түсінеміз.
Сонымен, сөйлеу - тек адамға тән тіл қатынасы, ең жетілген формасы.
Бұл қатынас айтушы тыңдаушының міндетті түрде болуымен жасалады.
Айтудың ойды жеткізуге қажет болған сөздерді іріктеп, грамматикалық
ережелеріне сай оларды байланыстырады, ағзаларын іске қосумен
дыбыстайды. Тыңдаушы қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсінуге
әрекет жасайды. Айтушы мен тыңдаушы арасындага түсіністігімен
белгілі ойды қабылдау үшін, сол ойды жіктеуге бағытталған екі тұлғаға да
ортақ сөздерді елестету құралы мен ережелері болуы шарт.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат "жүрісі" орындалып қалмастан,
әңгімелесушілер арасындағы бір біріне ықпал да жасалады, яғни өзара бағыт
бағдар көрсете отырып, олар бірі бірінің іс-әрекет қылықтарын өзгертуге
тырысады.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлау үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен баламалайды, Ал
'
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының таңдауы түсінікті болғандығы
тыңдаушы хабарлаушы роліне өз сөзімен қабылданған ақпараттың түсінікті
екендігі белгі бергенге ғана айқындалады.Ал бұл ықпал жасау процесін айқын
түсіну үшін тілдестік әрекетінің құрылымын ғана біліп қою жеткіліксіз, Бұл
орайда әңгімелесуге негіз болған сепеп, түрткілер, тілдесу мен ниеттерін де
талдай тану үлкен маңызға ие.
Бұл үшін тілдесу барысында сөз бен сөйлеуден тыс
белгілерді ажырата алған жөн. Сөз баян әмбебап болғанымен, оның толық
мәні тілдестік жүйесінің сөзден тыс белгілермен тілдесу проблемасы
туындайды.
Вербалды тілдесуге "қосымша" ретінде паралин жене экстралингвидациялық
белгілер жүйесі де қалыптасады. Паралингвистикалық қосымшалар - бұл дауыс
әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз мағынадағы іркіліс, сонымен
бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөйлеу
барысында өте маңызды жәрдемші бола отырып, сөз мәнісін күшейту не
кемітумен бірге, қатысқаңдардың ниеттерін білдіреді. Сөзбен колдана
отырып, вербалды емес белгілер де адамдардың байланысты қызмет әрекетін
ұйьмдастыру үшін ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.
Емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының, әріптестерінің
сырын еш қиналмай-ақ үғынады. Қандай жағдайда қалай әсер етудің жолдарын
пайдаланады. ӨЗ мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекеттерге барады. Тіпті
адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін, қай тұстан
қандай куат келетінін іштей түйсініп, қалауына орай нәтижеге жетуге ебден
болады. Тек пигғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан төгілсті
пайда, зиянның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, ербір әліппенің саны, өз жүйесі
бар, әрбір әріптің өз иесі бар. Біреуд жазықсыз ренжіту, қиянат жасау,
қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті толқындар
жасырынған "Жақсы сөз - жарым ырыс", "Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен
шығады", "Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады" дейді.
Науқасты сөзбен құлан таза айықтыр болады, Сөзбен өлтіріп жіберуге,
тыпырлатпай таста болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы біледі.
Сонымен, сөйлеу - тіл көмегімен түзілген адам аралық қатынас құралы.
Сөйлеудің келесі түрлері болады: сыртқы және ішкі сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз
кезегінде ауызша, жазбаша болып, ал ауызша - монологтық және диалогтық
болып бөлінеді.
Сөйлеудің барша түрлері өзара ықпалды қатынас түзеді. Сөйлеу
түрлерінің бәріне бірдей сипат - олардың сөздік дыбысталуында. Бірақ
олардың әрбірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Тіл қатысынсыз және заттасқан
тілдік процесс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкін емес. Ауызша да,
әсіресе жазба сөздің дайындығы сөйлеудің іштей, адамның өзінен-өзі,
күбірлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда ішкі сөйлеу деп атайды.
Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болады. Жазбаша
сөйлеуде тілдік қатынас мәтін арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудің,
ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келеді. Сөйлеудің жазба түрі жазба
белгілер (таңбалар) негізінде орындалады. Қазіргі кезегі көп тілдердің
дыбыстары әріптермен өрнектеледі. Жазба сөйлеу - естумен қабылданатын
тілдік дыбыстардың, көрумен танылатын әріптер мен адамның тілдік
әрекеттерінің күрделі байланысынан құралатын процесс. Осыдан, жазба
сөйлеудің ауызша сөйлеуден кейін пайда болып, әрі соның нәтижесінде
қалыптасатынын түсінеміз.
Біреудің дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз (сөйлеу) ауызша
сөйлеу деп аталады. Ауызша сөйлеуде (кеңістік және уақытқа байланысты біраз
шектеулер болады. Әдетте, әңгімелесушілер бірін - бірі көріп тұрады не-месе
дауыс жететіндей алшақтықта болуы мүмкін. Осы жағдайларға орай сөйлеудің
сипаты өзгеріске түседі. Мысалы, телефонмен сөйлескенде сөз қысқа,
жедел сұрақ-жауап кейпінде байқалады. Тыңдаушы сұрақ қойып, оған жауап
алуы мүмкін емес телерадиодағы сөйлеу тіпті басқаша.
Ауызша сөйлеу - диалогтық және монологтық түрде болады. Диалогтык сөйлеу
әңгімелесушілердің өзара қысқа алысуы, түзілетін сөйлемнің құрылымы
толық болмауымен ерекшеленеді. Өзара түсіністік мұндайда
бұрынғы әңгіме желісінен, тақырып барысынан және іс-әрекет мазмұнына
орай жетіледі. Ауызша сөз, әдетте, әңгімелесуге қосылған адамның ниет
ықыласына, болмаса қоршаған орта ықпалдарына орай жасалған жауап ретінде
жүзеге асады.
Монологтық сөйлеу ұзаққа созылады, ортаға қыстырма сөздер қосылмайды,
алдын ала көп дайындықты талап
етеді. Әдетте бұл кең көлемді, күні бұрын ой желісіне салынып, қорытылған
баян (мысалы, баяңдама, шығып сөйлеулер, дәрісбаяндар (лекция) ж.т.б.).
Дайындық барысында мұндай баяндардың кей жерлері бірнеше іштен қайталанады,
жоспары қайта түзілістерге түседі орынды сөздер, сөз тіркестері мен
сөйлемдер іріктеліп тандалады, көп жағдайда ауызша сөйлеудің жоспары
жазбаша түзіледі. Монологтық сөз құрылымы жағынан күрделі болып, ой
толықтығымен көрінеді, баяндалуы бірізді, қатаң логикалық талаптарға
бағынады. Монологтық сөйлеу диалогтыққа қарағанда қиындау, сондықтан оның
толық формасы адамзат тарихында кейінірек қалыптасқан. Мұндай сөйлеу түрін
оқушыларда қалыптастыру үшін мұғалімдер арнайы міндеттерді жүзеге келтіре
отырып, еркін әрі мәнді сөйлеу тәрбиесін бүкіл оқу процесінде үзбестен
жүргізіп барады.
Бұрын атағанымыздай, қалаған ақпаратты екінші адамға жеткізу үшін
таңбалар не таңбалар жүйесін қолданамыз. Осыған орай тілдестік қатынас
процесінде вербалды (таңба ретінде - сөз, баян) және вербалды емес (таңба
ретінде - сөзден тыс белгі, ишаралар) байланыстар қолданылады.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған.
Мұңдайда сөйлеу - лексикалық және синтаксистік екі принципті қамтыған
дыбысты тіл, яғни фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз. Сөйлеу -
тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен
берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы
ақпарат таңбалық бекімін тауып, қажет кезде мағыналық шешімге келеді
(кодирование, декодирование). Әңгімелесудің ерекше түрі ретіңде диалогтық
сөйлеуде хабарлаушылар ролі бір ізді алмасып отырады, осыған орай біз не
жөнінде әңгіме болып жатқанын түсінеміз.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат "жүрісі" орындалын қалмастан,
әңгімелесушілер арасындағы бір - біріне деген ықпал да жасалады, яғни
өзара бағыт - бағдар көрсете отырып, олар бірі бірінің іс-әрекет
қылықтарын үйлестіруге өзгертуге тырысады.
Әңгіме мағынасын жеткізу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз
саптау сипаты әртүрлі. Хабарлауші үшін ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын
келеді, себебі ол алдымен мақсат қойып, кейін оны сөзбен бала-малайды. Ал
тындаушы үшін қабылданатын ақпараттың мәні, оны сөзге келтірумен бірге
ұғылады (Я.Яноушек).
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының тындаушыға түсінікгі болғандығы
тындаушы хабарлаушы роліне еніп, өз сөзімен қабылданған ақпараттың
түсінікті екендігі жайлы белгі бергенде ғана айқындалады.
Тілдесудің мазмұндылығы, оның барысындағы әңгімелесушілердің бір-
біріне ықпал жасауынан көрінеді. Ал бұл өзара ықпал жасау процесін айқын
түсіну үшін тілдестік қатынас әрекетінің құрылымын ғана біліп қою жет-
кіліксіз, бұл орайда әңгімелесуге негіз болған себеп-түрткілер, тілдесу
мақсаттары мен ниеттерін де талдай тану үлкен маңызға ие. Бұл үшін тілдесу
барысында сөз бен сөйлеуден тыс қолданылатын белгілерді ажырата алған жөн.
Сөзбаян қаншалықты әмбебап болғанымен, оның толық мәні тілдестік әрекет
жүйесінің сөзден тыс ишара белгілермен толықтырылғанда ғана ашылады. Осыдан
вербалды емес (сөзден тыс) тілдесу проблемасы туындайды.
Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру - қозғалыс жүйесіне байланысты
өз ішіне ым, ишара, пантонима ж.т.6. қамтыған белгілер тобы өте маңызды.
Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық ж.т.б.) жалпы қозғалысқа
келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-
көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әртүрлі мәдениет иелерінде, яғни
әртүрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес. Мысалы, қазақ келіспесе басын
шайқайды, ал болгарлар - басын изитін көрінеді.
Вербалды тілдесуге қосымша ретінде паралингвистикалық және
экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық
қосымшалар - бұл дауыс ырғағы, әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз
барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөз алысу
барысында өте маңызды жәрдемші (кейде дербес) роль атқара отырып, сөз
мәнісін күшейту не кемітумен бірге, әңгімелесуге қатысқандардың ниеттерін
білдіреді. Сөзбен бірге қолдана отырып, вербалды емес белгілер де
адамдардың өзара байланысты қызмет әрекетін ұйымдастыру үшін қажетті
ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.
Ишара, емеурін, қимыл әліппесін білетін адам қарсыластарының,
әріптестерінің сырын еш қиналмай-ақ ұғып, қандай жағдайда қалай әсер етудің
жолдарын пайдаланады, өз мүддесін жүзеге асыру үшін түрлі әрекет-терге
барады. Тіпті адамның бетіне қарағанда, қай нүктенің қалай әсер ететінін,
қай тұстан қандай қуат келетінін іштей түйсініп, қалауына орай нәтижеге
жетуге әбден болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан
төгілетін пайда, зиянның өлшемі шексіз. Әрбір сөз, әрбір әліппенің өз саны,
өз жүйесі бар, әрбір әріптің өз иесі бар. Біреуді жөн жосықсыз ренжіту,
қиянат жасау, қалай болса, солай сөйлеудің түпкі тамырында магнитті
толқындар жасырынған. Жақсы сөз - жарым ырыс, Жылы-жылы сөйлесең, жылан
інінен шығады", "жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады"
дейді. Науқасты сөзбен құлан таза айықтыруға болады, сөзбен өлтіріп
жіберуге, тыпырлатпай тастауға болады. Сөз төркінін түсінгендер мұны жақсы
біледі.
Қарым-қатынас құралы болу үшін сөйлеудің белгілі бір шартқа жауап беруі,
оның өзіне тән сапалары болуы керек. Мұндай саналарды екі топқа бөлуге
болады.
Бірінші топқа сөйлеуді дұрыс құруға керекті лексика (сөздік қор),
фонстика (сөздерді құрайтын дыбыстар), сөйлеу мәнері, фразаларды құрастыру
және көмескі, дұрыс емес, керексіз сөздер, мысалы, паразит сөздер,
(провинңиализм) аймақтық тіл (елге көп мәлім емес, тек бір аймақта ғана
колданылып жүрген сөздер), вулгаризмдердің. (тыңдаушы құлағына түрпідсй
тиетін дөрекі сөз бен сөйлемдер) болмауы жатады.
Екінші топқа сөйлеушілердің өз ойын тыңдаушылар жадына бұлжытпай
жеткізіп, тыңдаушыларға тиісті әсер жасап, оларды нандыратын сөйлеу
сапалары жатады. Бұған сөйлеудің маңыздылығы, анықтығы, түсініктілігі,
сөздің дұрыс кұрылуы, логикалылығы, әсемділігі, бейнелілігі, эмоңиялылығы,
ұғымдылығы кіреді. Әрине, түрліше баяндау сондай-ақ бірінші топтағы
талаптарды орындауға байланысты екені белгілі.
Егерде сөз адамның ойы мен сезімін дұрыс бейнелей алса, оны тыңдаушылар
да жеңіл түсінеді. Егер сөйлеушінің өз ойы өзіне түсініксіз болса, не
болмаса өз ойын жеткізуге немқұрайды қараса, оны түсіну де сондайлық
дәрежеде болмақ.
М. И. Калинин бір кезде VIII—X класс оқушыларының сөйлеген сөздерін
тыңдағаннан кейін, оқушылардың ешбір мүлтіксіз сауатты құрған сөздері
ешкімді селт еткізе алмағанын, өйткені олардың сөздерінде сонылық болмай,
окушылардың өз сөздерімен емес, басқа біреудің дайын тұрған сөздерімен
сөйлегені айтқан. Оқушылардың сөйлеген сөзінде шын жүрегінен қайнап шыққан
терең ой болмаған, М. И. Калинин оқушылардың сөйлеген сөзін жылуы жоқ ай
сәулесіне теңеген.
Мұғалімнің сөзіне ерекше жоғары талап қойылады. Ол сөз түсініктілігі,
анықтыгы, қызғылықтылығы, ойға қонымдылығы, дұрыстығы тағы басқаларымен
ерекше болуға тиіс; егер оның ішінде қайта-қайта айтылып, жауыр болған
сөздер көптеп кездессе, оның жаман болғаны. Мұғалімдер шыңына жеткізе
жаттап алған сөздерін сайрай сөйлеп, бірақ сол сөздердің ішінен бірде-бір
ескіріп кетпеген, тың сөзді кездестірмеген сабақтар жөнінде К. Чуковскийдің
қинала жазғаны бар.
Сөздің өтімді болып, оның балаларға ықпалының тиюі үшін сөз ырғағының
зор мәні бар.
Қете беруіңе болады—деген жай сөйлемнің өзін тәжірибелі педагогтар
тыңдаушы үшін әр түрлі мәні бар 50 түрлі астармен айтуы мүмкін,— деген А.
С. Макаренко.
Сөз сөйлегенде адамның бағыттылығынан: оның максат-мүддесі, нені
қажетсінуі сенімділік жайы байқалады. Біріншіден, бағыттылык әңгіменің
тақырыбы мен мазмұнын белгілсйді. Екіншіден, өзі қолына алған іске адам
ойша да, карым-катынаста да көп қайтара оралады. Адамның өзі қызығатын
жайлар туралы әңгімесі әрқашан қызықты, лексикалық жағынан бай, ссзімге
толы келеді.
Ойлау мен сөйлеу арасындағы тығыз байланыс адамның сөйлеу
ерекшелігінде оның біркатар ойлау ерекшеліктері де көрінетінін түсінуге
мүмкіндік береді. Атап айтканда, бейнелі ойға, бейнелі сөйлеу сай келеді.
Түсінікті ойлау пайымдаудың бейнелік дәлелділігі емес, логикалық тұрғыдан
далелденіп, мейлінше қорыта сөйлеуге байланысты.
Адамның сөйлеу қасиеті алда шешілуге тиісті міндеттерге байланысты,
ол міндеттер күні-түні адамның ойында жүреді. Білім беру, айтпақ ойын
тындаушыларына кеңейтілген логикалық формада жеткізу міндеті, көкейдегі
ойды мейлінше айкын, ашық сездермен айтуға дағдыландырады. Мәселені іштей
ойлау, яғни, іштей сөйлеу арқылы ойлану дағдысы көбінесе өз ойын айтқысы
келген сәтте тыңдаушылармен тіл табыса алмауға әкеліп соғады. Айтушының өзі
үшін айқын ойды аудитория кабылдамайды. Мұндай жағдайда сөйленген сөз ойды
ашқан жоқ, керісінше жапты дейді.
Адамның мәдени дәрежесін сипаттау үшін, адамның бағыттылығымен тығыз
байланысты сөз сөйлеу стилінің елеулі мәні бар. Сөз сөйлеу стилінен адамның
ой және еңбек кызметінің ерекшелігі, оның мамандық ерекшелігі, езгелермен
карым-қатынасының дағдылы формасы байкалады. Сөз сөйлеу стилі: күнделікті
тұрмыстық, көркем, іскерлік, ғылыми түрде болады. Аталған сөздердің
мағынасынан ап-айкын көрініп тұрады.
Күнделікті - тұрмыстық стиль тұрмыстық карым-катынас тақырыбына
байланысты. Ауызекі сөзде бұл стиль әнгімелесу арқылы, ал жазбаша сөзде
жакын адамдардың бір-біріне жазған хаттарынан аңғарылады. Көркем стиль
көбінесе болған окиға туралы әңгімелеп беруден көрінеді, жазбаша сөзде
проза мен иоэзияның түрлі формалары арқылы танылады. Іскерлік стиль еңбек
үстіндегі ресми карым-катынасқа байланысты болады және әңгімелесу,
баяндама, талқылау, арыз, акт формасында жүзеге асады. Ғылыми стиль окып
білім алу, танымдық іс-әрекетке байланысты және лекциялар мен ғылыми
еңбектерде айқын байқалады. Әрбір стильге өзіндік лексика (сөз саптау) және
өзіндік сөйлем құрылысы тән.
Қарым-катынас практикасы адамның өзіндік касиетін кұратыи сөйлеу
стилін қалыптастырады. Адамның сөйлеу мәдениеті мен сөз сөйлеуге жан-жакты
төселуі оның сөйлеу стилін қарым-катынас ситуациясына бағындыра білуінен
көрінеді.
1.2 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік, сигнификативтік.
Осы қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен сананың көріну формасы
ретінде танылады. Сөздің негізгі сипаты оның мағынасында, семантикалық
мазмұнында екені баршаға белгілі. Баяндалып жатқан сөзді тыңдағанымызда
біздің назарымыз оның мәндік мазмұнына аударылады. Адам тілінің әрбір
дара сөзі қандай да бір затты өрнектейді, оны атаумен біздің санамызда
нақты бір заттың не құбылыстың бейнесі пайда болады. Осынысымен
де адам тілі жануарлардың қысқа мерзімді, қылықтық күйін білдіретін
аффектік "тілінен" ажыралады. Жануарлар тілі ешқашан да нақты бір затты
белгілі дыбыстық өрнекпен таңбаламайды, таныта алмайды. Сөздің бұл қізметі
- сигнификативтік қызмет деп аталады. Сөздің белгілеу (таңбалау) қызметі
нақты ұлт өкіліне түсінікті сөздерден құралған тілдің қызметі. Осы қызмет
нәтижесінде адам әртүрлі заттардың бейнесін жанама түрде санада тұрғыза
алады, заттардың өзі жоқ болған кезде де олармен іс-әрекеттік қатынасқа
түсе алады. Осыдан адам танымы еселеніп баиды, яғни адам өзіндік сана
қорында заттың тікелей бейнесін сақтап, таниды, оған қоса сол заттың
таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол арқылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажыратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие боламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру (аб-
стракциялау) мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына
байланысты теренде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге
қолданылады. Сөздің бұл екінші қызметі "сөз мағынасы" терминімен белгі-
ленеді. Сөзді игеру арқылы нақгы заттар араласатын адамзаттың көпғасырлы
тарихында қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды танимыз, зерттеп,
үйренеміз. Сөйлесудің және бір қызметі - коммуникативтік өрнектеу құралдары
мен ықпал жасау құралдарының бірлігінен орындалады. Өрнекке, яғнии
дыбыстардың бірігіп, сөз және сөйлем формасына келуінен әлі сөйлеу (баян)
шықпайды. Сөйлеу - заттық негізі бар мағына болғанда ғана іске асады.
Әрқаңдай сөздің (сөйлеу) белгілі зат жөнінде баяны болып, екінші біреуге
бағытталса ғана, өзінің коммуникативтік қызметіне сай болады. Сөйлеудің
мағыналық мазмұнының өзегі - өрнектеген заты. Бірақ, нақты белсенді сөйлесу
барысында өз сөзінің белгілегенінен тыс көп хабарды жеткізе алады, себебі
сөз ағымы сезімдік әрекеттермен толығады: ым, ишара т.б.
Адам тіліндегі көніл-күй (эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек
ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, әсіресе
оның ауызша түрінде көңіл-күй танытатын көптеген сөйлеу бірліктері
қосылады; іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде - тыныс белгілері, сөз орыны
ж.т.б. Сөйлеу барысында біз тек білген ақпаратымызды ғана хабарлаумен
тынбастан, әңгіме арқауына болған, еңгіме тындаушыға болған өз көңіл
толғаныс, қатынастарымызды білдіреміз. Сөз неғұрлым өрнекті, әсерлі болған
сайын, одан сөйлеушінің келбеті болмысы дәл әрі нақты көрінеді.
Сөз бір нәрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып
қызмет етеді. Адам тілінің ықпалдық қызметі - өте мәнді құбылыстардан. Ол
тікелей әрекет қылықты өзгертпегенімен, қалайда тыңдаушының ой
санасына, сезіміне қандай да өзгеріс ендіреді. Сөйлеу елеуметтік міндетті
орындау, тіл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметін
орындайды.
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі - түсіну, түсінісу. Сөз (сөйлеу)
қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу тілдесуге арналған және тілдесуде
пайда болатын әлеуметтік өнім.
Сөйлеу саналы әрекетке айналуы үшін әңгіме арқылы шешілетін мәселе
және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен бірге, әңгіме барысындағы
міндеттің шешімі сол әңгіме жүріп жатқан жағдайға да байланысты. Бұл жағдай
әңгіме өзегі болған зат пен әңгіме бағышталған тыңдаушы қауымының
сипатымен анықталады. Әңгімі мақсаттары мен жағдайларын бірлікте
қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек
екендігін барластырады, осыдан өз сөзін алдына қойған міндетін шешуге
жарайтын саналы әрекетке айналдырады.
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік,
сигнификативтік. Осы қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен
сананың көріну формасы ретінде танылады. Сөздің негізгі сипаты оның
мағынасында, семантикалық мазмұнында екені баршаға белгілі. Баяндалып
жатқан сөзді тыңдағанымызда біздің назарымыз оның мәндік мазмұнына
аударылады. Адам тілінің әрбір дара сөзі қандай да бір затты өрнектейді,
оны атаумен біздің санамызда нақты бір заттың не құбылыстың бейнесі
пайда болады. Осынысымен де адам тілі жануарлардың қысқа мерзімді,
қылықтық күйін білдіретін аффектік "тілінен" ажыралады. Жануарлар тілі
ешқашан да нақты бір затты белгілі дыбыстық өрнекпен таңбаламайды, таныта
алмайды. Сөздің бұл қізметі - сигнификативтік қызмет деп аталады. Сөздің
белгілеу (таңбалау) қызметі нақты ұлт өкіліне түсінікті сөздерден
құралған тілдің қызметі. Осы қызмет нәтижесінде адам әртүрлі заттардың
бейнесін жанама түрде санада тұрғыза алады, заттардың өзі жоқ болған кезде
де олармен іс-әрекеттік қатынасқа түсе алады. Осыдан адам танымы еселеніп
баиды, яғни адам өзіндік сана қорында заттың тікелей бейнесін сақтап,
таниды, оған қоса сол заттың таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол арқылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажыратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие боламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру (аб-
стракциялау) мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына
байланысты теренде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге
қолданылады. Сөздің бұл екінші қызметі "сөз мағынасы" терминімен белгі-
ленеді. Сөзді игеру арқылы нақгы заттар араласатын адамзаттың көпғасырлы
тарихында қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды танимыз, зерттеп,
үйренеміз. Сөйлесудің және бір қызметі - коммуникативтік өрнектеу құралдары
мен ықпал жасау құралдарының бірлігінен орындалады. Өрнекке, яғнии
дыбыстардың бірігіп, сөз және сөйлем формасына келуінен әлі сөйлеу (баян)
шықпайды. Сөйлеу - заттық негізі бар мағына болғанда ғана іске асады.
Әрқаңдай сөздің (сөйлеу) белгілі зат жөнінде баяны болып, екінші біреуге
бағытталса ғана, өзінің коммуникативтік қызметіне сай болады. Сөйлеудің
мағыналық мазмұнының өзегі - өрнектеген заты. Бірақ, нақты белсенді сөйлесу
барысында өз сөзінің белгілегенінен тыс көп хабарды жеткізе алады, себебі
сөз ағымы сезімдік әрекеттермен толығады: ым, ишара т.б.
Адам тіліндегі көніл-күй (эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек
ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, әсіресе
оның ауызша түрінде көңіл-күй танытатын көптеген сөйлеу бірліктері
қосылады; іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде - тыныс белгілері, сөз орыны
ж.т.б. Сөйлеу барысында біз тек білген ақпаратымызды ғана хабарлаумен
тынбастан, әңгіме арқауына болған, еңгіме тындаушыға болған өз көңіл
толғаныс, қатынастарымызды білдіреміз. Сөз неғұрлым өрнекті, әсерлі болған
сайын, одан сөйлеушінің келбеті болмысы дәл әрі нақты көрінеді.
Сөз бір нәрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып
қызмет етеді. Адам тілінің ықпалдық қызметі - өте мәнді құбылыстардан. Ол
тікелей әрекет қылықты өзгертпегенімен, қалайда тыңдаушының ой
санасына, сезіміне қандай да өзгеріс ендіреді. Сөйлеу елеуметтік міндетті
орындау, тіл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметін
орындайды.
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі - түсіну, түсінісу. Сөз (сөйлеу)
қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу тілдесуге арналған және тілдесуде
пайда болатын әлеуметтік өнім.
Сөйлеу саналы әрекетке айналуы үшін әңгіме арқылы шешілетін мәселе
және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен бірге, әңгіме барысындағы
міндеттің шешімі сол әңгіме жүріп жатқан жағдайға да байланысты. Бұл жағдай
әңгіме өзегі болған зат пен әңгіме бағышталған тыңдаушы қауымының
сипатымен анықталады. Әңгімі мақсаттары мен жағдайларын бірлікте
қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек
екендігін барластырады, осыдан өз сөзін алдына қойған міндетін шешуге
жарайтын саналы әрекетке айналдырады.
Cөйлеудің коммуникативтік қызметі. Коммуникации, қарым-қатынас және
одардын құралы. Қарым-қатынас дегеніміз — тіл арқылы пікір алысу.
Лингвистер тілді қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы
ретінде ертеден зерттеп келеді. Киберистика мен информация теориясы
жасалғаннан бері ойды машиналық өңдеуге лайықтап, символдармен белгілеу
міндеті туды. Осылайша ма-шина тілі деген пайда болды. Оның көмегімен адам
электрондық-есептеу машинасының қызметін басқарады, оны информациямен
қамтамасыз етеді. Жануарлар арасындағы сигнал алмасу да тереңірек зерттеле
бастады. Түрлі жансыз және жанды системалар арасында информация алмасу
жайлы да едәуір білім жинақталды. Адамның қарым-қатынасы информация
алмасудың жеке-дара жағдайына айналды. Осы ұқсас құбылыс-тарды талдап
қорыту қажеті туды. Олардың бәрін де коммуникацияның жеке-дара жағдайы деп
қарауға болады.
Коммуникацияның түрлі формаларын зерттеу, адамның қарым-қатынасы жайлы
білімімізді кеңейтті. Сөйлеу құралымен қатар адам қарым-қатынасының сөзден
тыс жолдары: келбет, ым, мимика, серіктестердің бір-біріне қатыс жағдайы,
бейнелеу кең зерттеле бастады.
кензерттсле бастады..
Жануарлар дуниесінде келбет, сыртқы көрініс — дене кұрылысы, түс, иіс —
мағыналы информациялық сигнал қызметін атқарып отыр (құмырсқалардың жаман
иісі, қауіп төнгендегі теңіз жануарларының кейбіреулерінің дене формасының
өзгеруі).
Жануарларға қарағанда адамның сыртқы түрі саналы өзгереді және белгілі
дәрежеде оны адамның озі өзгертеді. Адам келбеті физиогномиялық, маскадан,
киімнен, жүріс-тұрыс кейпінен құралады. Физиогномиялық маскалалдан адамның
басым ойынап, сезімінен, қарым-қатысынан тұрады. Маска жасауға шаш,
косметикалық, заттар, пластикалық операция едәуір көмектеседі,
Физиогномикалық маскалардан ызғарды, жайдарылықты, әр көкіректікті,
мейірбандықты және басқаларды аңғаруға болады. Келбетті көбінесе жас
шамасын, мамандығын, коғамдық жағдайын аңгартатын киім кию түрлері де
толықтыра түседі. Орта ғасырлардағы қалаларда белгілі бір сословиснің өзіне
бөлек киім формасы енгізілуі тегін емес. Бұл талапты орындамағандар қатаң
жазаланын отырған. Қазірде де киім формасы белгілі бір мінез-құлық типін
ұстауға міндеттейді. Әскери форма қатаң тәртіп, жинақылықты талап етеді. Ал
қаралы киім киген адамның көңілді жүруі ерсі көрінер еді.
Өзін-өзі ұстай білу адамның тәрбиелілігін, қоғамдық жағдайын, өзін-өзі
бағалаушылығын, айналасындағыларға қарым-қатынасын аңғартады. Адамдардың
өзара байланыс жасауында, мазмұнды да жылы сезімді қарым-қатынасында
адамның бейнесі маңызды роль атқарады. Осының негізінде адамда алғашқы
пікір туады, қарым-қатынастың әрі қарай дамуы нақ осы алғашқы пікірге
байланысты болады.
Сыртқы пішін және физиогномиялық маска біршама тұрақті болады. Қарым-
қатынастың динамикалық қыры мимика мен ым-ишарадан байқалады. Мимнка
дегеніміз — қарым-қатынас кезіндегі беттің құбылысы. Ым-ишара дегеніміз —
психикалық күйді әлеуметтік қалыптасқан қимыл. Мимика да, ым-ишара да
оларды құрайтынн кейбір элементтері туа біткенімен, коммуникацияның
қоғамдық құралдары ретінде дамып отырады. Мысалы, физиологиялық зерттеулер
жан рақаттандырарлық заттарды көргенде көздің қарашығы ұлғаятынын көрсетті.
Екінші жағынан бет құбылысы мен ым-ишараның біркелкі көрініс әр түрлі
мәдениет жағдайында мүлде қарама-қайшы мағына беруі мимика мен ым-ишараның
әлеуметтік тәуелділігін дәлелдейді. Мысалы, көздің бадырая ашылуы жапондық
үшін ашу ызаның белгісі болса, европалық үшін — жайдары шырай немесе
тандану белгісі.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас
жасаушылардың аралығындағы қашықтықтың, партнерлердің отырысының
коммуникативтік мәніне көңіл аударылуда. Америкалық қарым-қатынас
психологиясында бұл бағыттағы зерттеулерге проксемика — деп ат қойылды.
Төрт түрлі арақатынас бар: көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік,
көпшіліктік. Алғашқы екі арақатынас жақын, достық байланысты аңғартады,
ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік қатынасты ұстанады, көпшіліктік
арақатынас — бөтен адамдармен араласу. Мұғалім осындай арақатынастарды
алмастыра отырып, оқушыларға қосымша ықпал жасауға жете алады, себебі бұл
серіктер аралығындағы қарым-қатынас сипатын өзгертеді.
Сойлесудің коммуникативтік қызметінің міндетінің бірі ақпарат алмасу.
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп аралық қатынастардан
құралатынын жоғарыда көрсеткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің
ерекше құрылымы жағынан танылатын құбылыс - бұл қатынастар. Тілдесу
барысында адамдар өзара байланысқа келіп, тұрмыс-еңбек тәсілдері мен
білімі, әрекетке орай туындаған болжамдар мен ниеттерін, қызығулары
мен сезімдерін және т.б. бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама
дербес ретінде қабылдануымен, субъект белсенділігінің бір формасы ретінде
көрінеді. Тілдесу қызметінің өзгертілген, болмаса қайта жасалған дүниелік
өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым орныққан байланыс қатынасы.
Бұл ретте әңгіме екіншіге бағытталған жай әрекеті не оның ықпалы ғана
емес, ол өзара, бір-біріне болған әсері туралы үшін міндетті түрде
әрқайсысы өз алдына мағынаға ие ең кемінде екі адам болуы қажет. Қазіргі
кезде жалпы психология мәселелерінің шешімі осы тілдестік
қатынастарды зертгеуге қатысты болып отыр. Себебі психологиялық бейненің
бірі екіншісіне өтуі, адам психикасындағы ашық сана мен астар сана
байланысы, адам көңіл шарының ерекшеліктері, жеке адам заңдылықтары
ж.т.б. қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікгі іс-әрекет қатынасынан
туындаған адамдар арасындағы байланыстардың көзі. Тіл қатынасы негізінен
әңгімелесушілердің өзара алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл
қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Үшінші, ақырғы, тарапы - тіл
қатынасы сөйлем арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің
психологиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз:
коммуникативті (ақпарат алмасу), интеракативті (өзара ықпалды әрекетке
келу) және пернептивті (адамның бірін бірі қабылдап, түсінісуі). Осы үш,
бір біріне байланысты тілдесудің қырлары бірлікті қызмет орындауымен
қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасы ұйымдастырудың әдістерін
құрайды.
Тілдесу мен іс-әрекет өзара тығыз байланысты екені сөзсіз. Бірақ,
әңгімеге арқау болып отырған тілдесу іс-әрекеттің бір бөлігі ме, не бұл
екеуі өз алдына дербестігі бар, теңеу құбылыс па? - деген сұрақ туындайды.
Бірлік іс-әрекет барысында адам қажетсінуден міндетті түрде адамдармен
қауым түзеді, сөйлеседі, пікір алысады, байланысқа келіп, өзара
түсінісумен ақпарат алысады, беріседі. Бұл жағдайда тілдесу қызметі іс-
әрекеттің бір сипатта қарастырылады, бірақ адам мұнымен шектеліп қалмайды.
Тілдесе отырып адам басқаларға озінің ерекшеліктерін, даралық
қасиеттерін танытады. Осы зат арқылы адам арасындағы қатынас тіке
емес, жанама сипат алады өндіруші мен пайдаланушыға теңдей ортақ тіл
байланысы туындайды. Сонымен, іс-әрекет - тілдік қатынастың бір бөлігі,
сезім іс-әрекеттің құрам бөлігі, ал екеуі қосылып жағдайларда тұтас
бірлікті құрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймағы мен өдістері қатынасқан адамдардың
әлеуметтік қызметтерімен, қоғамға қатынаста тұтқан орынымен, қандай
да қауыммен мүшелігімен анықталады да өндіріс, өнім алмасу жәнс
пайдалануға байланысты жағдайларға, сондай-ақ орныққан заңдар, ережелер,
талаптарға сай болады.
Тілдесу – ақпарат алмасу құралы ретінде болады. Сөйлеу тілдесудің жеке
адам деңгейіндегі сипаты өз алдына жағдайдағы оның қызметі үш түрге
белінеді: ақпаратгық, реттеу тілдестігі және сезім білдіру тілдестігі.
Осыдан қатынастың үш түрлі мазмұны ашылады: ақпарат алысу, адам аралық
өзара ықпал және адамдардың бірін-бірі ұғынуы.
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір-біреуден біреуге
жеткізіліп қалмастан, екеу арасында хабар алмасуы, яғни бір адамның өз
ақпаратының мазмұнына сөйкес екіншісі жауап хабар алуға бағытталған
үздіксіз жүріп жатады. Егер осы ақпарат тілдесу мағынасында түсінімді
қабылданса ғана, тілдескен адамдар үшін мүмкінділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу қоғамда қабылданған таңбалар
жүйесі негізінде амдардың бір біріне ықпалды әсер ете алуына байланысты.
Бұл жағдайдағы коммуникативтік ықпал бір адамның ісіне жасаған
психологиялық әсеріне теңгеріледі.
Үшіншіден. ақпарат алмасудың нәтижесі болған пуникативтік ықпал
тілдесуге қатынасқандардың жүйеге таңбаларды теңдей таныса ғана пайда
болады.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында тіл қатынастары
кедергісіне ұшырауы мүмкін.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Біздің
қолдануымыздағы бұл таңбалар дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу мен ойлау
генетикалық байланыста, қоғамдық еңбек желісінде, адамзаттың әлеуметтік-
тарих дамуыңда қалыптасты. Сөйлеу процесі санамен реттеледі өз кезегінде,
адамдар арасындағы тілдесуде қалыптасады. Сананың негізгі қызметі болмысты
өрнектермен бейнелейді, сөз бен тіл сол болмысты арнайы қабылданған
таңбалармын белгілейді. Болмыс бейнесінің белгісі (таңбасы) сөйлеуде тілмен
бірлікті байланыста.
2 бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуы
2.1 Сөйлеу үрдісінің балаларда дамуы
Баланың сөйлеуінің дамуы, психологияда айтылатындай, оның вербальдық
мінез-құлқы, біртіндеп тіл үйренуіне байланысты бірқатар кезеңдерден
өтеді.
Бірінші кезең — фонематикалық естудің дамуы және ана тілінің
фонемін айту дағдысының қалыптасу кезеңі. Сейлеудін дамуындағы бұл процесс
жасөспірімдік шаққа дейін анағұрлым шапшаң жүреді. Бұл кезеңнің басталуы
— бала өмірінің алғашқы бір жылы кезіндегі уілдеу мен былдырлау.
Екінші кезең — сөздік қорды және синтаксис ережелерін игеру. Бұл
кезеңнің басталуы — бала өмірінің екінші жылы, қарым-қатынас жасау
мақсатымен кейбір сөздерді айту. Сәл кейінірек, шамасы 3 жастан бастап
синтаксисті және сөздің грамматикалық формасын белсене үйрену басталады. 7
жаста іс жүзінде ауызша сейлеуде лексикалык және синтаксистік ережелерді
игеру анықталады. Мектепте оқығанда бул категорияларды игеру жазбаша сөйлеу
негізінде жургізіледі. Бұл ауызша сөйлеуді едәуір дәрежеде кайта құруға
себепші болады.
Үшінші кезең — тілдің семантикасын игеру. Сөйлеудің дамуындағы бұл
ксзеңнің басталуы екінші кезеңмен сай келеді, алайда ол жасөспірімдік және
бой жету кезеңінде анағурлым айқын білінеді. Бұл кезде дүниеге көзкарас
қалыптасады, биік сезім және еркіндік жағдайдағы мінез-құлық дамиды.
Осының нәтижесінде тілдегі сөздердің семантикалық мағынасы осы сөздің жеке
адам үшін мағынасына айналады, сөйтіп мінез-құлықта айқын көрінетін
практикалык роль атқарады.
Ауызша сөйлеудің дамуы, сірә, шартгы рефлекстер іліміне тән, мінез-
құлық калыптасуының механизмі қалай жүретінін бақылау мен осы құбылыстарға
деген көзкарасты оларға деген психологиялық тұрғымен салыстыру үшін ең
қолайлы құбылыс шығар. Ауызша сөйлеудің дамуы баланың мәдени тәжірибесі
жинақталуының негізінде жатқан, мәдени мінез-құлқының маңызды функциясының
біреуінің қалыптасу тарихын көрсету болып табылады.
Осы тақырып түбегейлі маңызды болғандықтан, біз бала мінез-құлқы
дамуының нақты жақтарын қарастыруды дәл осыдан бастаймыз.
Ересек адамның сөйлеуі қалыптасуының осындай шартсыз рефлексі, осындай
тұқым куалаушылық негізі, айғайлау рефлексі, баланың дауыс реакциясы
болады. Ол жаңа туған нәрестеде де байқалатыны белгілі.
Біздің шартсыз рефлекстер туралы білімдеріміздің қазіргі жағдайында,
айғайлау — туа біткен реакциялардың қаншасынан тұратыны айту қиын,
дегенмен, жаңа еңбектерге сәйкес, нәрестенің дауыс реакцияларында бір ғана
шартсыз рефлекс емес, мүмкін, бір-бірімен өте тығыз байланысқан шартсыз
рефлекстер қатары жатқаны шүбә келтірмейді. Дегенмен бала өмірінің бастапқы
аптасында-ақ кез келген шартты рефлекске тән модификация жасалады.
Олар тек түрлі шартсыз ішкі қоздырғыштармен ғана емес, баланың түрлі
туа біткен реакцияларымен бірігетін шартты стимулдары арқылы да жасалады.
Түрлі жағдаяттарда қайталана отырып, осыларды шартты
тітркендіргіштермен бірігіп және осы жағдаяттар құрамына кіре отырып,
баланың дауыс реакциялары өте ерте, тіпті өмірінің бастапқы аптасында
шартты дауыс рефлекстеріне айнала бастайды.
Бала сөйлеуінің бірте-бірте дамуын монография түрінде казуды алғаш
мақсат еткен Ш.Бюлер 40-тан астам баланы күйелі түрде бақылаған және
сөйлеу дамуының барлық кезеңдерін бірізділікте көрсеткен. Мәселен,
зерттеуші балада , дауыс реакциясының пайда болуына байланысты сөйлеу
көмегімен жүретін әлеуметтік байланыс реакциялары жасала бастайтынын
көрсетті.
Егер біз нәрестенің дауыс реакциясының қалай дамитынын толығырақ
қарастырсақ онда баланың шартты рефлекстің пайда болуының, зертханада
келтірілген тәжірибедегі жолын қайталауға бейім екенін көрген болар едік.
Алғашында шартты рефлекс жалпыланған деп аталатын сатыда жекешеленген
сигналға ғана емес, сондай-ақ бір-біріне ұқсас, осы сигналмен ортақ
белгілері бар сигналдарға жауап ретінде пайда болады. Содан кейін реакция
жіктеле астайды. Бұл сигналдардың біреуі нақты жағдаятта басқаларына
қарағанда жиірек кездесуіне байланысты жүреді. Нәтижесінде реакция тек
таңдап алынған ықпалға байлаысты пайда болады.
Мұндай жалпыланған реакция мысалдарының біреуі — баланың дауыс
реакциясының анасы немесе асыраушыының түр-келбетіне карай пайда болуы.
Алғашында дауыс реакциясы кез келген адамның түріне қарай көріне береді, ал
кейін ол жіктеліп, тек анасының түріне немесе тамақтануға қатысты
жабдықтарға байланысты көрінеді. Мысалы, Ш.Бюлерге тамақтандырар кезінде
анасының күнделікті киетін халатын басқа біреу кигенде баланың дауыс
реакциясын бақылаудың сәті түскен.
Баланың сәбилік шағындағы дауыс реакциясы туралы біздің білетін тағы
бір маңызды дерегіміз: көрсетілген реакция жеке дамымайды, әрқашан да
реакциялардың бүтін тобының органикалық бөлігін құрайды. Балада ешқашан тек
бір дауыс реакциясы пайда болмайды, үнемі ішінде дауыс реакциясы бір
бөлігін немесе бір элементін құрайтын бірқатар қозғалыстар байқалады. Даму
бұл жерде де шартты рефлекстер ілімінен-ақ мәлім жолмен жүреді.
Дауыс реакциясы нақты сыртқы әсерлермен байланысты болғандықтан, ол өзі
құрамына кіретін ретсіз бүтіннен бірте-бірте дербес дауыс реакциясы бөліне
бастайды. Бала өмірінің алғашқы жылында оның дамуы мына жолмен жүреді:
құрамына дауыс реакциясы да кіретін көптеген ретсіз қозғалыстардан келе-
келе жіктелген дауыс реакциясы бөлінеді. Нақ осы орталықтанған ұғымға ие
бола бастайды. Қозғалыстардың бірқатары шығып қалып, тек дауыс реакциясына
тікелей жанасатын иықтар, қолдар ғана қалады. Ең соңында дауыс реакциясы
басқа реакциялар қимылдары фонында байқала бастайды да, өзге реакциялар
арасынан анық ерекшеленеді.
Бала өмірінің алғашқы жарты жылындағы дауыс реакциясы функциясының
өзіндік ерекшелігін атап өту де маңызды. Физиологтар мен психологтар анық
физиологиялық негіздері бар нәрестенің дауыс реакциясына екі маңызды
функцияны тіркей алатынымызбен бірдей келіседі. Бірінші функцияның мәні
бұрынғы психологтардың мәнерлі қозғалыстар деп атайтынымен байланысты. Бұл
организмнің эмоциялық күйлерінің сыртқы көрінісі ретінде пайда болатын
шартсыз инстинкт реакциясы. Мәселен, ауырғанда балада рефлекторлы айқай,
қанағаттанбағанда басқа сипаттағы реакциялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz