«Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы» пәні бойынша практикалық (семинар) сабақтарына арналған оқу-әдістемелік нұсқау
Қазақстан аумағындағы өркениеттің басталуы
Сабақ жоспары:
1. Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттері, кезеңдері және тарихи маңызы
2. Қазақстанның ежелгі дүние курсының басқа тарихи пәндермен және ғылым салаларымен байланысы
Қазақстанның ежелгі дүние тарихының тарихнамасы мен дерек көздері
Сабақ жоспары:
1. Тарихи деректер . тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу объектісі.
2. Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектері.
Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық құрылыс
Сабақ жоспары:
1. Алғашқы адамның пайда болуы және еңбек құралдарының жасалуы
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері
Тас ғасыры: кезеңдері және археологиялық ескерткіштері
Сабақ жоспары:
1. Тас ғасыры кезеңдері
2. Палеолит. Палеолиттік археологиялық ескерткіштер
3. Мезолит. Мезолиттік тұрақтар
4. Неолит кезеңі. Неолиттік төңкеріс.
Қазақстан қола дәуірінде
Сабақ жоспары:
1. Қола дәуірінің жалпы сипаттамасы
2. Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы ескерткіштер
3. Қола дәуіріндегі шаруашылық.
Қола дәуіріне тән ескерткіштер: андронов және беғазы.дәндібай мәдениеттері
Сабақ жоспары:
1. Андронов мәдениетінің Қазақстандағы ошағы. Андрон мәдениетінің кезеңдері, зерттелуі.
2.Орталық Қазақстанның (Беғазы.
Дандыбай) қола дәуірінің мәдениеті
Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы материалдық мәдениет және оның белгілері, өнері және діни нанымдары
Сабақ жоспары:
1. Қола дәуіріндегі шаруашылықтар: кен ісі, металлургия, егіншілк пен мал шаруашылығы
2.Қола дәуіріндегі Қазақстандағы материалдық мәдениет. Қоныстар мен тұрғын үйлер, үй кәсібі.
3. Қола дәуіріндегі өнер және діни нанымдар.
Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар және ерте мемлекеттік құрылымдар
Сабақ жоспары:
1. Ерте темір дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы археологиялық ескерткіштер
2. Қазақстан аумағындағы тайпа және тайпалық одақтардың қоныстануы туралы жазба деректер.
3. Ертедегі көшпенділердің діни нанымдары, қолданбалы өнері шаруашылығы
Сақтар (скифтер), массагеттер, дактар (даилар), исседондар, аримаспылар
Сабақ жоспары:
1. Сақ тайпалық одағы.
2. Сарматтар бірлестігінің этногенезі туралы мәселенің тарихнамасы.
3. Сақ тайпаларының қоныстары, шаруашылығы, тұрмысы және қоғамдық құрылысы.
4. Сақтардың көрші мемлекеттермен қарым.қатынасы.
5. Сақтардың І Дарий, Кир, әскерлерімен және Александр Македонскийдің басқыншылық жорықтарына қарсы күресі.
6. Сақтардың археологиялық ескерткіштері.
Сақтар, скифтер: «Алтын адам»
Сабақ жоспары:
1. Есік обасы. «Алтын адам».
2. Сақ дәуіріндегі көне түркі жазуы
3. Сақтар, скифтер мәдениеті, діні мен өнері, жерлеу рәсімі.
Қазақстан аумағындағы ғұндар, этникалық тегі, саяси тарихы, шаруашылығы қоғамдық құрылысы
Сабақ жоспары:
1. Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселенің тарихнамасы
2. Қазақстан аумағындағы ғұндардың саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы
3. Ғұндардың билеушісі Мөде шаньюй.
4. Ғұндардың көреген қолбасшы . Атилла (Еділ).
Үйсіндер, қоныстану аймағы, әскери. саяси құрылымы, шаруашылығы, археологиялық ескерткіштері
Сабақ жоспары:
1.Үйсін тайпалар одағының территориясы, әскери.саяси ұйымдасуы
2. Үйсіндердің шаруашылығы, қоғамдық құрылысы
3. Үйсіндерді материалдық, рухани мәдениеті және археологиялық ескерткіштері
Қаңлылардың қоныстану аймағы, әлеуметтік. экономикалық тарихы әскери. саяси ұйымдасуы
Сабақ жоспары:
1.Қаңлы тайпалар одағы, мемлекет құрамы мен құрылысы, басқару жүйесі
2. Қаңлылардың қоныстану аймағы, әлеуметтік экономикалық тарихы, әскери саяси ұйымдасуы
3. Қаңлы тілі мен жазуы.
4. Қаңлылардың археологиялық ескерткіштері.
Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың көшпенділер және отырықшы өркениеттің қарым.қатынастары мен материалдық және рухани мәдениеттері
Сабақ жоспары:
1.Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың көшпенділер және отырықшы өркениеттің қарым.қатынасы
2. Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың материалдық және рухани мәдениеті, діни сенімдері, бейнелеу өнері.
Ұлы Жібек жолы
Сабақ жоспары:
1. Ұлы Жібек жолының негізгі тармақтары
2. Ұлы Жібек жолының тарихи.географиялық және қалалық мәдениетінің дамуына ықпалы
Сабақ жоспары:
1. Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттері, кезеңдері және тарихи маңызы
2. Қазақстанның ежелгі дүние курсының басқа тарихи пәндермен және ғылым салаларымен байланысы
Қазақстанның ежелгі дүние тарихының тарихнамасы мен дерек көздері
Сабақ жоспары:
1. Тарихи деректер . тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу объектісі.
2. Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектері.
Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық құрылыс
Сабақ жоспары:
1. Алғашқы адамның пайда болуы және еңбек құралдарының жасалуы
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері
Тас ғасыры: кезеңдері және археологиялық ескерткіштері
Сабақ жоспары:
1. Тас ғасыры кезеңдері
2. Палеолит. Палеолиттік археологиялық ескерткіштер
3. Мезолит. Мезолиттік тұрақтар
4. Неолит кезеңі. Неолиттік төңкеріс.
Қазақстан қола дәуірінде
Сабақ жоспары:
1. Қола дәуірінің жалпы сипаттамасы
2. Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы ескерткіштер
3. Қола дәуіріндегі шаруашылық.
Қола дәуіріне тән ескерткіштер: андронов және беғазы.дәндібай мәдениеттері
Сабақ жоспары:
1. Андронов мәдениетінің Қазақстандағы ошағы. Андрон мәдениетінің кезеңдері, зерттелуі.
2.Орталық Қазақстанның (Беғазы.
Дандыбай) қола дәуірінің мәдениеті
Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы материалдық мәдениет және оның белгілері, өнері және діни нанымдары
Сабақ жоспары:
1. Қола дәуіріндегі шаруашылықтар: кен ісі, металлургия, егіншілк пен мал шаруашылығы
2.Қола дәуіріндегі Қазақстандағы материалдық мәдениет. Қоныстар мен тұрғын үйлер, үй кәсібі.
3. Қола дәуіріндегі өнер және діни нанымдар.
Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар және ерте мемлекеттік құрылымдар
Сабақ жоспары:
1. Ерте темір дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы археологиялық ескерткіштер
2. Қазақстан аумағындағы тайпа және тайпалық одақтардың қоныстануы туралы жазба деректер.
3. Ертедегі көшпенділердің діни нанымдары, қолданбалы өнері шаруашылығы
Сақтар (скифтер), массагеттер, дактар (даилар), исседондар, аримаспылар
Сабақ жоспары:
1. Сақ тайпалық одағы.
2. Сарматтар бірлестігінің этногенезі туралы мәселенің тарихнамасы.
3. Сақ тайпаларының қоныстары, шаруашылығы, тұрмысы және қоғамдық құрылысы.
4. Сақтардың көрші мемлекеттермен қарым.қатынасы.
5. Сақтардың І Дарий, Кир, әскерлерімен және Александр Македонскийдің басқыншылық жорықтарына қарсы күресі.
6. Сақтардың археологиялық ескерткіштері.
Сақтар, скифтер: «Алтын адам»
Сабақ жоспары:
1. Есік обасы. «Алтын адам».
2. Сақ дәуіріндегі көне түркі жазуы
3. Сақтар, скифтер мәдениеті, діні мен өнері, жерлеу рәсімі.
Қазақстан аумағындағы ғұндар, этникалық тегі, саяси тарихы, шаруашылығы қоғамдық құрылысы
Сабақ жоспары:
1. Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселенің тарихнамасы
2. Қазақстан аумағындағы ғұндардың саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы
3. Ғұндардың билеушісі Мөде шаньюй.
4. Ғұндардың көреген қолбасшы . Атилла (Еділ).
Үйсіндер, қоныстану аймағы, әскери. саяси құрылымы, шаруашылығы, археологиялық ескерткіштері
Сабақ жоспары:
1.Үйсін тайпалар одағының территориясы, әскери.саяси ұйымдасуы
2. Үйсіндердің шаруашылығы, қоғамдық құрылысы
3. Үйсіндерді материалдық, рухани мәдениеті және археологиялық ескерткіштері
Қаңлылардың қоныстану аймағы, әлеуметтік. экономикалық тарихы әскери. саяси ұйымдасуы
Сабақ жоспары:
1.Қаңлы тайпалар одағы, мемлекет құрамы мен құрылысы, басқару жүйесі
2. Қаңлылардың қоныстану аймағы, әлеуметтік экономикалық тарихы, әскери саяси ұйымдасуы
3. Қаңлы тілі мен жазуы.
4. Қаңлылардың археологиялық ескерткіштері.
Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың көшпенділер және отырықшы өркениеттің қарым.қатынастары мен материалдық және рухани мәдениеттері
Сабақ жоспары:
1.Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың көшпенділер және отырықшы өркениеттің қарым.қатынасы
2. Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың материалдық және рухани мәдениеті, діни сенімдері, бейнелеу өнері.
Ұлы Жібек жолы
Сабақ жоспары:
1. Ұлы Жібек жолының негізгі тармақтары
2. Ұлы Жібек жолының тарихи.географиялық және қалалық мәдениетінің дамуына ықпалы
Тарих тағылымын терең зерделеген халықтың ғана болашағы жарқын болатыны өмірде дәлелденген. Өйткені, бүгініміз бен болашағымыз өткеннің негізінде жасалады. Қазақстанның кез-келген азаматы, соның ішінде келешек мамандар өз елінің тарихын білуге тиісті. Өз елінің өткендегі, казіргі тарихын білмеген маман келешекке дұрыс бағдар жасай алмайды. Ата-бабаларыз сан ғасырлар бойы қазақтың кең байтақ жерін жаудан қорғап, ұрпақтарына жеткізе алды. Сол бабаларымыздың ерлік пен қиындыққа толы тарихы жас жеткіншектерді отанын сүюге, елін, жерін қорғауға тәрбиелейді.
Тарих дегеніміз халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың және жақында ғана жасалып келгендей, коньюктюраға жағынып, бір түсін екіншісіне ауыстырып, жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен, қаїармандық және қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса нақ сондай, бүкіл алуан түрлі, тұтас күйінде қабылдауға тиістіміз. Тарих деректілік пен нақтылық, адалдық пен әділеттілікті ғана мойындайды. Тарих ешқандай бұрмалаушылық пен бүркемеушілікті көтермейді, кешірмейді. Тарихтың беттерін зұлымдық пен озбырлықпен жойып жіберу ешкімнің қолынан келмейді. ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы оқиғаларды қаншалықты жасырғанмен, шындықтың беті ашылуда.
Қазақстан тарихы – дүние жүзілік тарихтың бір бөлгі. Қазақстанның ежелгі тұрғындары- сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап, бүгінгі күнге дейін алыс, жақын көршілерімен үнемі саяси, экономикалық, мәдени байланыстар жасап келген, сондықтан республикамыздың тарихын дүниежүзілік тарихпен біртұтас қарастыруымыз қажет.
2. Ежелгі адамның Қазақстан аум ағында қоныс тебуімен қатар Қазақстан аумағындағы өркениеттің бастауы болған ежелгі адамның қалыптасуы. Сонымен қатар, археология, антропология, эпиграфика, нумизматика, сфрагистика, геральдика, полиграфия, папирология, текстология, дипломатика, хронология, метрология, тарихи география, генеалогия, тағы басқа қосалқы тарихи пәндермен байланысты.
Тарих дегеніміз халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың және жақында ғана жасалып келгендей, коньюктюраға жағынып, бір түсін екіншісіне ауыстырып, жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен, қаїармандық және қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса нақ сондай, бүкіл алуан түрлі, тұтас күйінде қабылдауға тиістіміз. Тарих деректілік пен нақтылық, адалдық пен әділеттілікті ғана мойындайды. Тарих ешқандай бұрмалаушылық пен бүркемеушілікті көтермейді, кешірмейді. Тарихтың беттерін зұлымдық пен озбырлықпен жойып жіберу ешкімнің қолынан келмейді. ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы оқиғаларды қаншалықты жасырғанмен, шындықтың беті ашылуда.
Қазақстан тарихы – дүние жүзілік тарихтың бір бөлгі. Қазақстанның ежелгі тұрғындары- сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап, бүгінгі күнге дейін алыс, жақын көршілерімен үнемі саяси, экономикалық, мәдени байланыстар жасап келген, сондықтан республикамыздың тарихын дүниежүзілік тарихпен біртұтас қарастыруымыз қажет.
2. Ежелгі адамның Қазақстан аум ағында қоныс тебуімен қатар Қазақстан аумағындағы өркениеттің бастауы болған ежелгі адамның қалыптасуы. Сонымен қатар, археология, антропология, эпиграфика, нумизматика, сфрагистика, геральдика, полиграфия, папирология, текстология, дипломатика, хронология, метрология, тарихи география, генеалогия, тағы басқа қосалқы тарихи пәндермен байланысты.
1. Қазақстан тарихы. А., 1996 . 176-181, 200-206, 215-287 б.
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Қазақтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халықтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Қазақтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халықтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
А.Д.Сандыбаева
Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы пәні бойынша
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫНА арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Түркістан 2010
Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы пәні бойынша практикалық (семинар)
сабақтарына арналған оқу-әдістемелік нұсқау. Нұсқау А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінің шешімімен
бекітілді. 26.01.2010ж. № 4 хаттама.
Семинар №1.
Қазақстан аумағындағы өркениеттің басталуы
Сабаќ жоспары:
1. Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттері, кезеңдері
және тарихи маңызы
2. Қазақстанның ежелгі дүние курсының басқа тарихи пәндермен және ғылым
салаларымен байланысы
Сабаќ маќсаты:
Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттерін, кезеңдері
мен тарихи маңызын көрсету. Адамзат дамуының ерекшеліктері туралы
білімдерін пысықтау; жоспардың сұрақтары бойынша негізгі ғылыми мәселелерді
қамту; студенттердің өз елінің тарихын, мәдениетін бағалай білуге,
құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Тарих тағылымын терең зерделеген халықтың ғана болашағы жарқын
болатыны өмірде дәлелденген. Өйткені, бүгініміз бен болашағымыз өткеннің
негізінде жасалады. Қазақстанның кез-келген азаматы, соның ішінде келешек
мамандар өз елінің тарихын білуге тиісті. Өз елінің өткендегі, казіргі
тарихын білмеген маман келешекке дұрыс бағдар жасай алмайды. Ата-бабаларыз
сан ғасырлар бойы қазақтың кең байтақ жерін жаудан қорғап, ұрпақтарына
жеткізе алды. Сол бабаларымыздың ерлік пен қиындыққа толы тарихы жас
жеткіншектерді отанын сүюге, елін, жерін қорғауға тәрбиелейді.
Тарих дегеніміз халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың
және жақында ғана жасалып келгендей, коньюктюраға жағынып, бір түсін
екіншісіне ауыстырып, жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен,
қаїармандық және қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса нақ сондай, бүкіл
алуан түрлі, тұтас күйінде қабылдауға тиістіміз. Тарих деректілік пен
нақтылық, адалдық пен әділеттілікті ғана мойындайды. Тарих ешқандай
бұрмалаушылық пен бүркемеушілікті көтермейді, кешірмейді. Тарихтың беттерін
зұлымдық пен озбырлықпен жойып жіберу ешкімнің қолынан келмейді. ХХ
ғасырдың 20-30-жылдарындағы оқиғаларды қаншалықты жасырғанмен, шындықтың
беті ашылуда.
Қазақстан тарихы – дүние жүзілік тарихтың бір бөлгі. Қазақстанның
ежелгі тұрғындары- сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап, бүгінгі
күнге дейін алыс, жақын көршілерімен үнемі саяси, экономикалық, мәдени
байланыстар жасап келген, сондықтан республикамыздың тарихын дүниежүзілік
тарихпен біртұтас қарастыруымыз қажет.
2. Ежелгі адамның Қазақстан аум ағында қоныс тебуімен қатар Қазақстан
аумағындағы өркениеттің бастауы болған ежелгі адамның қалыптасуы. Сонымен
қатар, археология, антропология, эпиграфика, нумизматика, сфрагистика,
геральдика, полиграфия, папирология, текстология, дипломатика, хронология,
метрология, тарихи география, генеалогия, тағы басқа қосалқы тарихи
пәндермен байланысты.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы қай кезеңдерді қамтиды?
2.
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Қазақстан тарихы, 1 т. Алматы. 1996. 1.т. 7-75, 68-158.
2. Қазақстан тарихы, Очерктер. Алматы. 1993. 4-16, 17-30.
3. Маданов Х. Қазақтың арғы-бергі тарихы. 1995. 3-21-б
4. Н.Назарбаев. Ғасырлар тоғысқанда. Алматы 1996. 3-17-б.
5. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы. 1993.2, 6-33-б.
6. Есмағанбетов. Батыс деректері мен әдебиеттері Қазақстанның ежелгі
тарихы хақында. Қазақ тарихы. 1996. N1. 65-73-б, 1996. N2, 19-25-
б.
Семинар №2.
Қазақстанның ежелгі дүние тарихының тарихнамасы мен дерек көздері
Сабаќ жоспары:
1. Тарихи деректер – тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу
объектісі.
2. Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы орта ғасырлардағы
ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектері.
Сабаќ маќсаты:
Тарихи деректердің пайда болуы заңдылықтары және олардың шындыққа
қатынасын зерттеу. Жоспардың сұрақтары бойынша негізгі ғылыми мәселелерді
қамту; студенттердің өз елінің тарихын, мәдениетін бағалай білуге,
құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамзаттың қалыптасуы мен дамуының ежелгі кезеңдері туралы тарихи
білім ертедегі адамдар қалдырған мәдени ескертіштерді зерттеу негізінде
қалыптасады. Мәдени ескерткіштеді адамдардың еңбек құралдары, тұрақтары,
тасқа жазылған бейнелер, жерлеу әдістері құрайды. Ежелгі Қазақстан
аумағындағы ежелгі тұрғындар туралы жазба деректер кейін пайда болды.
Оларға: парсы, грек, латын, араб, түрік және қытай тілдеріндегі деректер
кіреді. Бұл жазба деректерінде осы жерде мекендеген тайпалардың тұрмысы,
шаруашылық өмірі, саяси оқиғалары, көршілермен қарым-қатынасы, ұлттың
қалыптасу үдерісі жайлы мәліметтер беріледі. Сонымен тарих білімінің
негізін деректер құрастырады. Тарихи деректер – ол қоғамда адамзат дамуының
тарихын баяндайтын жазбаша құжаттар, айғағақты деректерге негізделуі қажет.
Сондықтан да, таих ғылымының негізгі ұстанымдарының бірі – деректер арқылы
негіздеу болып табылады. Сол себепті де тарих ғылымында дерексіз – тарих
жоқ деген қағида берік қалыптасқан.
Тарихнама – бұл тарих ғылымының тарихы. Ол бір жағынан тарих
білімінің қозғалысын, тарихи оқиғалар жөнінде мәліметтерді, жаңа деректерді
табу және жазуды, ал екінші жағынан - тарихты зерттеудің ұстанымдары мен
әдістерін дамытуды қарастырады.
Ежелгі Қазақстан жерінде мекендеген ертедегі туралы тарихи мәліметтер
халық ауыз әдебиетінде, эпикалық дастандарда, байырғы тұрғындар мен оның
көршілес халықтардың жазба деректерінде сақталған. Көне жазба деректерінің
бірі – зороастризм дінің басты кітабы Авеста болып табылады. Заратуштра
б.э.д. ІІ м.ж. аяғы мен І м.ж. басында өмір сүрген. Қазіргі Қазақстан
территориясының ежелгі тұрғындары туралы парсы сына жазуларында, оның
ішінде І Дарийдің (б.э.д. 522-486 ж.ж.) Бехистун жазбаларында, Тарихтың
атасы болып саналатын Геродоттың Тарих атты еңбегінде (б.э.д. 4730-420
ж.ж. арасында жазылып біткен), Страбон б.э.д. 64 ж.б. – 24 ж.) мен
Птолемейдің (90-160 ж.ж.) География атты еңбектерінде құнды мәліметтер
беріледі.
Қазақстан тарихының ежелгі кезеңдері туралы маңызды деректер б.э.д.
ІІ ғ. Жетісу жерінде болған Чжан Цянның мәліметтерінде, Қытай тарихының
атасы деп танылған Сыма Цянның (б.э.д. 145 -86 ж.ж.) Тарих жазбаларында
және Бань Гудың (б.э.д. І ғ.) Цянь Ханьшу (Ежелгі Хань тарихы) еңбегінде
кездеседі.
2. Қазақстан тарихын танып білуде тұңғыш түрік жылнамашысы, Түрік
елінің алғашқы кезеңін, олардың тұңғыш қағандары Білге қаған мен Күлтегін
туралы жазған Иолық тегін (ҮІІІ ғ.) ескерткіштері ерекше орын алады. Орта
ғасырларда Қазақстан туралы тарихи деректермен араб тарихшысы Ибн әл
Факихтың (Х ғ.), ХІІІ ғ. Қазақстан территориясы арқылы өткен саяхатшылар
Плано Карпини (1245-1246 ж.ж.), Гильом Рубрук (1255 ж.), Марко Поло
еңбектерінен (1298 ж.) де танысуға болады.
ХІҮ ғ. Дешті-Қыпшақ туралы жазба деректерін араб тарихшысы, марокколық
саяхатшы Ибн-Батут қалдырған.
Қазақстан мен қазақ халқы туралы тарихи білімдердің жинақталу тарихы.
Қазақстанның алғашқы тарихшылары- Ж. Баласағұн, М. Қашқари, Ә.Фараби, М.Х.
Дулати, Қ. Жалайри, Ш. Уалиханов. Онан кейінгі екінші буын- Ә.Бөкейханов,
К.Кемеңгеров, С.Аспандияров, М.Тынышпаев, Т.Рысқұлов, Ш.Құдайберді. Үшінші
ұрпақ- Ә.Марғұлан, С.Садуақасав, Е.Бекмаханов, Нүсіпбеков, Сүлейменов,
Х.Әділгереев.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Итальяндық Плано Карпини кімнің және қандай тапсырмамен Сарай
Батуға аттанған?
2. Минорет орденінің монахы Гильом Рубруктың Орталық Азия мен
Қазақстан жерінде болған мақсаты?
3. Марко Поло Қытай елінде қанша жыл тұрған?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №3
Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық құрылыс
Сабаќ жоспары:
1. Алғашқы адамның пайда болуы және еңбек құралдарының жасалуы
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері
Сабаќ маќсаты:
Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдеріне
сипаттама беру және қорытынды ой-пікір жасауды үйрету.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Ең ежелгі адамның қалдықтары және қам-қарекетінен іздері Шығыс
Африкадағы Танзанияның Олдувай шатқалынан табылды. Оны homo habilis епті
адам деп, ал мәдениеті шой тас деп аталды, өйткені олар еңбек құралдарын
дайындауға малта тасты пайдаланды: оның бетін ұрғылап, жару және қосу
құралдарына лайықтады. Археологиялық ескерткіштердің табылған жері бойынша
ежелгі мәдениет олдувайлық деп аталып кетті. Ол уақыты бойынша 2,5 млн -700
мың жыл бұрынғы кезеңді қаматиды. Бұдан бері 700-140 мың бұрынғы аралыққа
шель және ашель мәдениеттері тән болады.
Бұл мәдениеттер төменгі палеолитке кіреді. Орта палеолит – бұл 140 мың -
40 мың жыл аралығында кезең. Ашель, мустье мәдениеттері қалыптасқан уақыт.
Тарих ғылымында алғашқы адамдардың пайда болған жеріне қатысты екі түрлі
көзқарас бар. Бұл тұжырымдардың бір бағыты (полицентристік) бойынша,
адамзаттың пайда болған жері Африка, Азия, Еуропа құрлығы, ал екінші
көзқарас (моноцентристік) бойынша – адамзат бір жерде, атап айтқанда –
Солтүстік Шығыс Африкада, Алдыңғы және Оңтүстік Азияда пайда болды да,
содан кейін ғана жер шарының барлық аймақтарына қоныстанған деген тұжырым
жасайды. Осы екінші көзқарасты қолдаушылар анағұрлым көп. Бірақ қалай деп
айтылса да, алғашқы қазақ жері, яғни қазіргі Қазақстан аумағы төменгі
палеолит – шель, ашель кезеңінен басталып ежелгі адамның пайда болуы мен
қалыптасу аймағына кіреді. Ол кезеңдегі бұл жерде климаттың жылы да
ылғалды, өсімдік әлемнің сан алуандығы және жануарлар түрлеріне өте бай
болуы ежелгі адамның өмір сүруіне қолайлы жағдайлар тудырған.
Қазақстан аумағында адамның болған іздері тастан жасалған, еңбек
құралдары – кескіш, қырғыш, тескіштер – төменгі палеолитке, яғни 1 млн. жыл
бұрыңғы кезеңге жатады.
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері:
алғашқы адамдар тобыры, рулық қауым, көршілес қауым.
4. Бақылау сұрақтары:
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №4
Тас ғасыры: кезеңдері және археологиялық ескерткіштері
Сабаќ жоспары:
1. Тас ғасыры кезеңдері
2. Палеолит. Палеолиттік археологиялық ескерткіштер
3. Мезолит. Мезолиттік тұрақтар
4. Неолит кезеңі. Неолиттік төңкеріс.
Сабаќ маќсаты:
Тас ғасыры кезеңдерінің әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсету және
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның
дамуына байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы
өзіндік кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына
байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы өзіндік
кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Алғашқы адам басқа ірі жыртқыштарға қарағанда әлсіз болды, өйткені
адамның күшті тістері мен тырнақтары жоқ. Оның есесіне алғашқы Гоминидтер
еңбек құралдарын жасау мен қолдану арқылы сол әлсіздіктерін білдірмеді.
Алғашқы құралдар — сүйек сынықтары, өткір таяқтар, дөрекі өңделген тастар
болды. Тас ең ұзақ қолданылған құрал болды, ол осыдан 2,5 млн. жылдан бұрын
б.з.д. 5 мың. дейін адамзат техникасында басты орын алды. Бұл кезеңді
археологтар тас ғасыры деп атап, оны екі кезеңге бөледі — Палеолит (ерте
тас ғ.) және Неолит (жаңа тас ғ.). Олардың арасындағы өтпелі кезеңді
Мезолит (орта т.ғ.) деп атады. Өз кезегінде палеолит те екіге бөлінеді:
төменгі (б.з.д. 2 млн. — б.з.д. 40 мың) және жоғарғы (б.з.д. 40 — б.з.д. 12
мың).
Көп уақыт бойы ғалымдар Қазақстан жерінде тас ғасырының іздерін таба
алмады. Ал бұл біздің жерімізді ежелгі адамдар өте кеш қоныстанды деген
жансақ пікірге әкелді. Соңғы зерттеулер бойынша, ежелгі адамдар Қазақстан
жерінде ашель кезінде қоныстанған. Сол дәуірдің ескерткіштері Оңтүстік
Қазақстан жерінде, Қаратау бөктерлерінің жанынан табылған. Бұл Тәңірқазған,
Бөрікқазған, Ақкөл тұрақтары.
Бүгін Қазақстанда палеолит мәдениетінің екі ауданы белгілі: Оңтүстік
Қазақстан мен Сары-Арқада. Бұл аудандар тас құралдарын өңдеу мен оларды
жасау үшін қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Жалпы
Оңтүстік аудандарға қарағанда Солтүстік және Орталық Қазақстанда
технологияның эволюциясы тез дамыды.
2. Палеолит кезењі ежелгі жєне кейінгі палеолитті ќ±райды. Ежелгі
палеолит ірі-ірі ‰ш кезењге (мєдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-700 мыњ
жыл), ашель (700 мыњ-150-120 мыњ жыл) жєне мустье(150-120 мыњ – 35-30 мыњ
жыл) кезењдеріне бµлінеді.
Ол кездіњ адамдары тастыњ ќасиеттерін жаќсы білген. Материал тањдау
кµбінесе ќ±ралдыњ ќолданылатын маќсатына байланысты болды. Ќ±ралдардыњ
мынадай т‰рлері: шапќылар, ќырѓыштар, ‰шкір тастар, шой балѓалар,
піспектер, пышаќтар, тескіштер жєне т.б. бµлініп шыќќан. Ауыр салмаќты,
тік б±рышты ±саќ шаќпаќ тастар ењ ежелгі ењбек ќ±ралдарына жатќызылды, олар
Кењірдек елді мекені жанынан, Ќаратау жотасыныњ оњт‰стік-батыс беткейіндегі
Арыстанды µзенініњ ењ жоѓары жайылмасынан, ќатып ќалѓан тµменгі тµрттік
кезењніњ ќалыњ конгломераты арасынан табылѓан.
3. Мезолит грекшеден аударғанда орта тас ғасыры дегенді білдіреді, ол
б.з.д. 12—7 мың жыл. Бұл кезең Қазақстан тарихында ең аз зерттелген. Тек
соңғы он жылда оншақты мезолит тас индустрия кешендеріне жататын
ескерткіштер және тұрақтар табылып отыр. Жерлеу кешендері, алғашқы кезеңдер
сияқты анықталмаған.
Әр өңірлерден жиналған коллекциялардың анализі тас өңдеу техникасының
қатты өзгеріске ұшырамағандығын көрсетті. Бұл мұз дәуірінен кейінгі
кезеңнің аңшылар коллективінің шаруашылық ісіне ешқандай әсер етпегенін
көрсетеді, ал олардың салт-тұрмысы жоғарғы палеолитте қалыптасқан.
Сондықтан да археология ғылымында ұқсас екі ұғымның мезолит пен эпипалеолит
(эпи — соң) арасында талас туып отыр. Біздің ойымызша, мезолитті өзіндік
ерекшеліктерімен жеке кезеңге шығаратын ғалымдардың зерттеуі дұрыс.
Мезолит адам өмірінде маңызды кезең болып табылады. Онда екі үлкен
жаңалық ашылды — садақ пен жебенің және тас өңдеудің микролиттік
технологияның пайда болуы. Микролит — жалпақ кішігірім пластиналар, оларды
ағаш және сүйек құралдардың ішіне бойлай орнатып, кесу үшін пайдаланды.
Мұндай құралдар кесек құралдарға қарағанда жасалуда қарапайым болды.
4. Неолит — жаңа тас ғасыры, ол б.з.д. 6—4 мың. қамтиды. Соңғы
жылдардағы зерттеулер бірнеше неолиттік мәдениеттерді анықтауға мүмкіндік
береді. Тобыл бойындағы Маханджар, Есілде — Атбасар және Орталық Қазақстан
ескерткіштер тобы. Бұлардан ертерек Батыс Қазақстанда — Кельтеминар, Шығыс
Қазақстанда — Усть-Нарым мәдениеттері табылған.
Неолит — тас индустриясының дамыған кез. Тас өңдеудің жаңа
технологиялары пайда болды: аралау, бұрғылау, сүргілеу.
Неолиттік революция — тұтынушы шаруашылықтан өндіруші шаруашылыққа —
мал және жер шаруашылығына көшу. Бұл адамзат мәдениетінің дамуында үлкен
секіріс болды. Бұдан кейінгі экономикалық өмірдің тарихы осы екі адамның
өндіруші қызметінің жетілдіруі болды.
Неолит дєуірініњ аса мањызды белгісі табиѓаттыњ дайын µнімдерін
икемдену орнына – жиын – терін мен ањ аулаудыњ орнына келген µндіруші
шарушылыќќа негіз болѓан мал шарушылыѓы мен егіншіліктіњ тууы болып
табылады. Шаруашылыќтыњ жања т‰рлерініњ шыѓуыныњ адамзат ќоѓамыныњ дамуы
‰шін орасан зор мањызы болды, адамныњ ењбек кєсібініњ саласын кењейтті,
сонымен ќатар оныњ сипатын сапасы жаѓынан µзгертті. Адамныњ экономикалыќ
ќызметініњ одан кейін талай мыњ жылдарѓа созылѓан б‰кіл тарихы едєуір
дєрежеде осы екі шаруашылыќтыњ даму, жетілу тарихы болып табылады.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Әуелгі палеолит 3 дәуірге бөлінеді: ...
2. Кейінгі палеолит уақытын көрсетіңіз
3. Мустье кезеңінің Жезқазған обл. 1984 ж. табылған жаңа ескерткіштері
4.Ш.Уалиханов атындағы тұрақтың табылған уақыты, ашқан ғалым кім?
5. Қазақстандағы неолиттік тұрақтарды атаңыз?
6. Неолиттік тұрақтарды зерттеген ғалымдар және олардың еңбектерін
атаңыз?
7. Неолит дәуірі ерекшеліктерін қалай сипаттауға болады?
8. Неолит дәуіріндегі қоғамдық қатынастар қандай болды?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Бұл топтық проект. Топтыќ проект
1. Реферат
1. Сөзжұмбаќ
2. Топ жетекшілер сайысы
3. Буклет
4. Эмблема
Студенттер үй тапсырмасы бойынша семинар жоспарындағы сұрақтарға
дайындалады, топтық проект жобасын жасайды. Студенттер шағын 3 топқа
бөлінеді: 1 топ- палеолит, 2 топ- мезолит, 3 топ – неолит. Топтық проектке
өз тақырыбы бойынша баяндама, сөзжұмбақ (10 сөзден аспау тиіс), қарсы
топтарға сұрақ (5 сұрақ), эмблема дайындау кіреді. Топтар берілген
тапсырмаларын дайындап келеді, проект жобасын қорғауға ұсынады. Ең көп
ұпай жинаған топ ұтады, 1 орынды иеленеді. Жеңген топ студенттері түгелімен
жоғары баға алады. Сонымен қатар, топтағы ең белсенді студент екінші бағаны
алуға құқылы.
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
Әр топтан сайланған 1 студент реферат ќорғайды. Ќорғау барысын және
сапалығын қазылар алќасы бағалайды.
Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын ұсынады. Кім
бірінші шешеді, сол топќа ұпай әкеледі.
ІІІ кезең - Топ жетекшілер сайысы. Қазылар алќасы дайындаған сұраќтарға ең
көп жауап берген топ жетекші жеңеді, бүкіл топќа ұпай әкеледі.
ІV кезең- дайындаған буклетті ұсыну және ќорғау.
V кезең – топ эмблемасын ұсыну және ќорғау.
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Алпысбаев Х. А. Неолитическая стоянка в пещере Караунгур. Изв. АН
КазССР. Сер. обществ., 1969, №2. 85-87-б.
2. Макарова Л А. Териофауна пещеры Караунгур. Археологические
исследования в Казахстане. А., 1973, 146-155-б.
3. Виноградов А. В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского
междуречья. ТХАЭЭ. Т. ХIII, М., 1981.
4. Праслов Н. Д, Постинков Г. Б., Ротшильд Е Новые памятники с
микролитическим инвентарем в Северо-Восточном Прикаспий. КСИА, №117,
М., 1990.
5. Антонова Е В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М.,
1990.
6. Таймагамбетов Ж К. Памятники каменного века. Археологические
памятники в зоне затопления Шульбинской гэс. I-Tapay, А.,1987.
7. Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавл, 1993.
8. сонда: Атбасарская культура. Екатеринбург, 1992.
9. Логвин В. Н. Каменный век казахстанского Притоболья (мезолит -
энеолит).
А., 1991.
11.Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья.
12. Кисленко А. М Проблемы рекsтструкции энеолитического жилища.
Проблемы реконструкции хозяйства и технологий по данным археологии.
Петропавл, 1993.
13. Ахинжанов С. М, Макарова Л.А., Нарымов Т. Н. К истории скотоводства и
охоты в Казахстане. А., 1992.
Семинар №5
Қазақстан қола дәуірінде
Сабаќ жоспары:
1. Қола дәуірінің жалпы сипаттамасы
2. Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы ескерткіштер
3. Қола дәуіріндегі шаруашылық.
Сабаќ маќсаты:
Қола дәуірінің кезеңдерінің әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсету
және шаруашылық түрлерін анықтау.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
Б.з.б II мың жылдықта Еуразияның далалық аймақтарында қола алу
тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалды. Адамзаттың
алғаш игерген металы – қола (мыс пен қалайының қорытпасы). Металдан
жасалған еңбек құралдары тас еңбек құралдарын ығыстырған кезең – қола
дәуірі. (б.з.б 2-1 мың жылдықтар). Қоланың пайда болуы адам өмірінде
үлкен жаңалық, метал қорытуды бастағындығы. Бұл дамудың алғашқы
прогрессивтік қадамы. Сондықтанда мысты тас дәуірі тастан, қола сияқты
күрделі металға өту кезеңіндегі өтпелі дәуір. Қола мысқа қарағанда
берік, қатты металл одан жасалған қару – жарақ, құрал – сайман, әлде
қайда берік болған. Қазақстандағы қола дәуірінің зерттелуі – ғылыми
жағынан жүйелі жолға қойылды. Қоладан ұңғылы балталар мен сүңгілер
жасауды үйренеді. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қола ғасырында
Андроновтың археологиялық мәдениетке жататын жәдігерлер (мекендер,
қорымдар, рудниктер, тастағы суреттер) қалдырған. Бұл мәдениетті
зерттеуші қазақстандық ғалымдар - Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышов,
А.Г.Максимова, С.С. Черников, А.М. Оразбаев.
2. Қола дәуірі ескерткіштері табылған аймақ Минусинск – Орал
таулары – Батыс Сібір жазығы - Памир таулары. Андронов тайпалары
Қазақстанның барлық аймағын мекендеген. Негізгі қоныстанға аумағы –
Орталық Қазақстан. Андронов мәдениетін зерттеудегі ең күрделі
мәселелердің бірі хронологиямен, уақыт мәселесін анықтау ісімен
байланысты. Зерттеушілердің көпшілігі Андронов мәдениетінің өмір сүрген
уақытын үш кезеңге бөледі:
Ерте қола б.з.дейінгі ХYIII – ХYI ғ.ғ;
Орта қола б.з.дейінгі ХY – ХIII ғ.ғ
Кейінгі қола б.з.дейінгі ХIII – YIII ғ.ғ. басы.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған
негізгі аймақтарының бірі Орталық Қазақстан болған.
Бұл өңірден 30 - дан астам елді мекен, 150 - дей қабір (қорымдар) қазып
зерттейді. Солтүстік және Батыс Қазақстанда 150- ден аса қоныс пен 200-
ге жуық қорым табылады. Ең ежелгі қала – Арқайым қаласы. (Қостанай мен
Челябы обылыстарының шекарасы). Орталық Қазақстанның андронов
мәдениетіне тән сипаты - оның монументалдығы мазарларының күрделілігі,
тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле салтында кремация
(мәйітті өртеу) басым болған. Көлемі шағын, үстіне топырағы үйілген
қабырғалар айналасына тақта тастардан дөңгелек немесе тікбұрышты
қоршаулар салынған. Қоршау ішінде не жерден тікбұрышты шұңқыр етіліп
қазылған, жиек-жиегі тақта таспен (циста) көмкерілген моланың өзі, не
тас жәшік болады. Жерлеу біткесін мола үсті тақта таспен жабылып
тасталып отырған.
Керамика қатарынан сыртқы үшбұрыштар мен басылымды қосар
сызықтар келісім тауып, жарасымды өрнектелген құмыралар көз тартады.
Ыдыстардың тек жоғары жағы ғана әсемделеді. Дөңгелек қола айналар, қола
моншақтар ұшырасады. Қабір ішінен мәйітпен қатар үй жануарларының
сүйектері де табылған.
Қоланың кейінгі кезеңі Орталық Қазақстанда жаңа мәдениет –
Беғазы-Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгісі. Бұл мәдениетке тән бір
қасиет, ол бірінші жағына, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан
онда жаңа элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешілігі бар
жерлеу салты, қыш ыдыс – аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Бұл
дәуірде жер бетіне тастан қалап қабырғалары тұрғын үйлер салу рәсімі
кең жайылады. Орталық Қазақстанның таулы аудандарында тұрғын үйлерді
салуға ағаш кеңінен пайдаланылған. Жер төлелер қабырғалары ағаш
тақталарымен көмкеріліп, оның төбесін ағаш бағандардың тұтас бір жүйесі
тіреп тұрған.
Мәдениетті дамытуда металл өндіріп балқыту орасан зор рөл атқарған.
Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андроновтық мәдениет
ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен
Тасты – бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Бұл ауданда небәрі 80 – нен
аса қоныс пен 90- ға тарта қорым ашылған.
3. Шаруашылығы. Б.з.б. 3 мың жыл соңында Қазақстанның таулы
және далалы аудандарында егіншілік пайда болды. Андронов тайпаларының
тіршілігінде теселі егіншілік болған. Олар негізінен бидай, қарабидай
және тары өсірді. Егіншілікпен қатар мал өсіру жедел қарқынмен дамып,
негізгі салаға айналды. Андроновтық шаруалар қос өркешті бактериан
түйелерін өсірген. Түйе бейнелері жартастарға салынған, ал Үшқатты
қонысынан түйенің қыш мүсіні, Ақсу – Аюлыдан бота сүйегі, Алексеевке
қоныстан – түйе сүйектері табылды.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында андроновтықтар аралас шаруашылықпен
айналысып, егін егіп, мал өсірген. Олар тұңғыш рет қыста малды қолда
ұстау тәжірбиесін енгізді. Үй маңындағы жайылымдар жарамсыз болып
қалған кезде бақташылар жаңа жайылымдарға көшіп отырды. Бұл мал
өсірудің жайлаулық тәсілі. Ерлер жайылымдарға кетіп мекендеріне күз
соңына таман оралған. Әйелдер мен балалар егіншілікпен айналысып,
тұрақты мекендерде қалды. Кейінгі қола дәуірінде Қазақстанның далалық
аудандарында мал өсіру шарушылықтың негізгі саласына айналды. Бұл
жағдайда малдың құрамы өзгеріске ұшырап, ірі қара азайып, қой мен жылқы
көбейді. Орталық Қазақстанда түйе өсірілді. Көп малды қолда ұстау
иүмкіндігі болмай, шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығы
шыға бастады. Андронов тайпаларында жеке меншіктің пайда болуына мал
шаруашылығына көшу ықпал етті.
Кен өндіру б.з.б. III мыңжылдықта басталған. Қола дәуірінде кен өндіріп
балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген . Мәселен, Жезқазған
өңірінде 100 мыс тонна мыс қорытылған. Ал Успен руднигінде 200 мың
тонна кен өндірілген. Ежелгі кеншілер кенді толықтыру, тотықтандыру
тәсілін тапқан, сонда ол жыныста жез бен қалайы қосындысы күрт
көбейген.
1) Жұмсақ кен –қалайымен айыру арқылы
2) Қатты, тығыз кен- отпен уату арқылы (кен өзегінің үстіне от
жағылып, әбден қызған кезде су құйып жарықшақтарға бөлу);
3) Үңгіп - қазу арқылы өндіру. Кен өндіру аймақтары: Жезқазған,
Зыранда – мыс, Атасу таулары, Қалба, Нарым жоталарында қалайы,
Степняк, Ақжол, Бала жалда – алтын.
Кен өндіру орталықтары - Орталық және Шығыс Қазақстан. Андроновтық
тайпалар үй кәсіпшілігінде қыш ыдыстар жасаған.
1. Таспалық әдіс.
2. Қалыпқа салып пішіндеу әдісі. (б.з.б. ХYII-ХYIғғ).Орта қала
кезеңінде ыдыс – аяқтар біркелкі стандартқа көшіп, жетіле
түседі; бұрынғыдан жұқа, әсем келеді. Бұлардың ою - өрнегі
бұрынғыша сызылған немесе штамппен түсірілген. Бұрынғы
құмыралардың бір өзгешелігі – ою - өрнектер үш жолақ етіліп
жүргізіледі.
Кейінгі қола дәуірінің ыдыс – аяқтары бір ерекшелігі – олар өте бүйірлі
және жалпы нобайы дөңгелектеу болып келеді. Андроновшылардың ою-
өрнектерінің кейбір элементтерін қазақтың қолданбалы өнерінен осы күні
де көруге болады. Бұл өрнектер байлық пен масшылықты, тіл мен көзден
сақтау белгісін және ыдыс ішіндегі затты білдірген. Айырбас сауда
кейінгі қола дәірінде кең дамыған.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Жезќазѓан жеріндегі кен орындарыныњ ењ ірілері –
2. Андрон мєдениетініњ ќорымы алѓаш Ќазаќстанныњ ќай бµлігінен табылды
3. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші табылѓан уаќыты
4. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші табылѓан жері
5. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші ашќан археолог-ѓалым
6. Андрон мєдениетініњ кезењдері
7. Ќазаќстанда андрон мєдениетініњ тараѓан негізгі аймаѓы
8. Ертедегі Н±ра кезењіне тєн басым жерлеу салты
9. Ыдыстардыњ тек жоѓары жаѓы ѓана желімделеді ќола дєуірініњ ќай
кезењіне тєн
10. Солт‰стік жєне Батыс Ќазаќстанныњ неѓ±рлым жаќсы зерттелген ќоныс
11. Андрон мєдениетініњ Ќазаќстан жеріндегі орталыѓы ?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №6
Қола дәуіріне тән ескерткіштер: андронов және беғазы-дәндібай мәдениеттері
Сабаќ жоспары:
1. Андронов мәдениетінің Қазақстандағы ошағы. Андрон мәдениетінің
кезеңдері, зерттелуі.
2.Орталық Қазақстанның (Беғазы-Дандыбай) қола дәуірінің мәдениеті
Сабаќ маќсаты:
Андрон мәдениетінің негізгі белгілері мен ерекшелігін анықтау және оның
Қазақстандағы ескерткіштеріне сипттама беру.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам дамуының алға
басуына жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) адам қоғамының
өндiргiш күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен қатар әр
түрлi рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса маңызды рөл атқарды.
Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын, қалайы, күмiс қорытылып одан
әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар жасалды.
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Д.Сандыбаева
Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы пәні бойынша
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫНА арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Түркістан 2010
Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы пәні бойынша практикалық (семинар)
сабақтарына арналған оқу-әдістемелік нұсқау. Нұсқау А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінің шешімімен
бекітілді. 26.01.2010ж. № 4 хаттама.
Семинар №1.
Қазақстан аумағындағы өркениеттің басталуы
Сабаќ жоспары:
1. Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттері, кезеңдері
және тарихи маңызы
2. Қазақстанның ежелгі дүние курсының басқа тарихи пәндермен және ғылым
салаларымен байланысы
Сабаќ маќсаты:
Қазақстанның ежелгі дүние курсының мақсаты мен міндеттерін, кезеңдері
мен тарихи маңызын көрсету. Адамзат дамуының ерекшеліктері туралы
білімдерін пысықтау; жоспардың сұрақтары бойынша негізгі ғылыми мәселелерді
қамту; студенттердің өз елінің тарихын, мәдениетін бағалай білуге,
құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Тарих тағылымын терең зерделеген халықтың ғана болашағы жарқын
болатыны өмірде дәлелденген. Өйткені, бүгініміз бен болашағымыз өткеннің
негізінде жасалады. Қазақстанның кез-келген азаматы, соның ішінде келешек
мамандар өз елінің тарихын білуге тиісті. Өз елінің өткендегі, казіргі
тарихын білмеген маман келешекке дұрыс бағдар жасай алмайды. Ата-бабаларыз
сан ғасырлар бойы қазақтың кең байтақ жерін жаудан қорғап, ұрпақтарына
жеткізе алды. Сол бабаларымыздың ерлік пен қиындыққа толы тарихы жас
жеткіншектерді отанын сүюге, елін, жерін қорғауға тәрбиелейді.
Тарих дегеніміз халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың
және жақында ғана жасалып келгендей, коньюктюраға жағынып, бір түсін
екіншісіне ауыстырып, жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен,
қаїармандық және қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса нақ сондай, бүкіл
алуан түрлі, тұтас күйінде қабылдауға тиістіміз. Тарих деректілік пен
нақтылық, адалдық пен әділеттілікті ғана мойындайды. Тарих ешқандай
бұрмалаушылық пен бүркемеушілікті көтермейді, кешірмейді. Тарихтың беттерін
зұлымдық пен озбырлықпен жойып жіберу ешкімнің қолынан келмейді. ХХ
ғасырдың 20-30-жылдарындағы оқиғаларды қаншалықты жасырғанмен, шындықтың
беті ашылуда.
Қазақстан тарихы – дүние жүзілік тарихтың бір бөлгі. Қазақстанның
ежелгі тұрғындары- сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап, бүгінгі
күнге дейін алыс, жақын көршілерімен үнемі саяси, экономикалық, мәдени
байланыстар жасап келген, сондықтан республикамыздың тарихын дүниежүзілік
тарихпен біртұтас қарастыруымыз қажет.
2. Ежелгі адамның Қазақстан аум ағында қоныс тебуімен қатар Қазақстан
аумағындағы өркениеттің бастауы болған ежелгі адамның қалыптасуы. Сонымен
қатар, археология, антропология, эпиграфика, нумизматика, сфрагистика,
геральдика, полиграфия, папирология, текстология, дипломатика, хронология,
метрология, тарихи география, генеалогия, тағы басқа қосалқы тарихи
пәндермен байланысты.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы қай кезеңдерді қамтиды?
2.
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Қазақстан тарихы, 1 т. Алматы. 1996. 1.т. 7-75, 68-158.
2. Қазақстан тарихы, Очерктер. Алматы. 1993. 4-16, 17-30.
3. Маданов Х. Қазақтың арғы-бергі тарихы. 1995. 3-21-б
4. Н.Назарбаев. Ғасырлар тоғысқанда. Алматы 1996. 3-17-б.
5. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы. 1993.2, 6-33-б.
6. Есмағанбетов. Батыс деректері мен әдебиеттері Қазақстанның ежелгі
тарихы хақында. Қазақ тарихы. 1996. N1. 65-73-б, 1996. N2, 19-25-
б.
Семинар №2.
Қазақстанның ежелгі дүние тарихының тарихнамасы мен дерек көздері
Сабаќ жоспары:
1. Тарихи деректер – тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу
объектісі.
2. Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы орта ғасырлардағы
ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектері.
Сабаќ маќсаты:
Тарихи деректердің пайда болуы заңдылықтары және олардың шындыққа
қатынасын зерттеу. Жоспардың сұрақтары бойынша негізгі ғылыми мәселелерді
қамту; студенттердің өз елінің тарихын, мәдениетін бағалай білуге,
құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамзаттың қалыптасуы мен дамуының ежелгі кезеңдері туралы тарихи
білім ертедегі адамдар қалдырған мәдени ескертіштерді зерттеу негізінде
қалыптасады. Мәдени ескерткіштеді адамдардың еңбек құралдары, тұрақтары,
тасқа жазылған бейнелер, жерлеу әдістері құрайды. Ежелгі Қазақстан
аумағындағы ежелгі тұрғындар туралы жазба деректер кейін пайда болды.
Оларға: парсы, грек, латын, араб, түрік және қытай тілдеріндегі деректер
кіреді. Бұл жазба деректерінде осы жерде мекендеген тайпалардың тұрмысы,
шаруашылық өмірі, саяси оқиғалары, көршілермен қарым-қатынасы, ұлттың
қалыптасу үдерісі жайлы мәліметтер беріледі. Сонымен тарих білімінің
негізін деректер құрастырады. Тарихи деректер – ол қоғамда адамзат дамуының
тарихын баяндайтын жазбаша құжаттар, айғағақты деректерге негізделуі қажет.
Сондықтан да, таих ғылымының негізгі ұстанымдарының бірі – деректер арқылы
негіздеу болып табылады. Сол себепті де тарих ғылымында дерексіз – тарих
жоқ деген қағида берік қалыптасқан.
Тарихнама – бұл тарих ғылымының тарихы. Ол бір жағынан тарих
білімінің қозғалысын, тарихи оқиғалар жөнінде мәліметтерді, жаңа деректерді
табу және жазуды, ал екінші жағынан - тарихты зерттеудің ұстанымдары мен
әдістерін дамытуды қарастырады.
Ежелгі Қазақстан жерінде мекендеген ертедегі туралы тарихи мәліметтер
халық ауыз әдебиетінде, эпикалық дастандарда, байырғы тұрғындар мен оның
көршілес халықтардың жазба деректерінде сақталған. Көне жазба деректерінің
бірі – зороастризм дінің басты кітабы Авеста болып табылады. Заратуштра
б.э.д. ІІ м.ж. аяғы мен І м.ж. басында өмір сүрген. Қазіргі Қазақстан
территориясының ежелгі тұрғындары туралы парсы сына жазуларында, оның
ішінде І Дарийдің (б.э.д. 522-486 ж.ж.) Бехистун жазбаларында, Тарихтың
атасы болып саналатын Геродоттың Тарих атты еңбегінде (б.э.д. 4730-420
ж.ж. арасында жазылып біткен), Страбон б.э.д. 64 ж.б. – 24 ж.) мен
Птолемейдің (90-160 ж.ж.) География атты еңбектерінде құнды мәліметтер
беріледі.
Қазақстан тарихының ежелгі кезеңдері туралы маңызды деректер б.э.д.
ІІ ғ. Жетісу жерінде болған Чжан Цянның мәліметтерінде, Қытай тарихының
атасы деп танылған Сыма Цянның (б.э.д. 145 -86 ж.ж.) Тарих жазбаларында
және Бань Гудың (б.э.д. І ғ.) Цянь Ханьшу (Ежелгі Хань тарихы) еңбегінде
кездеседі.
2. Қазақстан тарихын танып білуде тұңғыш түрік жылнамашысы, Түрік
елінің алғашқы кезеңін, олардың тұңғыш қағандары Білге қаған мен Күлтегін
туралы жазған Иолық тегін (ҮІІІ ғ.) ескерткіштері ерекше орын алады. Орта
ғасырларда Қазақстан туралы тарихи деректермен араб тарихшысы Ибн әл
Факихтың (Х ғ.), ХІІІ ғ. Қазақстан территориясы арқылы өткен саяхатшылар
Плано Карпини (1245-1246 ж.ж.), Гильом Рубрук (1255 ж.), Марко Поло
еңбектерінен (1298 ж.) де танысуға болады.
ХІҮ ғ. Дешті-Қыпшақ туралы жазба деректерін араб тарихшысы, марокколық
саяхатшы Ибн-Батут қалдырған.
Қазақстан мен қазақ халқы туралы тарихи білімдердің жинақталу тарихы.
Қазақстанның алғашқы тарихшылары- Ж. Баласағұн, М. Қашқари, Ә.Фараби, М.Х.
Дулати, Қ. Жалайри, Ш. Уалиханов. Онан кейінгі екінші буын- Ә.Бөкейханов,
К.Кемеңгеров, С.Аспандияров, М.Тынышпаев, Т.Рысқұлов, Ш.Құдайберді. Үшінші
ұрпақ- Ә.Марғұлан, С.Садуақасав, Е.Бекмаханов, Нүсіпбеков, Сүлейменов,
Х.Әділгереев.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Итальяндық Плано Карпини кімнің және қандай тапсырмамен Сарай
Батуға аттанған?
2. Минорет орденінің монахы Гильом Рубруктың Орталық Азия мен
Қазақстан жерінде болған мақсаты?
3. Марко Поло Қытай елінде қанша жыл тұрған?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №3
Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық құрылыс
Сабаќ жоспары:
1. Алғашқы адамның пайда болуы және еңбек құралдарының жасалуы
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері
Сабаќ маќсаты:
Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдеріне
сипаттама беру және қорытынды ой-пікір жасауды үйрету.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Ең ежелгі адамның қалдықтары және қам-қарекетінен іздері Шығыс
Африкадағы Танзанияның Олдувай шатқалынан табылды. Оны homo habilis епті
адам деп, ал мәдениеті шой тас деп аталды, өйткені олар еңбек құралдарын
дайындауға малта тасты пайдаланды: оның бетін ұрғылап, жару және қосу
құралдарына лайықтады. Археологиялық ескерткіштердің табылған жері бойынша
ежелгі мәдениет олдувайлық деп аталып кетті. Ол уақыты бойынша 2,5 млн -700
мың жыл бұрынғы кезеңді қаматиды. Бұдан бері 700-140 мың бұрынғы аралыққа
шель және ашель мәдениеттері тән болады.
Бұл мәдениеттер төменгі палеолитке кіреді. Орта палеолит – бұл 140 мың -
40 мың жыл аралығында кезең. Ашель, мустье мәдениеттері қалыптасқан уақыт.
Тарих ғылымында алғашқы адамдардың пайда болған жеріне қатысты екі түрлі
көзқарас бар. Бұл тұжырымдардың бір бағыты (полицентристік) бойынша,
адамзаттың пайда болған жері Африка, Азия, Еуропа құрлығы, ал екінші
көзқарас (моноцентристік) бойынша – адамзат бір жерде, атап айтқанда –
Солтүстік Шығыс Африкада, Алдыңғы және Оңтүстік Азияда пайда болды да,
содан кейін ғана жер шарының барлық аймақтарына қоныстанған деген тұжырым
жасайды. Осы екінші көзқарасты қолдаушылар анағұрлым көп. Бірақ қалай деп
айтылса да, алғашқы қазақ жері, яғни қазіргі Қазақстан аумағы төменгі
палеолит – шель, ашель кезеңінен басталып ежелгі адамның пайда болуы мен
қалыптасу аймағына кіреді. Ол кезеңдегі бұл жерде климаттың жылы да
ылғалды, өсімдік әлемнің сан алуандығы және жануарлар түрлеріне өте бай
болуы ежелгі адамның өмір сүруіне қолайлы жағдайлар тудырған.
Қазақстан аумағында адамның болған іздері тастан жасалған, еңбек
құралдары – кескіш, қырғыш, тескіштер – төменгі палеолитке, яғни 1 млн. жыл
бұрыңғы кезеңге жатады.
2. Алғашқы адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар дамуының кезеңдері:
алғашқы адамдар тобыры, рулық қауым, көршілес қауым.
4. Бақылау сұрақтары:
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №4
Тас ғасыры: кезеңдері және археологиялық ескерткіштері
Сабаќ жоспары:
1. Тас ғасыры кезеңдері
2. Палеолит. Палеолиттік археологиялық ескерткіштер
3. Мезолит. Мезолиттік тұрақтар
4. Неолит кезеңі. Неолиттік төңкеріс.
Сабаќ маќсаты:
Тас ғасыры кезеңдерінің әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсету және
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның
дамуына байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы
өзіндік кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына
байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы өзіндік
кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Алғашқы адам басқа ірі жыртқыштарға қарағанда әлсіз болды, өйткені
адамның күшті тістері мен тырнақтары жоқ. Оның есесіне алғашқы Гоминидтер
еңбек құралдарын жасау мен қолдану арқылы сол әлсіздіктерін білдірмеді.
Алғашқы құралдар — сүйек сынықтары, өткір таяқтар, дөрекі өңделген тастар
болды. Тас ең ұзақ қолданылған құрал болды, ол осыдан 2,5 млн. жылдан бұрын
б.з.д. 5 мың. дейін адамзат техникасында басты орын алды. Бұл кезеңді
археологтар тас ғасыры деп атап, оны екі кезеңге бөледі — Палеолит (ерте
тас ғ.) және Неолит (жаңа тас ғ.). Олардың арасындағы өтпелі кезеңді
Мезолит (орта т.ғ.) деп атады. Өз кезегінде палеолит те екіге бөлінеді:
төменгі (б.з.д. 2 млн. — б.з.д. 40 мың) және жоғарғы (б.з.д. 40 — б.з.д. 12
мың).
Көп уақыт бойы ғалымдар Қазақстан жерінде тас ғасырының іздерін таба
алмады. Ал бұл біздің жерімізді ежелгі адамдар өте кеш қоныстанды деген
жансақ пікірге әкелді. Соңғы зерттеулер бойынша, ежелгі адамдар Қазақстан
жерінде ашель кезінде қоныстанған. Сол дәуірдің ескерткіштері Оңтүстік
Қазақстан жерінде, Қаратау бөктерлерінің жанынан табылған. Бұл Тәңірқазған,
Бөрікқазған, Ақкөл тұрақтары.
Бүгін Қазақстанда палеолит мәдениетінің екі ауданы белгілі: Оңтүстік
Қазақстан мен Сары-Арқада. Бұл аудандар тас құралдарын өңдеу мен оларды
жасау үшін қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Жалпы
Оңтүстік аудандарға қарағанда Солтүстік және Орталық Қазақстанда
технологияның эволюциясы тез дамыды.
2. Палеолит кезењі ежелгі жєне кейінгі палеолитті ќ±райды. Ежелгі
палеолит ірі-ірі ‰ш кезењге (мєдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-700 мыњ
жыл), ашель (700 мыњ-150-120 мыњ жыл) жєне мустье(150-120 мыњ – 35-30 мыњ
жыл) кезењдеріне бµлінеді.
Ол кездіњ адамдары тастыњ ќасиеттерін жаќсы білген. Материал тањдау
кµбінесе ќ±ралдыњ ќолданылатын маќсатына байланысты болды. Ќ±ралдардыњ
мынадай т‰рлері: шапќылар, ќырѓыштар, ‰шкір тастар, шой балѓалар,
піспектер, пышаќтар, тескіштер жєне т.б. бµлініп шыќќан. Ауыр салмаќты,
тік б±рышты ±саќ шаќпаќ тастар ењ ежелгі ењбек ќ±ралдарына жатќызылды, олар
Кењірдек елді мекені жанынан, Ќаратау жотасыныњ оњт‰стік-батыс беткейіндегі
Арыстанды µзенініњ ењ жоѓары жайылмасынан, ќатып ќалѓан тµменгі тµрттік
кезењніњ ќалыњ конгломераты арасынан табылѓан.
3. Мезолит грекшеден аударғанда орта тас ғасыры дегенді білдіреді, ол
б.з.д. 12—7 мың жыл. Бұл кезең Қазақстан тарихында ең аз зерттелген. Тек
соңғы он жылда оншақты мезолит тас индустрия кешендеріне жататын
ескерткіштер және тұрақтар табылып отыр. Жерлеу кешендері, алғашқы кезеңдер
сияқты анықталмаған.
Әр өңірлерден жиналған коллекциялардың анализі тас өңдеу техникасының
қатты өзгеріске ұшырамағандығын көрсетті. Бұл мұз дәуірінен кейінгі
кезеңнің аңшылар коллективінің шаруашылық ісіне ешқандай әсер етпегенін
көрсетеді, ал олардың салт-тұрмысы жоғарғы палеолитте қалыптасқан.
Сондықтан да археология ғылымында ұқсас екі ұғымның мезолит пен эпипалеолит
(эпи — соң) арасында талас туып отыр. Біздің ойымызша, мезолитті өзіндік
ерекшеліктерімен жеке кезеңге шығаратын ғалымдардың зерттеуі дұрыс.
Мезолит адам өмірінде маңызды кезең болып табылады. Онда екі үлкен
жаңалық ашылды — садақ пен жебенің және тас өңдеудің микролиттік
технологияның пайда болуы. Микролит — жалпақ кішігірім пластиналар, оларды
ағаш және сүйек құралдардың ішіне бойлай орнатып, кесу үшін пайдаланды.
Мұндай құралдар кесек құралдарға қарағанда жасалуда қарапайым болды.
4. Неолит — жаңа тас ғасыры, ол б.з.д. 6—4 мың. қамтиды. Соңғы
жылдардағы зерттеулер бірнеше неолиттік мәдениеттерді анықтауға мүмкіндік
береді. Тобыл бойындағы Маханджар, Есілде — Атбасар және Орталық Қазақстан
ескерткіштер тобы. Бұлардан ертерек Батыс Қазақстанда — Кельтеминар, Шығыс
Қазақстанда — Усть-Нарым мәдениеттері табылған.
Неолит — тас индустриясының дамыған кез. Тас өңдеудің жаңа
технологиялары пайда болды: аралау, бұрғылау, сүргілеу.
Неолиттік революция — тұтынушы шаруашылықтан өндіруші шаруашылыққа —
мал және жер шаруашылығына көшу. Бұл адамзат мәдениетінің дамуында үлкен
секіріс болды. Бұдан кейінгі экономикалық өмірдің тарихы осы екі адамның
өндіруші қызметінің жетілдіруі болды.
Неолит дєуірініњ аса мањызды белгісі табиѓаттыњ дайын µнімдерін
икемдену орнына – жиын – терін мен ањ аулаудыњ орнына келген µндіруші
шарушылыќќа негіз болѓан мал шарушылыѓы мен егіншіліктіњ тууы болып
табылады. Шаруашылыќтыњ жања т‰рлерініњ шыѓуыныњ адамзат ќоѓамыныњ дамуы
‰шін орасан зор мањызы болды, адамныњ ењбек кєсібініњ саласын кењейтті,
сонымен ќатар оныњ сипатын сапасы жаѓынан µзгертті. Адамныњ экономикалыќ
ќызметініњ одан кейін талай мыњ жылдарѓа созылѓан б‰кіл тарихы едєуір
дєрежеде осы екі шаруашылыќтыњ даму, жетілу тарихы болып табылады.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Әуелгі палеолит 3 дәуірге бөлінеді: ...
2. Кейінгі палеолит уақытын көрсетіңіз
3. Мустье кезеңінің Жезқазған обл. 1984 ж. табылған жаңа ескерткіштері
4.Ш.Уалиханов атындағы тұрақтың табылған уақыты, ашқан ғалым кім?
5. Қазақстандағы неолиттік тұрақтарды атаңыз?
6. Неолиттік тұрақтарды зерттеген ғалымдар және олардың еңбектерін
атаңыз?
7. Неолит дәуірі ерекшеліктерін қалай сипаттауға болады?
8. Неолит дәуіріндегі қоғамдық қатынастар қандай болды?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Бұл топтық проект. Топтыќ проект
1. Реферат
1. Сөзжұмбаќ
2. Топ жетекшілер сайысы
3. Буклет
4. Эмблема
Студенттер үй тапсырмасы бойынша семинар жоспарындағы сұрақтарға
дайындалады, топтық проект жобасын жасайды. Студенттер шағын 3 топқа
бөлінеді: 1 топ- палеолит, 2 топ- мезолит, 3 топ – неолит. Топтық проектке
өз тақырыбы бойынша баяндама, сөзжұмбақ (10 сөзден аспау тиіс), қарсы
топтарға сұрақ (5 сұрақ), эмблема дайындау кіреді. Топтар берілген
тапсырмаларын дайындап келеді, проект жобасын қорғауға ұсынады. Ең көп
ұпай жинаған топ ұтады, 1 орынды иеленеді. Жеңген топ студенттері түгелімен
жоғары баға алады. Сонымен қатар, топтағы ең белсенді студент екінші бағаны
алуға құқылы.
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
Әр топтан сайланған 1 студент реферат ќорғайды. Ќорғау барысын және
сапалығын қазылар алќасы бағалайды.
Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын ұсынады. Кім
бірінші шешеді, сол топќа ұпай әкеледі.
ІІІ кезең - Топ жетекшілер сайысы. Қазылар алќасы дайындаған сұраќтарға ең
көп жауап берген топ жетекші жеңеді, бүкіл топќа ұпай әкеледі.
ІV кезең- дайындаған буклетті ұсыну және ќорғау.
V кезең – топ эмблемасын ұсыну және ќорғау.
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Алпысбаев Х. А. Неолитическая стоянка в пещере Караунгур. Изв. АН
КазССР. Сер. обществ., 1969, №2. 85-87-б.
2. Макарова Л А. Териофауна пещеры Караунгур. Археологические
исследования в Казахстане. А., 1973, 146-155-б.
3. Виноградов А. В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского
междуречья. ТХАЭЭ. Т. ХIII, М., 1981.
4. Праслов Н. Д, Постинков Г. Б., Ротшильд Е Новые памятники с
микролитическим инвентарем в Северо-Восточном Прикаспий. КСИА, №117,
М., 1990.
5. Антонова Е В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М.,
1990.
6. Таймагамбетов Ж К. Памятники каменного века. Археологические
памятники в зоне затопления Шульбинской гэс. I-Tapay, А.,1987.
7. Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавл, 1993.
8. сонда: Атбасарская культура. Екатеринбург, 1992.
9. Логвин В. Н. Каменный век казахстанского Притоболья (мезолит -
энеолит).
А., 1991.
11.Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья.
12. Кисленко А. М Проблемы рекsтструкции энеолитического жилища.
Проблемы реконструкции хозяйства и технологий по данным археологии.
Петропавл, 1993.
13. Ахинжанов С. М, Макарова Л.А., Нарымов Т. Н. К истории скотоводства и
охоты в Казахстане. А., 1992.
Семинар №5
Қазақстан қола дәуірінде
Сабаќ жоспары:
1. Қола дәуірінің жалпы сипаттамасы
2. Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағындағы ескерткіштер
3. Қола дәуіріндегі шаруашылық.
Сабаќ маќсаты:
Қола дәуірінің кезеңдерінің әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсету
және шаруашылық түрлерін анықтау.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
Б.з.б II мың жылдықта Еуразияның далалық аймақтарында қола алу
тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалды. Адамзаттың
алғаш игерген металы – қола (мыс пен қалайының қорытпасы). Металдан
жасалған еңбек құралдары тас еңбек құралдарын ығыстырған кезең – қола
дәуірі. (б.з.б 2-1 мың жылдықтар). Қоланың пайда болуы адам өмірінде
үлкен жаңалық, метал қорытуды бастағындығы. Бұл дамудың алғашқы
прогрессивтік қадамы. Сондықтанда мысты тас дәуірі тастан, қола сияқты
күрделі металға өту кезеңіндегі өтпелі дәуір. Қола мысқа қарағанда
берік, қатты металл одан жасалған қару – жарақ, құрал – сайман, әлде
қайда берік болған. Қазақстандағы қола дәуірінің зерттелуі – ғылыми
жағынан жүйелі жолға қойылды. Қоладан ұңғылы балталар мен сүңгілер
жасауды үйренеді. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қола ғасырында
Андроновтың археологиялық мәдениетке жататын жәдігерлер (мекендер,
қорымдар, рудниктер, тастағы суреттер) қалдырған. Бұл мәдениетті
зерттеуші қазақстандық ғалымдар - Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышов,
А.Г.Максимова, С.С. Черников, А.М. Оразбаев.
2. Қола дәуірі ескерткіштері табылған аймақ Минусинск – Орал
таулары – Батыс Сібір жазығы - Памир таулары. Андронов тайпалары
Қазақстанның барлық аймағын мекендеген. Негізгі қоныстанға аумағы –
Орталық Қазақстан. Андронов мәдениетін зерттеудегі ең күрделі
мәселелердің бірі хронологиямен, уақыт мәселесін анықтау ісімен
байланысты. Зерттеушілердің көпшілігі Андронов мәдениетінің өмір сүрген
уақытын үш кезеңге бөледі:
Ерте қола б.з.дейінгі ХYIII – ХYI ғ.ғ;
Орта қола б.з.дейінгі ХY – ХIII ғ.ғ
Кейінгі қола б.з.дейінгі ХIII – YIII ғ.ғ. басы.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған
негізгі аймақтарының бірі Орталық Қазақстан болған.
Бұл өңірден 30 - дан астам елді мекен, 150 - дей қабір (қорымдар) қазып
зерттейді. Солтүстік және Батыс Қазақстанда 150- ден аса қоныс пен 200-
ге жуық қорым табылады. Ең ежелгі қала – Арқайым қаласы. (Қостанай мен
Челябы обылыстарының шекарасы). Орталық Қазақстанның андронов
мәдениетіне тән сипаты - оның монументалдығы мазарларының күрделілігі,
тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле салтында кремация
(мәйітті өртеу) басым болған. Көлемі шағын, үстіне топырағы үйілген
қабырғалар айналасына тақта тастардан дөңгелек немесе тікбұрышты
қоршаулар салынған. Қоршау ішінде не жерден тікбұрышты шұңқыр етіліп
қазылған, жиек-жиегі тақта таспен (циста) көмкерілген моланың өзі, не
тас жәшік болады. Жерлеу біткесін мола үсті тақта таспен жабылып
тасталып отырған.
Керамика қатарынан сыртқы үшбұрыштар мен басылымды қосар
сызықтар келісім тауып, жарасымды өрнектелген құмыралар көз тартады.
Ыдыстардың тек жоғары жағы ғана әсемделеді. Дөңгелек қола айналар, қола
моншақтар ұшырасады. Қабір ішінен мәйітпен қатар үй жануарларының
сүйектері де табылған.
Қоланың кейінгі кезеңі Орталық Қазақстанда жаңа мәдениет –
Беғазы-Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгісі. Бұл мәдениетке тән бір
қасиет, ол бірінші жағына, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан
онда жаңа элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешілігі бар
жерлеу салты, қыш ыдыс – аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Бұл
дәуірде жер бетіне тастан қалап қабырғалары тұрғын үйлер салу рәсімі
кең жайылады. Орталық Қазақстанның таулы аудандарында тұрғын үйлерді
салуға ағаш кеңінен пайдаланылған. Жер төлелер қабырғалары ағаш
тақталарымен көмкеріліп, оның төбесін ағаш бағандардың тұтас бір жүйесі
тіреп тұрған.
Мәдениетті дамытуда металл өндіріп балқыту орасан зор рөл атқарған.
Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андроновтық мәдениет
ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен
Тасты – бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Бұл ауданда небәрі 80 – нен
аса қоныс пен 90- ға тарта қорым ашылған.
3. Шаруашылығы. Б.з.б. 3 мың жыл соңында Қазақстанның таулы
және далалы аудандарында егіншілік пайда болды. Андронов тайпаларының
тіршілігінде теселі егіншілік болған. Олар негізінен бидай, қарабидай
және тары өсірді. Егіншілікпен қатар мал өсіру жедел қарқынмен дамып,
негізгі салаға айналды. Андроновтық шаруалар қос өркешті бактериан
түйелерін өсірген. Түйе бейнелері жартастарға салынған, ал Үшқатты
қонысынан түйенің қыш мүсіні, Ақсу – Аюлыдан бота сүйегі, Алексеевке
қоныстан – түйе сүйектері табылды.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында андроновтықтар аралас шаруашылықпен
айналысып, егін егіп, мал өсірген. Олар тұңғыш рет қыста малды қолда
ұстау тәжірбиесін енгізді. Үй маңындағы жайылымдар жарамсыз болып
қалған кезде бақташылар жаңа жайылымдарға көшіп отырды. Бұл мал
өсірудің жайлаулық тәсілі. Ерлер жайылымдарға кетіп мекендеріне күз
соңына таман оралған. Әйелдер мен балалар егіншілікпен айналысып,
тұрақты мекендерде қалды. Кейінгі қола дәуірінде Қазақстанның далалық
аудандарында мал өсіру шарушылықтың негізгі саласына айналды. Бұл
жағдайда малдың құрамы өзгеріске ұшырап, ірі қара азайып, қой мен жылқы
көбейді. Орталық Қазақстанда түйе өсірілді. Көп малды қолда ұстау
иүмкіндігі болмай, шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығы
шыға бастады. Андронов тайпаларында жеке меншіктің пайда болуына мал
шаруашылығына көшу ықпал етті.
Кен өндіру б.з.б. III мыңжылдықта басталған. Қола дәуірінде кен өндіріп
балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген . Мәселен, Жезқазған
өңірінде 100 мыс тонна мыс қорытылған. Ал Успен руднигінде 200 мың
тонна кен өндірілген. Ежелгі кеншілер кенді толықтыру, тотықтандыру
тәсілін тапқан, сонда ол жыныста жез бен қалайы қосындысы күрт
көбейген.
1) Жұмсақ кен –қалайымен айыру арқылы
2) Қатты, тығыз кен- отпен уату арқылы (кен өзегінің үстіне от
жағылып, әбден қызған кезде су құйып жарықшақтарға бөлу);
3) Үңгіп - қазу арқылы өндіру. Кен өндіру аймақтары: Жезқазған,
Зыранда – мыс, Атасу таулары, Қалба, Нарым жоталарында қалайы,
Степняк, Ақжол, Бала жалда – алтын.
Кен өндіру орталықтары - Орталық және Шығыс Қазақстан. Андроновтық
тайпалар үй кәсіпшілігінде қыш ыдыстар жасаған.
1. Таспалық әдіс.
2. Қалыпқа салып пішіндеу әдісі. (б.з.б. ХYII-ХYIғғ).Орта қала
кезеңінде ыдыс – аяқтар біркелкі стандартқа көшіп, жетіле
түседі; бұрынғыдан жұқа, әсем келеді. Бұлардың ою - өрнегі
бұрынғыша сызылған немесе штамппен түсірілген. Бұрынғы
құмыралардың бір өзгешелігі – ою - өрнектер үш жолақ етіліп
жүргізіледі.
Кейінгі қола дәуірінің ыдыс – аяқтары бір ерекшелігі – олар өте бүйірлі
және жалпы нобайы дөңгелектеу болып келеді. Андроновшылардың ою-
өрнектерінің кейбір элементтерін қазақтың қолданбалы өнерінен осы күні
де көруге болады. Бұл өрнектер байлық пен масшылықты, тіл мен көзден
сақтау белгісін және ыдыс ішіндегі затты білдірген. Айырбас сауда
кейінгі қола дәірінде кең дамыған.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Жезќазѓан жеріндегі кен орындарыныњ ењ ірілері –
2. Андрон мєдениетініњ ќорымы алѓаш Ќазаќстанныњ ќай бµлігінен табылды
3. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші табылѓан уаќыты
4. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші табылѓан жері
5. Андрон мєдениетініњ алѓашќы ескерткіші ашќан археолог-ѓалым
6. Андрон мєдениетініњ кезењдері
7. Ќазаќстанда андрон мєдениетініњ тараѓан негізгі аймаѓы
8. Ертедегі Н±ра кезењіне тєн басым жерлеу салты
9. Ыдыстардыњ тек жоѓары жаѓы ѓана желімделеді ќола дєуірініњ ќай
кезењіне тєн
10. Солт‰стік жєне Батыс Ќазаќстанныњ неѓ±рлым жаќсы зерттелген ќоныс
11. Андрон мєдениетініњ Ќазаќстан жеріндегі орталыѓы ?
5. Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Семинар №6
Қола дәуіріне тән ескерткіштер: андронов және беғазы-дәндібай мәдениеттері
Сабаќ жоспары:
1. Андронов мәдениетінің Қазақстандағы ошағы. Андрон мәдениетінің
кезеңдері, зерттелуі.
2.Орталық Қазақстанның (Беғазы-Дандыбай) қола дәуірінің мәдениеті
Сабаќ маќсаты:
Андрон мәдениетінің негізгі белгілері мен ерекшелігін анықтау және оның
Қазақстандағы ескерткіштеріне сипттама беру.
Ќысќаша теориялыќ мәліметтер:
1. Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам дамуының алға
басуына жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) адам қоғамының
өндiргiш күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен қатар әр
түрлi рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса маңызды рөл атқарды.
Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын, қалайы, күмiс қорытылып одан
әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар жасалды.
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz