Органикалық дүниенің даму тарихы мен өсімдіктердің систематикасы
Кіріспе
1 Органикалық дүниені жүйелеу тарихы мен қазіргі кезеңі
1.1 Органикалық дүниенің дамуын ғылыми зерттеу тарихы
1.2 Қазіргі кезеңдегі өсімдіктер мен жануарларды жүйелеу
2 Органикалық дүниені жүйелеудің тарихы мен қазіргі кезеңі тақырыбын салыстырып оқыту
2.1 Салыстырып оқыту әдістемесі
2.2 Органикалық дүниені жүйелеудің тарихы мен қазіргі кезеңі тақырыбының сабақ жоспары
Қорытынды
1 Органикалық дүниені жүйелеу тарихы мен қазіргі кезеңі
1.1 Органикалық дүниенің дамуын ғылыми зерттеу тарихы
1.2 Қазіргі кезеңдегі өсімдіктер мен жануарларды жүйелеу
2 Органикалық дүниені жүйелеудің тарихы мен қазіргі кезеңі тақырыбын салыстырып оқыту
2.1 Салыстырып оқыту әдістемесі
2.2 Органикалық дүниені жүйелеудің тарихы мен қазіргі кезеңі тақырыбының сабақ жоспары
Қорытынды
Ағзаларды құрылыс белгілеріне және тіршілік әрекеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөліп жүйелеу, ерте кездерден бастап-ақ жүргізілді. Мысалы, ертеде өм ір сүрген адамдар өз айналасында өсетін өсімдіктерді және сол маңда тарлған жануарларды пйдалы, зиянды ағаштар, бұталар, шөпптесін өсімдіктер немесе жабайы және үй жануарлары деп жеке топтарға бөлгендігі белгілі.
Ағзалардың жеке түрлеріне сипаттама беру және олардың бір-бірімен ұқсас немесе айырмашылық белгілерін, тіршілік ерекшеліктеріне нақтылы анықтама жазу ертедегі грек ойшылдарынан басталадты. Біз, бұл арада бірден-ақ Аристотель (384-322 б.з.б.) есімінен бастауымызға болады. Өйткені, Аристотель өз заманының жан-жақты ғұлама ғалымы және көптеген энциклопедиялық еңбектердің авторы. Оның көптеген еңбектеріінің ішінде биология ғылымына арналған еңбектері басты орында тұрады. Ол өз заманында жинақталған ағзалар жайлы жазылған еңбектерге талдау жасап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп, ағзалар туралы 4 үлкен жіне 11 кішіі биологиялық трактаттар жазды. Аристотельдің ең үлкен биологиялық трактаты “Жануарлар тарихы” деп аталады. Онда жеке жануарлар жайлы жан-жақты деректер келіре отырып, олардың сыртқы және ішкі құрылыстары және тіршілік әрекеттері туралы да мәліметтер беріп отырады. Оның “Жануарлардың жеке бөліктері”, “Жануарлаардың шығу тегі” және т.б. да трактаттары бар.
Аристотель барлық тірі ағзаларды өсімдіктер әлемі және жануарлар дүниесі деп үлкен 2 топқа бөліп қарастырады.
Аристотель жануарларды алғаш рет қаны барлар энайма және қансыздар анайма деп бөлді. Оның қаны бар жануарлар дегені қазіргі кезде біз қолданып жүрген омыртқалылар деген ұғымға, ал қаны жоқ жануарлар деген-омыртқасыздар деген ұғымға сәйкес келеді. Ол өз заманында зоология ғылымы жайлы көптеген еңбектер жазғандықтан, оны зоология ғылымының атасы деп орынды айтады. Ол ботаника ғылымымен дее айналысқан, бірақта оның ботаникаға арналған еңбектері сақталмаған.
Аристотельдің ботаника ғылымы туралы көзқарастары мен ой-пікірлерін шәкірті Теофраст (370-285 б.з.б.) “Өсімдіктер тарихы” атты еңбегінде ары қарай толықтырады.
Ағзалардың жеке түрлеріне сипаттама беру және олардың бір-бірімен ұқсас немесе айырмашылық белгілерін, тіршілік ерекшеліктеріне нақтылы анықтама жазу ертедегі грек ойшылдарынан басталадты. Біз, бұл арада бірден-ақ Аристотель (384-322 б.з.б.) есімінен бастауымызға болады. Өйткені, Аристотель өз заманының жан-жақты ғұлама ғалымы және көптеген энциклопедиялық еңбектердің авторы. Оның көптеген еңбектеріінің ішінде биология ғылымына арналған еңбектері басты орында тұрады. Ол өз заманында жинақталған ағзалар жайлы жазылған еңбектерге талдау жасап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп, ағзалар туралы 4 үлкен жіне 11 кішіі биологиялық трактаттар жазды. Аристотельдің ең үлкен биологиялық трактаты “Жануарлар тарихы” деп аталады. Онда жеке жануарлар жайлы жан-жақты деректер келіре отырып, олардың сыртқы және ішкі құрылыстары және тіршілік әрекеттері туралы да мәліметтер беріп отырады. Оның “Жануарлардың жеке бөліктері”, “Жануарлаардың шығу тегі” және т.б. да трактаттары бар.
Аристотель барлық тірі ағзаларды өсімдіктер әлемі және жануарлар дүниесі деп үлкен 2 топқа бөліп қарастырады.
Аристотель жануарларды алғаш рет қаны барлар энайма және қансыздар анайма деп бөлді. Оның қаны бар жануарлар дегені қазіргі кезде біз қолданып жүрген омыртқалылар деген ұғымға, ал қаны жоқ жануарлар деген-омыртқасыздар деген ұғымға сәйкес келеді. Ол өз заманында зоология ғылымы жайлы көптеген еңбектер жазғандықтан, оны зоология ғылымының атасы деп орынды айтады. Ол ботаника ғылымымен дее айналысқан, бірақта оның ботаникаға арналған еңбектері сақталмаған.
Аристотельдің ботаника ғылымы туралы көзқарастары мен ой-пікірлерін шәкірті Теофраст (370-285 б.з.б.) “Өсімдіктер тарихы” атты еңбегінде ары қарай толықтырады.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Органикалық дүниені ұзақ жылдар бойы жануаралар мен өсімдіктер әленіне бөліп келді.Биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты органикалық дүниенің құрылымы хақындағы көзқарастар қалыптасты. Дарвинизм органикалық дүниенің тарихи даму заңдарын зерттеген. Бұл ғылым ХІХ ғасырдың ортасында жануарлар мен өсімдіктердің эвалюциясы жайында жүйелі ілім қалыптастырған әйгілі ағылшын ғалымы Чарлз Дарвиннің атымен аталады. Дарвин жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін еш нәрсеге байланысы жоқ кездейсоқ Құдайдың өзі жаратқан және өзгермейтін нәрсе деген көзқарасты мүлде жойып, түрлердің өзгеріп отыратындыңғы мен олардың өзара сабақтастығын ашып, биолигияның толық ғылыми негізге бірінші салды. Жалпы алғанда эволюцияның ілімін осы қалыптасу дәуірінде органикалық дүниенің тарихи даму процесінің бірсыпыра өте қажетті заңдылықтарын ашылды. Өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудегі белгілі заңдылықтарды салыстырып оқыту арқылы жоғарыда аталған тақырыпты толық ашу болып табылады.
Мақсаты: Биологияны оқытуда органикалық дүниенің қалыптасуын, дамуын және ғылымдардың еңбектерінде кездесетін әртүрлі салыстыра отырып оқыту.
Міндеті:
1. Органикалық дүниенің даму тарихы мен қазіргі кезеңін түсіндіру.
2. Өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің жолдары мен ерекшеліктерін қалыптастыру.
3. Оқушылардың пәнге деген қызығуын, ойлау, қабілетін жетілдіру.
Зерттеу әдісі: Тақырыпты салыстырып оқыту.
Зерттеудің практикалық маңызы: Бұл тақырыптың практикалық маңызы мектеп оқушыларына органикалық дүниенің даму тарихы мен өсімдіктердің систематикасын ғалымдардың пікірлері жайлы түсініктерді қалыптастыру.
1 Органикалық дүниені жүйелеу тарихы мен қазіргі кезеңі
1.1 Органикалық дүниенің дамуын ғылыми зерттеу тарихы
Ағзаларды құрылыс белгілеріне және тіршілік әрекеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөліп жүйелеу, ерте кездерден бастап-ақ жүргізілді. Мысалы, ертеде өм ір сүрген адамдар өз айналасында өсетін өсімдіктерді және сол маңда тарлған жануарларды пйдалы, зиянды ағаштар, бұталар, шөпптесін өсімдіктер немесе жабайы және үй жануарлары деп жеке топтарға бөлгендігі белгілі.
Ағзалардың жеке түрлеріне сипаттама беру және олардың бір-бірімен ұқсас немесе айырмашылық белгілерін, тіршілік ерекшеліктеріне нақтылы анықтама жазу ертедегі грек ойшылдарынан басталадты. Біз, бұл арада бірден-ақ Аристотель (384-322 б.з.б.) есімінен бастауымызға болады. Өйткені, Аристотель өз заманының жан-жақты ғұлама ғалымы және көптеген энциклопедиялық еңбектердің авторы. Оның көптеген еңбектеріінің ішінде биология ғылымына арналған еңбектері басты орында тұрады. Ол өз заманында жинақталған ағзалар жайлы жазылған еңбектерге талдау жасап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп, ағзалар туралы 4 үлкен жіне 11 кішіі биологиялық трактаттар жазды. Аристотельдің ең үлкен биологиялық трактаты "Жануарлар тарихы" деп аталады. Онда жеке жануарлар жайлы жан-жақты деректер келіре отырып, олардың сыртқы және ішкі құрылыстары және тіршілік әрекеттері туралы да мәліметтер беріп отырады. Оның "Жануарлардың жеке бөліктері", "Жануарлаардың шығу тегі" және т.б. да трактаттары бар.
Аристотель барлық тірі ағзаларды өсімдіктер әлемі және жануарлар дүниесі деп үлкен 2 топқа бөліп қарастырады.
Аристотель жануарларды алғаш рет қаны барлар энайма және қансыздар анайма деп бөлді. Оның қаны бар жануарлар дегені қазіргі кезде біз қолданып жүрген омыртқалылар деген ұғымға, ал қаны жоқ жануарлар деген-омыртқасыздар деген ұғымға сәйкес келеді. Ол өз заманында зоология ғылымы жайлы көптеген еңбектер жазғандықтан, оны зоология ғылымының атасы деп орынды айтады. Ол ботаника ғылымымен дее айналысқан, бірақта оның ботаникаға арналған еңбектері сақталмаған.
Аристотельдің ботаника ғылымы туралы көзқарастары мен ой-пікірлерін шәкірті Теофраст (370-285 б.з.б.) "Өсімдіктер тарихы" атты еңбегінде ары қарай толықтырады.
Жаратылыстану ғылымдарының бірте-бірте дамуына сәйкес өсімдіктер мен жануарлар туралы нақтылы деректер сипааттама түрінде жинақтала түсті және оларға ғылыми талдаулар жан-жақты жүргізілді. Сонымен қатар, биология ғылымының жаңа салалары пайда болып, олар жайлы да құнды мәліметтер жинақтала түсті. Бұл арада адам анотомиясы, дәрігерлік ілім жайында көптеген ғалымдардың (Герофил, Эразистрат, Лукреций Кар, Клавдий Гален т.б.) еңбектерінің жарық көргендігін ерекше атап өтуге болады.
XVI ғасыда жаратылыстаанушыы ғалымы Эдвард Уоттонның (1492-1555) 1552 жылыы жазылған "Жануарлардың айырмашылықтары туралы" деген еңбегі Аристотельдің жануарларды жіктеу қағидаларына сүйене отырып, төменгі және жоғарғы сатыдағы жеке топтарға жататын түрлерге толық сипаттамаа береді. Оның жануарларды жіктееуінде табиғи тұрғыда жеке топтарға жүйелеу де кездесіп отырады.
Жануарлар жайлы жан-жақты әрі дәйекті деректер XVI ғасырдан басталды деп ерекше атап айтуға болады. Осы кездегі құнды әрі ғылыми тұрғыда толық жазылған швейцар жартылыстанушы ғалымы Конрад Геснердің (1516-1565) "Жануарлар тарихы" атты 5 томдық еңбегін атауға болады. Ғалым бұл еңбегінде сол кездегі жануарлар туралы деректерді толығымен қамтыды. Бұл еңбектің әрбір томы жануарлардың жеке топтарына мысалы, балықтарға, құстарға, сүтқоректілерге т.б. арналып, алфавиттік ретпен жазылады.
XVI ғасыда осы тұрғыда жануарлар жайлы жазылған басқа да еңбектер жарық көрді. Мысалы, француз ғалымы Гийом Ронделе (1507-1566) 1554 жылы балықтар жайлы құнды еңбек жазса, ал екінші француз ғалымы Пьер Белон (1517-1564) 1555 жылы құстар туралы бағалы еңбегін жариялайды. Бұл кезеңдегі зоологиялық еңбектердің көпшілігі Аристотель негізін салған жіктеу бойынша қаны жоқ және қаны бар жануарлар деп беріліп отырылды.
XVII ғасыдағы жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуде Джон Рейдің (1628-1705) еңбектерін ерекше атауға болады. Ол да өз еңбектерінде Аристотельдің жүйелік топтарын пайдалана отырып, қаны бар жануарлардың өздерін (омыртқалыларды) желбезекпен және өкпемен тыныс алатындар деп 2 топқа бөліп қарастырады. Ал, өкпемен тыныс алатындарды жұмыртқа салатындар және тірі туатындар деп жеке топтарға бөлді.
Орта ғасырлар мен қайта өрлеу кезінде тірі ағзаларды сипаттап жазу және жүйелеу кеңінен өріс алды. Ағылшын ғалымы, ботаник Р. Морисон (1620-1683) "Шатыргүлді өсімдіктерді жаңаша жүйелеу" деген еңбек жазды. Бұл кезде ағылшын жаратылыстанушы ғалымы Джон Рейдің "Өсімдіктер тарихы" атты 3 томдық еңбегінің маңызы зор болды. Ол алғаш рет(species) деген ұғымды ғылымға енгізді.
Тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға бөліп жіктеудің негізін салған швед ғалымы Карл Линней (1707-1778). Ол "Ботаника негіздері" ,"Ботаника философиясы", "Өсімдік туыстары", "Өсімдік түрлері", "Табиғат жүйесі" т.б. көптеген құнды еңбектер жазды. К. Линней "Өсімдік түрлері" атты еңбегінде өсімдіктердің 1260 туысы мен 7540 түріне сипаттама жазып, өсімдіктерді 24 класқа бөлді. Ол өзінің тірі ағзаларды жіктеуінде түр тармағы, түрг туыс, отряд, класс деген жеке жүйелік топтарды ғылымға енгізді. [2,3]. Ол кезде тірі ағзаларды жүйелеуде тұқымдас, тип, империя деген жүйелік топтар ғылымда мүлдем аталмағаан болатын. Мұндай жүйелік топтар ғылымға кейіннен енгізілді. Бұл арада мектеп мұғалімдеріне ерекше ескертетін нәрсе, қазіргі кезде орта мектептердің 7- сыныбына арналған биология оқулығының "Жануарлар дүниесі" деп аталатын III бөлімнің 38- параграфы "Жануарлар түрінің сан алуандығы. Жануарларды жіктеу" деген тақырыпта К. Линнейдің жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуі туралы қате пікір берілгенін осы кезге дейін мектеп мұғалімдерінің байқамауы таңқалдырады. Оқулықтың 2- басылымының (2007ж.) 161- бетінде былый деп жазылған: "Ол түрді-туысқа, туысты- тұқымдасқа, тұқымдасты- отрядқа, отрядты - класқа, класты- типке, типтерді жануарлар дүниесіне біріктіруді ұсынды " деп жазылған.Бұл арада тұқымдас, тип деген ұғымдар К. Линнейдің жіктеуінде мүлде жоқ ұғымдар. Бұл ұғымдарды оның іліміне тели салу әрі ғылымға жат, әрі қате пікір.Дәл осндай түсінік оқулықтың 163- бетінде тағы да қайталанған. Сонымен қатар, осы тақырыптағы 12- сызбанұсқада "біржасушалылар типі" деп берілген ұғым да дұрыс емес. Өйткені, соңғы кездегі зоологиялық жүйелеуде біржасушалылар дүние тармағының өзі жеке 7 типке бөлініп беріледі [4].
Жалпы алғанда, тірі ағзаларды жеке жүйелік топтпрға жіктеуде К. Линнейдің жүйелеуі жасанды жүйелеу деп аталады. Өйткені, оның жүйелеуі әрбір түрдің сыртқы аздаған белгілерніің ұқсастығы бойынша топтастырылған. Мысалы, құстарды жүйелеу кезінде тұмсықтарының ұқсас белгілеріне сәйкес страус (африка түйеқұсы), казуар, тауыс (павлин), тауық және т.б. бір отрядқа топтастырылды. Ал, тістерінің құрылысына байланысты піл, морж, жалқауаң, құмырсқажегіш, ұшараң (ящер) т.б. бір топқа топтастырылса, кесіртке, саламандра, құбылғы (хамелеон ), қолтырауын (крокодил) т.б. кесіртке туысына жатады деп берілді.
К. Линнейдің омыртқасыз жануарларды жіктеуінде де көптеген кемшіліктер орын алды. Мұның бәрі де сол кезеңдегі жаратылыстану ғылымының дамуына сәйкес орын алған кемшіліктер деп түсіну қажет. Дегенмен де, ол өсімдіктердің 10 мыңға жуық және 4200 астам жануарлардың түрлерін жеке топтарға жіктеп жүйеледі және олардың әрқайсысын сипаттап жазды [5]. Жануарлардың кейбір жеке түрлеріне берген сипаттамасы өзінің нақтылығымен және ғылыми құндылығымен ерекшеленеді. Сондықтан да, сол кездегі жаратылыстанушы ғалымдар К. Линнейдің жүйелеуін өз зерттеулерінде ұзақ уақыт аралығында кеңінен қолданып келді.
Карл Линней жаратылыстану ғылымында алғаш рет жасанды жүйелеудің негізін салды. Ол өзінің тірі ағзаларды жүйелеудің негізгі бірлігі ретінде түр деген ұғымды алды. Біраақ, ол түр өзгермейді, деген пікірді ұсынды [6]. К. Линнейдің тірі ағзаларды жүйелеудегі кейбір кемшіліктеріне қарамастан ғылым үшін көптеген жетістіктері болғанын да атап өту қажет. Ол тірі ағзаларды жүйелеудің алғашқы қадамын жасап, ғылымға қосарлы атау тізімді (бинарлық номенклатураны) ұсынды. Әрбір биологиялық түрді латынның қос сөзімен атауы ғылымда осы күнге дейін қолданып келеді. Мұндағы бірінші сөз еске сақтайтын жағдай туыстың атауы бас әріппен, ал түрдің атауы кіші әріппен жазылады. Мысалы, қазіргі Жер бетіндегі адамның бәрі бір ғана түрге жатады, оны ғылымда Homo sapiens (саналы адам) деп атайды. К. Линней тірі ағзаларлың көптүрлігінің белгілі бір сатылы деңгей бойынша орналасқандығын да нақты атап өтіп, жануарлар дүниесін 6 класқа бөлді және оларды құрылысының күрделену ретіне сәйкес құрттар, жәндіктер, балықтар, қосмекенділер, құстар және сүтқоректілер деп топтастырды. Ол сол кездің өзінде-ақ адамның тірі ағзалар жүйесінде алатын орнын дұрыс белгілеп, адамды сүтқоректілер класының приматтар (маймылдар) отрядына және оның ішінде адамтектес маймылдар тобына жатқызуы ғылыми тұрғыдан өте дұрыс екендігі дәлелденді.
XVII-XVIII ғасырларда көптеген жаратылысьанушы ғалымдар көбіне жеке жануарлардың тіршілік әрекеттеріне және олардың таралу ерекшеліктеріне басты назар аударып, жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуге оншалықты көңіл бөле қоймады. Бұл тұрғыда француз ғалымы Жорж Бюффонның (1707-1788) 1749-1788 жылдар аралығында жарық көрген 36 томнан тұратын "Табиғи тархи" атты іргелі де, көпшілікке кеңінен таныс еңбектерін атауға болады. Бұл еңбектерінде ғалым жануарлардың жеке түрлерінің таралу ерекшеліктеріне басты назар аударып, зоография ғылымының негізін салды. Ал, сол дәуірде өмір сүрген француз жаратылыстанушысы Рене Реомюр (1683-1757) "Жәндіктердің тарихы жөнінде мемуарлар" деген 6 томдық құнды еңбегінде жәндіктердің құрылысы мен тіршілік әрекеттері (әсіресе жәндіктерге тән түйсіктерді) жан-жақты сипаттап жазды.
XVIII ғасырдан бастап микроскоптық зерттеулерге байланысты
біржасушалы қарапайымдар туралы деректер кеңінен жинақтала бастады. Бұл кезде 18-20 мыңдай жануарлар түрлері ғылыми тұрғыдан зерттеліп, олар туралы нақты деректер сипатталып жазылды.
Жануарлар дүниесін жеке жүйелік топтарға бөліп жіктеуде француз ғалымы Жан Батист Ламартың (1744-1829) еңбегі зор. Ол алғаш рет жануарларды омыртқасыздар және омыртқлылар деп екі топқа бөлді. Сонымен қатар, ол құрттарды - жалпақ, жұмыр және буылтық құрттар деп жеке топтарға жіктеді. Ж.Б. Ламарк ғылымға "биология" "биосфера", "омыртқасыздар зоологиясы" т.б. көптеген терминдер енгізіп, оларға нақты анықтамалар берді. Ол омыртқасыздар зоологиясын жүйелеудің негізін қалады. Оның 2 томнан тұратын 1809 жылы жарық көрген "Зоология философиясы" деген іргелі еңбегі XIX ғасырдың бас кезіндегі биология ғылымында теориялық тұрғыдан тұжырымды түйін жасалған бағалы еңбек деп есептелінеді. Ғалым бұл еңбегі арқылы биология ғылымында алғаш рет табиғи жүйелеудің негізін қалады. Оның көзқарасы бойынша өсімдіктер мен жануарлардың түрлері белгілі бір уақыт аралығында қарапайым түрлерден бірте-бірте күрделену жолымен пайда болады. Сондықтан да, ағзаларды жеке жүйелік топтарға қалай болса солай жіктеу дұрыс емес, ол ағзаларды тарихи дамуы кезеңіндегі ақиқаттылық реті бойынша қарапайымнан күрделену деңгейіне сәйкес жеке топтарға жіктелуі қажет екендігін ерекше атап көрсетті. Ағзалардың құрылыс ерекшеліктерінің бірте-бірте күрделенуі сатылы деңгей сипатында болатынына да ерекше көңіл бөлді. Ағзалардың құрылыс ерекшеліктеріне сәйкес күрделену деңгейін Ж.Б. Ламарк градация (латынша "graditio"-біртіндеп күрделену деңгейі) деп атады.
Ж.Б. Ламарк жануарлардың сан алуан түрлерін 14 класқа топтастырып, олардың құрылысының күрделену ерекшелігіне сәйкес 6 деңгейді ажыратып көрсетті. Мұндай деңгейлерді ажыратып көрсетті. Мұндай деңгейлерді белгілеуде ол ағзлардың әрі анатомиялық, әрі физиологиялық ерекшеліктеріне әсіресе жүйке жүйелері мен қанайналым жүйелеріне айрықша көңіл бөлді.Ол мұндай деңгейлік құрылым өсімдіктер әлеміне де тән екендігін де ескертті. Ж.Б. Ламарк К.Линнейдің жануарларды жүйелеп жіктеуін жетілдіре түсті. Мысалы К. Линней омыртқасыз жануарларды құрттар және жәндіктер деп жеке 2 класқа топтастырған болса, Ламарк омыртқасыз жануарларлы жеке 10 класқа бөліп жіктеді. Сонымен бірге, ламарк жануарлар кластарын құрылыстарының күрделену деңгейі бойынша орналастыруды ұсынды (сызбанұсқа - 1).
Сызбанұсқа-1 Жануарлар дүниесінің жеке кластарын күрделену деңгейіне сәйкес Ж.Б. Ламарктың орналастыруының сызбанұсқасы
I деңгей
II деңгей
III деңгей
IV деңгей
V деңгей
V деңгей
14.Сүтқоректілер
13. Құстар
12.Жорғалаушы-лар
11. Балықтар
10.Ұлулар
9.Мұртаяқтылар
8.Буыл-тықтар
7.Шаян-тектес
6.Өрмекшітектестер
5.Жәндік-тер
4.Құрт-тар
3.Сәу-лелілер
2.Полип-тер
1.Инфзор-иялар
1821жылы неміс ғалымы Э.Фриз тірі ағзалар үшін саңырауқұлақтарды өз алдына үшінші әлем (дүние) ретінде жеке бөлуді ұсынды. Сол кездегі көрнекті ағылшын ғалымы Ричард Оуэн (1804-1892) нееміс ғалымы Э.Геккель және т.б. ғалымдар тірі ағзалардың үшінші әлемі деп саңырауқұлақтарды емес қарапайымдыларды атауды ұсынды.
Жануарлар дүниесінде қолданылатын жеке жүйелік топтар - "тұқымдас" және "тип" деген ұғымдар ғылымға кейінен енгізілді. Мысалы, "тип" (phylum) ұғымы тек жануарлар дүниесін жіктеуде ғана қолданылатын жоғарыы деңгейдегі таксондақ ұғым. Бұл ұғымды ғылымға алғаш рет 1825 жылы француз ғалымы Анри Бленфиль (1777-1850) енгізді. Ол француздың көрнекті ғалымы Жорж Кювьенің (1769-1832) шәкірті болған. Ж. Кювье өзінің "Жануарлар дүниесі" атты іргелі еңбегінде жануарлар дүниесін ауқымды төрт тармаққа (омыртқалылар, ұлулар, бунақтылар және сәулелілер) бөлген болатын. Осы "тармақ" деген ұғымды А.Бленфиль "тип" деген терминмен алмастырды. Ал, "тұқымдас" деген жүйелік топ та ғылымға кейіннен енгізіліп, өсімдіктерді де және жануарларды да жүйелеп жіктеуде кеңінен қолданылып келеді.
XIX ғасырда немістің көрнекті ғалымы Эрнест Геккель (1834-1919) тірі ағзаларды 3 дүниеге бөліп, тірі ағзалардың "шығу тегінің бағаны" деген ұғымды енгізді. Ондағы басты ұғым жуан ағаштың көптеген ірі бұтақтарынан кластар, отрядтар, тұқымдастар,туыстар таралады деп түсіндірді.
Биология ғылымының дамуында Чарлз Дарвинның (1809-1882) эволюциялық ілімнің маңызы ерекше екендігі белгілі. Ч. Дарвин ілімінің нәтижесінде тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға жіктеуде негізінен олардың шығу тегі мен туыстық жақын белгілеріне ерекше көңіл бөлінеді. Сондықтан да, жүйеленім ғылымында эвалюциялық бағыт басты рөл атқарады Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі тірі ағзаларды жіктеп, жеке жүйелік топтарға топтастыруда табиғи жүйлеудің негізін салды.
Қазіргі кезде тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға бөліп жүйелеуде ең кіші жүйелік бірлік - түр деген ұғым қолданылса, ал ең ауқымды жүйелік бірлік ретінде - империя термині қолданылады Барлық тірі ағзалар 2 империяға, яғни клеткалық құрылысы айқын емес, жіне клеткалық құрылысы айқын ағзалар деп ажыратылады. Ал, клеткалық құрылысы айқын ағзалардың өзі ядросы айқын емес ағзалар-прокариоттар және ядросы айқын ағзалар- эукаиоттар деп бөлінеді. Тірі ағзаларды мұндай үлкен 2 жүйелік топқа бөлуді 1925 жылы француз ғалымы Э.Шаттон ұсынған болатын. Прокариоттар мен эукаиоттар жүйелік топ бойынша дүние деген жүйелік топтардан жоғары деген таксондық ұғымды білдіреді.(сызбанұсқа - 2).
Сызбанұсқа 2 - Қазіргі кездегі тірі ағзаларды жіктеудің сызбанұсқасы
I. Империя
Клеткалық құрылысы айқын емес ағзалар
Вирустар әлемі
II. Империя
а) Прокариоттар патшалықтан да ауқымды (надцарство)
ә) эукаиоттар патшалықтан да ауқымды (надцарство)
1.Архебактериялар
әлемі
2. Эубактериялар әлемі
1. Қарапайымдар әлемі
2.Саңырауқұлақ-тар әлемі
3. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер әлемі
4. Клеткалы жануарлар дүниесі
Соңғы кезде шет елдерде шығып жатқан биологиялық ғылыми еңбектерде американ экологы Роберт Уиттэйкердің (1920-1981) 1969 жылы жарияланған 5 әлем бойынша барлық тірі ағзаларды (вирустардан басқаларын) 5 әлемге топтастырып жіктеу байқалады. Мұндағы тірі ағзалар әлемдерінің кейбір атауларында ғана аздаған айырмашылықтар байқалады. Мысалы, монералар әлемі (оған барлық бактериялар мен басқа да прокариоттар жатады), қарапайымдар әлемі (оған барлық бірклеткалы ағзалар топтастырылған). Ал, көпклеткалы ағзалар жеке 3 әлемге (саңырауқұлақтар,өсімдіктер,жануарл ар) топтастырылып берілген.
Қорыта айтқанда, тірі ағзаларды түрден бастап күрделену ретінде сәйкес империяны қоса есептегенде ағзаларды жіктеу пирамидасы деп те атайды. Ондағы негізгі жүйелік топтар күрделену деңгейіне байланысты жануарлар дүниесі үшін:түр (species) туыс (genus) тұқымдас (familia) отряд (order) класс (classis) тип (phylum) әлем немесе дүние (regnum)
империя (imperium) жүйесі түрінде беріледі. Бұл арада тағы да бір есте сақтауға қажетті нәрсе осы жоғарыда келтірілген әрбір жүйелік топтың аралық тармақтары болатынын да баса көрсеткен жөн. Мысалы, кластан да жоғары немесе кластан да ауқымды(надкласс) және класс тармақтары(подкласс) деген жүйелік топтар кездеседі.
Қазіргі кездегі биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты жеке жүйелік топтарды ажырату кезінде ДНҚ-ның молекулалық құрылымының ұқсастығы немесе айырмашылығы қатаң түрде ескеріледі. Сондықтан да, биолог мұғалімдер жүйеленім ғылымының жаңалықтарына үнемі көңіл бөліп оқулықтарда берілетін жүйелік топтардың дұрыс-бұрыстығын қадағалап, оқушылырға ғылым жетістіктерін дұрыс беріп отыруды естен шығармау абзал.
1.2 Қазіргі кезеңдегі өсімдіктер мен жануарларды жүйелеу
Қазірге кезде және геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен организмдерді жіктеумен шұғылданатын биология ғылымының бір саласы жүйеленім (систематика - грекше syctematicos- белгілі ретпен жүйеленген) деп аталады.
Организмдерді жүйелеуде алғаш рет әрекет жасаған ертедегі грек философы әрі ғалымы Аристотель (384-322ж б.з.д.). ол өзінің 10 томнан тұратын Жануарлар тарихы еңбегінде 500-ден астам жануарларды сипаттап, оларды қаны жоқ және қаны бар деп 2 топқа бөлді. Ғалымның жануарларды осылай жіктеуге қазіргі кездегі омыртқасыз және омыртқалы жануарлар деген жіктеуге сәйкес келеді. Аристотельдің оқушысы Теофаст (372-287ж б.з.д.) Греция жерінде өсетін 500-ге жуық өсімдік түріне анықтама берді және өсімдіктерді - шөптесін, бұта және ағашты өсімдіктер деп бөлді. Ол дәрілік өсімдіктердің адам организмі үшін аса маңыздылығын ерекше атап көрсетті.
Организмдерді жүйелеуде ағылшын ғалымы Джон Рейдің (1627-1705) еңбегі зор. Ол алғаш рет түр ұғымын ғылымға енгізіп, оған анықтама берді. Ол "арғы шығу тегі ұқсас организмдердің ұқсас топтары түрді құрайды және ... бір түр ешуақытта басқа түрдің тұқымына пайда болмайды",-деп атап көрсетті. Д. Рей шын мәнінде табиғатта болатын әрі өзгермейтін категория деп есептеді. Ол жануарларды сыртқы анатомиялық ерекшеліктері бойынша (мүйізінің, тұяқтарының құрылысына байланысты) жіктеді. Мұның бәрі де қарапайым жіктеу болғанымен, табиғи жүйелеуге негіз салды.
Тірі организмдердің қазіргі кездегі жүйеленімінің негізін салған швед ғалымы Карл Линней (1707-1778). Ол жүйелеудегі негізгі бірлік етіп түрді алды.Бірақ ол түр тұрақты әрі мүлде өзгермейді деген пікірде болды. К.Линней организмдерді жүйелеуде түр, туыс, отряд және класс деген ұғымдарды енгізді және оларды күрделену белгілеріне қарай басқыш бойынша орналастырды. Мысалы бірнеше түр туысты, бірнеше туы отрядты, ал бірнеше отряд класты құрайды деп белгіледі. К.Линней ғылымға әрбір түрлі екі атаумен атауды (қосарлы ату немесе бинарлы номенклатура) енгізді. Бірінші атау туыстың, екінші атау түрдің атын білдіреді және бұл екі атауда латынша аталады. Оның ғылымға енгізген латынның қос атауы қазіргі кезде де биология ғылымында қолданылып келеді. Түрдің қос атауының соңына сол тұрді ңанықталған жылы жазылады. Мысалы, саналы адам түрлі латынша ХОМО САПИЯНС 1., 1758, яғни саналы адамды алғаш сипаттаған К.Линней және оны сипаттап жазған жылы 1758 жыл деген мағынаны білдіреді. К.Линней организмдерді жүйелеуде көбіне сыртқы ұқсас белгілеріне қарай топтастырады, сондықтан да оның жіктеуінде туыстық жағынан жақын емес түрлер бір топқа біріктірілді. Осыған байланысты К.Линнейдің жүйесі жасанды жүйе (табиғи жүйе емес ) деп аталады. Биология ғылымында организмдерді жүйелеуде негізінен туыстық белгілері есепке алынады. Организмдеерді жеке топтарға жіктеуде қолданылып жүрген "тәрізділер" деген ұғым дұрыс емес, оның орнына " тектестер" деген сөз қолдану қажет, өйткені " тәрізділер" деген сөз тек сыртқы ұқсастықтарын ғана білдіреді де, туыстық жағын, яғни арғы тегінің бір екенін нақты айғақтай алмайды. Мысалы, бұрын қолданылып жүрген өрмекшітәріізділер класына қрмекшілер, кенелер, қыршаяндар отрядтары жатады. Бұл 3 отрядқа жататын жануарлардың сыртқы түрлері бір-біріне ұқсас емес, тек тегі бір болғандықтан бір өрмекші тектестер класына топтастырылған.
Жүйеленім ғылымына зор үлес қосқан ғалымның бірі - француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829). Ол,әсіресе, жануарларды жіктеуде ғылыми негізге сүйеніп, омыртқасыз және омыртқалы жануарлар деп екі топөп бөлді. Омыртқасыз жануарларды Ламарк құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жеке басқштарға және кластарға жіктеді. Ол организмдерді жіктеуде туыстық белгілеріне басты көңіл бөліп, организмдерді табиғи тұрғыда жүйелеудің негізін салды.
XIX ғасырда жануарларды жұйелеуге француз ғалымы Жорж Кювье (1769-1832) тип деген ұғымды енгізді. Өсімдіктерде жүйелеуде тип деген ұғымның орнына бөлім деген ұғым қолданылады. Кейіннен организмдерді жіктеуде тұқымдас ұғымы енгізілді. Тұқымдас ұғымы өсімдіктерде де, жануарларды да жүйелеуде бірдей қолданылатын ұғым. Өсімдіктерді жіктеуде қолданылатын қатар ұғымының орнына жануарларда отряд деген ұғым қолданылады.
Оранизмдерді жүйелеуде үлкен еңбек сіңірген ғалым- неміс ғалымы-Эрнест Геккель (1834-1919). Ол организмдерді 3 патшалыққа (дүниеге) бөлді. Олар протистер, өсімдіктер және жануарлар деп аталды. Ғалым ғылымға тірі организмдердің " арғы тегінің ағашы" деген ұғымды енгізіп, сол "ағаштың" әрбір ірі бұтақтарын негізгі категория (санат) деп атады және әр "бұтақтан" кластар, отрядтар, тұқымдастар, туыстар, түрлер тарайды деп атап көрсетті.
Чарлз Дарвиннің эволюция ілімінң ғылымға енуіне байланысты организмдерді жүйелік топтарға бөлуде олардың туыстық жақындығына, яғни шығу тегінің ұқсастығына (филогенетикалық туыстығына) басты көңіл бөліне бастады.
Қазіргі кездегі жүйеленім ғылымында организмдерді жіктеуде ең ауқымды империя ұғымы қолданылады. Тірі организмдер 2 үлкен империяға бөлінеді. Оның біріншісі-жасушалық құрылысы айқын емес организмдер империясы. Оған тек вирустар патшалығы жатады. Оған вирустар мен фагтар топтастырылады.
Екінші империя- жасушалық құрылысы айқын организмдер. Бұл империя 2 патшалық үстіне (надцарство) бөлінеді. Біріншісі - ядросыз, екіншісі- ядролы организмдер. Ядросыз организмдерді прокариоттар деп атайды. Оған құрылысы қарапайым көк-жасыл балдырлар мен бактериялар жатады. Бұл организмдердің ядросы болмайды. Бұған бір ғана патшалық - түйіршіктілер (дробянки-muchoto) жатады. Түйіршіктілер 3 патшалық тармағына жіктеледі. Олар - архебактериялар, нағыз бактериялар және оксифотобактериялар 2 бөлімге (анобактериялар мен хлороксибактериялар) бөлінеді.
Ядролы организмдер (Eucaryoto) патшалық үсті жеке 3 патшалыққа бөлінеді:
1.Саңырауқұлақтар патшалығы- Mycoto (Fundi), оның 100 мыңдай түрі белгілі. Бұл үш бөлімге (нағыз саңырауқұлақтар, оомицеттер және қыналар) бөлінеді;
2.Өсімдіктер патшалығы (әлемі). Қазіргі кездегі өсімдіктердің 500 мыңға жуық түрі белгілі. Өсімдіктердің өзі үш патшалық тармағына (қызыл балдырлар, нағыз балдырлар және жоғары сатыдағы өсімдіктер) бөлінеді.
3.Жануарлар патшалығы (дүниесі). Қазіргі кезде жануарлардың 2 млн-ға жуық түрі ғылымға белгілі.
Біз бұл мақаламызда жануарлар дүниесінің ғылыми жтістіктерге байланысты жүйелік топтарға жіктелуіне кеңірек тоқталамыз.
Ғылымдардың пікірі бойынша қазіргі кезде тіршілік ететін жануарлардың 24-26 типі бар. Ал геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейінен жойылып кеткен (қазба қаңқалары сақталған) жануарлар өз алдына жеке 9 типке топтастырылған. Қазіргі жануарларды жіктеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан жүйелік топтардың аралық категориялары жиі қолданылады. Мысалы, типтен жоғары жүйелік топ- тип тармағы және т.б.
Хордалылар (желілер) типінің омыртқалылар тип тармағы үлкен 2 бөліиге (раздел) бөлініп беріледі, оның бірінші бөлімі-жақсыздар (бесчелюстные), ал екінші бөлімі- жақауыздылар (челюстноротые) деп аталады. Жақауыздылар тарауы 2 класүстіне (надклас) бөлінген. Бірінші класүсті-балықтар (Pisces), екінші класүсті-құрлықтағы немесе төртаяқты омыртқаллылар (надземные или четвероногие) деп аталады.
Жануарларды жеке жүйелік топтарға бөлуде соңғы кезде көптеген өзгерістер енгізілген. Мысалы, бұрынғ зоологиялық оқулықтарда сүйекті балықтар топтардың атаулары да өзгертілген. Мысалы, саусақ қанаттылар класс тармағы қазір қалаққанаттылар деп аталған. Бұрынғы қостынысты балықтар класс тармағы қазіргі жүйелеу бойынша отрядүсті деп қалаққанаттылар класс тармағының құрамына қосылып беріледі. Сондықтан да, біз үнемі соңғы шыққан әдебиеттерді қадағалап отырып, ғылыми жаңалықтарына көңіл бөліп отыруымыз қажет (Кесте 1).
Жануарлар дүниесі 2 патшалық тармағына жіктеледі:
1. Қарапайымдар немесе біржасушалылар- Protozoa
2. Көпжасушалы жануарлар- Metazoa.
Кесте -1 Қарапайымдар немесе біржасушалы жануарлар жеке 7 типке жіктелген
рс
Типтер
Түр саны
Тіршілік мекені
1
Саркамастигофоралар
25000
Теңіздерде, тұщы суларда, тоаырақта, жануарлар мен адам организмінде паразитті тіршілік етеді.
2
Апикомплексалар
4800
Көпшілігі паразитті тіршілік етеді.
3
Микроспоралылар
800
Жануарлар жасушаларының паразиттері.
4
Миксоспоралылар
875
Азқылтанды құрттардың, балықтардың паразиттері.
5
Инфузориялар
7500
Теңіздерде, тұщы суларда, жануарларда паразитті тіршілік етеді.
6
Лабининтулалар
35
Теңіз өсімдіктеріне жабысып тіршілік етеді.
7
Асцетоспоралылар
30
Теңіз ұлуларының денесінде паризітті тіршілік етеді.
Көпжасушалы жануарларды жіктеуде бөлімүсті бөлім және бөлімасты деген жүйелік топтар қолданылады. (кесте - 2).
Кесте - 2 Көпжасушалы жануарлардың жүйелік топтары
Рс
Типтер
Түр саны
Тіршілік мекені
8
I Бөлімүсті: фагоцителлтектестер
Тақташалылар
2
Теңіз балдырларының арасында еркін жүзіп, тіршілік етеді.
9
II Бөлімүсті: Паразойлар
Губкалар
5000
Көбіне теңізде, кейде тұщы суларда бір орында бір затқа бекініп тіршілік етеді
10
III Бөлімүсті: Эуметазойлар
1-бөлім: Сәулелілер (лучистые)
Ішек қуыстылар
10000
астам
Көпшілігі теңізде, кейде тұщы суда, бір орында затқа бекініп немесе еркін жүзіп тіршілік етеді.
11
Тарақшалылар
Көпшілігі еркін жүзіп тіршілік етеді.
2-бөлім: Екі жақты симметриялар
12
Жалпақ құрттар
Көпшілігі паразиттер, кейбірі суда еркін жүзіп тіршілік етеді.
13
Жұмыр құрттар
100000
Көпшілігі паразиттер, кей түрі теңізде, тұщы суда, топырақта кездеседі.
14
Немертиндер
Көпшілігі теңізде еркін жүзіп тіршілік етедікейбірі паразиттер.
15
Типтүсті: Трохофоралар
Буылтық құрттар
Көпшілігі теңізде, ейбірі түщы суда, құрлықта тіршілік етеді.
16
Ұлулар
Көпшілігі теңізде,тұщы суда су түбінде, кей түрі құрлықта тіршілік етеді.
17
Буынаяқтылар
1000000
Теңізде, тұщы суда,топырақта, құрлықта, кей түрі паразиті тіршілік етеді.
18
Онихофоралар
Тропикалық ормандарда топырақта тіршілік етеді.
19
Типүсті: Екінші реттік ауыздылар
Тікентерілілер
Теңізде бір орында затқа бекініп, кей түрі баяу қозғалып тіршілік етеді.
20
Погонофоралар
Теңізде бір орында затқа бекініп тіршілік етеді.
21
Қармалауыштар
Теңізде белсеннді қозғалып, жыртқыштықпен тіршілік етеді.
22
Қылтанақжақтылар
Теңізде белсенді қозғалып, жыртқыштықпен тіршілік етеді.
23
Жартылай хордалылар
Теңіз түбінде тіршілік етеді.
24
Хордалылар (желілілер)
Теңізде, тұщы суларда, топырақта, ағашта, ауада ұшып тіршілік етеді, кей түрі
Ірі жүйелік топтарға жататын организмдердің тарихи дамуын - макроэволюция деп атайды. Оған туыстардың, тұқымдастардың, отрядтардың, кластардың және типтердің эволюциясы жатады.
Жаңадан жүйелік топтардың пайда болуы бірте-бірте белгіледің ажырауы арқылы, яғни дивергенция жолымен жүреді. Ірі жүйелік топтар (туыс, тұқымдас, отряд, класс, тип) негізінен бастапқы бір тектен пайда болған. Оны монографиялық шығу тегі деп атайды. Ол генетикалық тұрғыдан туыстық жақын түрлердің шығу тегі бір деген ұғымды білдіреді.
Қазіргі кезде табиғатта жаңа түрлердің табылуы, әсіресе, біржасушалы организмдер арасында жиі кездеседі. Дене құрылысы жоғары деңгейде дамыған организмдер арасында да кейде жаңа түрлер табылып отыруы сирек болса да кездеседі. Қазақстанда 1938 жылы сүтқоректілердің кемірушілер отрядына жататын қалқанқұлақ (жалман) деп аталатын жануар бетпақдала өңірінен табылып, сипаттама жазылды. Оны алғаш тапқан азиялық ғалым В.А.Селевин. Сондықтан да бұл кеміруші аңның ғылыми атауы ғалымның құрметіне Selevinia betpakdalensis деп аталды. Қазақстанда шығатын ғылыми зоологиялық журнал осы жануардың аты бойынша Селевиния деп аталады. Бұл жануардың дене тұрқы 7,5-9,5 см, салмағы 21-24г. Жергілікті тұрғындар (қазақтар) құлағынының пішініне қарап, қалқанқұлақ деп атаған. Ол түнде белсенді тіршілік етеді, әрі Қазақстанның Бетпақдала, Балқаш, Алакөл, Зайсаан өңірлерінде ғана сирек кездеседі. Оның тіршілік әрекеті әлі толық зерттелмеген, әріі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген. Зоология ғылымында мұндай жаңа түрдің табылуы күн жүйесінен жаңа ғаламшардың ашылуымен пара-пар маңызы зор жаңалық болып есептелінеді. Дәл осындай жаңалыық соңғы жылдардың жәндіктердің арасында да табылды. Балқаш өңірінен кішкене көбелектің жаңа түрі табылды. Оның аналығының қанаттары болмайды. Аналықтары ұрықтанған жұмыртқасын құмды өсімдік қалдықтарының арасына салады, одан көктемде жұлдызқұрт шығып, сексеуілдің бұтақтарымен қоректенеді де, қуыршаққа айналады. Қуыршақ күйінде ол жаз, күз және қыстың алғашқы айларында жата береді, қыстың ортасында ересек көбелекке айналады. Көбелектердің аталықтарының қанаты өте ұзын (құс қауырсынына ұқсас) әр қанатында өте тығыз орналасқан ұзынша келген шашақтары болады. Осыған байланысты ол көбелекті қауырсынды көбелек деп атады. Көбелектің мұндай түрі бұрын тек Түркменстандағы Репетек қорығына жақын Қызылқұм өңірінен табылған болатын. Сонымен көбелектің бұл түрі әзірше дүние жүзінде Балқаш өңірі мен Түркменстан жерінен ғана табылып отыр. Мұндай жаңалықтар зоология ғылымында әр 20-30 жылда бір-ақ рет қайталануы мүмкін.
Қазақстан ҰҒА-на қарасты ғылыми-зерттеу институтының директоры Әлихан Мелдебекұлы дерегі бойынша Қазақстанда соңғы он жыл ішінде омыртқасыз жануарлардың бұрын ғылымға белгісіз болып келген 1000-нан астам түрі табылып, сипаттама жазылған. Соның ішінде жабайы араның 4 түрі дүние жүзінде бұрын белгілі болған. Өсімдік биттері мен ызылдақ қоңыздардың да дүние жүзінде белгісіз 4 түрі табылған. Бұл-зоология ғылымы үшін үлкен жаңалық.
Биология сабақтарында организмдердің жеке жүйелік топтарын ғылымның жетістіктеріне сәйкес дұрыс беріп отыру қажет. Өйткені біржасушалы қарапайым жануарлар бұрынғы оқулықтарда бір ғана тип ретінде беріліп келді. Ал қазір ол өз алдына жеке 7 типке бөлініп, оның кейбір типтерінің өкілдері мектеп оқулықтарында беріледі.
Өсімдіктерді жүйелеу - өсімдіктер системасын жасау жөніндегі алғашқы кездердегі талпыныстардың ең көрнектілеріне Италия ботанигі Андреа Чезальпиноның системасы жатады.
Чезельпино "XVI ғасырдың Аристотелі" деген ардақты атаққа лайық деңгейге көтерілген. Өйткені Чезельпиноның көзқарасының кеңдігі мен тереңдігі және табиғатты түсініп ұғынудағы талпынысының биіктігі, оған Аристотельдің деңгейінен көрінуге мүмкіндік берген. Өсімдіктер туралы шығармасында ол өсімдіктерге тұтастай тірі организм тұрғысынан қараған және олардың 1500-дей түрін сипаттап жазған. Чезельпино осы өсімдіктердің жартысына жуығын өзі жинап, көптеген жаңа түрлерді ашқан.
Чезельпино өсімдіктерді дәстүрлі сүректенуші ағаштар мен бұталар және шөптесін өсімдіктерге жартылай бұталар мен шөптесін өсімдіктер бөлген. Ол классификациялау үшін бір-біріне бағынышты бөлімдер системасының қажет екендігін жақсы түсінген және ғылымға өзі ендірген ұқсастық деген ұғым туралы былай дейді: "Табиғаттың заңы бойынша ұқсастан әрқашанда сол түрдің өзіне жататын ұқсас туады". Түр туралы ілімнің дамуына байланысты бұл пікірге табиғат зерттеушілері кейіндеу сан рет оралады. Өсімдіктер классификациясы жөніндегі Чезельпино еңбегінің негізгі маңызы сол, ол өсімдіктің өзінің, яғни зерттелетін обьектілердің, белгілеріне сүйенудің қажеттігін айтқан. Өйткені Чезельпиноның түсінігінде өсімдік үшін оның адамға қандай да бір қажеттілігін көрсететін белгілерден гөрі, осы өсімдіктің тікелей өзіне тән белгілердің маңызы ересен зор.Өсімдік организмдеріне тән қасиеттерден Чезельпино ең маңыздыларын бөліп көрсетуге талпынған және бұл мәселеге өсімдіктер туралы өзінің көзқарасы тұрғысынан қараған. Оның пікірінше, өсімдік өзінің дербес дамуын және туыс ретінде өмір сүруін өзі қамтамасыз етуге тиісті. Оның біріншісі негізінен тамырдан келетін қорек арқылы, жүзеге асады. Тұқымның түзілуі бір жағынан өсімдіктің дербес дамуының соңы, ал екінші жағынан жаңа дамудың басы блып табылады.Сондықтанда Чезельпино классификация құруда тұқым түзілетін жемістің құрылысы мен тұқымның санына қарай қсімдіктерді 14 класқа бөлген; біршама ұсақ топтарды бөлгенде олардағы гүл құрылысының ерекшеліктерін ескерген. Чезельпиноның системасында 15 класс ерекше орын алады, оған мүктер, папоротниктер, қырықбуындар, балдырлар, саңырауқұлақтар және кораллдар жатқызылған. 15-ші кластың Чезельпино ең нашар жетілегн, өсімдіктер дүниесі мен өлі табиғаттың арасын жалғастыратын аралық топ ретінде қарастырады.
Чезельпиноның системасында кейбір табиғи топтардыңда бар екенін көреміз. Мысалы, 11 класқа айлаулықтар (брачниковые) және тау қалақайлар тұқымдастары біріктірілген, бұларды қазіргі кезде де жақындастыратын систематиктер бар, 10 класқа астралар тұқымдасы жатқызылған. Дегенмен де белгілірдің өзгергіштігіне негізделген (жемістің, кейде гүлдің) бұл система жалпы алғанда жасанды система еді. Сондықтанда кластардың көпшілігіне бір-бірінен айқын айырмасы бар өсімдіктер топтастырылған.
Дей тұрғанмен де, Чезельпиноның системасы, қазіргі кездегі көзқараспен қарағанда жеткілікті деңгейде болмағанымен, систематиканың даму сатысындағы ең маңызды кезең болған. Ол Теофрастың классификациясы секілді өсімдіктің табиғатын жан-жақты зерттеудің негізінде құрастырылған және өсімдіктер системасын құрудың тәсілдерін іздестірудегі ұзақ кезеңге жол ашты. Онсыз жинақталған материалдардың аса көптігіне байланысты өсімдіктердің алуан түрлілігіне дұрыс көз жеткізу мүмкін емес еді.
Швед ғалымы Линнейге (1707-1778) дейін формаларды ажырату мағынасында өсімдіктер дүниесінің ғылыми, әрі қолайлы системасын құрудағы әрекеттердің барлығы да өздерінің мақсатына жете алған жоқ. Бұл мақсатты Линней сол кездегі ғылым деңгейіне сай орындап шыққандықтан да ол "систематиканың атасы" деген атаққа лайық деп танылған.
Теофраст, Турнефор сияқты өсімдіктерді ағаштарға, бұталарға жіне шөптерге бөлуден бас тартып оларды классификациялауда Линней негізгі системалық белгі ретінде көбею органына үлкен мән берген.
Камерариустың өсімдіктер жынысы туралы ілімнің негізінде Линней 1735 жылы шыққан "Табиғат системасын " жариялайды . Системада гүлдің аталықтары мен аналықтарының санына мөлшеріне және орналасуына қарай, сонымен қатар жемістердің құрылысындағы ерекшеліктерді ескре отырып өсімдіктер дүниесі 24 класқа ттөмендегідей топтастырылған:
I-X- кластарға аталықтарының саны 1-ден 10-ға дейінгі өсімдіктер;
XI- кластарқа аталықтарының саны 12-ден 19-ға дейінгі өсімдіктер;
XII- класқа аталықтары 20 және одан да көбірек, тостағаншаға бекіген өсімдіктер;
XIII-класқа аталықтары көп, гүлтабанына бекіген өсімдіктер XIV,XV кластарға аталық жіпшелерінің ұзындығы әртүрлі өсімдіктер;
XVI-XX- кластарға аталықтары өзара және аналықпен әртүрлі деңгейде ұласқан өсімдіктер;
XXI-XXIII- кластарға бір, екі және көп үйлі өсімдіктер;
XXIV класқа гүлді ("айқын некелі") өсімдіктерге қарама-қарсы споралы ("құпия некелі") өсімдіктер. Соңғы класта балдырлар, саңырауқұлақтар, қыналар, мүк тәрізділер, папоротник тәрзділер көрсетілген.
Бұл жерде Линнейдің XIV кластан бастап өсімдіктерді аталықтарының санына қарай топтастыру принципінен бас тартқанын байқауға болады. Системадағы кластар аналықтарының санына, аталықтардың орналасуына, ұласуына және жеміістердің құрылысына қарай 116 қатарларға бөлінген, ал қатарлар 1000-нан астам туыстарға, туыстар 10000-ғаа жуық түрлерге бөлінген. Осы кезде қолданыстағы негізгі систематикалық таксондардың бірі- тұқымдасқа өсімдіктер әлі де топтастырыла қойған жоқ еді.
Линнейдің системасы қолдануда аса ыңғайлы болып шықты, өйткені әрбір өсімдіктің атын және системадағы орнын оңай-ақ табуға мүмкіндік болды. Сонымен өсімдіктерді классификациялау проблемасы олардың алуантүрлілігін танып білуді жеңілдету тұрғысынан ғана қанағаттандырарлықтай шешімін тапты.
Линнейдің системасының табысты болуына оның қарапайымдылығымен қатар автордың өсімдіктерді сипаттап жазуда және оларды белгілі бір жүйелі тәсілге сүйенуі мүмкіндік берген. Линнейден бұрын өсімдіктің сипаттамасы көбінесе осыған дейін белгілі болған өсімдікпен салыстырмалы түрде берілетін еді. Мысалы, олеандр жапырақтары лаврдың жапырақтарына ұқсас, гүлдері раушанның гүлдеріне ұқсас өсімдік түрінде сипатталған. Мұндай сипаттамалар бойынша көп жағдайда өсімдіктің сырт кескінін көзге елестету қиынға соққан. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі: Органикалық дүниені ұзақ жылдар бойы жануаралар мен өсімдіктер әленіне бөліп келді.Биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты органикалық дүниенің құрылымы хақындағы көзқарастар қалыптасты. Дарвинизм органикалық дүниенің тарихи даму заңдарын зерттеген. Бұл ғылым ХІХ ғасырдың ортасында жануарлар мен өсімдіктердің эвалюциясы жайында жүйелі ілім қалыптастырған әйгілі ағылшын ғалымы Чарлз Дарвиннің атымен аталады. Дарвин жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін еш нәрсеге байланысы жоқ кездейсоқ Құдайдың өзі жаратқан және өзгермейтін нәрсе деген көзқарасты мүлде жойып, түрлердің өзгеріп отыратындыңғы мен олардың өзара сабақтастығын ашып, биолигияның толық ғылыми негізге бірінші салды. Жалпы алғанда эволюцияның ілімін осы қалыптасу дәуірінде органикалық дүниенің тарихи даму процесінің бірсыпыра өте қажетті заңдылықтарын ашылды. Өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудегі белгілі заңдылықтарды салыстырып оқыту арқылы жоғарыда аталған тақырыпты толық ашу болып табылады.
Мақсаты: Биологияны оқытуда органикалық дүниенің қалыптасуын, дамуын және ғылымдардың еңбектерінде кездесетін әртүрлі салыстыра отырып оқыту.
Міндеті:
1. Органикалық дүниенің даму тарихы мен қазіргі кезеңін түсіндіру.
2. Өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің жолдары мен ерекшеліктерін қалыптастыру.
3. Оқушылардың пәнге деген қызығуын, ойлау, қабілетін жетілдіру.
Зерттеу әдісі: Тақырыпты салыстырып оқыту.
Зерттеудің практикалық маңызы: Бұл тақырыптың практикалық маңызы мектеп оқушыларына органикалық дүниенің даму тарихы мен өсімдіктердің систематикасын ғалымдардың пікірлері жайлы түсініктерді қалыптастыру.
1 Органикалық дүниені жүйелеу тарихы мен қазіргі кезеңі
1.1 Органикалық дүниенің дамуын ғылыми зерттеу тарихы
Ағзаларды құрылыс белгілеріне және тіршілік әрекеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөліп жүйелеу, ерте кездерден бастап-ақ жүргізілді. Мысалы, ертеде өм ір сүрген адамдар өз айналасында өсетін өсімдіктерді және сол маңда тарлған жануарларды пйдалы, зиянды ағаштар, бұталар, шөпптесін өсімдіктер немесе жабайы және үй жануарлары деп жеке топтарға бөлгендігі белгілі.
Ағзалардың жеке түрлеріне сипаттама беру және олардың бір-бірімен ұқсас немесе айырмашылық белгілерін, тіршілік ерекшеліктеріне нақтылы анықтама жазу ертедегі грек ойшылдарынан басталадты. Біз, бұл арада бірден-ақ Аристотель (384-322 б.з.б.) есімінен бастауымызға болады. Өйткені, Аристотель өз заманының жан-жақты ғұлама ғалымы және көптеген энциклопедиялық еңбектердің авторы. Оның көптеген еңбектеріінің ішінде биология ғылымына арналған еңбектері басты орында тұрады. Ол өз заманында жинақталған ағзалар жайлы жазылған еңбектерге талдау жасап, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп, ағзалар туралы 4 үлкен жіне 11 кішіі биологиялық трактаттар жазды. Аристотельдің ең үлкен биологиялық трактаты "Жануарлар тарихы" деп аталады. Онда жеке жануарлар жайлы жан-жақты деректер келіре отырып, олардың сыртқы және ішкі құрылыстары және тіршілік әрекеттері туралы да мәліметтер беріп отырады. Оның "Жануарлардың жеке бөліктері", "Жануарлаардың шығу тегі" және т.б. да трактаттары бар.
Аристотель барлық тірі ағзаларды өсімдіктер әлемі және жануарлар дүниесі деп үлкен 2 топқа бөліп қарастырады.
Аристотель жануарларды алғаш рет қаны барлар энайма және қансыздар анайма деп бөлді. Оның қаны бар жануарлар дегені қазіргі кезде біз қолданып жүрген омыртқалылар деген ұғымға, ал қаны жоқ жануарлар деген-омыртқасыздар деген ұғымға сәйкес келеді. Ол өз заманында зоология ғылымы жайлы көптеген еңбектер жазғандықтан, оны зоология ғылымының атасы деп орынды айтады. Ол ботаника ғылымымен дее айналысқан, бірақта оның ботаникаға арналған еңбектері сақталмаған.
Аристотельдің ботаника ғылымы туралы көзқарастары мен ой-пікірлерін шәкірті Теофраст (370-285 б.з.б.) "Өсімдіктер тарихы" атты еңбегінде ары қарай толықтырады.
Жаратылыстану ғылымдарының бірте-бірте дамуына сәйкес өсімдіктер мен жануарлар туралы нақтылы деректер сипааттама түрінде жинақтала түсті және оларға ғылыми талдаулар жан-жақты жүргізілді. Сонымен қатар, биология ғылымының жаңа салалары пайда болып, олар жайлы да құнды мәліметтер жинақтала түсті. Бұл арада адам анотомиясы, дәрігерлік ілім жайында көптеген ғалымдардың (Герофил, Эразистрат, Лукреций Кар, Клавдий Гален т.б.) еңбектерінің жарық көргендігін ерекше атап өтуге болады.
XVI ғасыда жаратылыстаанушыы ғалымы Эдвард Уоттонның (1492-1555) 1552 жылыы жазылған "Жануарлардың айырмашылықтары туралы" деген еңбегі Аристотельдің жануарларды жіктеу қағидаларына сүйене отырып, төменгі және жоғарғы сатыдағы жеке топтарға жататын түрлерге толық сипаттамаа береді. Оның жануарларды жіктееуінде табиғи тұрғыда жеке топтарға жүйелеу де кездесіп отырады.
Жануарлар жайлы жан-жақты әрі дәйекті деректер XVI ғасырдан басталды деп ерекше атап айтуға болады. Осы кездегі құнды әрі ғылыми тұрғыда толық жазылған швейцар жартылыстанушы ғалымы Конрад Геснердің (1516-1565) "Жануарлар тарихы" атты 5 томдық еңбегін атауға болады. Ғалым бұл еңбегінде сол кездегі жануарлар туралы деректерді толығымен қамтыды. Бұл еңбектің әрбір томы жануарлардың жеке топтарына мысалы, балықтарға, құстарға, сүтқоректілерге т.б. арналып, алфавиттік ретпен жазылады.
XVI ғасыда осы тұрғыда жануарлар жайлы жазылған басқа да еңбектер жарық көрді. Мысалы, француз ғалымы Гийом Ронделе (1507-1566) 1554 жылы балықтар жайлы құнды еңбек жазса, ал екінші француз ғалымы Пьер Белон (1517-1564) 1555 жылы құстар туралы бағалы еңбегін жариялайды. Бұл кезеңдегі зоологиялық еңбектердің көпшілігі Аристотель негізін салған жіктеу бойынша қаны жоқ және қаны бар жануарлар деп беріліп отырылды.
XVII ғасыдағы жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуде Джон Рейдің (1628-1705) еңбектерін ерекше атауға болады. Ол да өз еңбектерінде Аристотельдің жүйелік топтарын пайдалана отырып, қаны бар жануарлардың өздерін (омыртқалыларды) желбезекпен және өкпемен тыныс алатындар деп 2 топқа бөліп қарастырады. Ал, өкпемен тыныс алатындарды жұмыртқа салатындар және тірі туатындар деп жеке топтарға бөлді.
Орта ғасырлар мен қайта өрлеу кезінде тірі ағзаларды сипаттап жазу және жүйелеу кеңінен өріс алды. Ағылшын ғалымы, ботаник Р. Морисон (1620-1683) "Шатыргүлді өсімдіктерді жаңаша жүйелеу" деген еңбек жазды. Бұл кезде ағылшын жаратылыстанушы ғалымы Джон Рейдің "Өсімдіктер тарихы" атты 3 томдық еңбегінің маңызы зор болды. Ол алғаш рет(species) деген ұғымды ғылымға енгізді.
Тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға бөліп жіктеудің негізін салған швед ғалымы Карл Линней (1707-1778). Ол "Ботаника негіздері" ,"Ботаника философиясы", "Өсімдік туыстары", "Өсімдік түрлері", "Табиғат жүйесі" т.б. көптеген құнды еңбектер жазды. К. Линней "Өсімдік түрлері" атты еңбегінде өсімдіктердің 1260 туысы мен 7540 түріне сипаттама жазып, өсімдіктерді 24 класқа бөлді. Ол өзінің тірі ағзаларды жіктеуінде түр тармағы, түрг туыс, отряд, класс деген жеке жүйелік топтарды ғылымға енгізді. [2,3]. Ол кезде тірі ағзаларды жүйелеуде тұқымдас, тип, империя деген жүйелік топтар ғылымда мүлдем аталмағаан болатын. Мұндай жүйелік топтар ғылымға кейіннен енгізілді. Бұл арада мектеп мұғалімдеріне ерекше ескертетін нәрсе, қазіргі кезде орта мектептердің 7- сыныбына арналған биология оқулығының "Жануарлар дүниесі" деп аталатын III бөлімнің 38- параграфы "Жануарлар түрінің сан алуандығы. Жануарларды жіктеу" деген тақырыпта К. Линнейдің жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуі туралы қате пікір берілгенін осы кезге дейін мектеп мұғалімдерінің байқамауы таңқалдырады. Оқулықтың 2- басылымының (2007ж.) 161- бетінде былый деп жазылған: "Ол түрді-туысқа, туысты- тұқымдасқа, тұқымдасты- отрядқа, отрядты - класқа, класты- типке, типтерді жануарлар дүниесіне біріктіруді ұсынды " деп жазылған.Бұл арада тұқымдас, тип деген ұғымдар К. Линнейдің жіктеуінде мүлде жоқ ұғымдар. Бұл ұғымдарды оның іліміне тели салу әрі ғылымға жат, әрі қате пікір.Дәл осндай түсінік оқулықтың 163- бетінде тағы да қайталанған. Сонымен қатар, осы тақырыптағы 12- сызбанұсқада "біржасушалылар типі" деп берілген ұғым да дұрыс емес. Өйткені, соңғы кездегі зоологиялық жүйелеуде біржасушалылар дүние тармағының өзі жеке 7 типке бөлініп беріледі [4].
Жалпы алғанда, тірі ағзаларды жеке жүйелік топтпрға жіктеуде К. Линнейдің жүйелеуі жасанды жүйелеу деп аталады. Өйткені, оның жүйелеуі әрбір түрдің сыртқы аздаған белгілерніің ұқсастығы бойынша топтастырылған. Мысалы, құстарды жүйелеу кезінде тұмсықтарының ұқсас белгілеріне сәйкес страус (африка түйеқұсы), казуар, тауыс (павлин), тауық және т.б. бір отрядқа топтастырылды. Ал, тістерінің құрылысына байланысты піл, морж, жалқауаң, құмырсқажегіш, ұшараң (ящер) т.б. бір топқа топтастырылса, кесіртке, саламандра, құбылғы (хамелеон ), қолтырауын (крокодил) т.б. кесіртке туысына жатады деп берілді.
К. Линнейдің омыртқасыз жануарларды жіктеуінде де көптеген кемшіліктер орын алды. Мұның бәрі де сол кезеңдегі жаратылыстану ғылымының дамуына сәйкес орын алған кемшіліктер деп түсіну қажет. Дегенмен де, ол өсімдіктердің 10 мыңға жуық және 4200 астам жануарлардың түрлерін жеке топтарға жіктеп жүйеледі және олардың әрқайсысын сипаттап жазды [5]. Жануарлардың кейбір жеке түрлеріне берген сипаттамасы өзінің нақтылығымен және ғылыми құндылығымен ерекшеленеді. Сондықтан да, сол кездегі жаратылыстанушы ғалымдар К. Линнейдің жүйелеуін өз зерттеулерінде ұзақ уақыт аралығында кеңінен қолданып келді.
Карл Линней жаратылыстану ғылымында алғаш рет жасанды жүйелеудің негізін салды. Ол өзінің тірі ағзаларды жүйелеудің негізгі бірлігі ретінде түр деген ұғымды алды. Біраақ, ол түр өзгермейді, деген пікірді ұсынды [6]. К. Линнейдің тірі ағзаларды жүйелеудегі кейбір кемшіліктеріне қарамастан ғылым үшін көптеген жетістіктері болғанын да атап өту қажет. Ол тірі ағзаларды жүйелеудің алғашқы қадамын жасап, ғылымға қосарлы атау тізімді (бинарлық номенклатураны) ұсынды. Әрбір биологиялық түрді латынның қос сөзімен атауы ғылымда осы күнге дейін қолданып келеді. Мұндағы бірінші сөз еске сақтайтын жағдай туыстың атауы бас әріппен, ал түрдің атауы кіші әріппен жазылады. Мысалы, қазіргі Жер бетіндегі адамның бәрі бір ғана түрге жатады, оны ғылымда Homo sapiens (саналы адам) деп атайды. К. Линней тірі ағзаларлың көптүрлігінің белгілі бір сатылы деңгей бойынша орналасқандығын да нақты атап өтіп, жануарлар дүниесін 6 класқа бөлді және оларды құрылысының күрделену ретіне сәйкес құрттар, жәндіктер, балықтар, қосмекенділер, құстар және сүтқоректілер деп топтастырды. Ол сол кездің өзінде-ақ адамның тірі ағзалар жүйесінде алатын орнын дұрыс белгілеп, адамды сүтқоректілер класының приматтар (маймылдар) отрядына және оның ішінде адамтектес маймылдар тобына жатқызуы ғылыми тұрғыдан өте дұрыс екендігі дәлелденді.
XVII-XVIII ғасырларда көптеген жаратылысьанушы ғалымдар көбіне жеке жануарлардың тіршілік әрекеттеріне және олардың таралу ерекшеліктеріне басты назар аударып, жануарларды жеке жүйелік топтарға жіктеуге оншалықты көңіл бөле қоймады. Бұл тұрғыда француз ғалымы Жорж Бюффонның (1707-1788) 1749-1788 жылдар аралығында жарық көрген 36 томнан тұратын "Табиғи тархи" атты іргелі де, көпшілікке кеңінен таныс еңбектерін атауға болады. Бұл еңбектерінде ғалым жануарлардың жеке түрлерінің таралу ерекшеліктеріне басты назар аударып, зоография ғылымының негізін салды. Ал, сол дәуірде өмір сүрген француз жаратылыстанушысы Рене Реомюр (1683-1757) "Жәндіктердің тарихы жөнінде мемуарлар" деген 6 томдық құнды еңбегінде жәндіктердің құрылысы мен тіршілік әрекеттері (әсіресе жәндіктерге тән түйсіктерді) жан-жақты сипаттап жазды.
XVIII ғасырдан бастап микроскоптық зерттеулерге байланысты
біржасушалы қарапайымдар туралы деректер кеңінен жинақтала бастады. Бұл кезде 18-20 мыңдай жануарлар түрлері ғылыми тұрғыдан зерттеліп, олар туралы нақты деректер сипатталып жазылды.
Жануарлар дүниесін жеке жүйелік топтарға бөліп жіктеуде француз ғалымы Жан Батист Ламартың (1744-1829) еңбегі зор. Ол алғаш рет жануарларды омыртқасыздар және омыртқлылар деп екі топқа бөлді. Сонымен қатар, ол құрттарды - жалпақ, жұмыр және буылтық құрттар деп жеке топтарға жіктеді. Ж.Б. Ламарк ғылымға "биология" "биосфера", "омыртқасыздар зоологиясы" т.б. көптеген терминдер енгізіп, оларға нақты анықтамалар берді. Ол омыртқасыздар зоологиясын жүйелеудің негізін қалады. Оның 2 томнан тұратын 1809 жылы жарық көрген "Зоология философиясы" деген іргелі еңбегі XIX ғасырдың бас кезіндегі биология ғылымында теориялық тұрғыдан тұжырымды түйін жасалған бағалы еңбек деп есептелінеді. Ғалым бұл еңбегі арқылы биология ғылымында алғаш рет табиғи жүйелеудің негізін қалады. Оның көзқарасы бойынша өсімдіктер мен жануарлардың түрлері белгілі бір уақыт аралығында қарапайым түрлерден бірте-бірте күрделену жолымен пайда болады. Сондықтан да, ағзаларды жеке жүйелік топтарға қалай болса солай жіктеу дұрыс емес, ол ағзаларды тарихи дамуы кезеңіндегі ақиқаттылық реті бойынша қарапайымнан күрделену деңгейіне сәйкес жеке топтарға жіктелуі қажет екендігін ерекше атап көрсетті. Ағзалардың құрылыс ерекшеліктерінің бірте-бірте күрделенуі сатылы деңгей сипатында болатынына да ерекше көңіл бөлді. Ағзалардың құрылыс ерекшеліктеріне сәйкес күрделену деңгейін Ж.Б. Ламарк градация (латынша "graditio"-біртіндеп күрделену деңгейі) деп атады.
Ж.Б. Ламарк жануарлардың сан алуан түрлерін 14 класқа топтастырып, олардың құрылысының күрделену ерекшелігіне сәйкес 6 деңгейді ажыратып көрсетті. Мұндай деңгейлерді ажыратып көрсетті. Мұндай деңгейлерді белгілеуде ол ағзлардың әрі анатомиялық, әрі физиологиялық ерекшеліктеріне әсіресе жүйке жүйелері мен қанайналым жүйелеріне айрықша көңіл бөлді.Ол мұндай деңгейлік құрылым өсімдіктер әлеміне де тән екендігін де ескертті. Ж.Б. Ламарк К.Линнейдің жануарларды жүйелеп жіктеуін жетілдіре түсті. Мысалы К. Линней омыртқасыз жануарларды құрттар және жәндіктер деп жеке 2 класқа топтастырған болса, Ламарк омыртқасыз жануарларлы жеке 10 класқа бөліп жіктеді. Сонымен бірге, ламарк жануарлар кластарын құрылыстарының күрделену деңгейі бойынша орналастыруды ұсынды (сызбанұсқа - 1).
Сызбанұсқа-1 Жануарлар дүниесінің жеке кластарын күрделену деңгейіне сәйкес Ж.Б. Ламарктың орналастыруының сызбанұсқасы
I деңгей
II деңгей
III деңгей
IV деңгей
V деңгей
V деңгей
14.Сүтқоректілер
13. Құстар
12.Жорғалаушы-лар
11. Балықтар
10.Ұлулар
9.Мұртаяқтылар
8.Буыл-тықтар
7.Шаян-тектес
6.Өрмекшітектестер
5.Жәндік-тер
4.Құрт-тар
3.Сәу-лелілер
2.Полип-тер
1.Инфзор-иялар
1821жылы неміс ғалымы Э.Фриз тірі ағзалар үшін саңырауқұлақтарды өз алдына үшінші әлем (дүние) ретінде жеке бөлуді ұсынды. Сол кездегі көрнекті ағылшын ғалымы Ричард Оуэн (1804-1892) нееміс ғалымы Э.Геккель және т.б. ғалымдар тірі ағзалардың үшінші әлемі деп саңырауқұлақтарды емес қарапайымдыларды атауды ұсынды.
Жануарлар дүниесінде қолданылатын жеке жүйелік топтар - "тұқымдас" және "тип" деген ұғымдар ғылымға кейінен енгізілді. Мысалы, "тип" (phylum) ұғымы тек жануарлар дүниесін жіктеуде ғана қолданылатын жоғарыы деңгейдегі таксондақ ұғым. Бұл ұғымды ғылымға алғаш рет 1825 жылы француз ғалымы Анри Бленфиль (1777-1850) енгізді. Ол француздың көрнекті ғалымы Жорж Кювьенің (1769-1832) шәкірті болған. Ж. Кювье өзінің "Жануарлар дүниесі" атты іргелі еңбегінде жануарлар дүниесін ауқымды төрт тармаққа (омыртқалылар, ұлулар, бунақтылар және сәулелілер) бөлген болатын. Осы "тармақ" деген ұғымды А.Бленфиль "тип" деген терминмен алмастырды. Ал, "тұқымдас" деген жүйелік топ та ғылымға кейіннен енгізіліп, өсімдіктерді де және жануарларды да жүйелеп жіктеуде кеңінен қолданылып келеді.
XIX ғасырда немістің көрнекті ғалымы Эрнест Геккель (1834-1919) тірі ағзаларды 3 дүниеге бөліп, тірі ағзалардың "шығу тегінің бағаны" деген ұғымды енгізді. Ондағы басты ұғым жуан ағаштың көптеген ірі бұтақтарынан кластар, отрядтар, тұқымдастар,туыстар таралады деп түсіндірді.
Биология ғылымының дамуында Чарлз Дарвинның (1809-1882) эволюциялық ілімнің маңызы ерекше екендігі белгілі. Ч. Дарвин ілімінің нәтижесінде тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға жіктеуде негізінен олардың шығу тегі мен туыстық жақын белгілеріне ерекше көңіл бөлінеді. Сондықтан да, жүйеленім ғылымында эвалюциялық бағыт басты рөл атқарады Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі тірі ағзаларды жіктеп, жеке жүйелік топтарға топтастыруда табиғи жүйлеудің негізін салды.
Қазіргі кезде тірі ағзаларды жеке жүйелік топтарға бөліп жүйелеуде ең кіші жүйелік бірлік - түр деген ұғым қолданылса, ал ең ауқымды жүйелік бірлік ретінде - империя термині қолданылады Барлық тірі ағзалар 2 империяға, яғни клеткалық құрылысы айқын емес, жіне клеткалық құрылысы айқын ағзалар деп ажыратылады. Ал, клеткалық құрылысы айқын ағзалардың өзі ядросы айқын емес ағзалар-прокариоттар және ядросы айқын ағзалар- эукаиоттар деп бөлінеді. Тірі ағзаларды мұндай үлкен 2 жүйелік топқа бөлуді 1925 жылы француз ғалымы Э.Шаттон ұсынған болатын. Прокариоттар мен эукаиоттар жүйелік топ бойынша дүние деген жүйелік топтардан жоғары деген таксондық ұғымды білдіреді.(сызбанұсқа - 2).
Сызбанұсқа 2 - Қазіргі кездегі тірі ағзаларды жіктеудің сызбанұсқасы
I. Империя
Клеткалық құрылысы айқын емес ағзалар
Вирустар әлемі
II. Империя
а) Прокариоттар патшалықтан да ауқымды (надцарство)
ә) эукаиоттар патшалықтан да ауқымды (надцарство)
1.Архебактериялар
әлемі
2. Эубактериялар әлемі
1. Қарапайымдар әлемі
2.Саңырауқұлақ-тар әлемі
3. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер әлемі
4. Клеткалы жануарлар дүниесі
Соңғы кезде шет елдерде шығып жатқан биологиялық ғылыми еңбектерде американ экологы Роберт Уиттэйкердің (1920-1981) 1969 жылы жарияланған 5 әлем бойынша барлық тірі ағзаларды (вирустардан басқаларын) 5 әлемге топтастырып жіктеу байқалады. Мұндағы тірі ағзалар әлемдерінің кейбір атауларында ғана аздаған айырмашылықтар байқалады. Мысалы, монералар әлемі (оған барлық бактериялар мен басқа да прокариоттар жатады), қарапайымдар әлемі (оған барлық бірклеткалы ағзалар топтастырылған). Ал, көпклеткалы ағзалар жеке 3 әлемге (саңырауқұлақтар,өсімдіктер,жануарл ар) топтастырылып берілген.
Қорыта айтқанда, тірі ағзаларды түрден бастап күрделену ретінде сәйкес империяны қоса есептегенде ағзаларды жіктеу пирамидасы деп те атайды. Ондағы негізгі жүйелік топтар күрделену деңгейіне байланысты жануарлар дүниесі үшін:түр (species) туыс (genus) тұқымдас (familia) отряд (order) класс (classis) тип (phylum) әлем немесе дүние (regnum)
империя (imperium) жүйесі түрінде беріледі. Бұл арада тағы да бір есте сақтауға қажетті нәрсе осы жоғарыда келтірілген әрбір жүйелік топтың аралық тармақтары болатынын да баса көрсеткен жөн. Мысалы, кластан да жоғары немесе кластан да ауқымды(надкласс) және класс тармақтары(подкласс) деген жүйелік топтар кездеседі.
Қазіргі кездегі биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты жеке жүйелік топтарды ажырату кезінде ДНҚ-ның молекулалық құрылымының ұқсастығы немесе айырмашылығы қатаң түрде ескеріледі. Сондықтан да, биолог мұғалімдер жүйеленім ғылымының жаңалықтарына үнемі көңіл бөліп оқулықтарда берілетін жүйелік топтардың дұрыс-бұрыстығын қадағалап, оқушылырға ғылым жетістіктерін дұрыс беріп отыруды естен шығармау абзал.
1.2 Қазіргі кезеңдегі өсімдіктер мен жануарларды жүйелеу
Қазірге кезде және геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен организмдерді жіктеумен шұғылданатын биология ғылымының бір саласы жүйеленім (систематика - грекше syctematicos- белгілі ретпен жүйеленген) деп аталады.
Организмдерді жүйелеуде алғаш рет әрекет жасаған ертедегі грек философы әрі ғалымы Аристотель (384-322ж б.з.д.). ол өзінің 10 томнан тұратын Жануарлар тарихы еңбегінде 500-ден астам жануарларды сипаттап, оларды қаны жоқ және қаны бар деп 2 топқа бөлді. Ғалымның жануарларды осылай жіктеуге қазіргі кездегі омыртқасыз және омыртқалы жануарлар деген жіктеуге сәйкес келеді. Аристотельдің оқушысы Теофаст (372-287ж б.з.д.) Греция жерінде өсетін 500-ге жуық өсімдік түріне анықтама берді және өсімдіктерді - шөптесін, бұта және ағашты өсімдіктер деп бөлді. Ол дәрілік өсімдіктердің адам организмі үшін аса маңыздылығын ерекше атап көрсетті.
Организмдерді жүйелеуде ағылшын ғалымы Джон Рейдің (1627-1705) еңбегі зор. Ол алғаш рет түр ұғымын ғылымға енгізіп, оған анықтама берді. Ол "арғы шығу тегі ұқсас организмдердің ұқсас топтары түрді құрайды және ... бір түр ешуақытта басқа түрдің тұқымына пайда болмайды",-деп атап көрсетті. Д. Рей шын мәнінде табиғатта болатын әрі өзгермейтін категория деп есептеді. Ол жануарларды сыртқы анатомиялық ерекшеліктері бойынша (мүйізінің, тұяқтарының құрылысына байланысты) жіктеді. Мұның бәрі де қарапайым жіктеу болғанымен, табиғи жүйелеуге негіз салды.
Тірі организмдердің қазіргі кездегі жүйеленімінің негізін салған швед ғалымы Карл Линней (1707-1778). Ол жүйелеудегі негізгі бірлік етіп түрді алды.Бірақ ол түр тұрақты әрі мүлде өзгермейді деген пікірде болды. К.Линней организмдерді жүйелеуде түр, туыс, отряд және класс деген ұғымдарды енгізді және оларды күрделену белгілеріне қарай басқыш бойынша орналастырды. Мысалы бірнеше түр туысты, бірнеше туы отрядты, ал бірнеше отряд класты құрайды деп белгіледі. К.Линней ғылымға әрбір түрлі екі атаумен атауды (қосарлы ату немесе бинарлы номенклатура) енгізді. Бірінші атау туыстың, екінші атау түрдің атын білдіреді және бұл екі атауда латынша аталады. Оның ғылымға енгізген латынның қос атауы қазіргі кезде де биология ғылымында қолданылып келеді. Түрдің қос атауының соңына сол тұрді ңанықталған жылы жазылады. Мысалы, саналы адам түрлі латынша ХОМО САПИЯНС 1., 1758, яғни саналы адамды алғаш сипаттаған К.Линней және оны сипаттап жазған жылы 1758 жыл деген мағынаны білдіреді. К.Линней организмдерді жүйелеуде көбіне сыртқы ұқсас белгілеріне қарай топтастырады, сондықтан да оның жіктеуінде туыстық жағынан жақын емес түрлер бір топқа біріктірілді. Осыған байланысты К.Линнейдің жүйесі жасанды жүйе (табиғи жүйе емес ) деп аталады. Биология ғылымында организмдерді жүйелеуде негізінен туыстық белгілері есепке алынады. Организмдеерді жеке топтарға жіктеуде қолданылып жүрген "тәрізділер" деген ұғым дұрыс емес, оның орнына " тектестер" деген сөз қолдану қажет, өйткені " тәрізділер" деген сөз тек сыртқы ұқсастықтарын ғана білдіреді де, туыстық жағын, яғни арғы тегінің бір екенін нақты айғақтай алмайды. Мысалы, бұрын қолданылып жүрген өрмекшітәріізділер класына қрмекшілер, кенелер, қыршаяндар отрядтары жатады. Бұл 3 отрядқа жататын жануарлардың сыртқы түрлері бір-біріне ұқсас емес, тек тегі бір болғандықтан бір өрмекші тектестер класына топтастырылған.
Жүйеленім ғылымына зор үлес қосқан ғалымның бірі - француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829). Ол,әсіресе, жануарларды жіктеуде ғылыми негізге сүйеніп, омыртқасыз және омыртқалы жануарлар деп екі топөп бөлді. Омыртқасыз жануарларды Ламарк құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жеке басқштарға және кластарға жіктеді. Ол организмдерді жіктеуде туыстық белгілеріне басты көңіл бөліп, организмдерді табиғи тұрғыда жүйелеудің негізін салды.
XIX ғасырда жануарларды жұйелеуге француз ғалымы Жорж Кювье (1769-1832) тип деген ұғымды енгізді. Өсімдіктерде жүйелеуде тип деген ұғымның орнына бөлім деген ұғым қолданылады. Кейіннен организмдерді жіктеуде тұқымдас ұғымы енгізілді. Тұқымдас ұғымы өсімдіктерде де, жануарларды да жүйелеуде бірдей қолданылатын ұғым. Өсімдіктерді жіктеуде қолданылатын қатар ұғымының орнына жануарларда отряд деген ұғым қолданылады.
Оранизмдерді жүйелеуде үлкен еңбек сіңірген ғалым- неміс ғалымы-Эрнест Геккель (1834-1919). Ол организмдерді 3 патшалыққа (дүниеге) бөлді. Олар протистер, өсімдіктер және жануарлар деп аталды. Ғалым ғылымға тірі организмдердің " арғы тегінің ағашы" деген ұғымды енгізіп, сол "ағаштың" әрбір ірі бұтақтарын негізгі категория (санат) деп атады және әр "бұтақтан" кластар, отрядтар, тұқымдастар, туыстар, түрлер тарайды деп атап көрсетті.
Чарлз Дарвиннің эволюция ілімінң ғылымға енуіне байланысты организмдерді жүйелік топтарға бөлуде олардың туыстық жақындығына, яғни шығу тегінің ұқсастығына (филогенетикалық туыстығына) басты көңіл бөліне бастады.
Қазіргі кездегі жүйеленім ғылымында организмдерді жіктеуде ең ауқымды империя ұғымы қолданылады. Тірі организмдер 2 үлкен империяға бөлінеді. Оның біріншісі-жасушалық құрылысы айқын емес организмдер империясы. Оған тек вирустар патшалығы жатады. Оған вирустар мен фагтар топтастырылады.
Екінші империя- жасушалық құрылысы айқын организмдер. Бұл империя 2 патшалық үстіне (надцарство) бөлінеді. Біріншісі - ядросыз, екіншісі- ядролы организмдер. Ядросыз организмдерді прокариоттар деп атайды. Оған құрылысы қарапайым көк-жасыл балдырлар мен бактериялар жатады. Бұл организмдердің ядросы болмайды. Бұған бір ғана патшалық - түйіршіктілер (дробянки-muchoto) жатады. Түйіршіктілер 3 патшалық тармағына жіктеледі. Олар - архебактериялар, нағыз бактериялар және оксифотобактериялар 2 бөлімге (анобактериялар мен хлороксибактериялар) бөлінеді.
Ядролы организмдер (Eucaryoto) патшалық үсті жеке 3 патшалыққа бөлінеді:
1.Саңырауқұлақтар патшалығы- Mycoto (Fundi), оның 100 мыңдай түрі белгілі. Бұл үш бөлімге (нағыз саңырауқұлақтар, оомицеттер және қыналар) бөлінеді;
2.Өсімдіктер патшалығы (әлемі). Қазіргі кездегі өсімдіктердің 500 мыңға жуық түрі белгілі. Өсімдіктердің өзі үш патшалық тармағына (қызыл балдырлар, нағыз балдырлар және жоғары сатыдағы өсімдіктер) бөлінеді.
3.Жануарлар патшалығы (дүниесі). Қазіргі кезде жануарлардың 2 млн-ға жуық түрі ғылымға белгілі.
Біз бұл мақаламызда жануарлар дүниесінің ғылыми жтістіктерге байланысты жүйелік топтарға жіктелуіне кеңірек тоқталамыз.
Ғылымдардың пікірі бойынша қазіргі кезде тіршілік ететін жануарлардың 24-26 типі бар. Ал геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейінен жойылып кеткен (қазба қаңқалары сақталған) жануарлар өз алдына жеке 9 типке топтастырылған. Қазіргі жануарларды жіктеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан жүйелік топтардың аралық категориялары жиі қолданылады. Мысалы, типтен жоғары жүйелік топ- тип тармағы және т.б.
Хордалылар (желілер) типінің омыртқалылар тип тармағы үлкен 2 бөліиге (раздел) бөлініп беріледі, оның бірінші бөлімі-жақсыздар (бесчелюстные), ал екінші бөлімі- жақауыздылар (челюстноротые) деп аталады. Жақауыздылар тарауы 2 класүстіне (надклас) бөлінген. Бірінші класүсті-балықтар (Pisces), екінші класүсті-құрлықтағы немесе төртаяқты омыртқаллылар (надземные или четвероногие) деп аталады.
Жануарларды жеке жүйелік топтарға бөлуде соңғы кезде көптеген өзгерістер енгізілген. Мысалы, бұрынғ зоологиялық оқулықтарда сүйекті балықтар топтардың атаулары да өзгертілген. Мысалы, саусақ қанаттылар класс тармағы қазір қалаққанаттылар деп аталған. Бұрынғы қостынысты балықтар класс тармағы қазіргі жүйелеу бойынша отрядүсті деп қалаққанаттылар класс тармағының құрамына қосылып беріледі. Сондықтан да, біз үнемі соңғы шыққан әдебиеттерді қадағалап отырып, ғылыми жаңалықтарына көңіл бөліп отыруымыз қажет (Кесте 1).
Жануарлар дүниесі 2 патшалық тармағына жіктеледі:
1. Қарапайымдар немесе біржасушалылар- Protozoa
2. Көпжасушалы жануарлар- Metazoa.
Кесте -1 Қарапайымдар немесе біржасушалы жануарлар жеке 7 типке жіктелген
рс
Типтер
Түр саны
Тіршілік мекені
1
Саркамастигофоралар
25000
Теңіздерде, тұщы суларда, тоаырақта, жануарлар мен адам организмінде паразитті тіршілік етеді.
2
Апикомплексалар
4800
Көпшілігі паразитті тіршілік етеді.
3
Микроспоралылар
800
Жануарлар жасушаларының паразиттері.
4
Миксоспоралылар
875
Азқылтанды құрттардың, балықтардың паразиттері.
5
Инфузориялар
7500
Теңіздерде, тұщы суларда, жануарларда паразитті тіршілік етеді.
6
Лабининтулалар
35
Теңіз өсімдіктеріне жабысып тіршілік етеді.
7
Асцетоспоралылар
30
Теңіз ұлуларының денесінде паризітті тіршілік етеді.
Көпжасушалы жануарларды жіктеуде бөлімүсті бөлім және бөлімасты деген жүйелік топтар қолданылады. (кесте - 2).
Кесте - 2 Көпжасушалы жануарлардың жүйелік топтары
Рс
Типтер
Түр саны
Тіршілік мекені
8
I Бөлімүсті: фагоцителлтектестер
Тақташалылар
2
Теңіз балдырларының арасында еркін жүзіп, тіршілік етеді.
9
II Бөлімүсті: Паразойлар
Губкалар
5000
Көбіне теңізде, кейде тұщы суларда бір орында бір затқа бекініп тіршілік етеді
10
III Бөлімүсті: Эуметазойлар
1-бөлім: Сәулелілер (лучистые)
Ішек қуыстылар
10000
астам
Көпшілігі теңізде, кейде тұщы суда, бір орында затқа бекініп немесе еркін жүзіп тіршілік етеді.
11
Тарақшалылар
Көпшілігі еркін жүзіп тіршілік етеді.
2-бөлім: Екі жақты симметриялар
12
Жалпақ құрттар
Көпшілігі паразиттер, кейбірі суда еркін жүзіп тіршілік етеді.
13
Жұмыр құрттар
100000
Көпшілігі паразиттер, кей түрі теңізде, тұщы суда, топырақта кездеседі.
14
Немертиндер
Көпшілігі теңізде еркін жүзіп тіршілік етедікейбірі паразиттер.
15
Типтүсті: Трохофоралар
Буылтық құрттар
Көпшілігі теңізде, ейбірі түщы суда, құрлықта тіршілік етеді.
16
Ұлулар
Көпшілігі теңізде,тұщы суда су түбінде, кей түрі құрлықта тіршілік етеді.
17
Буынаяқтылар
1000000
Теңізде, тұщы суда,топырақта, құрлықта, кей түрі паразиті тіршілік етеді.
18
Онихофоралар
Тропикалық ормандарда топырақта тіршілік етеді.
19
Типүсті: Екінші реттік ауыздылар
Тікентерілілер
Теңізде бір орында затқа бекініп, кей түрі баяу қозғалып тіршілік етеді.
20
Погонофоралар
Теңізде бір орында затқа бекініп тіршілік етеді.
21
Қармалауыштар
Теңізде белсеннді қозғалып, жыртқыштықпен тіршілік етеді.
22
Қылтанақжақтылар
Теңізде белсенді қозғалып, жыртқыштықпен тіршілік етеді.
23
Жартылай хордалылар
Теңіз түбінде тіршілік етеді.
24
Хордалылар (желілілер)
Теңізде, тұщы суларда, топырақта, ағашта, ауада ұшып тіршілік етеді, кей түрі
Ірі жүйелік топтарға жататын организмдердің тарихи дамуын - макроэволюция деп атайды. Оған туыстардың, тұқымдастардың, отрядтардың, кластардың және типтердің эволюциясы жатады.
Жаңадан жүйелік топтардың пайда болуы бірте-бірте белгіледің ажырауы арқылы, яғни дивергенция жолымен жүреді. Ірі жүйелік топтар (туыс, тұқымдас, отряд, класс, тип) негізінен бастапқы бір тектен пайда болған. Оны монографиялық шығу тегі деп атайды. Ол генетикалық тұрғыдан туыстық жақын түрлердің шығу тегі бір деген ұғымды білдіреді.
Қазіргі кезде табиғатта жаңа түрлердің табылуы, әсіресе, біржасушалы организмдер арасында жиі кездеседі. Дене құрылысы жоғары деңгейде дамыған организмдер арасында да кейде жаңа түрлер табылып отыруы сирек болса да кездеседі. Қазақстанда 1938 жылы сүтқоректілердің кемірушілер отрядына жататын қалқанқұлақ (жалман) деп аталатын жануар бетпақдала өңірінен табылып, сипаттама жазылды. Оны алғаш тапқан азиялық ғалым В.А.Селевин. Сондықтан да бұл кеміруші аңның ғылыми атауы ғалымның құрметіне Selevinia betpakdalensis деп аталды. Қазақстанда шығатын ғылыми зоологиялық журнал осы жануардың аты бойынша Селевиния деп аталады. Бұл жануардың дене тұрқы 7,5-9,5 см, салмағы 21-24г. Жергілікті тұрғындар (қазақтар) құлағынының пішініне қарап, қалқанқұлақ деп атаған. Ол түнде белсенді тіршілік етеді, әрі Қазақстанның Бетпақдала, Балқаш, Алакөл, Зайсаан өңірлерінде ғана сирек кездеседі. Оның тіршілік әрекеті әлі толық зерттелмеген, әріі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген. Зоология ғылымында мұндай жаңа түрдің табылуы күн жүйесінен жаңа ғаламшардың ашылуымен пара-пар маңызы зор жаңалық болып есептелінеді. Дәл осындай жаңалыық соңғы жылдардың жәндіктердің арасында да табылды. Балқаш өңірінен кішкене көбелектің жаңа түрі табылды. Оның аналығының қанаттары болмайды. Аналықтары ұрықтанған жұмыртқасын құмды өсімдік қалдықтарының арасына салады, одан көктемде жұлдызқұрт шығып, сексеуілдің бұтақтарымен қоректенеді де, қуыршаққа айналады. Қуыршақ күйінде ол жаз, күз және қыстың алғашқы айларында жата береді, қыстың ортасында ересек көбелекке айналады. Көбелектердің аталықтарының қанаты өте ұзын (құс қауырсынына ұқсас) әр қанатында өте тығыз орналасқан ұзынша келген шашақтары болады. Осыған байланысты ол көбелекті қауырсынды көбелек деп атады. Көбелектің мұндай түрі бұрын тек Түркменстандағы Репетек қорығына жақын Қызылқұм өңірінен табылған болатын. Сонымен көбелектің бұл түрі әзірше дүние жүзінде Балқаш өңірі мен Түркменстан жерінен ғана табылып отыр. Мұндай жаңалықтар зоология ғылымында әр 20-30 жылда бір-ақ рет қайталануы мүмкін.
Қазақстан ҰҒА-на қарасты ғылыми-зерттеу институтының директоры Әлихан Мелдебекұлы дерегі бойынша Қазақстанда соңғы он жыл ішінде омыртқасыз жануарлардың бұрын ғылымға белгісіз болып келген 1000-нан астам түрі табылып, сипаттама жазылған. Соның ішінде жабайы араның 4 түрі дүние жүзінде бұрын белгілі болған. Өсімдік биттері мен ызылдақ қоңыздардың да дүние жүзінде белгісіз 4 түрі табылған. Бұл-зоология ғылымы үшін үлкен жаңалық.
Биология сабақтарында организмдердің жеке жүйелік топтарын ғылымның жетістіктеріне сәйкес дұрыс беріп отыру қажет. Өйткені біржасушалы қарапайым жануарлар бұрынғы оқулықтарда бір ғана тип ретінде беріліп келді. Ал қазір ол өз алдына жеке 7 типке бөлініп, оның кейбір типтерінің өкілдері мектеп оқулықтарында беріледі.
Өсімдіктерді жүйелеу - өсімдіктер системасын жасау жөніндегі алғашқы кездердегі талпыныстардың ең көрнектілеріне Италия ботанигі Андреа Чезальпиноның системасы жатады.
Чезельпино "XVI ғасырдың Аристотелі" деген ардақты атаққа лайық деңгейге көтерілген. Өйткені Чезельпиноның көзқарасының кеңдігі мен тереңдігі және табиғатты түсініп ұғынудағы талпынысының биіктігі, оған Аристотельдің деңгейінен көрінуге мүмкіндік берген. Өсімдіктер туралы шығармасында ол өсімдіктерге тұтастай тірі организм тұрғысынан қараған және олардың 1500-дей түрін сипаттап жазған. Чезельпино осы өсімдіктердің жартысына жуығын өзі жинап, көптеген жаңа түрлерді ашқан.
Чезельпино өсімдіктерді дәстүрлі сүректенуші ағаштар мен бұталар және шөптесін өсімдіктерге жартылай бұталар мен шөптесін өсімдіктер бөлген. Ол классификациялау үшін бір-біріне бағынышты бөлімдер системасының қажет екендігін жақсы түсінген және ғылымға өзі ендірген ұқсастық деген ұғым туралы былай дейді: "Табиғаттың заңы бойынша ұқсастан әрқашанда сол түрдің өзіне жататын ұқсас туады". Түр туралы ілімнің дамуына байланысты бұл пікірге табиғат зерттеушілері кейіндеу сан рет оралады. Өсімдіктер классификациясы жөніндегі Чезельпино еңбегінің негізгі маңызы сол, ол өсімдіктің өзінің, яғни зерттелетін обьектілердің, белгілеріне сүйенудің қажеттігін айтқан. Өйткені Чезельпиноның түсінігінде өсімдік үшін оның адамға қандай да бір қажеттілігін көрсететін белгілерден гөрі, осы өсімдіктің тікелей өзіне тән белгілердің маңызы ересен зор.Өсімдік организмдеріне тән қасиеттерден Чезельпино ең маңыздыларын бөліп көрсетуге талпынған және бұл мәселеге өсімдіктер туралы өзінің көзқарасы тұрғысынан қараған. Оның пікірінше, өсімдік өзінің дербес дамуын және туыс ретінде өмір сүруін өзі қамтамасыз етуге тиісті. Оның біріншісі негізінен тамырдан келетін қорек арқылы, жүзеге асады. Тұқымның түзілуі бір жағынан өсімдіктің дербес дамуының соңы, ал екінші жағынан жаңа дамудың басы блып табылады.Сондықтанда Чезельпино классификация құруда тұқым түзілетін жемістің құрылысы мен тұқымның санына қарай қсімдіктерді 14 класқа бөлген; біршама ұсақ топтарды бөлгенде олардағы гүл құрылысының ерекшеліктерін ескерген. Чезельпиноның системасында 15 класс ерекше орын алады, оған мүктер, папоротниктер, қырықбуындар, балдырлар, саңырауқұлақтар және кораллдар жатқызылған. 15-ші кластың Чезельпино ең нашар жетілегн, өсімдіктер дүниесі мен өлі табиғаттың арасын жалғастыратын аралық топ ретінде қарастырады.
Чезельпиноның системасында кейбір табиғи топтардыңда бар екенін көреміз. Мысалы, 11 класқа айлаулықтар (брачниковые) және тау қалақайлар тұқымдастары біріктірілген, бұларды қазіргі кезде де жақындастыратын систематиктер бар, 10 класқа астралар тұқымдасы жатқызылған. Дегенмен де белгілірдің өзгергіштігіне негізделген (жемістің, кейде гүлдің) бұл система жалпы алғанда жасанды система еді. Сондықтанда кластардың көпшілігіне бір-бірінен айқын айырмасы бар өсімдіктер топтастырылған.
Дей тұрғанмен де, Чезельпиноның системасы, қазіргі кездегі көзқараспен қарағанда жеткілікті деңгейде болмағанымен, систематиканың даму сатысындағы ең маңызды кезең болған. Ол Теофрастың классификациясы секілді өсімдіктің табиғатын жан-жақты зерттеудің негізінде құрастырылған және өсімдіктер системасын құрудың тәсілдерін іздестірудегі ұзақ кезеңге жол ашты. Онсыз жинақталған материалдардың аса көптігіне байланысты өсімдіктердің алуан түрлілігіне дұрыс көз жеткізу мүмкін емес еді.
Швед ғалымы Линнейге (1707-1778) дейін формаларды ажырату мағынасында өсімдіктер дүниесінің ғылыми, әрі қолайлы системасын құрудағы әрекеттердің барлығы да өздерінің мақсатына жете алған жоқ. Бұл мақсатты Линней сол кездегі ғылым деңгейіне сай орындап шыққандықтан да ол "систематиканың атасы" деген атаққа лайық деп танылған.
Теофраст, Турнефор сияқты өсімдіктерді ағаштарға, бұталарға жіне шөптерге бөлуден бас тартып оларды классификациялауда Линней негізгі системалық белгі ретінде көбею органына үлкен мән берген.
Камерариустың өсімдіктер жынысы туралы ілімнің негізінде Линней 1735 жылы шыққан "Табиғат системасын " жариялайды . Системада гүлдің аталықтары мен аналықтарының санына мөлшеріне және орналасуына қарай, сонымен қатар жемістердің құрылысындағы ерекшеліктерді ескре отырып өсімдіктер дүниесі 24 класқа ттөмендегідей топтастырылған:
I-X- кластарға аталықтарының саны 1-ден 10-ға дейінгі өсімдіктер;
XI- кластарқа аталықтарының саны 12-ден 19-ға дейінгі өсімдіктер;
XII- класқа аталықтары 20 және одан да көбірек, тостағаншаға бекіген өсімдіктер;
XIII-класқа аталықтары көп, гүлтабанына бекіген өсімдіктер XIV,XV кластарға аталық жіпшелерінің ұзындығы әртүрлі өсімдіктер;
XVI-XX- кластарға аталықтары өзара және аналықпен әртүрлі деңгейде ұласқан өсімдіктер;
XXI-XXIII- кластарға бір, екі және көп үйлі өсімдіктер;
XXIV класқа гүлді ("айқын некелі") өсімдіктерге қарама-қарсы споралы ("құпия некелі") өсімдіктер. Соңғы класта балдырлар, саңырауқұлақтар, қыналар, мүк тәрізділер, папоротник тәрзділер көрсетілген.
Бұл жерде Линнейдің XIV кластан бастап өсімдіктерді аталықтарының санына қарай топтастыру принципінен бас тартқанын байқауға болады. Системадағы кластар аналықтарының санына, аталықтардың орналасуына, ұласуына және жеміістердің құрылысына қарай 116 қатарларға бөлінген, ал қатарлар 1000-нан астам туыстарға, туыстар 10000-ғаа жуық түрлерге бөлінген. Осы кезде қолданыстағы негізгі систематикалық таксондардың бірі- тұқымдасқа өсімдіктер әлі де топтастырыла қойған жоқ еді.
Линнейдің системасы қолдануда аса ыңғайлы болып шықты, өйткені әрбір өсімдіктің атын және системадағы орнын оңай-ақ табуға мүмкіндік болды. Сонымен өсімдіктерді классификациялау проблемасы олардың алуантүрлілігін танып білуді жеңілдету тұрғысынан ғана қанағаттандырарлықтай шешімін тапты.
Линнейдің системасының табысты болуына оның қарапайымдылығымен қатар автордың өсімдіктерді сипаттап жазуда және оларды белгілі бір жүйелі тәсілге сүйенуі мүмкіндік берген. Линнейден бұрын өсімдіктің сипаттамасы көбінесе осыған дейін белгілі болған өсімдікпен салыстырмалы түрде берілетін еді. Мысалы, олеандр жапырақтары лаврдың жапырақтарына ұқсас, гүлдері раушанның гүлдеріне ұқсас өсімдік түрінде сипатталған. Мұндай сипаттамалар бойынша көп жағдайда өсімдіктің сырт кескінін көзге елестету қиынға соққан. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz