Ғабит мүсірепов қазақ солдаты роман
1 Бірінші бөлім
2 Екінші бөлім
3 Үшінші бөлім
2 Екінші бөлім
3 Үшінші бөлім
Әуелі келісіп алайық:
сіз еш нәрсені жасырмаңыз,
мен еш нәрсе қоспайын.
—
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз,
мен еш нәрсені жасырмайын...
Уәдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным— қашып
келемін, артыма қарай беретінім— қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ сілеуселер баяу теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізе сипайды да, кейде инесін қадап алады. Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тәлтиіп, бауырыңа кіpiп барады. Бар
ыстық менің қойныма тығылғандай айдай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж
қайқайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық. Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды. Жердің
жарығы мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп, қоңыр
шегірткелер ғана ысқырып ән салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, әр жерде
қазықтай қадалған бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Бала да
болсам бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң әр сайдың бойын өрлей салған
аз ғана егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. «Әліпті таяқ деп білмейсің» Деп, ауылдың балалары мазақтай беретін
еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал осы ауылдың сиырын енді сен
бағасың!—деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп қалаға кетті.
Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, әлде осы екеуінің мағынасы
біреу-ақ па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы «колхоз боламыз» деп, сирегірек, шалқая отыратын
жағы «болмаймыз» деп, күн ара көрісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім өзіме де шала-
бұлдыр, әйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан «Алтай» дей салған өзіміздің кәрі төбет
мені сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып қайтады. Үйге
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде «естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен!» деп, ұрысқандай да мінез
көрсетеді.
Сол «естияр азаматыңыз» бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің, таяғына айырбастау да бар...
Одан аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған сияқты.
Дәл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың бір табын
сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, «басқарма» маған мына бір
сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
—
Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
«Әр ауылдың өз Адырақпайы бар» деген секілді, біздің ауылдың ендігі «Адырақпайы»
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай сапты
дырау қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай едірейген
қара мұрты сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кәр төгіп кетіп еді. Шынында қарамұрт әлі
басқарма да емес. «Бай жоқ — баранчук қайдан болсын!» дегендей, колхоз әлі құрылған
жоқ, қарамұрт қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма болу түгіл,
оп-оңай алына қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып қайтты да,
дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
—
Өзім барып қайттым! Бәрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
«Қайрақты» деген ауыл жоқ дүниеде! «Қайрақты» деген колхоз боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұрған жұрттың не жауап
қайтарғанын тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай тартты.
сіз еш нәрсені жасырмаңыз,
мен еш нәрсе қоспайын.
—
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз,
мен еш нәрсені жасырмайын...
Уәдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным— қашып
келемін, артыма қарай беретінім— қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ сілеуселер баяу теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізе сипайды да, кейде инесін қадап алады. Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тәлтиіп, бауырыңа кіpiп барады. Бар
ыстық менің қойныма тығылғандай айдай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж
қайқайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық. Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды. Жердің
жарығы мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп, қоңыр
шегірткелер ғана ысқырып ән салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, әр жерде
қазықтай қадалған бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Бала да
болсам бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң әр сайдың бойын өрлей салған
аз ғана егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. «Әліпті таяқ деп білмейсің» Деп, ауылдың балалары мазақтай беретін
еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал осы ауылдың сиырын енді сен
бағасың!—деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп қалаға кетті.
Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, әлде осы екеуінің мағынасы
біреу-ақ па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы «колхоз боламыз» деп, сирегірек, шалқая отыратын
жағы «болмаймыз» деп, күн ара көрісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім өзіме де шала-
бұлдыр, әйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан «Алтай» дей салған өзіміздің кәрі төбет
мені сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып қайтады. Үйге
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде «естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен!» деп, ұрысқандай да мінез
көрсетеді.
Сол «естияр азаматыңыз» бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің, таяғына айырбастау да бар...
Одан аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған сияқты.
Дәл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың бір табын
сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, «басқарма» маған мына бір
сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
—
Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
«Әр ауылдың өз Адырақпайы бар» деген секілді, біздің ауылдың ендігі «Адырақпайы»
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай сапты
дырау қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай едірейген
қара мұрты сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кәр төгіп кетіп еді. Шынында қарамұрт әлі
басқарма да емес. «Бай жоқ — баранчук қайдан болсын!» дегендей, колхоз әлі құрылған
жоқ, қарамұрт қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма болу түгіл,
оп-оңай алына қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып қайтты да,
дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
—
Өзім барып қайттым! Бәрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
«Қайрақты» деген ауыл жоқ дүниеде! «Қайрақты» деген колхоз боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұрған жұрттың не жауап
қайтарғанын тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай тартты.
2
ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ
ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ
РОМАН
БІРІНШІ БӨЛІМ
—
Әуелі келісіп алайық:
сіз еш нәрсені жасырмаңыз,
мен еш нәрсе қоспайын.
—
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз,
мен еш нәрсені жасырмайын...
Уәдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным—
қашып
келемін, артыма қарай беретінім— қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ сілеуселер баяу
теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізе сипайды да, кейде инесін қадап алады.
Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып
қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тәлтиіп, бауырыңа кіpiп
барады. Бар
ыстық менің қойныма тығылғандай айдай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж
қайқайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық.
Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды.
Жердің
жарығы мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп,
қоңыр
шегірткелер ғана ысқырып ән салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, әр
жерде
қазықтай қадалған бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды
айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты.
Бала да
болсам бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң әр сайдың бойын өрлей
салған
аз ғана егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. Әліпті таяқ деп білмейсің Деп, ауылдың балалары
мазақтай беретін
еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал осы ауылдың сиырын енді
сен
бағасың!—деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп
қалаға кетті.
Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, әлде осы екеуінің
мағынасы
біреу-ақ па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы колхоз боламыз деп, сирегірек, шалқая
отыратын
жағы болмаймыз деп, күн ара көрісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім
өзіме де шала-
бұлдыр, әйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан
үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан Алтай дей салған өзіміздің кәрі
төбет
мені сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып
қайтады. Үйге
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде
естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен! деп, ұрысқандай да
мінез
көрсетеді.
Сол естияр азаматыңыз бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке
қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің, таяғына айырбастау да
бар...
Одан аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған
сияқты.
Дәл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың
бір табын
сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, басқарма маған
мына бір
сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
—
Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
Әр ауылдың өз Адырақпайы бар деген секілді, біздің ауылдың ендігі
Адырақпайы
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай
сапты
дырау қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай
едірейген
қара мұрты сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кәр төгіп кетіп еді. Шынында
қарамұрт әлі
басқарма да емес. Бай жоқ — баранчук қайдан болсын! дегендей, колхоз әлі
құрылған
жоқ, қарамұрт қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма
болу түгіл,
оп-оңай алына қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып
қайтты да,
дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
—
Өзім барып қайттым! Бәрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
Қайрақты деген ауыл жоқ дүниеде! Қайрақты деген колхоз
боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұрған жұрттың не жауап
қайтарғанын тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай
тартты.
—
Өзім барып қайттым деп, ортадан сайлап жібергендей-ақ оттауын қарашы!
—
Жетпей тұрған жеріміз осының ризалығы болғаны ғой, сірә! - деп, еркектер
ызадан
жарылғалы тұрса:
—
Осының-ақ қожалығы бітпеді-ау! — деп, әйелдер бұрқырап жүр.
Дегенмен қарамұрт өлермен адам. Қайдағы қиынға сынадай қыстырылып, ауыл
атынан
араласып, ылғи көзге түсіп жүреді. Кейбіреулер сеніп қалады, кейбіреулер
ығысы қалады,
сонымен ол біздің ауылдың Адырақпайы болып болды. Жаңағы сапарынан кейін,
әлде
шыны, әлде мазағы, әйелдер оны басқарма деп кетті. Менің жасымдағы
балалар тілді ең
алдымен шешесінен үйренеді ғой, балалар да басқарма деп кеттік.
Біздің ауылда да не көп, бәлен Ғали, түген Ғалилар көп. Менің атым
Қайырғали болса,
ағамның аты, анау-мынау емес тұп-тура Айдынғали болады. Қарамұрттың, шын
аты
Ашығалы екен келе-келе мұртына аруақ қонып, қарамұрт атанып кетіпті.
Басқарма
атанғалы келе жатыр. Басқарма маңайын көрмесе де, осы атпен дүниеден де
өтеді-ау
деймін.
Басқарма атанғалы Адырақпайдың бар ызғары сыртына теуіп, мұрты едірейіп,
көзі
алара түсіп, қабағы қыртыстанып бет дегеніңіз тұтас түксиіп кетті. Мен үшін
көз жетер
көкжиектен бергі жерде бұдан күшті құдірет те жоқ еді.
Енді артымнан сол құдірет қаракөк атқа мініп алып, көсілтіп қуып келе
жатқан
сияқтанады. Жұтып қоярдай ежірейген ала көзі, егін ортасында шүйгіп жүрген
сиырларды
көрмесе де, қалбақтап қашып бара жатқан мені көріп қалғанында дау жоқ...
Алтынмен араласа, іркес-тіркес біткен торы ала тістері әкем мен шешемнің
арғы-бергісін қазбалаған
сөздерді бұршақтай төгіп келеді. Құлағыма қаракөктің жер солқылдатқан
дүбірімен бірге
Он жыл сарайға қамаймын! деген қарамұрттың қаһары да естілгендей болады.
Кейде мен соған ішімнен риза да болып қалатын кездерім болатын еді. Сиыр
бағып жүріп
жиырмаға келгенше, сарайда отырып жиырмаға келгенім тынышырақ көрінетін.
Қарамұрттың қамайтын жері өзінің сарайы болса ол бір бала біткеннің арман
ететін
сарайы, іші-тысы бірдей сыланған, қапшық-қапшық ұн дегеніңіз, қарын-қарын
май
дегеніңіз, сүрленген қазы-қарта, жал-жая дегеніңіз иін тіресіп тұрады. Оның
қасында өз
үйім дегенің әшейін, бірдеме.
Он жыл сонда отырып шықсам, жасым жиырмаға келеді, мөлдір қара көзді
Ақботаға сөз
айтуға да жарап қаламын. Бірақ Ақбота жиырмаға менен бұрын жетіп қалып, мен
сарайда
отырғанда ұзатылып кетіп жүрсе қайтем деген ой тағы қинайды. Рас, Ақбота
менен үш
жас кіші. Бірақ қызы құрғырға сенім бар ма! дегендей, зырылдап жүріп тез
өсіп кетіп,
жиырмаға менен бұрын жетіп жүрсе, мені күтіп отырар ма үйінде! Жетіп
қалатыны да,
жетіп қалса— кетіп қалатыны да даусыз сияқтана береді.
Сондықтан болу керек, әттең, дүние-ай, сол сарайға Ақбота екеуміз бірге
қамалар ма едік,
деп ойлаймын. Ұятырақ болса да айта кетейін, селтиген ғана бұрымы бар,
лақтай секіріп
жүретін, мөлдір қара көзді, аппақ болғандықтан Ақбота атанып кеткен бала
қызды мен
жанымдай жақсы көретін едім.
Мені Ақбота да теріс көрмейтін сияқтанатын. Кейде бір жақ ұртымнан шымшып
алады,
кейде темірдей тиетін қос жұдырықпен кеудемнен түйіп жібереді, кейде мұрнын
шүйіріп,
тілін көрсетеді де жалт беріп үйіне кіріп кетеді. Балалық шақта мұның бәрі
де достық
белгісіндей көрінеді. Ақботада жас ботаның ерке сипаты мен жас лақтың
ойнақы
мінездері бар. Бұл екеуі қыр баласының ең жақсы көретін серіктері.
Мен тезірек жиырмаға жетіп, Ақботаны айттыруға кісі жіберсем-ау деген де
арманым бар.
Оған жіберетін кісілерім де әзір... Қызыл бұрыштың бастығы Ажығали мұндай
жұмысқа
таптырмайтын адам. Осы өңірдің ескілі-жаңалы құда түсерінің бәрі соның
қолынан өтеді.
Қара елтірі бөркімен екі тізесін оңды-солды сабалап отырып, құда болмасты
құда қылып,
қосылмасты қосып шығарады. Екінші бір сенерім — кооператив бастығы. Ол
енді,
Лұқман әкімдей данышпан адам... Кәрі мен жас қосылып жатса, мұны ол адам
баласының,
әр кезде жастыққа, жаңара беруге ұмтылатын ұлы тілегіне апарып тірейді. Жас
жігіт
мосқалырақ әйелмен қосылса, оны ол адам баласының естиярлыққа ұмтылуына
апарып
тірейді. Екі жастың теңін тауып қосылуы — ол үшін Мың бір түн
ертегісіндей
шұбатылған бір хикаяға айналады.
Соған байланыстырып, өз басынан өткен бозбалалық әңгімелерін айтып
кеткенде, талай
таңға жетерлік мол қордың барлығы сезіледі. Ол бірталай ғасыр өмір сүріп,
талмай,
шаршамай ғашық бола берген үйлене берген адам сияқты. Оның әңгімелері бұл
маңайда
талай айтылған, жұрт құлағын мезі қылған әңгімелер болса да, тыңдаушы жұрт
біріне-бірі
қарап, жымиып қойып, тағы да тыңдай береді. Мал далада бағында, басқа көсіп
аз, ескі
мінездерге кешірімі көп жұрт тыңдай береді.
Осы екеуі тірі тұрғанда бұл өңірдегі құда түсер, қыз айттыру сияқты
жұмыстар сенімді
қолда. Көңілің кеткен жерің болса, бұл екі қол бүріп түседі. Бұл екеуіне
мен де сенулімін.
Сондықтан біреуінің екі күрең қасқа сиыры мен екі күрең қасқа торпағына,
енді бірінің
тарғыл ала сиыры мен қоңыр сиырына ерекше құрметпен қараймын. Кешке қарай
табынымды ауылға айдап әкелгенде, бұл екі үйдің сиырларын қораларына да
кіргізе
кетем... Менің алдымда тұрған ең қиын бел — тезірек жылжып жиырмаға жету.
Кейде мең бір күні ұйықтап қалып, таңертең жиырмадағы жігіт болып тұра
келсем деп те арман
етемін! Бұл ойым өрлей-өрлей барып, қиын бір қамалға барып тіреледі бір
күні Ақбота
жиырмадағы қыз болып тұра келсе қайтем. Онда аузымның аппақ болғаны емес
пе!
Маңдайымнан тер бұрқ ете түседі. Қайдағы жаман ой қайдан келе қалып едің,
күні бойы
қынжылам, Ақботаның ойына түсе көрме деп тілеймін.
Ақботадан мен үш жас үлкенмін. Жасы үлкендік істеп, бір-екі рет төмпештеп
алғаным да
бар. Артынан екеуміз бірге жыладық. Ол жылап үйіне кетті, мен жазадан
қорқып ауылдан
қашып кеттім. Ертеңіне қайта татуластық.
—
Ендігәрі тиемісің, маған, тиемісің, ә? — деп, Ақбота құлағымнан ұстап алып,
үйді
бір айналдырды да, қоя берді. Сонымен татулық қайта орнады.
Осыған қарағанда, Ақбота менен гөрі айлалырақ, тегі жиырмаға да менен бұрын
жетер-ау
деп, қатты қауіптенетін едім. Қалайда, ержету жайы еркек баладан гөрі қыз
балаға
оңайырақ көрінетін еді. Ол кезде он сегізге толсаң азаматсың дегенді
естіген емеспін.
Киіз кітаптан құлаққа сіңген нақыл — шыр етіп жерге түскеннен бастап
жиырмаға толсаң,
жігіт болғаның дейтін. Сондықтан жиырма жасқа Ақботадан бұрын жетейін деп
қалаға
қашып кеттім... Өмір жолы қалай бұраңдар, қайда апарар, ол жағы қараңғы
бастауын
қалаға қарай бастадым...
Бұл айтқаным қалжың ғой әшейін, қалаға қашқан себебім тіпті ол емес. Барлық
балалық
шағым лақтырған доптай домалап, көз ілестірмей өте шықты да, барлық кедей
баласының
маңдайы тірелетін бұдырға соғып бір-ақ тоқтады. Доп бір-екі ыршып көтерілді
де, енді
қайтып секіре алған жоқ... Менің ес білгенім де, маңдайым келіп неге
тірелгенін
ұғынғаным да өткен жазғытұры алдыма ауылдың барлық сиырын салып беріп:
—
Бір тайынша жоғалса, он жыл сарайға қамаймын!— дегенді естіген күнім еді.
Сол
күнді әлі ұмыта алған жоқпын, тегі ұмыта алмасам керек. Өйткені, ол жақсы
ма, жаман ба,
өмірге бірінші кездескен күнім сияқты. Әдейі әр түрліден жиналғандай,
тілерсегі
майысқан әр түсті арық сиырлар, ағашқа өрмелеген жүнді құртқа ұқсап, өзен
бойын өрлей,
шұбай жөнелді. Қасымда дымқос жерге айқын түскен таңертеңгі ұп-ұзын
көлеңкем тұр.
Көлеңкем де аумай өзіме ұқсап, өмірмен менің алғашқы кездесуіме таңдана
қарайтын
сияқты. Оның үстінде де менің шоқпытым, оның басында да жалба тымақ.
Әкемнен
қалған ескі шапан көлеңкеме де ұзынырақ сияқты. Оның, қолында да қисық
таяқ. Бірақ
көлеңке бойы менен анағұрлым сұңғақ, сондықтан сұлуырақ, сұлу болмағанмен
ажарлырақ көрінеді.
Әкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма алып өзенге қарай
беттегенде, мен де өзіме өзім үлкейген адамдай көрініп кеттім. Балалық
шақта үлкендерге
ұқсау деген о да бір кеудеңе паңдық беретін нәрсе. Әттең, тап осындай
дандайсып бара
жатқан кезіме қаракөк ат пен қарамұрт кездесе кетті де, жоғарыда
келтірілген он
жылдың жайын айтты... Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін
дегендей
қадағалап-шегелеп тұрып айтты. Сол-ақ мұң екен бар паңдығым сағымдай
сейіліп, көздің
жасы алқымға келіп тығылды. Кесім еститін күнәм қайсы? Еңбекке жұмсарда
жақсылық
емес, жамандық жағын баса ескерту керек пе екен? Ол жағын мен білмеймін.
Бірақ өксіп
жәбірленгенімді білем.
Жаман дос — көлеңке деп әлдекім дұрыс айтқан ғой деймін. Мен өксіп шылап
келе
жатсам, көлеңкем өзімді мазақтап, жеңімен көзін сүртеді. Мүмкін, мен де
соны істеген
болармын...
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді. —
Айдашымның орнын Қайрошым басты. Әлі-ақ қатарға қосылармыз! — деп, апам да
әркезде қуанып, мақтанып қояды. Мен де мұрнымды бір тартып, бұл мақтауды
отырғанымды сездіріп қоямын.
Бағып жүрген сиырларым күнде кешке аман-есен ауылға келеді. Есебінен
сиырлар да
жаңылмайды, мен де жаңылмаймын: тарғыл аласы он жеті, қызыл шұбары он үш,
қарасы
тоғыз, құбақаны бесеу деген секілді, түр-түрімен реттеліп қойылған...
Бірақ бақташы байымайды деп бекер айтты деймісің, бүгін бір бәле келіп
сап ете түсті:
қарамұрттың қасқа торпағы жоғалып кетті. Ұры алды ма, бөрі алды ма
білмеймін әйтеуір
жоқ болды. Сиырларымды түрі мен түсіне бөліп те санаймын, жалпы есебімен де
санаймын, біреуі еді. Жетпегенде қызыл көз бәленің, торпағы жетпейді. Бұл
бәле мен
таяғымды домбыра қылып, ыңылдап отырған да кездесті ме. Ақботаны айттыруға
кісі
жіберіп жатқанда кездесті ме, әйтеуір келістіріп кетті. Бұған дейін
қарамұрт айтқан он
жыл әшейін бір жәбір көрінсе, енді келіп мойныма асылып тұрғандай сезіле
бастады.
Басқа күні емес дәл бүгін қашып келе жатқанымның себебі осы болуы да
мүмкін...
Мүмкін менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол бұлғап жаңа
өмір жатқан
шығар. Мүмкін шарасы шайқалмаған ескі ауылдың ескі өміріне қанағат етпеген
бала ойы
осындай бір себепті бұрыннан іздеп жүрген шығар... О да мүмкін, бұ да
мүмкін...
Әйтеуір, қалаға қарай сызып келемін. Бақташыдан құтылған сиырлардың біразы
егінге
кіріп, біразы шабынға қарай аңдап барады. Қолға түсе қалсам, мұның арты да
жақсы бола
қояр ма екен деген ой келеді. Бақташы байы-майдыны сонда көретін болам
да...
Жайық өзенінің жар қабағына шығып артыма қарасам, біраз сиыр биік егінде
жүзіп жүр
екен. Жоқ, мұным жасамайды, егінді бастырмауым керек деп ойладым. Кейін
қарай қайта
жүгіріп келіп, егінде жүрген сиырларды өзенге қарай беттетіп жібердім де
қалаға қарай
қайта салдым.
Қалыңдығы тоқымдай, жамау үстіне жамау жапсырған шапанымды иықтан сыпырып
қолыма алып, бұ да әкеңнен қалған, галифе шалбардың аяғыма орала берген
балақтарын
ортан белінен бір жұлып тастап ем, шабысым да үдеп сала берді. Шапаныммен
жүргенде
жүні түспеген қоңыр торпақ деп балалар мазақтай беретін еді, енді сірә
қарны қампиған
қырықпа қара серкешке ұқсап қалдым ғой деймін. Жайықты өрлей, әр бұтаны
тасаланып,
алыстан ыңыранғаны естіліп жатқан Каспийге қарай құлап келемін. Теңіз
құшағына тез
кіруге асыққан Ақ Жайық төтелеу жерден жол салам деп жарын талай сабалапты
да,
шалқайып кейін бұрылыпты. Бұраңдаған Жайықпен бірге бұраңдап, қалбаңдап мен
де
келем, қалбалаңдап қасымнан қалмай көлеңкем де келеді.
Еңкейе бастаған ыстық күн құлақ шекеңді тесердей қадалады. Жүрегім
қабырғамды тесіп
жіберердей дүрсілдейді. Кейде өзімнің өжеттігім мен тәуекеліме масаттанып
та қоям.
Таныс дүниеден жат дүниеге, таныс ауылдан таныс емес қалаға қашу үшін де
едәуір ерлік
керек сияқтанады. Кейде алдымдағы қаланың, жат өмірінен қауіптеніп те
қоямын. Кім
біледі, кімге кездесем, не іздеп келдім деймін?
—
Мынау мұнда кетіп бара жатыр! Қашқын мұнда, мұнда! — деп қиқуласқан сары
маса да азан-қазан болып бұлттай төніп төбемде ойнап келеді. Қашып
кеткенімді ауыл
білмей қалған соң, қуғынға бұлар аттанғандай, ойбайға басып, булықтырып,
буып келеді.
Күн ұясына қона берген кезде екі көздің орнында сығырайған ғана екі сызық
қалғанын
сездім . Анда-санда арқама үймелеген сары масаны қағып қалсам, арқам
егіздің жон
терісіндей, жатпар-қатпар болып қалыңдап алыпты
Кешкі күн жалқау сырғып, теңіз толқынын алау-жалау өрттей жалтылдатып,
ұясына құлап
барады. Қаракөк Каспийдің бір сарынмен ғана дем алған ауыр ыңыранысы естіле
бастады.
Күн де батты, теңіз үстіне қорғасындай басқан ауыр бір қара тұман да
көтерілді. Қара
тұманның ауырлығынан теңіз беті қайысып, темен түсіп кеткендей сезіледі.
Қара тұманның әр жерінен жалғыз-жалғыз жарқыраған жұлдыздар көрінеді. Тұман
арқылы көрінгендіктен қызғылт тартқан кішкене жұлдыздар түнде жарқырайтын
қасқырдың көзін есіме салды. Мен қасқыр дегенді күндіз де көрген емеспін,
түнде де
көрген емеспін. Бірақ жаңағы бір ой сап ете түсті де, айналамның бәрі
қасқыр сияқтанып,
үрей антұрған кіре бастады. Күндіз әр бұтаны тасалана қашсам, енді бұта
біткеннен
ойқастап келем.
Шошынып ұшқан жапалақ жарқ ете түсті. Қанаттарының әрі көгілдірлеу, әрі
қызғылттау
жарқ етіп қалғаны есіме әлдеқайдан жын-шайтанды әкеп түсірді.
—
Оған молда өлгелі есіз далада жын-шайтан өріп жүретін болыпты ғой...
—
Түн болса-ақ молданың моласының басына жиналып алып ән салады екен...
—
Басқарма бір күні атының мықтылығынан-ақ құтылып кетіпті!—деп, үрейлене
сөйлеп отырғандарын ауылдың кемпірлерінен талай естігем.
Мен ол моланың қай жерде екенін де білмеймін. Әйтеуір, осы кең даланың бір
жерінде
болар деп жорамалдап келем. Олай болса, кездесіп қалуым да оп-оңай ғой...
Әлдене бұлаң
қаққандай болды. Даланы тастай беріп, өзенге қарай ағып келдім де биік
жардан қарғып,
суға түстім. Күшті ағыс мені жаңқадай дөңгелетіп іліп ала жөнелді. Шапаным
еріп
артымда қалқып келе жатыр да, құлақшыным қалқып алдымда кетіп барады. Әрең
дегенде
шаруамды жинап алып, Гурьевке қарай бетімді түзедім. Жайық ағызып қара
апаратынын
жақсы білетінмін. Өзен бойында өзінен жол болмайды, көзіңді жұмып алсаң
да, қаладан
шығарады деп, Айдаш та талай айтқан.
Ізімнен айрылғандай сары масалар да қалды. Қасқыр жын-шайтан от пен судан
өлердей
қорқады ғой... Енді олардың бәріне де ернімді шығарып келем. Шапанымды
салып алып,
құлақшынымды басыма киіп құлашымды жайып жіберіп, рахат бір күйде сырғи
бердім.
Кәрі Капийдің теңселіп, жардан биік толқындары тұрып, долданып жатқан бір
кезі болу
керек. ыңырану естіледі. Алыстан жымың қағып шақыра беретін қала оттарына
да
жақындап келем біресе ауыр күрсінгендей, біресе жалқау есінегендей болады.
Мана теңіз
үстінде көтерілген ауыр қара тұман енді көрінбей кетті.
Тегі, теңізге батып кеткен шығарсың,— деп ойладым. Өйткені, үлкен бір
қорқынышым
сол ауыр сезілген қараңғылық еді.
Жалпақ өзенді белінен бастыра салған ұзын көпірге таянғанда, жылжып жағаға
жақындап,
әрең деп қырға шықтым. Үлкен қала ұйқыда. Алыстан балықшы кемесінің анда-
санда
салған айғайы келеді. Ауыл түн болса-ақ түгелімен ұйықтайтын еді. Қала олай
емес
сияқты. Әр жерден зіркілдеген үндер келеді. Ағаш кескен ара даусы
естілгендей болады.
Қала оттарының түгел сенбегендігі де түгел ұйықтамайтынын айтып тұрғандай.
Қалаға кіріп, қатар-қатар тізілген кеп тақтай дүкендердің оңашарақ тұрған
біреуінің
жанына келдім де, жып-жылы жерге құлай кеттім. Жұмсақ құм өзінен-өзі
үгітіліп,
жанбасқа жайлы төсек бола кетті. —
О, қасқаңның жатысын-ай!..— деп, тап өзіме ұқсаған екі бала мені аяқтарымен
бүйірге түртіп тұрғандарын бір аңдағандай болып ем, көзімді ашуға дәрменім
жетпеді.
Аржағын білмеймін, тас болып қатып қалсам керек...
2
—
Зытып келеді екем, зытып келеді екем... Қуғыншы мені қуып келеді екен қуып
келеді екен... Менің қуғыншым сары маса ғой, буып келеді екен буып келеді
екен...
Батыр түсінде жау көреді, балықшы түсінде ау көреді дегендей, мен түсімде
қашып келе
жатқанымды көрдім. Алдымда тап өзіме ұқсаған тағы бір бала кетіп барады.
Мен оны
егізімнің сыңары, бір туып, бірге өлерім шығар деп келе жатсам, ол мені
мазақтап қашып
барады екен. Бір уақытта қарсы тура қалып:
—
Қашқын, қашқын,— деді ол маған.
Мен оны бас салып ұстап алдым да, құлақшекеңнің тұсы осы болар деп,
жұдырықпен кеп
қойып жібердім. О да мені қойып жібергенде кеңсірігім жарылып кетті ме екен
деп ем,
аман екен әйтеуір... Түшкіріп те жібердім, оянып та кеттім. Екі көз, құлақ-
мұрныма
үймелеп алып, той жасап жатқан базардың қалың қара шыбындары екен. Бет-
аузымды
еркін иемденіп алыпты да, сайрандай беріпті.
—
Кет-ей! Мына бір пәлеге қайдан душар болған! — деді дүкенші, тақтай дүкенін
ашып жатып, оның не айтқанын мен сөзінен емес, жиіркене шыққан үнінен
аңғардым-ау
деймін.
Жатқан жерім базар маңы болу керек, айналам балық сасиды. Күн дүниеге ұяла
қарағандай, болмаса, бүгін шекеңнен өтпеймін деп, алдаусыратып келе
жатқандай,
көкжиектен жаңа ғана ажырап, енді үйлердің төбесіне қарай иек арта бастаған
екен.
Жалпақ жатқан Ақ Жайық есінегендей ғана леп береді. Жоғарғы жағы көк
қорғасындай
ауыр толқиды да, теңізге құлар саға жағы күнге шағылысып, жалпақ күміс
айнадай
жарқырайды. Таңертеңгі ұялшақ күн сол айнаға енді ғана қарана
бастағандай... Сары дала
сағымданып, кейде терең көлге ұқсап кетіп, кейде қырқасына көгілдір түтін
будақтаған
аласа-аласа төбелерді кез алдыңа әкеледі. Күн көзінің алтын кірпіктері
аласа үйлерден
асып, биік үйлердің терезелерін шам жаққандай жарқырата бастады. Таңертеңгі
салқын
самал ашық алаңдардан етек-жеңін жинап алып, көлеңкелі жерлерде ғана қалып
барады.
Meн қасына келіп түнеп шыққан тақтай дүкен базар шенінде тұр екен. Балық
исі мұрныма
келген соң, қарным да ашып қоя берді. Кеше зыр қағып келген екі аяғым гиді
екі ағаш
таяққа ұсап серейіп қалыпты, бастырар емес. Сүйретіле басып, дүкеншінің
қасына
жақындап, орысша дұрыс білемін-ау деген жалғыз ауыз сөзімді айттым:
—
Іздрәсти...— дедім, ең әдепті үнмен. Ол маған: Пошел!— деп жауап қайтарды.
Мен
түсінбейтін тағы бірнеше сөз қосты. Кескініне қараймын да, онша жақсы
қайтып тұрған
жоқсың-ау, деп ойлаймын.
—
Сен маған пошел деме! Неге пошел дейсің? Мен ит емес, адам баласымын!—дедім
қазақша.
Қазақшаны ол да едәуір біледі екен:
—
Meн саған кет айтады! — деді. Ең болмаса, ұғынысып ұрысатыныма көзім
жеткесін, ерленіп кеттім білем. Сен маған кет деме, жолдас, өзім де
кетем... Әуелі су бер содан соң нан бер... Содан кейін
жетім балалар оқитын жер қайсы соңы көрсетіп жібер!—дедім.
Екеуіміздің көзіміз енді ғана кездесті. Дүкенші қазақ та емес, орыс та емес
мен білмейтін
бір ұлттың адамы болу керек орысшасы да оңып тұрған жоқ сияқты, қазақшасы
да сынған
доңғалақтай әрең-әрең оралымға келеді.
Көзіне қарадым да менің жалынышты сөздерімді түсінгенін де таныдым.
—
Су әне жатыр!—деді ол, жүнді саусақтарымен өзенді нұсқап.
Өзеннің қасында тұрып су сұрағаныма өзім де ұялып қалдым. Шынында да
өзеннің
қасында тұрып, әлдекім су сұрау деген ұят болу керек. Мен ұялғаннан ыржидым-
ау
деймін. Ыржисаң, бейнесі кеткен бет-ауыздың қандай сәні келетіні белгілі,
дүкенші
тьфу! деп, жерге бір түкірді де:
-
Құдайдың берген мордасы-ай, ә!.. Құдайдың өзі де талғау жоқ, таңдау жоқ
жарата
береді екен-ау!— деді, таңдайын қағып, басын шайқап. Орысша мен қазақшаны
ортасынан сындырып, өз еркімен жалғастырып айтқан бұл Сөздерді мен де
қынжыла
мазақтағанда ғана шығатын үн дыбысынан аңғардым.
Дүкеншінің өз мордасы да келісіп тұрған жоқ. Шын кекесінге кетіссек, мен
де біраз
нәрсені тауып айта алатынмын. Шіріген картоптай сабалақ тарғыл мұрынды,
жәйін ауыз,
маңдайы екі-ақ елі, екі білегі жүн-жүн... Ағы мен қарасы қай жерде қосылып,
қай тұстан
айрылатыны байқалмайтын шұңғыл қара көзді. Сақалының әрбір талы айғырдың
қылындай болу керек, қырған жалпақ иегі қап-қара қаракөк екен. Бетінде
осынша суреті
бар адам әр түрлі теңеуге келе береді ғой. Бірақ мен бұл жағына баспадым.
Ол менің
түрімді тағы да мазақтаса, менің қайтарар жауабым да әзірленіп қалды. Әлі
еш нәрсе сата
қоймаған дүкенші ашулы болу керек, енді о да мазақтаған жоқ. Менің жауабым
да күні
бүгінге дейін ішімде кетіп бара жатыр...
Дүкенші артына бұрылып, ағаш шелек толы қызыл уылдырықты көтеріп ала беріп:
—
Сең кет! —деді тағы да.
—
Жоқ, сен кет деме маған. Сырты сопы молдадан іші таза қара қазақ артық
деген...
Сен менімен жылы сөйлес... Сенің де құдайың бар шығар!—дедім. Мұным оған
ұнағандай
болды. Қылқылдап тұрып нан сұрап алдым:
—
Бер енді... Байыған соң екі есе қылып қайтарам. Бер!—деп қадала бергесін ол
да
шыдамады. Оның үстіне, осы күнге дейін есімнен шықпайтын саудагер салтын
айтты:
—
Мен әлі түк сатқаным жоқ. Сауда басталмай садақа берілмейді. Шын сұраншы
болсаң, мұны неге білмейсің?—деп, мені бір ұялтып тастағысы келіп еді, мен
онысынан
ұялғаным жоқ. Өйткені, мен оны білгім де келіп тұрған жоқ еді.
—
Одан да қалтаң бар ма өзіңнің, қалтаңа қолыңды салып, ақша алып берген бол,
тым
болмаса!—деді дүкенші маған жылырақ сөйлеп.— Қалтаң бар ма өзіңнің?
—
Е, қалтам бар,— дедім, асық салатын қалтам есіме түсіп.
—
Сал қолыңды қалтаңа... Сол жағыңа емес, оң жақ қалтаңа, надан!..
Дүкеншінің дәл ойы неменеге апарып соғарын онша аңғара алмасам да айтқанын
орындап, қолымды оң қалтама салдым.
—
Ал ақшаңды шығар! Суыр қолыңды. Әкел бері!— деді ол.
—
Ақшам жоқ...— дедім мең қолымды суырып, түк жоқ алақанымды жайып.
—
Апыр-ай, не деген кеще едің!— дегендей, үлкен бір қынжылыстан бастады да,
дүкеншім маған төніңкіреп келіп:—әдейі ақша берген бол дедім ғой саған! Сал
қолыңды
қалтаңа! Ашпа алақаныңды! Бер маған жүз сомды!—деді.
Менің қолымды қалтама да өзі салды, жұмырығымды да өзі жұмды. Содан кейін
алақанымды да өзі ашып, құлқыны құрып тұрған жүз теңгені де өзі алды...
Жүндес жуан
саусақтары жып-жып етіп, маған артығын да қайырып берген болды.
Содан кейін бір тілім нанға пышақтың ұшымен ғана бір сипап қызыл уылдырық
жағып,
маған ұсынды да:
Бүйте берсең, босқа өлесің! — деді. Мен өлгім келмейтінін айттым...
Ескі Гурьевтің кедір-бұдыр, қисық көшелерімен базар халқы ағылып келеді.
Айран, сүт,
жұмыртқа, нан сататын әйелдер ұзын тақтайлардың өн бойын ерлей тізіле қалып
,
қонақтайтын тауыққа ұсап, қыт-қыттай бастады нанды шайнай жүріп, әр
әйелдің, көзіне
қадалып ананы-мынаны дәме етіп едім, еш қайсысының бүйрегі бүлк ете қойған
жоқ.
Анда-санда көзінің қырын маған бір тастап қойып, тақтай дүкеннің алдында
манағы
дүкенші де жүр. Қара ала әтештей кердең басқанмен әлі еш нәрсе сата
қоймағандықтан
оның жүзіне де әлі рең кірген жоқ. Менің жүз теңгем әлі ырыс әкеле қойған
жоқ-ау
деймін. Базарда алушыдан гөрі сатушы көп сияқты. Сондықтан еш нәрсе сата
алмай
тұрған әйелдердің жүздері де жылынар емес. Оларға мен де алақанымды жайғым
келмеді.
Базар қабағын ұнатпай, өзенге қарай жөнеле беріп ем:
—
Ей, балам, ей, жетім бала... Бері кел! —деген дауыс естідім.
Жалт қарасам, базар шетінде айран сатып отырған қарт әйел маған қолын
бұлғап отыр
екен. Мен қасына жеткенде күбі шелектің бетін ашып, маған тостағанға айран
құя
бастады. Бейне өз шешемнің отырысы, бейне өз шешемнің айран құйысы, бейне
өз
шешемнің аяныштығы... Есіме шешем де түсіп кетті, үйге қайтқым келді.
—
Мә, іше ғой, байғұс бала,— деді, кемпір маған айран құйған аяғын ұсынып
жатып.
Бар буыным босап, аяқты әрең қолыма алдым.
—
Борашты көріп жүретін шығарсың? — деді қарт әйел, ерекше бір аналық жылы
дауыспен.
—
Көріп жүрем, әже...— дей бергенімде, мұрным лайықсыз бір қорс етіп қалды
да,
көзім де көлдетіп жүре берді. Айранды жұтып жатырмын, қыңсылап жылап та
тұрмын.
Өмірде айран ішіп тұрып жылағандағы дауысымды естігенім осы еді, әлем-
тапырық екен.
—
Ей, байғұс бала-ай... Не боласыңдар бүйтіп жүріп...— деп, кемпір маған
ренжуден
бастады да,—өгей шешенің аты өгей шеше де..- Әйтпесе, Бораш қаңғып кетер
бала ма
еді...— деп өзі де көзін сүртті.— Әкеге бәрібір, қатынның аты — қатың
балаға туған
шешедей қайдан болсын! — деп, онсыз да ауырып тұрған жанымды тағы бір жанап
өтті.
—
Аяғы жазылды ма, өзінің? —деді бір кезде.
—
Жазылғалы,— дедім, кемпірдің ыңғайына қарай көшіп. Тап осы жерде аяғыш
кемпірдің көңілі нені қалап тұрса, соған орай бір түнге жетерлік жақсы
әңгіме тауып айтуға да әзір едім. Бораштың аяғын он бес рет сындырып,
жиырма рет есебін тауып
жазып алатын ойым бар... Кім екенін танымайтын баланың бір дерегі қолыма
ілексе,
көсілтейін деп тұрмын өтірікті...
—
Бүгін көрсең, екеуің тағы бір айналып соғыңдар. Қара әжең айтты десең,
біледі...
Енді ұрыспаймын деп айтты де!..— деді мейрімді кемпір, жұмсақ қолымен
басымнан
сипап.
—
Келейік, әже, келейік,— деп, мен де теріс айналдым. Көңіліңді қалдырған
адамның
да, көңіліңді босатқан адамның да қасында ұзақ тұра алмайды екенсің.
Кемпірдің
басымнан сипаған қолын ақырын ғана өзіне қарай сырғыттым да, жүйе-жүйемді
босатқан
мол мейірімнен қаша жөнелдім.
Базар шетіндегі шаштараздың қасынан өте бергенімде, есігіне жапсырған
айнасына кезім
түсіп кетіп еді, бет-аузым шын-ақ астан-кестен екен. Туғалы жуынбаған
адамдай қарала,
торала бетімді жұдырықпен уқалап айғыз-айғыз етіппін. Көз деген бір қос
томпақтың
үстіңгі жағы маса талағаннан көлт-көлт етіп тұр. Тыриған арық мойынның әр
жеріндегі
шұңқырына қақ тұрып қалғандай. Көзімді ежірей-тіңкіреп ашайын десем, бет
пернем одан
жаман бұзыла түседі.
—
Қайда жүріп масқара болғансың? — дегендей, айнадан бір сұмпайы бала маған
қарайды.
—
Ей, сен — мен емес, өзің шығарсың, оңбаған бала!— дегендей, өзімді-өзім
әрең
танып, мен де қалшиып тұрмын. Шынында айнадан көрген өз суретіме ұқсағым
келмейді.
Бетің қисық болса, айнаға өкпелеме дегенді білетінмін. Бірақ осы айнаның
өзі де қисық
шығар дегім келді. Айнаның қасында менен басқа бала жоқ болып шықты. Ал,
мен өз
суретімді суға түсіп жүргенде талай көргенім бар, мына сұмпайыға ілуде бір
мүшем
ұқсамаса керек еді. Тап мынадай болған түрімді бұрынды-соңды ұшыратқан
емеспін.
Осы ренжумен айна қасынан кете алмай тұрғанда ту сыртымнан бақташының
бишігі сарт
ете түскендей болды. Жалт қарасам, майлап тарағандай, бар шашы басына
жабысып
қалған, кебеже қарын шаш алғыш шебер үлкен ақ шүберекті менің басыма
әкеліп, сілкіп
тұр екен. Қара шаштар, жирен аралас сары шаштар төбемнен сырғып төмен түсіп
жатыр.
Байқаймын, шаш алғыш шебер жас бала жазасыз қорлай алатынына рақаттанып
тұрған
сияқты. Қаз-қатар орнатқан алтын тістерін жарқыратып, күлімдеп тұр.
Бұл маған кет! дегені болар деп, айнадан бұрыла беріп ем, басым кебеже
қарынның ең
биік деңгейіне келіп қалған екен дәл кіндік тұсынан нұқып кеп қалдым да ата
жөнелдім.
Кебеже қарын гүмп етіп қалды. Басымның сондай бір өнері де болатын еді,
қорлау үстінде
көзі келіп қалған соң тартына алмай қалдым-ау деймін.
Сол бетімен сырғып кеп Ақ Жайыққа күмп бердім де, май балшықпен бет-
аузымды, үсті-
басымды ысқылай баста қалған дене түгел қышынып, құтырынып тұр екен он
саусақты
салдым келіп орай-орай...
—
Түнде өліп жатқан бала сен бе едің, әй? — дегенге артыма қарасам, бір
ересек, бір
кішірек ақсақ бала өзен жағасына жақындай берген екен. Біреуі ашаң, сұңғақ
денелі,
үстінде шолақ шалбардан басқа еш нәрсе жоқ. Күнге күйін күрең тартқан
дененің бұлшық
еттері иіріліп-иіріліп қояды. Енді біреуі менімен тұстас болу керек, ақшылт
денелі, арық,
бір аяғын ақсай басып келеді.
—
Мен әлі өліп көрген жоқпын! —дедім, тайынғым келмей. Жалғыздық жасқаншақ та
етеді, жау жүрек те етеді. Мен жасқанбауға бел байладым. Аяғыма білінген
бір қатты
нәрсені суырып алып едім, түйенің қабырғасы екен. Қабырғаны оңтайлап қолыма
алдым
да, ана екеуінің жабыла кетуін күттім. Әдетте таныс емес балалардың алғашқы
кездесулері азды-көпті жанжалсыз, бірлі-жарымды жұдырықсыз өте қоймайтын.
—
О!.. Сабаздың өзі екен! — деді ересек бала, менің кескін-келбетіме көңілі
толып
кеткендей. Мен ожырая қарап
тұрған бойым үндемедім. Ойымда киімімді ала қаша ма деген қауіп те туа
бастады.
Бірақ менің ойлағаным болған жоқ. Екі бала менің шапанымның қасына барып,
өз
киімдерін де сыпыра бастады. Ересек бала билегендей бір қозғалыспен көз
ілестірмей
шолақ шалбарды сырғытып жерге түсірді де, содан кейін ерекше бір достықпен
кішірек
баланы шешіндірді. Ақсақ бала ересектің көзіне дәрменсіз жаутаңдап, жалыныш
көзімен
қарайтын сияқты.
Өзен жағасы аздаған жарлау еді, ересек бала ақсақ баланы суға дейін көтеріп
әкелді.
Анау ағасы, мынау інісі екен...— деген ойдың келуі-ақ мұң екен Айдаш
есіме түсіп
кетіп, жалғызсырай бастадым. Иегім кемсеңдеп, бет-аузым бұзыла бастады.
Ересек бала
әуелі ақсақ баланы судың жағасына әкеліп қойды да, қарғып қырға қайта
шығып, қыр
басында жатқан барлық, шоқпытты аяғымен лақтырып жағаға түсірді. Содан соң,
кішірек
баланы тағы көтеріп алып суға беттеді...
3
Ересек бала ақсақ баланы ап менің қасыма әкеліп, ақырын ғана суға түсірді
де маған
қарап:
—
Өй, өзіңді қасқыр талаған ба?— деді.
Мен ұялыңқырай тұрып жайымды айттым. Ауылда жүргенде кім ескерген денем
борана
жүріп кеткендей екен.
—
Қышып барады ғой, сірә?
—
Қышиды... Жаурын ортама қолым жетпейді.
Кішірек бала өңі кетіп, бозарған қолын менің, иығыма салып:
—
Қасиын ба? —деді.
—
Қасы...
—
Кел, Бораш, ендігәрі қышымастай етіп берейік! — деп ересек бала менің арқа-
басымды құммен ысқылай бастады. Әлсіз қолдарымен кішкене бала да қасыған
болады.
Оның қолы тиген жер қыши түседі.
—
Мұның бәрі тазалық жоқтықтан... Кірден! — деп қояды ересек бала.
Менің ол өсиетті ұғынар жайым жоқ.
—
Мына жерімді, мына жерімді,— деп, тоқыма қораға сүйкенген торпаққа ұсап, о
жер, бұ жерімді тоса берем.
—
Атың кім? —деді ересек бала.
—
Қайырғали... Өзіңнің атың кім?
—
Шеген... Мынаның аты Бораш... Мұны Боря дейтін боласың. Менің атым онша
бұрмалауға келмейді, Шеген аға дерсің. Мен екеуіңнен де үлкенмін. Әкем
байғұс баласын
еркелете алмайтынын білген ғой сорлы, Шеген дей салыпты...
Шеген менің атымды Қайырғали, Қайрош, Қайрушке деп, орысша-қазақша оңды-
солды
бұрмалап көрді де:
—
Атың ат емес екен... Сендей жеке батырға түк лайығы жоқ... Бүгіннен бастап
Костя
боласың! Оған молдадан көргенім бар, қазір дұрыстап атыңды қойып берем! —
деп, екі
қолын құлағына апарып:
—
Бүгіннен бастап сенің атың: Костя! Костя! Костя!— деді үш рет құлағыма
айғайлап.
—
Апам ұрсып жүрсе қайтем?—дедім Шегенге қарап.
—
Апаң қайда еді?
Апам Қайрақтыда.
—
Сен немене, Қайрақтыңа қайта қайтпақпысың? — деп, Шеген менің үсті-басымды
қайыстай илеп жатқан қолдарын дереу тартып алды. Бораш та қасуын тоқтатты.
—
Жоқ...— дедім, жаңа қосылған үйірімнен айрылғым келмей. Шеген қолын арқама
қайта салды... Сол күннен бастап күні бүгінге дейін менің атым Костя,
Константин болып
кетті. Атымды өзгерткенде Шегеннің берген мықты бір медеуі:
—
Атыңды бұзып қойған молда ғой сенің! Ол саған не жақсылық тіледі дейсің!
Енді
міне, туысыңа лайық Костя боласың! —деді.
—
Туысым, сондай-ақ бір дәстүрлеуге лайық болып тұрса, бола-ақ қойсын! — деп
ойладым да, мен де көндім. Бораш бір аққұба ғана, қағілез, қыз мінезді бала
екен. Көздері
де жаңа туған бұзаудың көзіндей бар дүниеге таңдана қарайтын сияқты. Қуануы
да,
ренжіп қалуы да оп-оңай. Мөлдір қара кезінен көңілінің түбі көрініп
тұрғандай. Бұл,
шынында да, егей шешенің отын-суына пысықтық жасай алмаған соң, оңай ғана
тентіретіп жіберген бала болу керек. Манағы Кел, Бораш дегеннен бастап
менің
арқамды әлі тырналаған болып тұр. Қолы батпайды, сипап тұрғандай ғана
білінеді. Ол
жаратылысында ауыр еңбекке арналмай жаралған бала сияқты. Жүзінде естен бір
шықпайтын, жүрегіне мәңгі байланып қалған ауыр бір күрсініс бар. Ол
күрсініс езу
тартқанда да түгел жойылып кете алмайды.
Өз әліме қарамай, Борашты аяп кетіп, мен оған:
Қара әжең келіп кетсін,— деді... ұрыспаймын деді...— дедім.
Бораш әpeң, ғана езу тартқандай болып еді, көзінің түбінде қуаныш ұшқыны
бір ғана
жылт ете түскендей болды да қайта сөнді. Тез ешті, із қалдырмай өшті.
Жанары жарқырап
бір қалған әдемі қара кездеріне қайтадан күрсініс кірді.
—
Ой, өзің бір құдайдың еркесі екесің, ғой! —деп, Шеген мені жаурын ортадан
шапалақпен шарт еткізді де, өзі де күліп жіберді. Үнсіз ғана Бораш та
жымиды.
—
Судың сорып алмайтын ауруы жоқ... Көзің де ашылайын деді. Тап бір көзін
жаңа
ашып келе жатқан сұр күшік сияқтысың. Бір жұмадан кейін бөрі алатын
көкжалдай
боласың. Бір ай еткен соң көкжал бөрінің өзі боласың! Ендігі қалғанын
дүниенің жалғыз
шамшырағы күнге емдетеміз. Ал, кеттік! — деп, Шеген Борашты арқалап алды
да, судан
шыға бастады. Бораштың арқасына мен де барып жармастым. Шеген екеумізді де
көтеріп,
жағаға алып шықты. Әуелі ақсия күліп, тулап қалып, мені суға қайта ырғытып
жіберді де,
Борашты ақырын ғана жерге қойды. Басым құмға кіріп кетсе де, мен де қыңқ
еткенім жоқ.
Қаны шығып тұрған қарала сирақты Шеген енді ғана көріп:
—
Ойбай-ау, бар бәлең аяғыңда екен ғой!—деп, енді менің аяқтарымды құммен
ысқылай бастады.
Жайықтың таңертеңгі түюлі қабағы түгел жадырап, төсін күнге тұтас тосып,
күлімдеп
жатқандай сезіледі. Таңертеңгі қатты толқындар өзен түбінің лайын қопарып
жатқандай
еді, енді толқын баяулап, жағаның қызғылт құмын меруерттей жуып жатыр.
Өзеннің екі
беті де балықтай шолпылдаған бала. Әріректе ақ шағаладай шуласып әйелдер де
суға
түсіп жатыр. Ыстықтаған иттер де өзенге келіп түсе бастады. Таңертең
тұнжырап көрінген
қоңырқай қаланың ажары кіріп, еңбек үндері біріне-бірі қосылып, үлкен бір
гүрсіл-
дүрсілге айналыпты. Кеше менің теңіз демалысы дегенім, бүгін қала демалысы
сияқтанады.
—
Енді қарын қамын ойлалық. Мына қарында түк жоқ,— деп, Шеген қабысқан
қарнын қағып-қағып қойды. Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай
иірілетін,
күнге күйген тобылғы-торы екен. Қақпақ жаурынды, қыздай қыпша бел, кеудесі
шалқақ
біткен бәйге атындай жарау, ете оңтайлы бала екен. Келте мұрын, азғана аузы
үлкенірек,
қоңыр көздеу болғанмен маған ол өте сымбатты көрінді. Табаны жалпақ та,
тайпақ та
емес, аяғының үсті биік, бар денесі шақпақтай. Әлде ақсиған тістері ме,
әлде ақкөңілділігі
ме, әлде қабағына қақ тұрмайтын ойнақылығы ма, әйтеуір Шеген мені біржола
тартып
әкетті. Бір көргеннен-ақ мен де Шеген болғым келді. Шеген сақылдап қатты
күледі.
Өмірдің, ащы-тұщы, қайғы-қуаныш дегендері ойына да кіріп шықпайтын сияқты.
Тегі,
оның сүйері — уайымсыз еркіндік, өз ойланғанына өз күшімен жету болу керек.
Шеген менің аяғымдағы толып жатқан жара мен жарықтарын көріп, басын шайқады
да:
—
Уай, мынауың болмайды,— деді, түсінемісің дегендей көзіме қадала қарап.— Ең
алдымен адамға бас керек. Онсыз өмір Оған молданың көрінен де қараңғы
болады. Онсыз
өмір құраннан жаман, түсіне алмайсың. Екінші, бізге аяқ керек. Қашсаң —
құтылатын бол,
қусаң жететін бол. Керек боп қалса, құстай ұшатын бол! Мынадай табан бола
ма екен
қырық тесік! Аяғыңның қалпы бітімі жаман болмағанмен қазіргі хәлі
қанағаттанарлық
емес деп танимын... Жата тұр құмның үстінде. Мен қазір келем,— деп, Шеген
қалаға
қарай жүгіріп кетті.
—
Дәрі әкеледі. Екі күнде жазып береді! —деді Бораш, ұзай берген Шегенге риза
көзбен қарап. Жүзіндегі күрсініс осы арада ғана түгел бір жойылып кетті.
—
Сен қалай ақсадың? —дедім Борашқа, іскен оң, тізесіне қолымды апарып.
Әй апам қораның төбесінен құлатып жіберді.
Әй апасы өгей шешесі екенін түсіндім де, одан арғыны қазбалағаным жоқ.
Бораш
шорланып бітіп келе жатқан оң тізесін сипалай отырып:
—
Соқаның үстіне құлап түстім... Шеген ағам жазды ғой әйтеуір... Енді бір
айда
жүгіруге жарайсың дейді... Балық майынан жазылды. Тіпті жазылып қалып еді,
әнеугүні дегдом ұстап ала жаздап, содан қашқанда тағы бүлдіріп алдым,—
деді. Бұл жолы өзінің
қашып құтылғанына мақтанатындай жымиып та қойды.
—
Мен де керемет жүйрікпін! — дедім, мақтанғым келіп кетіп.
—
Ойбой... Шегендей емес шығарсың!.. Шеген қайда, ол!.. Ол ағып бара жатқан
машинаны қуып жетіп, асылып кете береді! Біреу көріп қалса, қарғып түсіп,
кете беруі де
түк емес. Ол әшейін желаяқ! — деді Бораш, масаттана сөйлеп.
—
Е, сен қалай қаштың, дегдом қуғанда?
—
Шеген мені көпірдің үстінен өзенге тастап жіберді де судан басыңды ғана
шығарып, шомылған балалардың ішінде отыра бер басқа баланың басынан сенің
басың
кем емес тани алмайды деп, өзі көпірдің, үстімен тартып отырды...
Шеген неліктен үйінен қашып кеткен?
—
Үйінен емес. Оған молдадан қашып кетіпті. Үш жұма бойы арабша оқып, әліп-ки-
күсін-ән деген бірдемеге түсіне алмапты да мұныңыз немене өзі, мен
түсінбейтін нәрсені
оқығым келмейді деген екен. Оған молда он шыбық сынғанша дүре соғыпты.
Оның үйі
жоқ, жездесінің қолында жүреді екен— деді Бораш, еріксіз күрсініп. Сол
кезде:
—
Иә! Әуп! — деп, биік жардан бір-ақ секіріп, Шеген де қасымызға келіп түсті.
Шеген мен Бораш екеуі үсті-басыма қарала, торала етіп йод жағып, оның
үстінен сарғыш
бір май жағып, ұзын ақ шүберекпен бинттеп тастады. Маған олардың емдегені
емес,
екеуі бірдей асты-үстіме түсіп, достық көрсеткендері қатты ұнады.
—
Бір жұмада табаның әмірқан етіктің ұлтанындай жылтырайтын болады,— дейді
Бораш.
—
Жоқ, Оған молданың мәсісінің ұлтанындай жылтырайды! — деп, Шеген сақылдап
күледі. Әмірқан етік дегені немене, Оған молданың мәсісінің табаны қандай
екен менің
онда жұмысым да жоқ, әйтеуір табанымның солқылдағаны басыла бастағанын
сезем.
—
Сен әлі тоқтай тұр, Костя! Тозған ескі теріңді түгел сыпырып тастап ,
тесігі жоқ,
теңбілі жоқ, жаңа тері жасап берем. Теңіздің ит балығындай, я болмаса,
құндыздай
жылтылдайтын боласың! — дейді Шегең менің бар арманым ит балық болудай-
ақ...
Бірақ мен Шегеннің ешбір сөзіне қарсылық айта алмайтын халге жеткенімді де
сезем.
Екі ақсақ, бір желаяқ — үш боздақ, енді базарға қарай бет алдық.
—
Құдай тағала қарын қамы дегенді жаратпаса да болады екен... Амал қайсы...
Кейде
өнеріңді соған да жұмсайсың! — деді Шеген.
—
Зәурешті айтайын ба, Айнамкөзді айтайын ба? —деді Бораш, базар шеті
көріне
берген кезде. Шеген басын шайқап:
—
Костя білмейді ғой. Қоя тұр. Әдемі әндерді кез келген күнге қор қыла
береміз бе?
— деді.
Балаға білмейсің дегеннен ауыр тиетін сөз болар ма, мен дереу:
—
Неге білмейін! Зәурешті зарлатып жіберемін,— дедім
—
Жоқ, білмейсің. Борашқа қосылып айту үшін бір жеті үйренуің керек. Мұның
даусына бүкіл қала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ
ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ
РОМАН
БІРІНШІ БӨЛІМ
—
Әуелі келісіп алайық:
сіз еш нәрсені жасырмаңыз,
мен еш нәрсе қоспайын.
—
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз,
мен еш нәрсені жасырмайын...
Уәдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным—
қашып
келемін, артыма қарай беретінім— қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ сілеуселер баяу
теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізе сипайды да, кейде инесін қадап алады.
Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып
қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тәлтиіп, бауырыңа кіpiп
барады. Бар
ыстық менің қойныма тығылғандай айдай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж
қайқайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық.
Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды.
Жердің
жарығы мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп,
қоңыр
шегірткелер ғана ысқырып ән салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, әр
жерде
қазықтай қадалған бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды
айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты.
Бала да
болсам бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң әр сайдың бойын өрлей
салған
аз ғана егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. Әліпті таяқ деп білмейсің Деп, ауылдың балалары
мазақтай беретін
еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал осы ауылдың сиырын енді
сен
бағасың!—деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп
қалаға кетті.
Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, әлде осы екеуінің
мағынасы
біреу-ақ па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы колхоз боламыз деп, сирегірек, шалқая
отыратын
жағы болмаймыз деп, күн ара көрісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім
өзіме де шала-
бұлдыр, әйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан
үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан Алтай дей салған өзіміздің кәрі
төбет
мені сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып
қайтады. Үйге
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде
естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен! деп, ұрысқандай да
мінез
көрсетеді.
Сол естияр азаматыңыз бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке
қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің, таяғына айырбастау да
бар...
Одан аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған
сияқты.
Дәл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың
бір табын
сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, басқарма маған
мына бір
сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
—
Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
Әр ауылдың өз Адырақпайы бар деген секілді, біздің ауылдың ендігі
Адырақпайы
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай
сапты
дырау қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай
едірейген
қара мұрты сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кәр төгіп кетіп еді. Шынында
қарамұрт әлі
басқарма да емес. Бай жоқ — баранчук қайдан болсын! дегендей, колхоз әлі
құрылған
жоқ, қарамұрт қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма
болу түгіл,
оп-оңай алына қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып
қайтты да,
дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
—
Өзім барып қайттым! Бәрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
Қайрақты деген ауыл жоқ дүниеде! Қайрақты деген колхоз
боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұрған жұрттың не жауап
қайтарғанын тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай
тартты.
—
Өзім барып қайттым деп, ортадан сайлап жібергендей-ақ оттауын қарашы!
—
Жетпей тұрған жеріміз осының ризалығы болғаны ғой, сірә! - деп, еркектер
ызадан
жарылғалы тұрса:
—
Осының-ақ қожалығы бітпеді-ау! — деп, әйелдер бұрқырап жүр.
Дегенмен қарамұрт өлермен адам. Қайдағы қиынға сынадай қыстырылып, ауыл
атынан
араласып, ылғи көзге түсіп жүреді. Кейбіреулер сеніп қалады, кейбіреулер
ығысы қалады,
сонымен ол біздің ауылдың Адырақпайы болып болды. Жаңағы сапарынан кейін,
әлде
шыны, әлде мазағы, әйелдер оны басқарма деп кетті. Менің жасымдағы
балалар тілді ең
алдымен шешесінен үйренеді ғой, балалар да басқарма деп кеттік.
Біздің ауылда да не көп, бәлен Ғали, түген Ғалилар көп. Менің атым
Қайырғали болса,
ағамның аты, анау-мынау емес тұп-тура Айдынғали болады. Қарамұрттың, шын
аты
Ашығалы екен келе-келе мұртына аруақ қонып, қарамұрт атанып кетіпті.
Басқарма
атанғалы келе жатыр. Басқарма маңайын көрмесе де, осы атпен дүниеден де
өтеді-ау
деймін.
Басқарма атанғалы Адырақпайдың бар ызғары сыртына теуіп, мұрты едірейіп,
көзі
алара түсіп, қабағы қыртыстанып бет дегеніңіз тұтас түксиіп кетті. Мен үшін
көз жетер
көкжиектен бергі жерде бұдан күшті құдірет те жоқ еді.
Енді артымнан сол құдірет қаракөк атқа мініп алып, көсілтіп қуып келе
жатқан
сияқтанады. Жұтып қоярдай ежірейген ала көзі, егін ортасында шүйгіп жүрген
сиырларды
көрмесе де, қалбақтап қашып бара жатқан мені көріп қалғанында дау жоқ...
Алтынмен араласа, іркес-тіркес біткен торы ала тістері әкем мен шешемнің
арғы-бергісін қазбалаған
сөздерді бұршақтай төгіп келеді. Құлағыма қаракөктің жер солқылдатқан
дүбірімен бірге
Он жыл сарайға қамаймын! деген қарамұрттың қаһары да естілгендей болады.
Кейде мен соған ішімнен риза да болып қалатын кездерім болатын еді. Сиыр
бағып жүріп
жиырмаға келгенше, сарайда отырып жиырмаға келгенім тынышырақ көрінетін.
Қарамұрттың қамайтын жері өзінің сарайы болса ол бір бала біткеннің арман
ететін
сарайы, іші-тысы бірдей сыланған, қапшық-қапшық ұн дегеніңіз, қарын-қарын
май
дегеніңіз, сүрленген қазы-қарта, жал-жая дегеніңіз иін тіресіп тұрады. Оның
қасында өз
үйім дегенің әшейін, бірдеме.
Он жыл сонда отырып шықсам, жасым жиырмаға келеді, мөлдір қара көзді
Ақботаға сөз
айтуға да жарап қаламын. Бірақ Ақбота жиырмаға менен бұрын жетіп қалып, мен
сарайда
отырғанда ұзатылып кетіп жүрсе қайтем деген ой тағы қинайды. Рас, Ақбота
менен үш
жас кіші. Бірақ қызы құрғырға сенім бар ма! дегендей, зырылдап жүріп тез
өсіп кетіп,
жиырмаға менен бұрын жетіп жүрсе, мені күтіп отырар ма үйінде! Жетіп
қалатыны да,
жетіп қалса— кетіп қалатыны да даусыз сияқтана береді.
Сондықтан болу керек, әттең, дүние-ай, сол сарайға Ақбота екеуміз бірге
қамалар ма едік,
деп ойлаймын. Ұятырақ болса да айта кетейін, селтиген ғана бұрымы бар,
лақтай секіріп
жүретін, мөлдір қара көзді, аппақ болғандықтан Ақбота атанып кеткен бала
қызды мен
жанымдай жақсы көретін едім.
Мені Ақбота да теріс көрмейтін сияқтанатын. Кейде бір жақ ұртымнан шымшып
алады,
кейде темірдей тиетін қос жұдырықпен кеудемнен түйіп жібереді, кейде мұрнын
шүйіріп,
тілін көрсетеді де жалт беріп үйіне кіріп кетеді. Балалық шақта мұның бәрі
де достық
белгісіндей көрінеді. Ақботада жас ботаның ерке сипаты мен жас лақтың
ойнақы
мінездері бар. Бұл екеуі қыр баласының ең жақсы көретін серіктері.
Мен тезірек жиырмаға жетіп, Ақботаны айттыруға кісі жіберсем-ау деген де
арманым бар.
Оған жіберетін кісілерім де әзір... Қызыл бұрыштың бастығы Ажығали мұндай
жұмысқа
таптырмайтын адам. Осы өңірдің ескілі-жаңалы құда түсерінің бәрі соның
қолынан өтеді.
Қара елтірі бөркімен екі тізесін оңды-солды сабалап отырып, құда болмасты
құда қылып,
қосылмасты қосып шығарады. Екінші бір сенерім — кооператив бастығы. Ол
енді,
Лұқман әкімдей данышпан адам... Кәрі мен жас қосылып жатса, мұны ол адам
баласының,
әр кезде жастыққа, жаңара беруге ұмтылатын ұлы тілегіне апарып тірейді. Жас
жігіт
мосқалырақ әйелмен қосылса, оны ол адам баласының естиярлыққа ұмтылуына
апарып
тірейді. Екі жастың теңін тауып қосылуы — ол үшін Мың бір түн
ертегісіндей
шұбатылған бір хикаяға айналады.
Соған байланыстырып, өз басынан өткен бозбалалық әңгімелерін айтып
кеткенде, талай
таңға жетерлік мол қордың барлығы сезіледі. Ол бірталай ғасыр өмір сүріп,
талмай,
шаршамай ғашық бола берген үйлене берген адам сияқты. Оның әңгімелері бұл
маңайда
талай айтылған, жұрт құлағын мезі қылған әңгімелер болса да, тыңдаушы жұрт
біріне-бірі
қарап, жымиып қойып, тағы да тыңдай береді. Мал далада бағында, басқа көсіп
аз, ескі
мінездерге кешірімі көп жұрт тыңдай береді.
Осы екеуі тірі тұрғанда бұл өңірдегі құда түсер, қыз айттыру сияқты
жұмыстар сенімді
қолда. Көңілің кеткен жерің болса, бұл екі қол бүріп түседі. Бұл екеуіне
мен де сенулімін.
Сондықтан біреуінің екі күрең қасқа сиыры мен екі күрең қасқа торпағына,
енді бірінің
тарғыл ала сиыры мен қоңыр сиырына ерекше құрметпен қараймын. Кешке қарай
табынымды ауылға айдап әкелгенде, бұл екі үйдің сиырларын қораларына да
кіргізе
кетем... Менің алдымда тұрған ең қиын бел — тезірек жылжып жиырмаға жету.
Кейде мең бір күні ұйықтап қалып, таңертең жиырмадағы жігіт болып тұра
келсем деп те арман
етемін! Бұл ойым өрлей-өрлей барып, қиын бір қамалға барып тіреледі бір
күні Ақбота
жиырмадағы қыз болып тұра келсе қайтем. Онда аузымның аппақ болғаны емес
пе!
Маңдайымнан тер бұрқ ете түседі. Қайдағы жаман ой қайдан келе қалып едің,
күні бойы
қынжылам, Ақботаның ойына түсе көрме деп тілеймін.
Ақботадан мен үш жас үлкенмін. Жасы үлкендік істеп, бір-екі рет төмпештеп
алғаным да
бар. Артынан екеуміз бірге жыладық. Ол жылап үйіне кетті, мен жазадан
қорқып ауылдан
қашып кеттім. Ертеңіне қайта татуластық.
—
Ендігәрі тиемісің, маған, тиемісің, ә? — деп, Ақбота құлағымнан ұстап алып,
үйді
бір айналдырды да, қоя берді. Сонымен татулық қайта орнады.
Осыған қарағанда, Ақбота менен гөрі айлалырақ, тегі жиырмаға да менен бұрын
жетер-ау
деп, қатты қауіптенетін едім. Қалайда, ержету жайы еркек баладан гөрі қыз
балаға
оңайырақ көрінетін еді. Ол кезде он сегізге толсаң азаматсың дегенді
естіген емеспін.
Киіз кітаптан құлаққа сіңген нақыл — шыр етіп жерге түскеннен бастап
жиырмаға толсаң,
жігіт болғаның дейтін. Сондықтан жиырма жасқа Ақботадан бұрын жетейін деп
қалаға
қашып кеттім... Өмір жолы қалай бұраңдар, қайда апарар, ол жағы қараңғы
бастауын
қалаға қарай бастадым...
Бұл айтқаным қалжың ғой әшейін, қалаға қашқан себебім тіпті ол емес. Барлық
балалық
шағым лақтырған доптай домалап, көз ілестірмей өте шықты да, барлық кедей
баласының
маңдайы тірелетін бұдырға соғып бір-ақ тоқтады. Доп бір-екі ыршып көтерілді
де, енді
қайтып секіре алған жоқ... Менің ес білгенім де, маңдайым келіп неге
тірелгенін
ұғынғаным да өткен жазғытұры алдыма ауылдың барлық сиырын салып беріп:
—
Бір тайынша жоғалса, он жыл сарайға қамаймын!— дегенді естіген күнім еді.
Сол
күнді әлі ұмыта алған жоқпын, тегі ұмыта алмасам керек. Өйткені, ол жақсы
ма, жаман ба,
өмірге бірінші кездескен күнім сияқты. Әдейі әр түрліден жиналғандай,
тілерсегі
майысқан әр түсті арық сиырлар, ағашқа өрмелеген жүнді құртқа ұқсап, өзен
бойын өрлей,
шұбай жөнелді. Қасымда дымқос жерге айқын түскен таңертеңгі ұп-ұзын
көлеңкем тұр.
Көлеңкем де аумай өзіме ұқсап, өмірмен менің алғашқы кездесуіме таңдана
қарайтын
сияқты. Оның үстінде де менің шоқпытым, оның басында да жалба тымақ.
Әкемнен
қалған ескі шапан көлеңкеме де ұзынырақ сияқты. Оның, қолында да қисық
таяқ. Бірақ
көлеңке бойы менен анағұрлым сұңғақ, сондықтан сұлуырақ, сұлу болмағанмен
ажарлырақ көрінеді.
Әкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма алып өзенге қарай
беттегенде, мен де өзіме өзім үлкейген адамдай көрініп кеттім. Балалық
шақта үлкендерге
ұқсау деген о да бір кеудеңе паңдық беретін нәрсе. Әттең, тап осындай
дандайсып бара
жатқан кезіме қаракөк ат пен қарамұрт кездесе кетті де, жоғарыда
келтірілген он
жылдың жайын айтты... Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін
дегендей
қадағалап-шегелеп тұрып айтты. Сол-ақ мұң екен бар паңдығым сағымдай
сейіліп, көздің
жасы алқымға келіп тығылды. Кесім еститін күнәм қайсы? Еңбекке жұмсарда
жақсылық
емес, жамандық жағын баса ескерту керек пе екен? Ол жағын мен білмеймін.
Бірақ өксіп
жәбірленгенімді білем.
Жаман дос — көлеңке деп әлдекім дұрыс айтқан ғой деймін. Мен өксіп шылап
келе
жатсам, көлеңкем өзімді мазақтап, жеңімен көзін сүртеді. Мүмкін, мен де
соны істеген
болармын...
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді. —
Айдашымның орнын Қайрошым басты. Әлі-ақ қатарға қосылармыз! — деп, апам да
әркезде қуанып, мақтанып қояды. Мен де мұрнымды бір тартып, бұл мақтауды
отырғанымды сездіріп қоямын.
Бағып жүрген сиырларым күнде кешке аман-есен ауылға келеді. Есебінен
сиырлар да
жаңылмайды, мен де жаңылмаймын: тарғыл аласы он жеті, қызыл шұбары он үш,
қарасы
тоғыз, құбақаны бесеу деген секілді, түр-түрімен реттеліп қойылған...
Бірақ бақташы байымайды деп бекер айтты деймісің, бүгін бір бәле келіп
сап ете түсті:
қарамұрттың қасқа торпағы жоғалып кетті. Ұры алды ма, бөрі алды ма
білмеймін әйтеуір
жоқ болды. Сиырларымды түрі мен түсіне бөліп те санаймын, жалпы есебімен де
санаймын, біреуі еді. Жетпегенде қызыл көз бәленің, торпағы жетпейді. Бұл
бәле мен
таяғымды домбыра қылып, ыңылдап отырған да кездесті ме. Ақботаны айттыруға
кісі
жіберіп жатқанда кездесті ме, әйтеуір келістіріп кетті. Бұған дейін
қарамұрт айтқан он
жыл әшейін бір жәбір көрінсе, енді келіп мойныма асылып тұрғандай сезіле
бастады.
Басқа күні емес дәл бүгін қашып келе жатқанымның себебі осы болуы да
мүмкін...
Мүмкін менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол бұлғап жаңа
өмір жатқан
шығар. Мүмкін шарасы шайқалмаған ескі ауылдың ескі өміріне қанағат етпеген
бала ойы
осындай бір себепті бұрыннан іздеп жүрген шығар... О да мүмкін, бұ да
мүмкін...
Әйтеуір, қалаға қарай сызып келемін. Бақташыдан құтылған сиырлардың біразы
егінге
кіріп, біразы шабынға қарай аңдап барады. Қолға түсе қалсам, мұның арты да
жақсы бола
қояр ма екен деген ой келеді. Бақташы байы-майдыны сонда көретін болам
да...
Жайық өзенінің жар қабағына шығып артыма қарасам, біраз сиыр биік егінде
жүзіп жүр
екен. Жоқ, мұным жасамайды, егінді бастырмауым керек деп ойладым. Кейін
қарай қайта
жүгіріп келіп, егінде жүрген сиырларды өзенге қарай беттетіп жібердім де
қалаға қарай
қайта салдым.
Қалыңдығы тоқымдай, жамау үстіне жамау жапсырған шапанымды иықтан сыпырып
қолыма алып, бұ да әкеңнен қалған, галифе шалбардың аяғыма орала берген
балақтарын
ортан белінен бір жұлып тастап ем, шабысым да үдеп сала берді. Шапаныммен
жүргенде
жүні түспеген қоңыр торпақ деп балалар мазақтай беретін еді, енді сірә
қарны қампиған
қырықпа қара серкешке ұқсап қалдым ғой деймін. Жайықты өрлей, әр бұтаны
тасаланып,
алыстан ыңыранғаны естіліп жатқан Каспийге қарай құлап келемін. Теңіз
құшағына тез
кіруге асыққан Ақ Жайық төтелеу жерден жол салам деп жарын талай сабалапты
да,
шалқайып кейін бұрылыпты. Бұраңдаған Жайықпен бірге бұраңдап, қалбаңдап мен
де
келем, қалбалаңдап қасымнан қалмай көлеңкем де келеді.
Еңкейе бастаған ыстық күн құлақ шекеңді тесердей қадалады. Жүрегім
қабырғамды тесіп
жіберердей дүрсілдейді. Кейде өзімнің өжеттігім мен тәуекеліме масаттанып
та қоям.
Таныс дүниеден жат дүниеге, таныс ауылдан таныс емес қалаға қашу үшін де
едәуір ерлік
керек сияқтанады. Кейде алдымдағы қаланың, жат өмірінен қауіптеніп те
қоямын. Кім
біледі, кімге кездесем, не іздеп келдім деймін?
—
Мынау мұнда кетіп бара жатыр! Қашқын мұнда, мұнда! — деп қиқуласқан сары
маса да азан-қазан болып бұлттай төніп төбемде ойнап келеді. Қашып
кеткенімді ауыл
білмей қалған соң, қуғынға бұлар аттанғандай, ойбайға басып, булықтырып,
буып келеді.
Күн ұясына қона берген кезде екі көздің орнында сығырайған ғана екі сызық
қалғанын
сездім . Анда-санда арқама үймелеген сары масаны қағып қалсам, арқам
егіздің жон
терісіндей, жатпар-қатпар болып қалыңдап алыпты
Кешкі күн жалқау сырғып, теңіз толқынын алау-жалау өрттей жалтылдатып,
ұясына құлап
барады. Қаракөк Каспийдің бір сарынмен ғана дем алған ауыр ыңыранысы естіле
бастады.
Күн де батты, теңіз үстіне қорғасындай басқан ауыр бір қара тұман да
көтерілді. Қара
тұманның ауырлығынан теңіз беті қайысып, темен түсіп кеткендей сезіледі.
Қара тұманның әр жерінен жалғыз-жалғыз жарқыраған жұлдыздар көрінеді. Тұман
арқылы көрінгендіктен қызғылт тартқан кішкене жұлдыздар түнде жарқырайтын
қасқырдың көзін есіме салды. Мен қасқыр дегенді күндіз де көрген емеспін,
түнде де
көрген емеспін. Бірақ жаңағы бір ой сап ете түсті де, айналамның бәрі
қасқыр сияқтанып,
үрей антұрған кіре бастады. Күндіз әр бұтаны тасалана қашсам, енді бұта
біткеннен
ойқастап келем.
Шошынып ұшқан жапалақ жарқ ете түсті. Қанаттарының әрі көгілдірлеу, әрі
қызғылттау
жарқ етіп қалғаны есіме әлдеқайдан жын-шайтанды әкеп түсірді.
—
Оған молда өлгелі есіз далада жын-шайтан өріп жүретін болыпты ғой...
—
Түн болса-ақ молданың моласының басына жиналып алып ән салады екен...
—
Басқарма бір күні атының мықтылығынан-ақ құтылып кетіпті!—деп, үрейлене
сөйлеп отырғандарын ауылдың кемпірлерінен талай естігем.
Мен ол моланың қай жерде екенін де білмеймін. Әйтеуір, осы кең даланың бір
жерінде
болар деп жорамалдап келем. Олай болса, кездесіп қалуым да оп-оңай ғой...
Әлдене бұлаң
қаққандай болды. Даланы тастай беріп, өзенге қарай ағып келдім де биік
жардан қарғып,
суға түстім. Күшті ағыс мені жаңқадай дөңгелетіп іліп ала жөнелді. Шапаным
еріп
артымда қалқып келе жатыр да, құлақшыным қалқып алдымда кетіп барады. Әрең
дегенде
шаруамды жинап алып, Гурьевке қарай бетімді түзедім. Жайық ағызып қара
апаратынын
жақсы білетінмін. Өзен бойында өзінен жол болмайды, көзіңді жұмып алсаң
да, қаладан
шығарады деп, Айдаш та талай айтқан.
Ізімнен айрылғандай сары масалар да қалды. Қасқыр жын-шайтан от пен судан
өлердей
қорқады ғой... Енді олардың бәріне де ернімді шығарып келем. Шапанымды
салып алып,
құлақшынымды басыма киіп құлашымды жайып жіберіп, рахат бір күйде сырғи
бердім.
Кәрі Капийдің теңселіп, жардан биік толқындары тұрып, долданып жатқан бір
кезі болу
керек. ыңырану естіледі. Алыстан жымың қағып шақыра беретін қала оттарына
да
жақындап келем біресе ауыр күрсінгендей, біресе жалқау есінегендей болады.
Мана теңіз
үстінде көтерілген ауыр қара тұман енді көрінбей кетті.
Тегі, теңізге батып кеткен шығарсың,— деп ойладым. Өйткені, үлкен бір
қорқынышым
сол ауыр сезілген қараңғылық еді.
Жалпақ өзенді белінен бастыра салған ұзын көпірге таянғанда, жылжып жағаға
жақындап,
әрең деп қырға шықтым. Үлкен қала ұйқыда. Алыстан балықшы кемесінің анда-
санда
салған айғайы келеді. Ауыл түн болса-ақ түгелімен ұйықтайтын еді. Қала олай
емес
сияқты. Әр жерден зіркілдеген үндер келеді. Ағаш кескен ара даусы
естілгендей болады.
Қала оттарының түгел сенбегендігі де түгел ұйықтамайтынын айтып тұрғандай.
Қалаға кіріп, қатар-қатар тізілген кеп тақтай дүкендердің оңашарақ тұрған
біреуінің
жанына келдім де, жып-жылы жерге құлай кеттім. Жұмсақ құм өзінен-өзі
үгітіліп,
жанбасқа жайлы төсек бола кетті. —
О, қасқаңның жатысын-ай!..— деп, тап өзіме ұқсаған екі бала мені аяқтарымен
бүйірге түртіп тұрғандарын бір аңдағандай болып ем, көзімді ашуға дәрменім
жетпеді.
Аржағын білмеймін, тас болып қатып қалсам керек...
2
—
Зытып келеді екем, зытып келеді екем... Қуғыншы мені қуып келеді екен қуып
келеді екен... Менің қуғыншым сары маса ғой, буып келеді екен буып келеді
екен...
Батыр түсінде жау көреді, балықшы түсінде ау көреді дегендей, мен түсімде
қашып келе
жатқанымды көрдім. Алдымда тап өзіме ұқсаған тағы бір бала кетіп барады.
Мен оны
егізімнің сыңары, бір туып, бірге өлерім шығар деп келе жатсам, ол мені
мазақтап қашып
барады екен. Бір уақытта қарсы тура қалып:
—
Қашқын, қашқын,— деді ол маған.
Мен оны бас салып ұстап алдым да, құлақшекеңнің тұсы осы болар деп,
жұдырықпен кеп
қойып жібердім. О да мені қойып жібергенде кеңсірігім жарылып кетті ме екен
деп ем,
аман екен әйтеуір... Түшкіріп те жібердім, оянып та кеттім. Екі көз, құлақ-
мұрныма
үймелеп алып, той жасап жатқан базардың қалың қара шыбындары екен. Бет-
аузымды
еркін иемденіп алыпты да, сайрандай беріпті.
—
Кет-ей! Мына бір пәлеге қайдан душар болған! — деді дүкенші, тақтай дүкенін
ашып жатып, оның не айтқанын мен сөзінен емес, жиіркене шыққан үнінен
аңғардым-ау
деймін.
Жатқан жерім базар маңы болу керек, айналам балық сасиды. Күн дүниеге ұяла
қарағандай, болмаса, бүгін шекеңнен өтпеймін деп, алдаусыратып келе
жатқандай,
көкжиектен жаңа ғана ажырап, енді үйлердің төбесіне қарай иек арта бастаған
екен.
Жалпақ жатқан Ақ Жайық есінегендей ғана леп береді. Жоғарғы жағы көк
қорғасындай
ауыр толқиды да, теңізге құлар саға жағы күнге шағылысып, жалпақ күміс
айнадай
жарқырайды. Таңертеңгі ұялшақ күн сол айнаға енді ғана қарана
бастағандай... Сары дала
сағымданып, кейде терең көлге ұқсап кетіп, кейде қырқасына көгілдір түтін
будақтаған
аласа-аласа төбелерді кез алдыңа әкеледі. Күн көзінің алтын кірпіктері
аласа үйлерден
асып, биік үйлердің терезелерін шам жаққандай жарқырата бастады. Таңертеңгі
салқын
самал ашық алаңдардан етек-жеңін жинап алып, көлеңкелі жерлерде ғана қалып
барады.
Meн қасына келіп түнеп шыққан тақтай дүкен базар шенінде тұр екен. Балық
исі мұрныма
келген соң, қарным да ашып қоя берді. Кеше зыр қағып келген екі аяғым гиді
екі ағаш
таяққа ұсап серейіп қалыпты, бастырар емес. Сүйретіле басып, дүкеншінің
қасына
жақындап, орысша дұрыс білемін-ау деген жалғыз ауыз сөзімді айттым:
—
Іздрәсти...— дедім, ең әдепті үнмен. Ол маған: Пошел!— деп жауап қайтарды.
Мен
түсінбейтін тағы бірнеше сөз қосты. Кескініне қараймын да, онша жақсы
қайтып тұрған
жоқсың-ау, деп ойлаймын.
—
Сен маған пошел деме! Неге пошел дейсің? Мен ит емес, адам баласымын!—дедім
қазақша.
Қазақшаны ол да едәуір біледі екен:
—
Meн саған кет айтады! — деді. Ең болмаса, ұғынысып ұрысатыныма көзім
жеткесін, ерленіп кеттім білем. Сен маған кет деме, жолдас, өзім де
кетем... Әуелі су бер содан соң нан бер... Содан кейін
жетім балалар оқитын жер қайсы соңы көрсетіп жібер!—дедім.
Екеуіміздің көзіміз енді ғана кездесті. Дүкенші қазақ та емес, орыс та емес
мен білмейтін
бір ұлттың адамы болу керек орысшасы да оңып тұрған жоқ сияқты, қазақшасы
да сынған
доңғалақтай әрең-әрең оралымға келеді.
Көзіне қарадым да менің жалынышты сөздерімді түсінгенін де таныдым.
—
Су әне жатыр!—деді ол, жүнді саусақтарымен өзенді нұсқап.
Өзеннің қасында тұрып су сұрағаныма өзім де ұялып қалдым. Шынында да
өзеннің
қасында тұрып, әлдекім су сұрау деген ұят болу керек. Мен ұялғаннан ыржидым-
ау
деймін. Ыржисаң, бейнесі кеткен бет-ауыздың қандай сәні келетіні белгілі,
дүкенші
тьфу! деп, жерге бір түкірді де:
-
Құдайдың берген мордасы-ай, ә!.. Құдайдың өзі де талғау жоқ, таңдау жоқ
жарата
береді екен-ау!— деді, таңдайын қағып, басын шайқап. Орысша мен қазақшаны
ортасынан сындырып, өз еркімен жалғастырып айтқан бұл Сөздерді мен де
қынжыла
мазақтағанда ғана шығатын үн дыбысынан аңғардым.
Дүкеншінің өз мордасы да келісіп тұрған жоқ. Шын кекесінге кетіссек, мен
де біраз
нәрсені тауып айта алатынмын. Шіріген картоптай сабалақ тарғыл мұрынды,
жәйін ауыз,
маңдайы екі-ақ елі, екі білегі жүн-жүн... Ағы мен қарасы қай жерде қосылып,
қай тұстан
айрылатыны байқалмайтын шұңғыл қара көзді. Сақалының әрбір талы айғырдың
қылындай болу керек, қырған жалпақ иегі қап-қара қаракөк екен. Бетінде
осынша суреті
бар адам әр түрлі теңеуге келе береді ғой. Бірақ мен бұл жағына баспадым.
Ол менің
түрімді тағы да мазақтаса, менің қайтарар жауабым да әзірленіп қалды. Әлі
еш нәрсе сата
қоймаған дүкенші ашулы болу керек, енді о да мазақтаған жоқ. Менің жауабым
да күні
бүгінге дейін ішімде кетіп бара жатыр...
Дүкенші артына бұрылып, ағаш шелек толы қызыл уылдырықты көтеріп ала беріп:
—
Сең кет! —деді тағы да.
—
Жоқ, сен кет деме маған. Сырты сопы молдадан іші таза қара қазақ артық
деген...
Сен менімен жылы сөйлес... Сенің де құдайың бар шығар!—дедім. Мұным оған
ұнағандай
болды. Қылқылдап тұрып нан сұрап алдым:
—
Бер енді... Байыған соң екі есе қылып қайтарам. Бер!—деп қадала бергесін ол
да
шыдамады. Оның үстіне, осы күнге дейін есімнен шықпайтын саудагер салтын
айтты:
—
Мен әлі түк сатқаным жоқ. Сауда басталмай садақа берілмейді. Шын сұраншы
болсаң, мұны неге білмейсің?—деп, мені бір ұялтып тастағысы келіп еді, мен
онысынан
ұялғаным жоқ. Өйткені, мен оны білгім де келіп тұрған жоқ еді.
—
Одан да қалтаң бар ма өзіңнің, қалтаңа қолыңды салып, ақша алып берген бол,
тым
болмаса!—деді дүкенші маған жылырақ сөйлеп.— Қалтаң бар ма өзіңнің?
—
Е, қалтам бар,— дедім, асық салатын қалтам есіме түсіп.
—
Сал қолыңды қалтаңа... Сол жағыңа емес, оң жақ қалтаңа, надан!..
Дүкеншінің дәл ойы неменеге апарып соғарын онша аңғара алмасам да айтқанын
орындап, қолымды оң қалтама салдым.
—
Ал ақшаңды шығар! Суыр қолыңды. Әкел бері!— деді ол.
—
Ақшам жоқ...— дедім мең қолымды суырып, түк жоқ алақанымды жайып.
—
Апыр-ай, не деген кеще едің!— дегендей, үлкен бір қынжылыстан бастады да,
дүкеншім маған төніңкіреп келіп:—әдейі ақша берген бол дедім ғой саған! Сал
қолыңды
қалтаңа! Ашпа алақаныңды! Бер маған жүз сомды!—деді.
Менің қолымды қалтама да өзі салды, жұмырығымды да өзі жұмды. Содан кейін
алақанымды да өзі ашып, құлқыны құрып тұрған жүз теңгені де өзі алды...
Жүндес жуан
саусақтары жып-жып етіп, маған артығын да қайырып берген болды.
Содан кейін бір тілім нанға пышақтың ұшымен ғана бір сипап қызыл уылдырық
жағып,
маған ұсынды да:
Бүйте берсең, босқа өлесің! — деді. Мен өлгім келмейтінін айттым...
Ескі Гурьевтің кедір-бұдыр, қисық көшелерімен базар халқы ағылып келеді.
Айран, сүт,
жұмыртқа, нан сататын әйелдер ұзын тақтайлардың өн бойын ерлей тізіле қалып
,
қонақтайтын тауыққа ұсап, қыт-қыттай бастады нанды шайнай жүріп, әр
әйелдің, көзіне
қадалып ананы-мынаны дәме етіп едім, еш қайсысының бүйрегі бүлк ете қойған
жоқ.
Анда-санда көзінің қырын маған бір тастап қойып, тақтай дүкеннің алдында
манағы
дүкенші де жүр. Қара ала әтештей кердең басқанмен әлі еш нәрсе сата
қоймағандықтан
оның жүзіне де әлі рең кірген жоқ. Менің жүз теңгем әлі ырыс әкеле қойған
жоқ-ау
деймін. Базарда алушыдан гөрі сатушы көп сияқты. Сондықтан еш нәрсе сата
алмай
тұрған әйелдердің жүздері де жылынар емес. Оларға мен де алақанымды жайғым
келмеді.
Базар қабағын ұнатпай, өзенге қарай жөнеле беріп ем:
—
Ей, балам, ей, жетім бала... Бері кел! —деген дауыс естідім.
Жалт қарасам, базар шетінде айран сатып отырған қарт әйел маған қолын
бұлғап отыр
екен. Мен қасына жеткенде күбі шелектің бетін ашып, маған тостағанға айран
құя
бастады. Бейне өз шешемнің отырысы, бейне өз шешемнің айран құйысы, бейне
өз
шешемнің аяныштығы... Есіме шешем де түсіп кетті, үйге қайтқым келді.
—
Мә, іше ғой, байғұс бала,— деді, кемпір маған айран құйған аяғын ұсынып
жатып.
Бар буыным босап, аяқты әрең қолыма алдым.
—
Борашты көріп жүретін шығарсың? — деді қарт әйел, ерекше бір аналық жылы
дауыспен.
—
Көріп жүрем, әже...— дей бергенімде, мұрным лайықсыз бір қорс етіп қалды
да,
көзім де көлдетіп жүре берді. Айранды жұтып жатырмын, қыңсылап жылап та
тұрмын.
Өмірде айран ішіп тұрып жылағандағы дауысымды естігенім осы еді, әлем-
тапырық екен.
—
Ей, байғұс бала-ай... Не боласыңдар бүйтіп жүріп...— деп, кемпір маған
ренжуден
бастады да,—өгей шешенің аты өгей шеше де..- Әйтпесе, Бораш қаңғып кетер
бала ма
еді...— деп өзі де көзін сүртті.— Әкеге бәрібір, қатынның аты — қатың
балаға туған
шешедей қайдан болсын! — деп, онсыз да ауырып тұрған жанымды тағы бір жанап
өтті.
—
Аяғы жазылды ма, өзінің? —деді бір кезде.
—
Жазылғалы,— дедім, кемпірдің ыңғайына қарай көшіп. Тап осы жерде аяғыш
кемпірдің көңілі нені қалап тұрса, соған орай бір түнге жетерлік жақсы
әңгіме тауып айтуға да әзір едім. Бораштың аяғын он бес рет сындырып,
жиырма рет есебін тауып
жазып алатын ойым бар... Кім екенін танымайтын баланың бір дерегі қолыма
ілексе,
көсілтейін деп тұрмын өтірікті...
—
Бүгін көрсең, екеуің тағы бір айналып соғыңдар. Қара әжең айтты десең,
біледі...
Енді ұрыспаймын деп айтты де!..— деді мейрімді кемпір, жұмсақ қолымен
басымнан
сипап.
—
Келейік, әже, келейік,— деп, мен де теріс айналдым. Көңіліңді қалдырған
адамның
да, көңіліңді босатқан адамның да қасында ұзақ тұра алмайды екенсің.
Кемпірдің
басымнан сипаған қолын ақырын ғана өзіне қарай сырғыттым да, жүйе-жүйемді
босатқан
мол мейірімнен қаша жөнелдім.
Базар шетіндегі шаштараздың қасынан өте бергенімде, есігіне жапсырған
айнасына кезім
түсіп кетіп еді, бет-аузым шын-ақ астан-кестен екен. Туғалы жуынбаған
адамдай қарала,
торала бетімді жұдырықпен уқалап айғыз-айғыз етіппін. Көз деген бір қос
томпақтың
үстіңгі жағы маса талағаннан көлт-көлт етіп тұр. Тыриған арық мойынның әр
жеріндегі
шұңқырына қақ тұрып қалғандай. Көзімді ежірей-тіңкіреп ашайын десем, бет
пернем одан
жаман бұзыла түседі.
—
Қайда жүріп масқара болғансың? — дегендей, айнадан бір сұмпайы бала маған
қарайды.
—
Ей, сен — мен емес, өзің шығарсың, оңбаған бала!— дегендей, өзімді-өзім
әрең
танып, мен де қалшиып тұрмын. Шынында айнадан көрген өз суретіме ұқсағым
келмейді.
Бетің қисық болса, айнаға өкпелеме дегенді білетінмін. Бірақ осы айнаның
өзі де қисық
шығар дегім келді. Айнаның қасында менен басқа бала жоқ болып шықты. Ал,
мен өз
суретімді суға түсіп жүргенде талай көргенім бар, мына сұмпайыға ілуде бір
мүшем
ұқсамаса керек еді. Тап мынадай болған түрімді бұрынды-соңды ұшыратқан
емеспін.
Осы ренжумен айна қасынан кете алмай тұрғанда ту сыртымнан бақташының
бишігі сарт
ете түскендей болды. Жалт қарасам, майлап тарағандай, бар шашы басына
жабысып
қалған, кебеже қарын шаш алғыш шебер үлкен ақ шүберекті менің басыма
әкеліп, сілкіп
тұр екен. Қара шаштар, жирен аралас сары шаштар төбемнен сырғып төмен түсіп
жатыр.
Байқаймын, шаш алғыш шебер жас бала жазасыз қорлай алатынына рақаттанып
тұрған
сияқты. Қаз-қатар орнатқан алтын тістерін жарқыратып, күлімдеп тұр.
Бұл маған кет! дегені болар деп, айнадан бұрыла беріп ем, басым кебеже
қарынның ең
биік деңгейіне келіп қалған екен дәл кіндік тұсынан нұқып кеп қалдым да ата
жөнелдім.
Кебеже қарын гүмп етіп қалды. Басымның сондай бір өнері де болатын еді,
қорлау үстінде
көзі келіп қалған соң тартына алмай қалдым-ау деймін.
Сол бетімен сырғып кеп Ақ Жайыққа күмп бердім де, май балшықпен бет-
аузымды, үсті-
басымды ысқылай баста қалған дене түгел қышынып, құтырынып тұр екен он
саусақты
салдым келіп орай-орай...
—
Түнде өліп жатқан бала сен бе едің, әй? — дегенге артыма қарасам, бір
ересек, бір
кішірек ақсақ бала өзен жағасына жақындай берген екен. Біреуі ашаң, сұңғақ
денелі,
үстінде шолақ шалбардан басқа еш нәрсе жоқ. Күнге күйін күрең тартқан
дененің бұлшық
еттері иіріліп-иіріліп қояды. Енді біреуі менімен тұстас болу керек, ақшылт
денелі, арық,
бір аяғын ақсай басып келеді.
—
Мен әлі өліп көрген жоқпын! —дедім, тайынғым келмей. Жалғыздық жасқаншақ та
етеді, жау жүрек те етеді. Мен жасқанбауға бел байладым. Аяғыма білінген
бір қатты
нәрсені суырып алып едім, түйенің қабырғасы екен. Қабырғаны оңтайлап қолыма
алдым
да, ана екеуінің жабыла кетуін күттім. Әдетте таныс емес балалардың алғашқы
кездесулері азды-көпті жанжалсыз, бірлі-жарымды жұдырықсыз өте қоймайтын.
—
О!.. Сабаздың өзі екен! — деді ересек бала, менің кескін-келбетіме көңілі
толып
кеткендей. Мен ожырая қарап
тұрған бойым үндемедім. Ойымда киімімді ала қаша ма деген қауіп те туа
бастады.
Бірақ менің ойлағаным болған жоқ. Екі бала менің шапанымның қасына барып,
өз
киімдерін де сыпыра бастады. Ересек бала билегендей бір қозғалыспен көз
ілестірмей
шолақ шалбарды сырғытып жерге түсірді де, содан кейін ерекше бір достықпен
кішірек
баланы шешіндірді. Ақсақ бала ересектің көзіне дәрменсіз жаутаңдап, жалыныш
көзімен
қарайтын сияқты.
Өзен жағасы аздаған жарлау еді, ересек бала ақсақ баланы суға дейін көтеріп
әкелді.
Анау ағасы, мынау інісі екен...— деген ойдың келуі-ақ мұң екен Айдаш
есіме түсіп
кетіп, жалғызсырай бастадым. Иегім кемсеңдеп, бет-аузым бұзыла бастады.
Ересек бала
әуелі ақсақ баланы судың жағасына әкеліп қойды да, қарғып қырға қайта
шығып, қыр
басында жатқан барлық, шоқпытты аяғымен лақтырып жағаға түсірді. Содан соң,
кішірек
баланы тағы көтеріп алып суға беттеді...
3
Ересек бала ақсақ баланы ап менің қасыма әкеліп, ақырын ғана суға түсірді
де маған
қарап:
—
Өй, өзіңді қасқыр талаған ба?— деді.
Мен ұялыңқырай тұрып жайымды айттым. Ауылда жүргенде кім ескерген денем
борана
жүріп кеткендей екен.
—
Қышып барады ғой, сірә?
—
Қышиды... Жаурын ортама қолым жетпейді.
Кішірек бала өңі кетіп, бозарған қолын менің, иығыма салып:
—
Қасиын ба? —деді.
—
Қасы...
—
Кел, Бораш, ендігәрі қышымастай етіп берейік! — деп ересек бала менің арқа-
басымды құммен ысқылай бастады. Әлсіз қолдарымен кішкене бала да қасыған
болады.
Оның қолы тиген жер қыши түседі.
—
Мұның бәрі тазалық жоқтықтан... Кірден! — деп қояды ересек бала.
Менің ол өсиетті ұғынар жайым жоқ.
—
Мына жерімді, мына жерімді,— деп, тоқыма қораға сүйкенген торпаққа ұсап, о
жер, бұ жерімді тоса берем.
—
Атың кім? —деді ересек бала.
—
Қайырғали... Өзіңнің атың кім?
—
Шеген... Мынаның аты Бораш... Мұны Боря дейтін боласың. Менің атым онша
бұрмалауға келмейді, Шеген аға дерсің. Мен екеуіңнен де үлкенмін. Әкем
байғұс баласын
еркелете алмайтынын білген ғой сорлы, Шеген дей салыпты...
Шеген менің атымды Қайырғали, Қайрош, Қайрушке деп, орысша-қазақша оңды-
солды
бұрмалап көрді де:
—
Атың ат емес екен... Сендей жеке батырға түк лайығы жоқ... Бүгіннен бастап
Костя
боласың! Оған молдадан көргенім бар, қазір дұрыстап атыңды қойып берем! —
деп, екі
қолын құлағына апарып:
—
Бүгіннен бастап сенің атың: Костя! Костя! Костя!— деді үш рет құлағыма
айғайлап.
—
Апам ұрсып жүрсе қайтем?—дедім Шегенге қарап.
—
Апаң қайда еді?
Апам Қайрақтыда.
—
Сен немене, Қайрақтыңа қайта қайтпақпысың? — деп, Шеген менің үсті-басымды
қайыстай илеп жатқан қолдарын дереу тартып алды. Бораш та қасуын тоқтатты.
—
Жоқ...— дедім, жаңа қосылған үйірімнен айрылғым келмей. Шеген қолын арқама
қайта салды... Сол күннен бастап күні бүгінге дейін менің атым Костя,
Константин болып
кетті. Атымды өзгерткенде Шегеннің берген мықты бір медеуі:
—
Атыңды бұзып қойған молда ғой сенің! Ол саған не жақсылық тіледі дейсің!
Енді
міне, туысыңа лайық Костя боласың! —деді.
—
Туысым, сондай-ақ бір дәстүрлеуге лайық болып тұрса, бола-ақ қойсын! — деп
ойладым да, мен де көндім. Бораш бір аққұба ғана, қағілез, қыз мінезді бала
екен. Көздері
де жаңа туған бұзаудың көзіндей бар дүниеге таңдана қарайтын сияқты. Қуануы
да,
ренжіп қалуы да оп-оңай. Мөлдір қара кезінен көңілінің түбі көрініп
тұрғандай. Бұл,
шынында да, егей шешенің отын-суына пысықтық жасай алмаған соң, оңай ғана
тентіретіп жіберген бала болу керек. Манағы Кел, Бораш дегеннен бастап
менің
арқамды әлі тырналаған болып тұр. Қолы батпайды, сипап тұрғандай ғана
білінеді. Ол
жаратылысында ауыр еңбекке арналмай жаралған бала сияқты. Жүзінде естен бір
шықпайтын, жүрегіне мәңгі байланып қалған ауыр бір күрсініс бар. Ол
күрсініс езу
тартқанда да түгел жойылып кете алмайды.
Өз әліме қарамай, Борашты аяп кетіп, мен оған:
Қара әжең келіп кетсін,— деді... ұрыспаймын деді...— дедім.
Бораш әpeң, ғана езу тартқандай болып еді, көзінің түбінде қуаныш ұшқыны
бір ғана
жылт ете түскендей болды да қайта сөнді. Тез ешті, із қалдырмай өшті.
Жанары жарқырап
бір қалған әдемі қара кездеріне қайтадан күрсініс кірді.
—
Ой, өзің бір құдайдың еркесі екесің, ғой! —деп, Шеген мені жаурын ортадан
шапалақпен шарт еткізді де, өзі де күліп жіберді. Үнсіз ғана Бораш та
жымиды.
—
Судың сорып алмайтын ауруы жоқ... Көзің де ашылайын деді. Тап бір көзін
жаңа
ашып келе жатқан сұр күшік сияқтысың. Бір жұмадан кейін бөрі алатын
көкжалдай
боласың. Бір ай еткен соң көкжал бөрінің өзі боласың! Ендігі қалғанын
дүниенің жалғыз
шамшырағы күнге емдетеміз. Ал, кеттік! — деп, Шеген Борашты арқалап алды
да, судан
шыға бастады. Бораштың арқасына мен де барып жармастым. Шеген екеумізді де
көтеріп,
жағаға алып шықты. Әуелі ақсия күліп, тулап қалып, мені суға қайта ырғытып
жіберді де,
Борашты ақырын ғана жерге қойды. Басым құмға кіріп кетсе де, мен де қыңқ
еткенім жоқ.
Қаны шығып тұрған қарала сирақты Шеген енді ғана көріп:
—
Ойбай-ау, бар бәлең аяғыңда екен ғой!—деп, енді менің аяқтарымды құммен
ысқылай бастады.
Жайықтың таңертеңгі түюлі қабағы түгел жадырап, төсін күнге тұтас тосып,
күлімдеп
жатқандай сезіледі. Таңертеңгі қатты толқындар өзен түбінің лайын қопарып
жатқандай
еді, енді толқын баяулап, жағаның қызғылт құмын меруерттей жуып жатыр.
Өзеннің екі
беті де балықтай шолпылдаған бала. Әріректе ақ шағаладай шуласып әйелдер де
суға
түсіп жатыр. Ыстықтаған иттер де өзенге келіп түсе бастады. Таңертең
тұнжырап көрінген
қоңырқай қаланың ажары кіріп, еңбек үндері біріне-бірі қосылып, үлкен бір
гүрсіл-
дүрсілге айналыпты. Кеше менің теңіз демалысы дегенім, бүгін қала демалысы
сияқтанады.
—
Енді қарын қамын ойлалық. Мына қарында түк жоқ,— деп, Шеген қабысқан
қарнын қағып-қағып қойды. Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай
иірілетін,
күнге күйген тобылғы-торы екен. Қақпақ жаурынды, қыздай қыпша бел, кеудесі
шалқақ
біткен бәйге атындай жарау, ете оңтайлы бала екен. Келте мұрын, азғана аузы
үлкенірек,
қоңыр көздеу болғанмен маған ол өте сымбатты көрінді. Табаны жалпақ та,
тайпақ та
емес, аяғының үсті биік, бар денесі шақпақтай. Әлде ақсиған тістері ме,
әлде ақкөңілділігі
ме, әлде қабағына қақ тұрмайтын ойнақылығы ма, әйтеуір Шеген мені біржола
тартып
әкетті. Бір көргеннен-ақ мен де Шеген болғым келді. Шеген сақылдап қатты
күледі.
Өмірдің, ащы-тұщы, қайғы-қуаныш дегендері ойына да кіріп шықпайтын сияқты.
Тегі,
оның сүйері — уайымсыз еркіндік, өз ойланғанына өз күшімен жету болу керек.
Шеген менің аяғымдағы толып жатқан жара мен жарықтарын көріп, басын шайқады
да:
—
Уай, мынауың болмайды,— деді, түсінемісің дегендей көзіме қадала қарап.— Ең
алдымен адамға бас керек. Онсыз өмір Оған молданың көрінен де қараңғы
болады. Онсыз
өмір құраннан жаман, түсіне алмайсың. Екінші, бізге аяқ керек. Қашсаң —
құтылатын бол,
қусаң жететін бол. Керек боп қалса, құстай ұшатын бол! Мынадай табан бола
ма екен
қырық тесік! Аяғыңның қалпы бітімі жаман болмағанмен қазіргі хәлі
қанағаттанарлық
емес деп танимын... Жата тұр құмның үстінде. Мен қазір келем,— деп, Шеген
қалаға
қарай жүгіріп кетті.
—
Дәрі әкеледі. Екі күнде жазып береді! —деді Бораш, ұзай берген Шегенге риза
көзбен қарап. Жүзіндегі күрсініс осы арада ғана түгел бір жойылып кетті.
—
Сен қалай ақсадың? —дедім Борашқа, іскен оң, тізесіне қолымды апарып.
Әй апам қораның төбесінен құлатып жіберді.
Әй апасы өгей шешесі екенін түсіндім де, одан арғыны қазбалағаным жоқ.
Бораш
шорланып бітіп келе жатқан оң тізесін сипалай отырып:
—
Соқаның үстіне құлап түстім... Шеген ағам жазды ғой әйтеуір... Енді бір
айда
жүгіруге жарайсың дейді... Балық майынан жазылды. Тіпті жазылып қалып еді,
әнеугүні дегдом ұстап ала жаздап, содан қашқанда тағы бүлдіріп алдым,—
деді. Бұл жолы өзінің
қашып құтылғанына мақтанатындай жымиып та қойды.
—
Мен де керемет жүйрікпін! — дедім, мақтанғым келіп кетіп.
—
Ойбой... Шегендей емес шығарсың!.. Шеген қайда, ол!.. Ол ағып бара жатқан
машинаны қуып жетіп, асылып кете береді! Біреу көріп қалса, қарғып түсіп,
кете беруі де
түк емес. Ол әшейін желаяқ! — деді Бораш, масаттана сөйлеп.
—
Е, сен қалай қаштың, дегдом қуғанда?
—
Шеген мені көпірдің үстінен өзенге тастап жіберді де судан басыңды ғана
шығарып, шомылған балалардың ішінде отыра бер басқа баланың басынан сенің
басың
кем емес тани алмайды деп, өзі көпірдің, үстімен тартып отырды...
Шеген неліктен үйінен қашып кеткен?
—
Үйінен емес. Оған молдадан қашып кетіпті. Үш жұма бойы арабша оқып, әліп-ки-
күсін-ән деген бірдемеге түсіне алмапты да мұныңыз немене өзі, мен
түсінбейтін нәрсені
оқығым келмейді деген екен. Оған молда он шыбық сынғанша дүре соғыпты.
Оның үйі
жоқ, жездесінің қолында жүреді екен— деді Бораш, еріксіз күрсініп. Сол
кезде:
—
Иә! Әуп! — деп, биік жардан бір-ақ секіріп, Шеген де қасымызға келіп түсті.
Шеген мен Бораш екеуі үсті-басыма қарала, торала етіп йод жағып, оның
үстінен сарғыш
бір май жағып, ұзын ақ шүберекпен бинттеп тастады. Маған олардың емдегені
емес,
екеуі бірдей асты-үстіме түсіп, достық көрсеткендері қатты ұнады.
—
Бір жұмада табаның әмірқан етіктің ұлтанындай жылтырайтын болады,— дейді
Бораш.
—
Жоқ, Оған молданың мәсісінің ұлтанындай жылтырайды! — деп, Шеген сақылдап
күледі. Әмірқан етік дегені немене, Оған молданың мәсісінің табаны қандай
екен менің
онда жұмысым да жоқ, әйтеуір табанымның солқылдағаны басыла бастағанын
сезем.
—
Сен әлі тоқтай тұр, Костя! Тозған ескі теріңді түгел сыпырып тастап ,
тесігі жоқ,
теңбілі жоқ, жаңа тері жасап берем. Теңіздің ит балығындай, я болмаса,
құндыздай
жылтылдайтын боласың! — дейді Шегең менің бар арманым ит балық болудай-
ақ...
Бірақ мен Шегеннің ешбір сөзіне қарсылық айта алмайтын халге жеткенімді де
сезем.
Екі ақсақ, бір желаяқ — үш боздақ, енді базарға қарай бет алдық.
—
Құдай тағала қарын қамы дегенді жаратпаса да болады екен... Амал қайсы...
Кейде
өнеріңді соған да жұмсайсың! — деді Шеген.
—
Зәурешті айтайын ба, Айнамкөзді айтайын ба? —деді Бораш, базар шеті
көріне
берген кезде. Шеген басын шайқап:
—
Костя білмейді ғой. Қоя тұр. Әдемі әндерді кез келген күнге қор қыла
береміз бе?
— деді.
Балаға білмейсің дегеннен ауыр тиетін сөз болар ма, мен дереу:
—
Неге білмейін! Зәурешті зарлатып жіберемін,— дедім
—
Жоқ, білмейсің. Борашқа қосылып айту үшін бір жеті үйренуің керек. Мұның
даусына бүкіл қала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz