Ноғай ордасы туралы

1 Тарихы
2 Құрылымы

Ноғай Ордасы туралы тарихшылар арасында, әсіресе, Орданың географиялық орналасулары мен этникалық құрылымдары жөнінде түрлі пікірлер бар. Оған негізгі себеп – қазақ тарихшыларының ноғайлар туралы нақты да, көлемді зерттеулерінің жоқтығы. Бұл бағытта, тек А.И.Исиннің «Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасы байланыстары туралы» зерттеуі маңызды.
Ал, Ресейде Ноғай мәселесіне өткен ғасыр ауқымында М.Ғ.Сафарғалиев, А.А.Новосельский, Н.А.Баскаков, В.М.Жирмунский, Е.А.Поноженко, М.Г.Худяков, М.И.Ахметзянов, Д.М.Искаков, М.А. Усманов, Р.Г.Кузеев, Т.Юлдашбаев, С.Мажитов, Чулошников, В.Б.Вино-градов, Ахмедов, Б.А.Кочекаев, А.И.Сикалиев, Б.Ишболдин, Д.Девиз және В.В.Трепаловтың зерттеулері нәтижесінде ноғайлар Ордасының тарихы жүйелі ғылыми пайымдаулар мен тұжырымдарды иеленді. Әрине, жоғарыда айтқанымыздай ноғай-маңғыттардың этникасымен көрші ұлыстар мен халықтармен байланыстарының көмескі жақтарыда жетерлік.
Қалай дегенмен де, жоғарыда аттары аталған ноғайтануға елеулі еңбек еткен тарихшылар да, аттары аталмаған тарихшылар да Ноғай Ордасының этникалық негізі-ХІІ-ХІІІ ғасырларда Орталық Амур өлкесімен Алтай тауларының баурайларын жайлаған Нечин бахадур бастаған көшпелі маңғыт тайпалары екендігін бірауыздан мойындайды. Шежіреде: Нечин бахадур – Құйылдар – Жедай Ноян т.б. кете береді. Сонымен қатар, маңғыт тайпалары Шығысхан жаулаушылығына ерікті-еріксіз түрде араласып, осы жорықтар негізінде терістік Қытайға енген, одан кейін Мауренаhр және ХІІІ ғасырдың бірінші ширегіндегі Шыңғыстың Орталық Азияға жорықтары тұсында түстік Қазақстанға келгендегі туралы парсы және қазақ, араб тарихшыларының (әбд ар Раззах Самарханди, қадір әлі Жалайри, Әбілқазы, Уәлиханов, Муин аддин Нтанзи, Ибн Арабшах) жазба деректері сақталған.
Жалпы Ноғай Ордасының құрылып, нығайып-қалыптасуына Едіге бидің ерекше рөл атқарғаны белгілі. Осы тарихи тұлғаның тегі туралы белгілі Шығыс танушы Д.Девиздің 1994 ж. жарық көрген «Исламизация и исконная религия в Золотой Орде. Баба-Тюклес и обращение в ислам в исторической и этнической традиции» - атты еңбегінде өте қызықты деректер кездеседі. Автордың пайымдауынша, Баба Тюклес Едіге бидің бабасы, яғни атасының әкесі деген шежірелік тұжырым бар. Демек, Ноғай Ордасының негізін қалап, кеңейткен тарих тұлғаның арғы тегі арабтық қожалардан шыққан деп айтуға негіз бар. Өйткені, Баба Тюклес қазақ және қарақалпақ тайпаларының арасында Түкті – Баба деген атпен белгілі болған қасиет иесі. Түкті – Баба Сарайшықта мәңгілік топырақ бұйырған қожа Ахмет Ясауи шәкірті Сейт бабамен қатар аты аталып, Алтын Орданы Өзбек хан (1312-1342), әз-Жәнібек хан тұстарында (1342-1357 жж.) исламдандыру барысындағы ең басты тұлға. Бұл туралы ХVІ ғасырда өмір сүрген Өтеміш қажы ибн Маулан Мухаммад Достының «Шыңғыс-Наме» - атты еңбегінде нақты деректер бар. (106-107 бб.)