Әзірет сұлтан кесенесінің сырлы көрінісі

Әмір Темір Көрегеннің пәрменімен XV ғ. Түркістанда бой көтерген Әзірет Сұлтан кесенесі, сөз жоқ, адамзаттың қолынан шыққан бірегей сәулет өнері туындысы. Оның алып қабырғалары мен көк аспанмен тұтасқан көгілдір күмбездері жеті ғасыр бойы зияратшылар мен туристердің таңдануын туғызып келеді. Ғимарат үнсіз күйі жүздеген жылдарды шығарып салып, не бір қилы кезеңдердің, маңызды тарихи оқиғалардың куәсі болуда. Мұндағы қолданған бірегей құрылыстық әдістер мен нәзік те талғампаз көркемдік-инженерлік шешімдер, сырлы бояулары мен күйген қыштан өрілген оқтай түзу қабырғалары әлі талай ғасыр көрерменінің таңдайын қақтырары сөзсіз. Әмір Темірдің ғимаратқа дәл осындай дәрежеде көңіл бөлуі, кейбір зертеушілер айтқандай, оның саяси мақсатты көздеуі емес, керісінше Ясауиге, оның рухани мұрасына деген құрметін көрсетсе керек [1].
Екі қабаттан тұратын үлкен порталды, күмбезді зор құрылыстың түрлі мақсатқа арналған 35 бөлмесі бар, оның 23 екінші қабатта. Ең үлкен орталық бөлмесі Қазандық, бүкіл құрылыстың ядросы әулиенің жатқан бөлмесі, – Қабірхана болып табылады. Қалған бөлмелер қабірхананы қоршай орналасқан. Орта Азияның сәулет өнерінде алғаш рет осы жерде түрлі қызметке арналған бірнеше бөлме бір күмбездің астына жинақталды. Әмір Темір салдырған ғимараттардың шоғырланған жері Самарқандағы «Рухабад» (XIV ғ.) кесенесі, «Биби Ханым» (XIV ғ.), «Гур Эмир» (XV ғ.), «Шахизинда» (XIV ғ.), ондағы басқа да, «Ақ Сарай» (XV ғ.), «Шопан Ата» (XVғ.) кесенелері, «Ұлықбек», «Шер-Дор», «Тиля-Қари» медреселері секілді тарихи құрылыстарда мұндай кешендік байқалмайды. Бұның бәрі өз келбетін сақтап, дара тұрған құрылыстыр. Ал Әзірет Сұлтан кесенесін тұрғызуда кітапхана, асхана, мешіт, құдықхана секілді қоғамдық бөлмелер бір ортаға жинақталған. Бұл бөлмелер неліктен әдеттегідей, ансамбль ретінде жеке-дара бой түземей бір күмбездің астында ретімен орналасты, әлде материалдық шығын мен уақыт үнемдеу тұрғысынан бұл тиімді болды ма? Енді осы сұрақ төңірегінде аз кем ой қозғап көрелік.
Әуелі, бөлмелердің қалай орналасқандығына назар салайық. Жоғарыда аталған бөлмелердің барлығын ғимараттың ең үлкен, орталық бөлмесі – Қазандық біріктіреді. Қазандық бөлмесі екі қабат болып жабылған күмбезбен көмкерілген ғимараттың ең үлкен бөлмесі. Бұл бөлменің биіктігі күмбездердің арасындағы температуралық компенсаторлар қызметін атқаратын екі метрдей бос кеңістіктің себебінен ішінен санағанда 39 метр ал, сыртынан 41 метр. Бүкіл ғимарат ішіндегі басты, негізі бөлмесі төрде орналасқан Әзіреттің бөлмесі – Қабірхана. Әулиенің қәбірінің оң жағында яғни, кесененің солтүстік батысында «Мешіт» пен «Кітапхана» бөлмелері орналасты. Мешіт бөлмесі намаз оқып, басқа да діни ғұрыптарды атқаруға арналған. Әулиелердің қабіріне кесене салғанда оның құбыла жағынан мешіт салу қалыптасқан дәстүр болды. Келген ел, әулиеге зиярат жасап болған соң осы мешітке кіріп, екі бас нәпіл намаз оқып, сауабын әулиенің рухына, осындағы басқа да жерленген тұлғалардың рухына бағыштайтын болған. Ал, «Кітапхана» - оқып жазуға, құжаттарды тіркеп, қолжазбаларды көшіріп отыруға арналған шағын бөлме. Мұндағы қазба жұмыстары кезінде, осы жерде бұдан алты, жеті ғасыр бұрын өмір сүріп, кейіннен қазақ халқының негізін құраған тайпалардың мәдениетінен терең хабар беретін аса құнды кітаптар мен дін тақырыбындағы және математика, астрономия, геометрия сияқты жаратылыстану ғылымдарына байланысты көп кітап табылған. Қабірхананың оң жағынан мешіт салу жоғарыда айтқандай, қалыптасқан дәстүр болатын болса, мешітке қабаттастырып кітапхананың салынуы дін мен ғылымның егіз ұғым екенін көрсететін түсінік. Дәл кәзіргі заманда ғылымның дінен алшақтап кеткені шындық.

1. Қ.А. Ясауи. Пақырнама. Алматы, 1993.
2. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 15 том. Халық мұрасы. Алматы: Жазушы, 1979.
3. Әмір Темір Көрегеннің Ахмет Ясауидің Түркістандағы құтхана мешітіне Вакуф. Түркістан. Тұран. 2006.
4. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы, 2008.