Қиын балалардың мінез-құлықтарына диагностика қою
I. Қиын балалардың мінез.құлықтарына диагностика қою.
2Қиын бала туралы жалпы мағлұмат
3 Отбасындағы тәрбие жағдайы
4.Сынып ұжымының қиын балаға қатысы:
5.Қиын оқушуның оқуға және еңбекке қатысы:
6.Педагогикалық шешім :
7.Қиын балалардың пайда болу себеп.салдары.
8. Қоғамда болып жатқан үрдістер:
9. Жанұяның жағдайы және оның атмосферасы:
10. Мектепшілік өмір жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
2Қиын бала туралы жалпы мағлұмат
3 Отбасындағы тәрбие жағдайы
4.Сынып ұжымының қиын балаға қатысы:
5.Қиын оқушуның оқуға және еңбекке қатысы:
6.Педагогикалық шешім :
7.Қиын балалардың пайда болу себеп.салдары.
8. Қоғамда болып жатқан үрдістер:
9. Жанұяның жағдайы және оның атмосферасы:
10. Мектепшілік өмір жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
Қиын балалның жеке дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет. Осы мәселе төңірегінде белгілі психолог К.К.Платоновтың көзқарасына жүгінсек, «жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері (физиологиялық ерекшеліктері); екінші – адам дамуындағы психологиялық процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау, т.б. қабілеттері(биологиялық ерекшеліктері) болмақ, үшіншісі баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен ептілігі; ал төртіншісі жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен адамгершілік қадір – қасиеттерінің бірлігінен тұрмақ.
Әсіресе, соңғы екі жағдай бір-бірімен байланыста келсе, жасөспірімдердің әлеуметтік бағыт-бағдары, көзқарастары,бейім-қабілеттері қалыптасады екен.
50-60 жылдары қиын балалар мәселелерімен шұғылданушылардың Л.С.Славина, Г.А.Медведев, Л.М.Зюбин, Э.Г.Костюшкин, Г.А.Уманов, М.А.Новский, Л.К.Керімов, З.И.Тыныбекова, В.В.Трифанов, Г.К.Момбетова т.б. еңбектері жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелденуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор себепші болатыны анықталған.
Біріншіден, жанұя тәрбиесінен дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, т.б.жағдаййлар себепші болған. Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын қызығушылығы мен талап-тілегін ескермеу мүмкіндік берген. Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынын, яғни оқушылардың тұратын микроаудандарында әртүрлі үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақыттары ұғымды ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
О.Кунц «жақсы адам тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады» деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың мына жағдайларды ескеру керектігін айтады: 1) білім; 2) отбасы ахуалы; 3) педагогикалық тактика және талап қоюшылық; 4) ата-аналар мен балалардың идеялық тұлғасы; 5) ата-аналардың әрекет бірлігі.
Отбасы бала тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйлі түрде қадағаланып, жаңаланып, заман талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы арта түседі.Халықтық педагогика негізінде ізгі қасиеттерді қалыптастыру мәселелерін С.Ұзақбаева, құндылық бағдар негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік- эстетикалық бағытында Ә.Шыныбекова тұтас педагогикалық үрдіс негізінде болашақ ұстаздарды ізгілікке тәрбиелеуде. Ұнамды қасиеттердің барлығының қалыптасуы отбасында қаланатындығын дәлелдеп, қиын балалар тәрбиесі мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы тәрбиесінің ролін ерекше атап көрсетеді. Ал В.Лысенко балаға дұрыс тәрбие беруде, оның бейім-қабілетінің дамуына ерекшк көңіл бөлу қажет деп санайды. Ол үшін ата-аналар педагогикалық білімін көтеріп отыруы қажет.
Әсіресе, соңғы екі жағдай бір-бірімен байланыста келсе, жасөспірімдердің әлеуметтік бағыт-бағдары, көзқарастары,бейім-қабілеттері қалыптасады екен.
50-60 жылдары қиын балалар мәселелерімен шұғылданушылардың Л.С.Славина, Г.А.Медведев, Л.М.Зюбин, Э.Г.Костюшкин, Г.А.Уманов, М.А.Новский, Л.К.Керімов, З.И.Тыныбекова, В.В.Трифанов, Г.К.Момбетова т.б. еңбектері жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелденуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор себепші болатыны анықталған.
Біріншіден, жанұя тәрбиесінен дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, т.б.жағдаййлар себепші болған. Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын қызығушылығы мен талап-тілегін ескермеу мүмкіндік берген. Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынын, яғни оқушылардың тұратын микроаудандарында әртүрлі үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақыттары ұғымды ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
О.Кунц «жақсы адам тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады» деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың мына жағдайларды ескеру керектігін айтады: 1) білім; 2) отбасы ахуалы; 3) педагогикалық тактика және талап қоюшылық; 4) ата-аналар мен балалардың идеялық тұлғасы; 5) ата-аналардың әрекет бірлігі.
Отбасы бала тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйлі түрде қадағаланып, жаңаланып, заман талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы арта түседі.Халықтық педагогика негізінде ізгі қасиеттерді қалыптастыру мәселелерін С.Ұзақбаева, құндылық бағдар негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік- эстетикалық бағытында Ә.Шыныбекова тұтас педагогикалық үрдіс негізінде болашақ ұстаздарды ізгілікке тәрбиелеуде. Ұнамды қасиеттердің барлығының қалыптасуы отбасында қаланатындығын дәлелдеп, қиын балалар тәрбиесі мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы тәрбиесінің ролін ерекше атап көрсетеді. Ал В.Лысенко балаға дұрыс тәрбие беруде, оның бейім-қабілетінің дамуына ерекшк көңіл бөлу қажет деп санайды. Ол үшін ата-аналар педагогикалық білімін көтеріп отыруы қажет.
I. Қиын балалардың мінез-құлықтарына диагностика қою.
Қиын балалның жеке дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет. Осы
мәселе төңірегінде белгілі психолог К.К.Платоновтың көзқарасына жүгінсек,
жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері (физиологиялық
ерекшеліктері); екінші – адам дамуындағы психологиялық процестерінің
кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция, қабылдау және
ойлау, т.б. қабілеттері(биологиялық ерекшеліктері) болмақ, үшіншісі
баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі; ал төртіншісі жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір – қасиеттерінің бірлігінен тұрмақ.
Әсіресе, соңғы екі жағдай бір-бірімен байланыста келсе,
жасөспірімдердің әлеуметтік бағыт-бағдары, көзқарастары,бейім-қабілеттері
қалыптасады екен.
50-60 жылдары қиын балалар мәселелерімен шұғылданушылардың
Л.С.Славина, Г.А.Медведев, Л.М.Зюбин, Э.Г.Костюшкин, Г.А.Уманов,
М.А.Новский, Л.К.Керімов, З.И.Тыныбекова, В.В.Трифанов, Г.К.Момбетова
т.б. еңбектері жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
дәлелденуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор себепші болатыны
анықталған.
Біріншіден, жанұя тәрбиесінен дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни
тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық
ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы,
т.б.жағдаййлар себепші болған. Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың
мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын қызығушылығы мен талап-тілегін
ескермеу мүмкіндік берген. Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық
көңіл аудармауынын, яғни оқушылардың тұратын микроаудандарында әртүрлі
үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос
уақыттары ұғымды ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
О.Кунц жақсы адам тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады
деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың мына жағдайларды ескеру керектігін
айтады: 1) білім; 2) отбасы ахуалы; 3) педагогикалық тактика және
талап қоюшылық; 4) ата-аналар мен балалардың идеялық тұлғасы; 5) ата-
аналардың әрекет бірлігі.
Отбасы бала тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйлі түрде қадағаланып,
жаңаланып, заман талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы
арта түседі.Халықтық педагогика негізінде ізгі қасиеттерді қалыптастыру
мәселелерін С.Ұзақбаева, құндылық бағдар негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік-
эстетикалық бағытында Ә.Шыныбекова тұтас педагогикалық үрдіс негізінде
болашақ ұстаздарды ізгілікке тәрбиелеуде. Ұнамды қасиеттердің барлығының
қалыптасуы отбасында қаланатындығын дәлелдеп, қиын балалар тәрбиесі
мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы тәрбиесінің ролін
ерекше атап көрсетеді. Ал В.Лысенко балаға дұрыс тәрбие беруде, оның
бейім-қабілетінің дамуына ерекшк көңіл бөлу қажет деп санайды. Ол үшін
ата-аналар педагогикалық білімін көтеріп отыруы қажет.
Келтіріліп отырған теориялық пікір деңгейінде, қиын оқушыны жан-
жақты зерттеп талдауды диагностикалау түрлері.
1Қиын бала туралы жалпы мағлұмат
1Аты-жөні,тегі,жасы,оқитын сыныбы, мекен –жайы.
2Денсаулық күйі а)дене пішіні,бет әлпеті, күш-қуаты,органикалық жалпы
дамуы-жасына сай ма ,сай емес пе ә)психикалық дамуы –жасына сай,сай емес
б)жалпы дамуындағы ауытқушылық(туа, туғаннан кейін), психикалық
зақымдану(тұрмыстық жағдай ,ұрыс-талас,тұйықтық, жасқаншақтық, жыланқылық
т.б.).
2 Отбасындағы тәрбие жағдайы
1. Отбасы туралы жалпы мағлұмат: отбасы құрамы, әлеуметтік жағдайы,
білімі, тұрмысы, ара-қатынастары, дәрежесі, бір-біріне әсіресе,
ықпалдары(жағымды, жағымсыз).
2. Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері:
а) ата-ана мен отбасы мүшелерінің баламен қарым-қатынасы(жақсы көреді,
еркелетеді, салқынды қатынас, әр бір ісін қадағалау, қадағаламау, селқос,
дөрекі, ұрыс-керіс, жәбірлеу, ұрлыққа үйрету т.б.)
б) қиын баланың ата-анасымен отбасының басқа мүшелеріне қатысы (бірін-
бірі сыйлау, сүйіспеншілікте болу, көмектесу, әдептілік, енжарлық,
немқұрайлылық, жек көру, жиіркенішпен қарау, сөйлеспеу т.б.)
в) отбасындағы үй жұмыстарына қатысу.(еңбек сүйгіштік, өздігінен орындау,
тұрмыс және өзін-өзі күту еңбектеріне икемділік, икемсіздігі, еңбекке
немқұрайлы қарау, жалқау, бастаған істі аяқтамау т.б.)
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы (үй тапсырмаларын
орындауға жағдай жасалынған, жасалынбаған, үйде оқу жұмыстарын тиянақты
орындайды, салақтық жасайды, күн режимін ұстайды, ұстамайды, ата-
анатарапынан көмектесу, бақылау, көмектеспейді, қадағаламайды т.б.)
4. Отбасы баланың бос уақытын ұйымдастыру (әдеби кітаптар оқу,
оқымау, кинотеатр, қойылымдарға бару, бармау, спортпен шұғылдану,
шұғылданбау, кіммен жора-жолдас болуына көңіл аудару, аудармау, уақытын
қызғылықты өткізу, қыдырымпаз, қаңғыбас т.б.)
5. Ата-ананың мектепке көмегі (баланың оқу үлгерімі мен тәртібі
жайлы хабарласу, хабарласпау, оқу-тәрбие процесіне көмектесу, көмектеспеу
т.б.)
III.Сынып ұжымының қиын балаға қатысы:
1.Сынып туралы жалпы мінездеме (ұжымшылдық негізде, ұйымшыл, ұжым
мүшелеріне талап қою көлемі, әрбір оқушыны қоғамдық жұмыстарға тарту
немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін ойлау, топ-топқа бөліну,
жікшілдік т.б.)
2.Қиын жеткіншектің сыныптаы құрбыларымен қарым-қатынасы (сыныптағы
қоғамдық тапсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау немесе
енжарлық, немқұрайлылық көрсету, коллектив мүддесін жеке мүддесінен
жоғары санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сезіну, сезінбеу, қиын
жеткіншектің құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау,
басшылыққа талпыну, өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты болу, тұйықтық
т.б.)
3.Педагогикалық ұжымның қиын баламен қарым-қатынасы (әрбір оқушыны
біркелкі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сыйлау, сыйламау, өзара және
жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік этикасы бар, дауыс
көтеру, әкімгерлікке жүгіну, мәдениет дәрежесі төмен т.б.)
IV.Қиын оқушуның оқуға және еңбекке қатысы:
1.Оқуға ынта-ықыласы мен қызығушылық көлемі (оқуға ынталы, ынтасы жоқ,
оқу пәндерін талдау, сыныптан тыс және үйірме жұмыстарына қатысады,
қатыспайды, оқығысы келмейді т.б.)
2.Білім жүйесіндегі кемшіліктер (оқу материалдарының түйінді мәселелерін
саралай алмау, ойлау операцияларын талдау, біріктіру, салыстыру, есінде
сақтау, орын-орнымен қолданбау, оқуға ынталы емес, жалқау және қиын
оқушының қай пәндерді үлгермейтіндігін айқындау т.б.)
3.Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысы:
а)еңбектің қандай түрі болмасын соған қатысты (еңбексүйгіш, өздігінен
орындау, орындаушы қадағалауға дағдыланған, жалқау, бастаған ісін
аяқтамау, енжар т.б.)
ә)еңбектің қандай түріне икемді (оқу-өндірістеріне, тұрмыстық
шаруышылыққа, өзін-өзін күту еңбегіне шеберханадағы еңбекке т.б.)
б)қоғамдық еңбек пен жеке адамның жұмысына (сый-құрмет көрсету,немқұрайлы
қарау) көз-қарасы;
в)еңбек әдет-дағдыларын, икемділіктерін, бейімділіктерін өздігінен
қалыптастыру, оған селқостық, енжарлық жасау.
3. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
а)шығармашылық ұйымдастырушылық істер мен техникалық, математикалық
музыкалық бейнелеу өнеріне бейімділігі және спорт ойындарына икемділігі
бар немесе бар немесе жоқ;
ә)үйірме және секция жұмыстарына қатысады, қатыспайды;
б)көркем әдебиет, газет-журналдарды оқиды (оқымайды), арақ-шарап ішуге,
темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
4. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге талаптануы:
а)түзетуге талаптану, әрекеттенбеу;
ә)мінезін түзетуге сенімді, сенімсіз;
б)мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу, көзбояушылық
жасау.
5.Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме (ұжымшыл, бір
мақсатты, табанды, шыншыл, қарапайым, тұйық, ұяң, екі жүзді, қатігез,
қиқар, қыңыр, дөрекі т.б.).
Қиын балаларды тәрбиелеудің болашаққа ұстанған бағыттары, мінез-құлықтары
бір-біріне жақын балаларды топтастыра отырып тәрбиелеу жоспары.
6.Педагогикалық шешім :
1. Отбасында ,мектепте ,қоғамдвқ орындарда қандай жағымсыз әдет-
дағдылар баланың мінез-құлқына ,жүріс-тұрысына әсер ететіндігін
анықтау.
2. Қиын баланың бағыт-бағдарындағы тіректі адамгершілік қасиеті
болса,соның негізінде қайта тәрбиелеу процесін құрудың
программасын жоспарлау.
3. Қиын оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, оның адамгершілікті сыр-
сипатын,оқу-тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда
жеке басын сыйлау,оның дамуына объективті жағдайлар туғызу.
Сөйтіп диагностиканың құрылысына жүгінсек, қиын оқушылардың
ппсихологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдауда, олардың айналасын
қоршаған адамдармен және жеке өзіне деген қарым-қатынастар жүйесіне,
оқуға, еңбекке ынта-ықыластарын, қызығушылық және сүйіспеншілік күйлеріне
көңіл аударып отыру қажет.
Сонымен, көп жылғы зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың
96 пайызына тән қасиет -өтірік айту.
Өтірік айту тек олардың арына тиетін жағдайларда, яғни күшпен әсер етуде
ғана емес, ешқандай сырттай қысымжасалмай–ақ өтірік–фантазия құрып айтуға
икем болады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері эмоциялық тұрғыдан ашуланшақ,
білектің күшіне сену, білікті баланың алдында жалпақтау, мейірімсіздік,
дөрекілік, қиқарлық, өзімшілдік, менмендік қылықтармен сипатталады.
Олардың күнделікті жүріс–тұрыстарында кездесетін кемшіліктер: қиқарлық -
67 пайызы, қыңырлық - 28 пайызы, менмендік, өзімшілдік - 53 пайыз.
Көп ретте, отбасындағы келіспеушілік, оған қоса мектеп жағдайында
жеткіншектердің жеке басын сыйламаушылық, мұғалімдер мен қиын оқушылардың
арасында туындайтын дау-жанжал, ұрыс- керіс жинақтала келе баланың үйінен
кетуіне, мектепке бармай қаңғыбастыққа душар етеді. Осы типтес қиын
балалардың 87 пайызы тек қыдырып қана қоймай, көршілес ауылға, облысқа,
одақтас республикаға да қашып кете береді. Ал қаңғыбастық, қыдырымпаздық
бірден-бір ұрлық, тонау жәбірлеу, қорқытып заттарын тартып алу
(79,4пайыз) т. б. әрекеттерге жүгіндіреді.
Бұлардың 41,9 пайызын өздерінен жасы үлкен көше жолдастары жоғарыдағы
қылықтарға үйретсе, қалғандарын темекі тартуға, заттар, тәтті тамақ сатып
алуға мәжбүр еткен.
Тағы да айтарымыз,қиын оқушыларға тән ерекшелік, олардың шамамен 90
пайызға жуығы мектеп оқу программаларын үлгермеушілер. Бұлардың
көпшілігінің ақыл-естері бар, дендері сау, оқуға қабілетті. Бірақ
араларында кездесіп қалатын бірлі-жарым балалардың ақыл-есінде көзге
көріне қоймайтын ақаулары бар, сол себептен, олар үлгермеушілер. Мектепте
көптеген қиын балалардың дара және топтық ерекшеліктерін оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалім ескере бермейді. Мысалы олардың 66,5
пайызы оқу материалдарының негізгі түйінін іріктей білмеу. Оны бұрынғы
білімдерімен байланыстырмау, дәлірек айтқанда, ойлйу операцияларын орны-
орнымен қолдана алмаудан, кейбіреулері механикалық түрде жаттап алуға
жүгінеді. Қиын оқушылардың 87 пайызы оқу материалын танып-білуге оқу
ықыластарының жоқтығынан пән үйірмелеріне, факультивтеріне қатыспайды.
Сонымен, ішкі оқу дәлелдерінің (мотив) қалыптаспауынан үй және сынып оқу
тапсырмаларын орындаудың жеңіл жолдарын іздеп, парталастарынан көшіріп
алу немесе сынып құрбыларына жұмыстарын орындатуға әдеттенген.
Қиын балаларға мінездеме бергенде ,олардың еңбекке қатысы туралы
өзгешеліктеріне де көңіл аудару қажет.Көп жылғы қиын бала мәселесімен
айналысқан зерттеу жұмыстарымызға және анкеталық сұрақтарға берген
жауаптарын топшалағанда , 94 пайыз қиын жеткіншектер өзін-өзі күту,тұрмыс
еңбектерін тиянақты атқаруға әдет дағдылары жоқ болса, олардың 32 пайызы
бұл еңбек түрінен әртүрлі сылтаулар айтып, бойларын аулақ ұстауға
тырысты.Олардың 26 пайызы болса тек қадағалап отырғанда ғана орындайды,
өз тарапынан тапсырма орындауға енжарлық көрсетсе, 11 пайызы тұрмыс
қажеттілігі еңбегіне қарсылық жасап , мойындамайды.Байқалынған бір
ерекшелік ,қиын жеткіншектердің 71 пайызы өндірістік еңбекке дұрыс
көзқараста болғанымен ,еңбек сүйгіш балалар деп айтуға болмайды.Өйткені
,бұлардың қоғамдық пайдалы еңбекке іскерлігі мен дағдылары бола отырып
,ерік күйінің тапшылығынан табансыздық жасап ,бастаған ісін аяғына дейін
жеткізбейді.Еңбекке немқұралы қарап , жүктелген жұмыстар мен
тапсырмаларды ат үсті орындап ,тек педагогтар тарапынан тексерілетін
болғандықтан ғана орындайды.
Сондықтан бұлар қиын балалардың 80 пайызына жуығы айналасындағы еңбек
адамдарының жұмыстарын ,еңбектерін сыйламайтындығы байқалады.
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктер қоғамдық мәнді ұйымдастырушылық
қабілеттерінің(82,3пайызы) жоқтығы.Солардың ішіндегі оқушылардың 8,7
пайыздайы қоғамдық тапсырмалар орындауға тілек бідіріп талаптанғанымен
,тез суып қалады.Жеткіншектердің 7,4 пайызы мектептің қоғамдық істеріне
жүйелі түрде тартылмай.Ал, қалған қиын балалар типті ұжымның қоғамдық
өмірлеріне қатынастырылмағандығын байқатады.
Ендігі кезекте,жеткіншектерге мінездеме бергенде денсаулық күйлеріне
тоқталу қажет.
Қиын балалардың 200 жуығы екірет дәрігерлік тексеруден (психиатр,
невропотолог,терапевт) өткізгеннен кейінгі жасаған қорытындымыздың мәні
мынада.
Қиын балалардың жоғары нерв жүйесінің функциялық процестері әртүрлі
жағдайлардың(бала күндерінде жұқпалы ауруға шалдығу,отбасындағы ұрыс-
талас, қатар құрбыларының арасында өз орындарын таба алмауы,уайым-
қайғы,реніш т.б.) салдарынан (невроз, неврастения, истерия, энурез) т.б.
сырқаттарға 31,2пайызы шалдыққан. Яғни12.3 % ы балаларда мевроз,
неврастения және истерия сырқаттары байқалса, оқушылардың 15.6 % ы түн
мезгілінде төсегінде зәрін ұстамайды екен. Қиын балалардың 2.1 % ының
ақыл –есінде кемтарлық байқалынса, 1.2 % ында психопатия, қояншық
(эпелепция), шизофрениялық аурулар байқалынды.
Қорыта келгенде, қиын балалардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріндегі типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта
тәрбиелеу процесінің нәтижелігі арта түседі.
2.Қиын балалардың пайда болу себеп-салдары.
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де қиындық тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Әйтсе де, бұл мәселе әлі
шешімін тапқан жоқ. Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік
ортаға тап болды. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін көптеген
факторлар қажет. Қазіргі көп мәдениетті қоғамға балаға сырттан әсер етуші
жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін
тигізеді.С.Г.Холлдың пікірі бойынша, бала толыққанды дамуы үшін, өз
халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет. Бұны келтіріп
себебіміз, баланың қиын бала атануына өз халқына тән мәдениетпен, салт-
дәстүрмен тәрбиеленбеуі де, ғылыми тілмен айтқанда, этнопсихологиялық
ерекшеліктердің ескерілмеуі де өз әсерін тигізуде.
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз
жағымсысз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиеленуші
шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу-педагогикалық оқылығының пайда
болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай
болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың дербестенуге ұмтұлуы оған референттік топтардың (бірінші
отбасының, одан кейін бала бақшасындағы және мектептегі құрбыларының)
оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көріністерін қабылдағысы
келмейтіндігімен қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік-педагогикалық ол қылық ерте балалық шақтан, шамамен 3 жастан
басталады. Яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекеттік дами бастаған шағымен қатар
келеді.
Жағымсыз даму жағдайында ол қылықтардың сандық белгілері мен көріністері
жиналып қалады, олардың белгілер жинақтары – психикалық интеграциясы
арқылы сапалы пайда болуына айналады.
Ерте зерттеу, алдын-алу, түзету жұмысиары тұлғалықө дамуда олардың
алдын-алу маңызына және балалық кезеңнің онтогенетикалық маңызына және
балалық жастағы тәрбиелеу әсерлерінің жоғарғы нәтижелі маңызына ие.
Жеткіншектерге қоршаған адамдардың немқұрайлығы, зейін қоймауы негізінде
дамыған әлеуметтік – педагогикалық бақылаусыз қалу бұл тізбектегі ерекше
рол мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық
қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге деген
қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға
кооперацияға, өзін-өзі ұйыпдастыруға алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибеден жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдет-қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегені және қалыптаспағандығы жеткіншектердің өз белсенділігі
жағымсыз, құқыққы қайшы аймақтарға жұмсауын таңдауға ықпал етеді. Бұл
олардың мінез құлқының, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен
көрініс береді. Бұл үрдістегі ауқымды рол жасөспірімдерге дер кезінде
педагогикалық-психологиялық, әлеуметтік және медециналық көмектің
көрсетілмеуінде жатыр.
Жеткіншектер халықтың белгілі бір топтарының басқа адамдардың есебінен
заңсыз, жазасыз баюының қалайша жүзеге асатынын көріп те, естіп іс жүр.
Олардың кейбіреуі материялдық жетістіктерге ғана жетіп қоймай,
көпшілікті мойындатып, тіпті ешқандай кедергісіз билік құрылымына өтіп
кетеді. Осылардың барлығы жеткіншектердің өмірлік және әлеуметтік
құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Мектеп жеткіншек тұлғасының
дамуы үшін оған жағымды сапалары мен жағымды әлеуметтік тәжірибесін
үйренуге, оған ұқсауға тырысатын үлкендермен қарым-қатынас жасауға
мүмкіндік бере алады. Өзінің әшкі әлеміне жақсы көретін, құрметтейтін
адамдардың құндылықтары мен ұстанымдарын нормаларын енгізген жеткіншек
арқылы өзінің қандай болғысы келетіндігі жһөніндегі идеяларын
қалыптастырады. Жоғарғы адамгершілік ұстанымы бар адамдармен қарым-
қатынас жасау – жеткіншектерге мінез-құлқына қатынасын өзгертуге
мүмкіндік береді.
Сондықтан да, жеткіншектер тобындағы балалар мен жұмыс жемісті болу
үшін, әр түрлі формадағы ауытқушыларды тудыратын факторлардыанықтап алу
қажет.
Жеткіншектердің дамуы мен мінез-құлқына кері әсер тигізетін сыртқы
факторларға мағыналарды жатқызуға болады.
1. Қоғамда болып жатқан үрдістер:
-Қоқамдық құндылықтар иерархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идиялогияның жоқтығы;
-Заңдардың жеке құқық қорғаушы органдардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
-жұмыссыздық(нақты және жасырын)
-экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепілдіктердің
және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
-өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының күйреуімен
дағдарысқа ұшырауы;
-ұлттық құндылықтарға мән бермеуі;
-бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және қатыгездікті
насихаттау;
-балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуының дер
кезінде және квалификациялық диспанцеризацияның болмауы;
-сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі (үйірмелердің,
секциялардың және т.б.);
-темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы.
2. Жанұяның жағдайы және оның атмосферасы:
-толық емес отбасы;
-отбасының материялдық жағдайы (кедейлік, байлық);
-ата-аналардың төмен әлеуметтік мәдени деңгейі;
-отбасындағы тәрбие стилі (балаға бір ыңғай иалаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқықсыздығы);
-баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
-балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттандырылуы;
-ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол бермеуі.
3. Мектепшілік өмір жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
-оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
-мектептегі материялдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
-қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететін
тетіктердің және мектердің оқушылар отбасылармен жүйелі байланысының
жоқтығы;
-пәндік мұғалімдердің жетіспеушілігі;
-сабақтардың жиі болмай қалуы;
-сабақтан тыс жұмыстардың қанағаттандырылықсыз ұйымдастырылуы;
-мектепте балалардың ұйымшыл болмауы;
-Мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын – білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінен төмендігі;
-оқушы - мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық
немесе бітімнен кетушілік стльде болуы;
-ат, айдар тағу;
-мұғалімдердің тұлғасын басуы;
-жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу құндылықтар бағдарламаларын
енгізу және оның негізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
-мектепте келген оқушылардың даму және оқу түрткілерінің төмендігі;
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективтік сипат алады. Сондай-
ақ, балаларға бұдан басқа да педагоктар білімге тиісті ішкі тәуекел
факторлар да әсер етеді. Оларға: өзінің қажетсіздігін сезіну, өзіндік
бағасының төмендегі, өзіне - өзі сенімсіздік, өзін -өзі бақылау мен
өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі. Әр түрлі жағдайларда сындарлы ойлаумен
адекваттық шешім қабылдай алмау, өзін-өзіне және басқаларға өзінің
сезімдері мен реакцияларын жеткізе алмауы жатады.
Қазіргі қоғамда кәмелетке жасы толмаған балалардың заң тәртібін бұзуы
және педагогикалық тәртіптерінің төмендеуі көп ретте кейбір объективтік
және субъективтік жағдайларға байланысты.
Сонымен, қазіргі педагоктар мен психологтардың еңбектерінде қоғамға
жеке адамды қалыптастыруға екі топ факторлары: макрожағдай мен
микрожағдайлар себепші болады деп санайды. Макрожағдай негізінде
(қоғамдағы экономикалық қарым қатынас, қоғамдық сана формалары, ұлттар
қатынасы т.б. ) жеке адамның қалыптасуына объективтік мүмкіндік туғызып,
жастардың адамгершілік белгілерді сақтап, тіртіп бұзуға жол бермейді. Ал,
жасөспірімдердің заң нормаларын мойындамау, қоғамдық орындарда тәртіп
сақтамауы, үлкен-кішіні сыйламауы сияқты қылықтар (ұжымда, топта, отбасы
ортасында, жора- жолдастарының арасында т.б. ) микрожағдай ортасында ғана
қалыптасады. Өйткені баланың алғашқы қадамы отбасында, мектепте, жора-
жолдастары мен ата-аналарының арасында жасалынады.
Нақтылай келгенде, қиын балаларды зерттеудің қорытындысы
дәлелдегендей, олардың пайда болуына бірден бір себепші болатын және
жағымсыз жағдай туғызатын отбасы тәрбиесі. Оның бастылары: біріншіден,
баланың күнделікті жұрыс тұрыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ-шарап
ішу; дау-жанжал; ұрыс-керіс туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі – баланы
киіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтаждығын қамтамасыз ету деп санаушылық.
Үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау, оқушының
жан-дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа адамның
отбасы мүшесі болып енуі де себеп бола алады. Мысалы, педагогикалық
тәртібі нашарлаған оқушының 64,2 пайызының ата-аналары моральға жат
қылықтармен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Ата-аналардың 43 пайызы
өз араларындағы қарым –қатынасында ұрыс-талас, дау-жанжал, бірін-бірі
жәбірлеуі басым болып келсе, 34 пайыздайы әке –шешелерінің бірі ішімдікке
бейімділігі байқалынды.Отбасындағы үлкендердің 9,3 пайызы морль нормасына
жатпайтын жезөкшелік немесе қыдырымпаздықпен айналысқан. Демек, мұндай
отбасындағы балалар жылылықты, сүйіспеншілікті, бірін-бірі сыйлау сияқты
қасиеттерді сезінбейтіндігі аян.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айқын. Себебі, мектепте де баланың жеке
басын сыйламай, әкімшілік көрсете беру баршылық. Мектеп мұғалімдері мен
қиын балалардың қарым–қатынасы ақыл айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию
тәрізді педагогикаға жат әрекеттермен сипатталынады. Мысалы,
педагогикалық тәртібі нашарлаған оқушылардың (арнайы мектеп) 88 пайызы
өздері оқыған жалпы орта мектептеріне көңілдері қатты қалғандығын
байқатады. Ойымызды нақтылай келгенде мұғалімдер мен қиын балалардың
арасындағы қарым-қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді шартты түрде үш
топқа бөлуге болады:
1. Мораль белгілері мен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар
оқушйларды алдын-ала айқындай алмау.
Мұғалімдердің кейбіреулері оқушының дара ерекшеліктеріне ,адамгершілік
тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған. Мектеп
басшылары, сынып жетекшілері мен басқа да педагогикалық коллективтің
мүшелері тәрбие жұмыстарын жоспарлы қадағаламаған. Педагогикалық ұжым
мүшелері арасындағы қарым-қатынасындағы кемшіліктерді жоймау, балалардың
бос уақыттарын нәтижелі ұйымдастырмаудан деп санаймыз.
2 . Қиын оқушылармен тіл таба алмай , яғни жеке педагогикалық
ықпалдар жасай алмаудан барып , педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді :
ұрысу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір жөнсіз
әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т. б. қолданған . Дұрыс
қолданылмаған шара жасөспірімнің ызы-кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
3. Кейбір педагогикалық кәсіптік деңгейлерінің төмен болуы және
психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының
жеткіліксіздігі, өз пәндерінің білімдерінің таяздығы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мен өткізуде әдістемелік шеберліктер дәрежесі төмен болуы
себеп болған. Олар қиын балалардың денсаулық күйлерінен қабардар
болмаған. Себебі, көптеген педагогтар жұқпалы аурулардың түрлерін,
олардың барысын білмейтіндігі анықталды. Ал , сәл мертігу, жарақаттану
жағдайында өздігінен алғашқы жәрдем көрсете алмайтын мұғалімдер де
баршылық.
Мектептегі қиын балалардың сабақты үлгермеулеріне көп жағдайда
мұғалімдер кінәлі. Себебі, сабақта оқушылардың дара бейім-қабілеттерін
ескермеуден , оқу материалдарын игерудің әдіс-тәсілдерімен
қаруландырмаудан, оқуға деген қызығушылықты дамыта білмеуден,
факультативтік сабақтарды жоспарлы түрде ұйымдастырмаудан оқушылар үлкен
зиян шегеді.
Көп жағдайда қиын балалардың 80-90 пайызы сабақ үлгермеушілер: олардың
62,2 пайызы математикадан, 57,8 пайызы орыс немесе қазақ тілінен, 21
пайызы шет тілдерінен үлгермеу қиындығына шалдығады. Сонымен қатар, әлі
де болса көптеген мектептер оқушыларды қоғамдық жұмыстарға тартуда
әлсіздік көрсетсе ,мектептен тыс мекемелер өз қанатының астына қиын
балаларды қамтымай келеді. Дәлел ретінде, бос уақытыңды қалай өткізесің-
үй шаруашылығына көмектесем деушілер-5 пайызы,сабақтарға дайындалдым—3,4
пайызы, үйірме, спорт секциясына қатыстым 1,8 пайызы, кино көрдім- 69,8
пайызы, қыдырдым, бұзықтық және ұрлық жасадым 14,2 пайызы, әдеби кітаптар
оқыдым-8, 2 пайызы сияқты мәлімет алдық. Отбасындағы, мектептегі тәрбие
жұмыстарынан кеткен кемшіліктер жинақтала келе, қоғамдық тәрбиедегі
қателіктермен байланысып қиын балалардың тәртібін одан әрі шиеленістіре
береді.
Елімізде әлеуметтік –экономикалық жүйені басқаруда әкімгерлік-
әкімшілік тәсілдердің орын алуы ,қоғамымыздың тұйыққа тірелген
кезеңдеріне өндірістік орындар мен жұмысшылары өз отбасында балаларын
тәрбиелеуге көңілдерін аз аударып келеді.
Міне, тәрбие жұмысындағы осындай формализм, немқұрайдылық,
жауапсыздық т. б. қиын балалардың тәрбиесіне кері әсерін тигізуде.
Тәрбиедегі қиындықты туғызатын тағы бір жәйт кездейсоқ балалардың,
топтардың жекелеген оқушыға тигізетін теріс ықпалы педагогтың назарынан
тыс болмауы қажет. Өйткені, жеткіншек жастағы балада өз қатарындағы
құрбыларымен достық, жолдастық, қарым-қатынаста болу мұқтаждығы сияқты
ерекшелік болады.
Көптеген зерттеулердің дәлелдегеніндей, оқушылардың мектептен тыс
кезеңдерінде тиянақты түрде араласып, сырласып тұратын компаниялары,
серіктері баршылық. Бұл серіктес достардың ұстаған бағыты дұрыс болса
жақсы.
Ал, оған керісінше болса уақыттарын қалай болса солай келеңсіз өткізіп,
бір істен екінші іске ауысып, бұзықтық жасауға қолайлы жағдайлар туады.
Мінез—құлқы нашар оқушыларды қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда
олардың жеке –дара, ұлттық психолдогиялық ерекшеліктеріне назар аударған
жөн. Өйткені қандай да бір ұстаз тарапынан педагогикалық ықпал болмасын,
ол қиын баланың ішкі жан дүниесімен қатар сыртқы факторлармен де
сабақтасып жатады.
Психолог С.Л.Рубинштейннің Детерминизмдік түсіну заңына
байланысты:...сыртқы себептер ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен
шешіледі деген пікірі жоғарыдағы ойымызды тиянақтайды.
Алдымен қиын балалардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруымыз
керек. Мәселен, белгілі психолог К.Платоновтың көзқарасы бойынша былай
дейді: жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бөліктен тұрады.
Біріншісі - оның темпераменті, жыныс, жас өзгешеліктері; Екіншісі оның
даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес, ерік, эмоция, қабылдау
және ойлау т.б. қабілеттер жатады. Үшіншісі — баланың күнделікті
тәжірибесі, білімі, дағдысы, іскерлігі мен ептілігі; Ал, төртіншісі -
оның жалпы бағыт-бағдары адамгершілік қасиеттерінен тұрады.
Әсіресе , соңғы екі жағдайдың бірлігі жасөспірімдердің әлеуметтік
бағыт-бағдарлары, көзқарастары, бейім қабілеттері қалыптасады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері эмоциялық жағынан алғанда
ашуланшақ, білектің күшіне сену, оның алдында жалпақтау,
мейірімсіздік,дөрекілік, менмендік қылықтарынан көрінеді. Осындай
оқушыларға тән ерекшеліктің 90 пайызға жуығы оқу бағдарламаларын
үлгермеушілер. Мәселен, олардың 66,85 пайызы оқу материалдарының негізгі
түйінін іріктей алмайды, ойлау операцияларын орны-орнымен қолдана алмай,
білімді құрғақ жаттап алуға әдеттенген.
Қиын балалардың еңбекке қатысуына орай өзгешеліктерін атап айтқанда
өзін-өзі күту,тұрмысиық жұмыстарға (94пайыз) көңіл аудармай, түрлі
сылтаулар айтып олардың теріс айналатыны байқалады. Олардың 71% ы өнімді
еңбекке дұрыс көзқараста болғанымен, өз бойына жүйелі түрде еңбек
тілеудің әдет дағдыларын қалыптастыра алмайды екен. Ал, қоғамдық пайдалы
еңбектерге икемділік-болғанымен, ерік-жігерінен кемістігінен осалдық
көрсетіп, бастаған ісін ылғи аяғына дейін жеткізбей жүреді. Сондықтан
болар, қиын оқушылардың 80% ы адамдардың еңбектік туындыларын құрмет
тұтпауға дейін барады.
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктердің бір жағы қазақ
отбасыларындажас ұрпақты еңбекті дұрыс ұйымдастыра білуді (82.3 % ы)
қолайсыз бағдар алғандығын байқауға болады.
Қиын бала дегеніміз кім? Осы бір сұрақ көптеген ата-ана мен
педагогтарды және жалпы жұртшылықты жиі толғандырады, әрі оған бір-екі
ауыз сөзбен жауап бере салу жеткіліксіз. Өйткені баланың қиын аталуы аз
ғана уақыттың нәтижесі емес.
Әдетте, бала мектепке дейінгі және оқу кезеңдеріндегі өсу, даму
эволлюциясынан өтеді. Сол кездерде жанұядағы тәрбиеде кеткен кемшіліктер
мен оқу тәрбие жұмысындағы ақаулар ұштасып, баланың қалыпты жағдайдан
ауытқуына себепші болады. Атап айтқанда, ересектер тарапынан баланың
саналы деген талап-тілек, мұқтаждықтарын өнегелі тұрғыдан ескермеу,
олардың жас мөлшері мен балалық психологиясына көңіл бөлмеу сияқты
кемшіліктер байқалмай кетіп жатады.
Әсіресе, отбасында қалыптасқан микроклимат (жанұя мұшелерінің бір-
бірімен қарым қатынасы, үй тіршілігін әр қайсысының шама-шарпына қарай
бөлісіп атқаруы, адамгершілік қадір-қасиеті, қоршаған ортаға көзқарасы,
дүниетанымы, олардан алатын әсерлері мен күнделікті әдет-дағдылары)
баланың мінез-құлқының жақсы, не жаман болып өсуіне көп ықпал етеді.
Өкінішке орай, жанұя біткеннің бәрі бірдей ойдағыдай емес. Дұрыс жанұя
болса да, бала тәрбиесіне қырағылық жасай алмай қалатындары да кездеседі.
Бірақ жанұяларда мораль принциптеріне сай клмейтін жағымсыз қылықтар орын
алады. Ендеше қиын баланың пайда болуындағы объективтік және субъективтік
факторлар ретінде мынадай себептерді айтқан орынды. Біріншіден білім мен
мәдени деңгейі төмен ата-аналар баласының ішкі жан-дүниесіне үңілмей,
педагогикалық заңдылықтарға сыймай талап-тілек қояды, әрі оны сөзсіз
орындауын талап етеді. Бұл жердегі қателік балаға қойылған талаптың оның
жасына , қабілетіне, іскерлігіне, мүмкіндігіне сай келу-келмеуін
ескермеуде. Соның салдарынан бала жанұя ортасында адамгершілік қадір-
қасиеттермен эстетикалық сезім талғамдары,логикалық ой-өрісі жағынан өмір
талабына сай ала алмайды. Оған дәлел, педагогикалық зерттеулердің
қорытындысы бойынша үнемі ұрыс–жанжал, төбелес, бірін-бірі жәбірлеу
кездесіп тұратын жанұяларда өскен балалардың 40-43 пайызы, жезөкшелік пен
моральға қайшы әдеттермен айналысатын ата-ана өсірген балалардың 12
пайызы қиын бала аталады. Оларға тән қасиеттер дөрекілік, қатігездік,
ұрлық, жалқаулық, қиқарлық тағы басқа жағымсыз мінездер.
Көптеген ата-аналар өндірістік еңбектен бала тәрбиелеуге қолы
босамайтынын, уақыт аздығын сылтау етеді. Соны желеу ететіндердің
көпшілігі баласының кешігіп және бос уақытында немен айналысатынымен,
кімдермен бірге жүретінімен жұмысы болмайды. Елімізде еңбекпен
айналыспайтын адам кемде-кем, өндірістік міндетін атқара жүріп тәрбиелі,
іскер, білімді, мәдениетті ұрпақ өсірген ата-аналар да мыңдап саналады.
Олардан үйренетін жақсы дәстүр баланы жасынан өзі қызығатын нәрсеге қарай
баулып, бос сенделуге жол бермеуі( музыка, спорт, түрлі үйірме жұмыстары)
әрі үйдегі үлкенді-кішілі мәселелердің барлығына баланы араластырып,
ортақ мүдде үшін міндеттілікке, жауапкершілікке тәрбиелеуі. Баланың жас
ерекшелігіне мән берудің зор маңызы бар. Олардың 13-14 жасқа аяқ
басқандағы бір ерекшелігі, жора-жолдастарымен оңаша сұқбаттасуға, әсіресе
кешке қарай қыдыруға әуестігі басталады. Сондай сәтте жолдастары кім, қай
жерде болады, немен айналысады, түнге қарай мектеп режимінде белгіленген
уақыттан аспау сияқты тәртіпті ескермеген ата-анаға баласын уысынан
шығарып алу қиын емес. Ал бетімен жүрген әсіресе түн жарымға дейін көше
торыған қаңғыбастар қоғам, заң тәртібін бұзуға бейім келеді немесе
баланың сондайлардың ықпалына тез түсуі де ғажап емес.
Педагогикалық зерттеу мақсатымен ата-аналарға кешкісін баласының немен
айналысуы жайында анкета жаздырғанда олардың 54 пайызы түнде баласының
қайда жүретінін білмейтінін, 46 пайызы кешке жұмыстан шаршап келуіне
байланысты баланы күнделікті қадағалауға мүмкіндігі жоқтығын мойындайды.
Ал қиын бала ретінде есепке алынғандардың бос уақытын қалай өткізетінін
сұрағанда, үй шаруасына көмектесетіндері 5, сабақ әзірлейтіндері 3,
спортпен айналысатындары 1,5, театрға баратындары 13, көркем әдебиет
оқитындары 9, кино көретіндері 64, бұзықтық жасайтындары 3пайыз болып
шықты.Мектептегі оқу бағдарламасына ілесе алмай ,үлгермеушілердің санын
көбейтетін оқушылардың 85пайызы осындай қиын балалар екені анықталды.
Сондай-ақ жанұя жағдайында баланың күн режимі дұрыс ұйымдастырылмауы,
сабаққа әзірленуге мүмкіндік жасамауы да үлгермеуге себепші болады. Бұл
мәселе бірден-бір ата-анаға байланысты,солардан талап етілетін нәрсе.
Мұғалімге қатысты жағына келетін болсақ, әр оқушының өзіне тән табиғи,
физиологиялық, психологиялық ерекшелігін ескермеуден туады. Мәселен,
кейбір оқушы оқу материалын мұғалімнің түсіндіруінен,не оқулықтан
оқығанда ең негізгі ұғым түсініктерін тез қабылдаса, екінші біреулері
түйінді деген мәселелерді есте ұстауға тырысады. Енді біреулері оқу
материалын бірден еске қабылдай алмай, өте баяу немесе үй тапсырмасын
орындау барысында ғана түсінеді,не нашар түсінеді немесе тез ұмытып
қалады. Баланың мұндай ерекшелігін әдістемелігі күшті мұғалім байқай
алады да,ерекше тәсіл арқылы түсінуіне көмектеседі.Керісінше баланы тек
ұрысу ,ұялту арқылы жәбірлеп, жігерін құм етіп, оны үлгермеуші ғана емес,
оқудан безінетін жағдайға душар ету де өмірде кездеседі.Оған ата-анасы
қосымша болғанда мектептен де, үйден де ұрыстан басқаны естімейтін бала
тыныштық өмірді аңсап бәрінен безіп шығады,сондайда көшедегі қаңғыбастар
арасынан орын табады. Демек, кей жағдайда қиын баланың пайда болуына
көбіне ересектердің өздері себепші болатынын да ескерген жөн.
Тағы бір айта кететін мәселе, ерлі зайыптылардң ажырасуының бала
психикасының қатты әсері, соның салдарынан әсіресе ұл баланың тәрбиесіне
нұқсан келуі.
Алдында үлгі-өнеге алатын, сырласатын, үлкен адамға тән қадір-
қасиетін, жүріс-тұрыс, мәнері мен әдеттерін үйреніп, шаруашылыққа
икемдейтін әкенің ролі ер балаға ауадай қажет. Оның жетіспеуі көңілін
құлазытып, ананың талап-тілектерін құлықсыз орындауға, немесе жүре
таңдауға, томата-тұйқтыққа, оқушылар ұжымынан оқшаулануға душар етеді.
Осындай көңіл-күйдегі ер бала өзін жұбатудың жолын темекі тартудан, шарап
ішуден, бос қыдырудан іздейді. Сөйтіп барып мектеп тәртібін бұзып қана
қоймай, теріс жолға икемделуі де ғажап емес.
Ата-аналар көңіл аударатын мәселенің бірі – жанұяда бір, не екі, немесе
көп бала болудың тәрбие ісіндегі орны. Белгілі педагог А.С. Макаренко
жанұяда жалғыз баланы тәрбиелеуден бірнеше баланы тәрбиелеу әлдеқайда
жеңіл екенін дәлелдеген. Өйткені көп балалы үйде ұжымдық, бір – бірімен
санасу сияқты жанұя дәстүрі ұсталып, тәрбие жүйесі жинақталады. Ағалы –
қарындасты, інілі-сіңілілі бауырластар біріне –бірі көмектесіп, сүйеніш
болу арқылы бауырмалдық сезімде, шаруаны бөлісіп атқару арқылы ұжымшыл
ниетте, бір-бірінің кемшілігін көріп, жақсы өнегесімен үйреніп өседі. Ал
жанұядағы жалғыз бала менменшіл, өркөкірек, ішінара еңбекке құлқы жоқ,
енжар жан болып қалыптасады. Мұндай балалар алдауға тез түседі, алақаны
ашық, керек болса жолдастарына қажет нәрсені үйінен тасып береді. Сөйтіп
жүріп қиын балалардың ықпалына түсіп қалады.
Енді осындай жолдармен қиын бала аталғанда қайта тәрбиелеуге бола ма
деген мәселе төңірегіндегі ойымызды ортаға салған да жөн шығар.
Жанұядағы қандай, қай жастағы бала болсын онымен санасып, оның жеке
ерекшеліктерін ескеріп, ақылдасып отырған жөн. Жеткіншек бала өзінің өмір
тәжірибесінің аздығына, білімінің әлі таяздығына қарамай ересектерден
кем білмеймін, қолымнан бәрі келеді деп есептейді. Бұл кезеңде айтылған
құрғақ ақылға құлақ қойғысы келмейді. Баланың осы кездегі ерекшелігін
педагогикалық талапқа сай басқара білмеген адам оны түзетудің орнына
бұзып алуы да қиын емес. Мысалы, әке ұлының, шеше қызының жан дүниесіне
үңіліп, жан сырын аша білсе, баланың үлкенге деген сенімі күшейеді. Зор
сенім мен құрметке ие болған ата-ана мен педагог баланы жан-жақты
дамытуға мүмкіндік табады. Сол сияқты әр баланың өзінің ерекшелігі бар,
оны байқай білу де, соны орайына қарай дұрыс бағытқа қарай сілтей білу
де шеберлікті қажет етеді. Қандай қиын бала болса да оның ар-ожданына
тимей, жеке ерекшелігін ескеріп, икемі бар жаққа қарай баулу білу,
қоғамдық пайдалы істерге имедеу, тындырған ісіне баға беруді де
қырағылық таныту, оның алдында айқын мақсат қойдыра білу және оған жетуге
көмектесу сияқты сан – сналы, тыйымсыз тәрбие жұмысы арқылы ғана мақсытқа
жетуге болады.
Баланы бастан демекші, әуел бастан –ақ балаға дұрыс ықпал, түзу
бағдар беру, жұмысын бір минут та ұмыт қалдырмау баршамыздың борышымыз.
1.3.Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің педагогикалық сипаттамасы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында қиын мінезді оқушыларға мынадай анықтама береді: балалар мен
құқық бұзушыларды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жалтаруы,
отбасынан немесе балаларды оқыту – тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп
қалуы, сондай-ақ ғоғамға қауіпті әрекеттер жасауы.
Олардың әр кезеңге әртүрлі аталғаны бізге белгілі: - тәртібі нашар,
қиын, тәрбиесі қиын т.б.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, дәл осы балалардың оқуға қызығушылығының
жоқ екені, олар мектепте де симай, үйге де сыйлы болмай, мұғалімдердің
берекесін кетіріп, түптің түбінде олардың басым көпшілігінен қылмыскерлер
шығатыны дәлелденген.
Ата –аналарды өз балаларының тәрбиесімен айналысуын үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топ – баланы қалай тәрбиелеуді біледі және дәл солай
тәрбиелейді.ОЛар көп емес ,алайда өздерінің саналы өмірімен және сапалы
іс-әрекетімен тек өз балаларына ғана тәрбие беріп қоймай мектептегі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Екінші топ - өз балаларына өнегелі тәрбие бергісі келеді, бірақ қалай
тәрбиелеу керек екенін білмейді. Мұндай ата-аналардың басым көпшілігі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Үшінші топ – балаларды тәрбиелеудің жолдарын білмейді, білгісі де
келмейді, педагогтарға қарсы тұратын төменгі әлеуметтік топ. Бұлар
соншалықты көп болғанымен қиын балаларды беретін отбасылар.
Енді осы факторларды таратып айтып көрейік. Халық даналығы: ұяда не
көрсең ұшқанда соны ілерсің ,әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер,не ексең соны орасыңдесе ,ұлы Абай:тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл ,ғылым,ар,мінез деген нәрселермен озады.Одан басқа
нәрсеменоздым ғой демектің бәрі –ақымақшылық-деп түйіндейді.
Атақты физолог И.П.Павлов: әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады - дейді. Бала
отбасында және өмірдегі әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстаудың
адамгершілік әліппесін үйренуге кішіпейіл болу ,ізеттілік,
сыйластық,үлкендермен және кішілермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты
тәжірибе жинақтайды және оны меңгереді.Отбасында бірін-бірі сыйлау
,қамқоршы болу,бірлесіп еңбек ету сияқты игі дәстүрлер қалыптасқан болса,
ол ортадан қоғамға қарсы тұратын тәрбиесіз адам шығуы теориялық
жағынан алғанда мүмкін емес. Бұл әңгімеміз әрине бірінші топтағы ата-
аналарға қатысты.
Моральдық жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаға жеткіліктікөңіл
бөлінбейді. Балалар ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі
сезінбегендіктен, олар ертеңгі күннің қуанышын жоғалта
бастайды.(А.С.Макаренко) Сондықтан олар өздеріне отбасында алмаған
жылылық пен қайырымдылықты сырттан ,көшеден іздейді.Бірақ, көп жағдайда
оларды қоғамға жат элементтер өз қамқорлығына алады.Олар бұзақылар
тобы, нашақорлар, жезөкшелер т. б. әлеуметтік топтар болуы мүмкін.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазіргі кезде аса бай отбасылардың пайда болуы, оларда бала тәрбиесінің
дұрыс практикасы қалыптасты деген сөз емес.
Осындай отбасылардың кей бірінде баланың кез келген сұранысын сол
мезетте қанаттандыру, аламын деген нәрсенің бәрін сөзге келмей сатып
әперу, үй тірлігіне қатыстырмау баланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қиын балалның жеке дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет. Осы
мәселе төңірегінде белгілі психолог К.К.Платоновтың көзқарасына жүгінсек,
жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері (физиологиялық
ерекшеліктері); екінші – адам дамуындағы психологиялық процестерінің
кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция, қабылдау және
ойлау, т.б. қабілеттері(биологиялық ерекшеліктері) болмақ, үшіншісі
баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі; ал төртіншісі жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір – қасиеттерінің бірлігінен тұрмақ.
Әсіресе, соңғы екі жағдай бір-бірімен байланыста келсе,
жасөспірімдердің әлеуметтік бағыт-бағдары, көзқарастары,бейім-қабілеттері
қалыптасады екен.
50-60 жылдары қиын балалар мәселелерімен шұғылданушылардың
Л.С.Славина, Г.А.Медведев, Л.М.Зюбин, Э.Г.Костюшкин, Г.А.Уманов,
М.А.Новский, Л.К.Керімов, З.И.Тыныбекова, В.В.Трифанов, Г.К.Момбетова
т.б. еңбектері жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
дәлелденуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор себепші болатыны
анықталған.
Біріншіден, жанұя тәрбиесінен дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни
тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық
ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы,
т.б.жағдаййлар себепші болған. Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардың
мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын қызығушылығы мен талап-тілегін
ескермеу мүмкіндік берген. Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық
көңіл аудармауынын, яғни оқушылардың тұратын микроаудандарында әртүрлі
үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос
уақыттары ұғымды ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
О.Кунц жақсы адам тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады
деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың мына жағдайларды ескеру керектігін
айтады: 1) білім; 2) отбасы ахуалы; 3) педагогикалық тактика және
талап қоюшылық; 4) ата-аналар мен балалардың идеялық тұлғасы; 5) ата-
аналардың әрекет бірлігі.
Отбасы бала тәрбиелеу жұмысы түбегейлі жүйлі түрде қадағаланып,
жаңаланып, заман талабына сай өзгеріп дамып отырса, тәрбиенің құндылығы
арта түседі.Халықтық педагогика негізінде ізгі қасиеттерді қалыптастыру
мәселелерін С.Ұзақбаева, құндылық бағдар негізінде Г.Нұрғалиева, ізгілік-
эстетикалық бағытында Ә.Шыныбекова тұтас педагогикалық үрдіс негізінде
болашақ ұстаздарды ізгілікке тәрбиелеуде. Ұнамды қасиеттердің барлығының
қалыптасуы отбасында қаланатындығын дәлелдеп, қиын балалар тәрбиесі
мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерінде отбасы тәрбиесінің ролін
ерекше атап көрсетеді. Ал В.Лысенко балаға дұрыс тәрбие беруде, оның
бейім-қабілетінің дамуына ерекшк көңіл бөлу қажет деп санайды. Ол үшін
ата-аналар педагогикалық білімін көтеріп отыруы қажет.
Келтіріліп отырған теориялық пікір деңгейінде, қиын оқушыны жан-
жақты зерттеп талдауды диагностикалау түрлері.
1Қиын бала туралы жалпы мағлұмат
1Аты-жөні,тегі,жасы,оқитын сыныбы, мекен –жайы.
2Денсаулық күйі а)дене пішіні,бет әлпеті, күш-қуаты,органикалық жалпы
дамуы-жасына сай ма ,сай емес пе ә)психикалық дамуы –жасына сай,сай емес
б)жалпы дамуындағы ауытқушылық(туа, туғаннан кейін), психикалық
зақымдану(тұрмыстық жағдай ,ұрыс-талас,тұйықтық, жасқаншақтық, жыланқылық
т.б.).
2 Отбасындағы тәрбие жағдайы
1. Отбасы туралы жалпы мағлұмат: отбасы құрамы, әлеуметтік жағдайы,
білімі, тұрмысы, ара-қатынастары, дәрежесі, бір-біріне әсіресе,
ықпалдары(жағымды, жағымсыз).
2. Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері:
а) ата-ана мен отбасы мүшелерінің баламен қарым-қатынасы(жақсы көреді,
еркелетеді, салқынды қатынас, әр бір ісін қадағалау, қадағаламау, селқос,
дөрекі, ұрыс-керіс, жәбірлеу, ұрлыққа үйрету т.б.)
б) қиын баланың ата-анасымен отбасының басқа мүшелеріне қатысы (бірін-
бірі сыйлау, сүйіспеншілікте болу, көмектесу, әдептілік, енжарлық,
немқұрайлылық, жек көру, жиіркенішпен қарау, сөйлеспеу т.б.)
в) отбасындағы үй жұмыстарына қатысу.(еңбек сүйгіштік, өздігінен орындау,
тұрмыс және өзін-өзі күту еңбектеріне икемділік, икемсіздігі, еңбекке
немқұрайлы қарау, жалқау, бастаған істі аяқтамау т.б.)
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы (үй тапсырмаларын
орындауға жағдай жасалынған, жасалынбаған, үйде оқу жұмыстарын тиянақты
орындайды, салақтық жасайды, күн режимін ұстайды, ұстамайды, ата-
анатарапынан көмектесу, бақылау, көмектеспейді, қадағаламайды т.б.)
4. Отбасы баланың бос уақытын ұйымдастыру (әдеби кітаптар оқу,
оқымау, кинотеатр, қойылымдарға бару, бармау, спортпен шұғылдану,
шұғылданбау, кіммен жора-жолдас болуына көңіл аудару, аудармау, уақытын
қызғылықты өткізу, қыдырымпаз, қаңғыбас т.б.)
5. Ата-ананың мектепке көмегі (баланың оқу үлгерімі мен тәртібі
жайлы хабарласу, хабарласпау, оқу-тәрбие процесіне көмектесу, көмектеспеу
т.б.)
III.Сынып ұжымының қиын балаға қатысы:
1.Сынып туралы жалпы мінездеме (ұжымшылдық негізде, ұйымшыл, ұжым
мүшелеріне талап қою көлемі, әрбір оқушыны қоғамдық жұмыстарға тарту
немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін ойлау, топ-топқа бөліну,
жікшілдік т.б.)
2.Қиын жеткіншектің сыныптаы құрбыларымен қарым-қатынасы (сыныптағы
қоғамдық тапсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау немесе
енжарлық, немқұрайлылық көрсету, коллектив мүддесін жеке мүддесінен
жоғары санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сезіну, сезінбеу, қиын
жеткіншектің құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау,
басшылыққа талпыну, өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты болу, тұйықтық
т.б.)
3.Педагогикалық ұжымның қиын баламен қарым-қатынасы (әрбір оқушыны
біркелкі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сыйлау, сыйламау, өзара және
жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік этикасы бар, дауыс
көтеру, әкімгерлікке жүгіну, мәдениет дәрежесі төмен т.б.)
IV.Қиын оқушуның оқуға және еңбекке қатысы:
1.Оқуға ынта-ықыласы мен қызығушылық көлемі (оқуға ынталы, ынтасы жоқ,
оқу пәндерін талдау, сыныптан тыс және үйірме жұмыстарына қатысады,
қатыспайды, оқығысы келмейді т.б.)
2.Білім жүйесіндегі кемшіліктер (оқу материалдарының түйінді мәселелерін
саралай алмау, ойлау операцияларын талдау, біріктіру, салыстыру, есінде
сақтау, орын-орнымен қолданбау, оқуға ынталы емес, жалқау және қиын
оқушының қай пәндерді үлгермейтіндігін айқындау т.б.)
3.Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысы:
а)еңбектің қандай түрі болмасын соған қатысты (еңбексүйгіш, өздігінен
орындау, орындаушы қадағалауға дағдыланған, жалқау, бастаған ісін
аяқтамау, енжар т.б.)
ә)еңбектің қандай түріне икемді (оқу-өндірістеріне, тұрмыстық
шаруышылыққа, өзін-өзін күту еңбегіне шеберханадағы еңбекке т.б.)
б)қоғамдық еңбек пен жеке адамның жұмысына (сый-құрмет көрсету,немқұрайлы
қарау) көз-қарасы;
в)еңбек әдет-дағдыларын, икемділіктерін, бейімділіктерін өздігінен
қалыптастыру, оған селқостық, енжарлық жасау.
3. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
а)шығармашылық ұйымдастырушылық істер мен техникалық, математикалық
музыкалық бейнелеу өнеріне бейімділігі және спорт ойындарына икемділігі
бар немесе бар немесе жоқ;
ә)үйірме және секция жұмыстарына қатысады, қатыспайды;
б)көркем әдебиет, газет-журналдарды оқиды (оқымайды), арақ-шарап ішуге,
темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
4. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге талаптануы:
а)түзетуге талаптану, әрекеттенбеу;
ә)мінезін түзетуге сенімді, сенімсіз;
б)мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу, көзбояушылық
жасау.
5.Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме (ұжымшыл, бір
мақсатты, табанды, шыншыл, қарапайым, тұйық, ұяң, екі жүзді, қатігез,
қиқар, қыңыр, дөрекі т.б.).
Қиын балаларды тәрбиелеудің болашаққа ұстанған бағыттары, мінез-құлықтары
бір-біріне жақын балаларды топтастыра отырып тәрбиелеу жоспары.
6.Педагогикалық шешім :
1. Отбасында ,мектепте ,қоғамдвқ орындарда қандай жағымсыз әдет-
дағдылар баланың мінез-құлқына ,жүріс-тұрысына әсер ететіндігін
анықтау.
2. Қиын баланың бағыт-бағдарындағы тіректі адамгершілік қасиеті
болса,соның негізінде қайта тәрбиелеу процесін құрудың
программасын жоспарлау.
3. Қиын оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, оның адамгершілікті сыр-
сипатын,оқу-тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда
жеке басын сыйлау,оның дамуына объективті жағдайлар туғызу.
Сөйтіп диагностиканың құрылысына жүгінсек, қиын оқушылардың
ппсихологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдауда, олардың айналасын
қоршаған адамдармен және жеке өзіне деген қарым-қатынастар жүйесіне,
оқуға, еңбекке ынта-ықыластарын, қызығушылық және сүйіспеншілік күйлеріне
көңіл аударып отыру қажет.
Сонымен, көп жылғы зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың
96 пайызына тән қасиет -өтірік айту.
Өтірік айту тек олардың арына тиетін жағдайларда, яғни күшпен әсер етуде
ғана емес, ешқандай сырттай қысымжасалмай–ақ өтірік–фантазия құрып айтуға
икем болады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері эмоциялық тұрғыдан ашуланшақ,
білектің күшіне сену, білікті баланың алдында жалпақтау, мейірімсіздік,
дөрекілік, қиқарлық, өзімшілдік, менмендік қылықтармен сипатталады.
Олардың күнделікті жүріс–тұрыстарында кездесетін кемшіліктер: қиқарлық -
67 пайызы, қыңырлық - 28 пайызы, менмендік, өзімшілдік - 53 пайыз.
Көп ретте, отбасындағы келіспеушілік, оған қоса мектеп жағдайында
жеткіншектердің жеке басын сыйламаушылық, мұғалімдер мен қиын оқушылардың
арасында туындайтын дау-жанжал, ұрыс- керіс жинақтала келе баланың үйінен
кетуіне, мектепке бармай қаңғыбастыққа душар етеді. Осы типтес қиын
балалардың 87 пайызы тек қыдырып қана қоймай, көршілес ауылға, облысқа,
одақтас республикаға да қашып кете береді. Ал қаңғыбастық, қыдырымпаздық
бірден-бір ұрлық, тонау жәбірлеу, қорқытып заттарын тартып алу
(79,4пайыз) т. б. әрекеттерге жүгіндіреді.
Бұлардың 41,9 пайызын өздерінен жасы үлкен көше жолдастары жоғарыдағы
қылықтарға үйретсе, қалғандарын темекі тартуға, заттар, тәтті тамақ сатып
алуға мәжбүр еткен.
Тағы да айтарымыз,қиын оқушыларға тән ерекшелік, олардың шамамен 90
пайызға жуығы мектеп оқу программаларын үлгермеушілер. Бұлардың
көпшілігінің ақыл-естері бар, дендері сау, оқуға қабілетті. Бірақ
араларында кездесіп қалатын бірлі-жарым балалардың ақыл-есінде көзге
көріне қоймайтын ақаулары бар, сол себептен, олар үлгермеушілер. Мектепте
көптеген қиын балалардың дара және топтық ерекшеліктерін оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалім ескере бермейді. Мысалы олардың 66,5
пайызы оқу материалдарының негізгі түйінін іріктей білмеу. Оны бұрынғы
білімдерімен байланыстырмау, дәлірек айтқанда, ойлйу операцияларын орны-
орнымен қолдана алмаудан, кейбіреулері механикалық түрде жаттап алуға
жүгінеді. Қиын оқушылардың 87 пайызы оқу материалын танып-білуге оқу
ықыластарының жоқтығынан пән үйірмелеріне, факультивтеріне қатыспайды.
Сонымен, ішкі оқу дәлелдерінің (мотив) қалыптаспауынан үй және сынып оқу
тапсырмаларын орындаудың жеңіл жолдарын іздеп, парталастарынан көшіріп
алу немесе сынып құрбыларына жұмыстарын орындатуға әдеттенген.
Қиын балаларға мінездеме бергенде ,олардың еңбекке қатысы туралы
өзгешеліктеріне де көңіл аудару қажет.Көп жылғы қиын бала мәселесімен
айналысқан зерттеу жұмыстарымызға және анкеталық сұрақтарға берген
жауаптарын топшалағанда , 94 пайыз қиын жеткіншектер өзін-өзі күту,тұрмыс
еңбектерін тиянақты атқаруға әдет дағдылары жоқ болса, олардың 32 пайызы
бұл еңбек түрінен әртүрлі сылтаулар айтып, бойларын аулақ ұстауға
тырысты.Олардың 26 пайызы болса тек қадағалап отырғанда ғана орындайды,
өз тарапынан тапсырма орындауға енжарлық көрсетсе, 11 пайызы тұрмыс
қажеттілігі еңбегіне қарсылық жасап , мойындамайды.Байқалынған бір
ерекшелік ,қиын жеткіншектердің 71 пайызы өндірістік еңбекке дұрыс
көзқараста болғанымен ,еңбек сүйгіш балалар деп айтуға болмайды.Өйткені
,бұлардың қоғамдық пайдалы еңбекке іскерлігі мен дағдылары бола отырып
,ерік күйінің тапшылығынан табансыздық жасап ,бастаған ісін аяғына дейін
жеткізбейді.Еңбекке немқұралы қарап , жүктелген жұмыстар мен
тапсырмаларды ат үсті орындап ,тек педагогтар тарапынан тексерілетін
болғандықтан ғана орындайды.
Сондықтан бұлар қиын балалардың 80 пайызына жуығы айналасындағы еңбек
адамдарының жұмыстарын ,еңбектерін сыйламайтындығы байқалады.
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктер қоғамдық мәнді ұйымдастырушылық
қабілеттерінің(82,3пайызы) жоқтығы.Солардың ішіндегі оқушылардың 8,7
пайыздайы қоғамдық тапсырмалар орындауға тілек бідіріп талаптанғанымен
,тез суып қалады.Жеткіншектердің 7,4 пайызы мектептің қоғамдық істеріне
жүйелі түрде тартылмай.Ал, қалған қиын балалар типті ұжымның қоғамдық
өмірлеріне қатынастырылмағандығын байқатады.
Ендігі кезекте,жеткіншектерге мінездеме бергенде денсаулық күйлеріне
тоқталу қажет.
Қиын балалардың 200 жуығы екірет дәрігерлік тексеруден (психиатр,
невропотолог,терапевт) өткізгеннен кейінгі жасаған қорытындымыздың мәні
мынада.
Қиын балалардың жоғары нерв жүйесінің функциялық процестері әртүрлі
жағдайлардың(бала күндерінде жұқпалы ауруға шалдығу,отбасындағы ұрыс-
талас, қатар құрбыларының арасында өз орындарын таба алмауы,уайым-
қайғы,реніш т.б.) салдарынан (невроз, неврастения, истерия, энурез) т.б.
сырқаттарға 31,2пайызы шалдыққан. Яғни12.3 % ы балаларда мевроз,
неврастения және истерия сырқаттары байқалса, оқушылардың 15.6 % ы түн
мезгілінде төсегінде зәрін ұстамайды екен. Қиын балалардың 2.1 % ының
ақыл –есінде кемтарлық байқалынса, 1.2 % ында психопатия, қояншық
(эпелепция), шизофрениялық аурулар байқалынды.
Қорыта келгенде, қиын балалардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріндегі типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта
тәрбиелеу процесінің нәтижелігі арта түседі.
2.Қиын балалардың пайда болу себеп-салдары.
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де қиындық тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Әйтсе де, бұл мәселе әлі
шешімін тапқан жоқ. Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік
ортаға тап болды. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін көптеген
факторлар қажет. Қазіргі көп мәдениетті қоғамға балаға сырттан әсер етуші
жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін
тигізеді.С.Г.Холлдың пікірі бойынша, бала толыққанды дамуы үшін, өз
халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет. Бұны келтіріп
себебіміз, баланың қиын бала атануына өз халқына тән мәдениетпен, салт-
дәстүрмен тәрбиеленбеуі де, ғылыми тілмен айтқанда, этнопсихологиялық
ерекшеліктердің ескерілмеуі де өз әсерін тигізуде.
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз
жағымсысз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиеленуші
шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу-педагогикалық оқылығының пайда
болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай
болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың дербестенуге ұмтұлуы оған референттік топтардың (бірінші
отбасының, одан кейін бала бақшасындағы және мектептегі құрбыларының)
оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көріністерін қабылдағысы
келмейтіндігімен қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік-педагогикалық ол қылық ерте балалық шақтан, шамамен 3 жастан
басталады. Яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекеттік дами бастаған шағымен қатар
келеді.
Жағымсыз даму жағдайында ол қылықтардың сандық белгілері мен көріністері
жиналып қалады, олардың белгілер жинақтары – психикалық интеграциясы
арқылы сапалы пайда болуына айналады.
Ерте зерттеу, алдын-алу, түзету жұмысиары тұлғалықө дамуда олардың
алдын-алу маңызына және балалық кезеңнің онтогенетикалық маңызына және
балалық жастағы тәрбиелеу әсерлерінің жоғарғы нәтижелі маңызына ие.
Жеткіншектерге қоршаған адамдардың немқұрайлығы, зейін қоймауы негізінде
дамыған әлеуметтік – педагогикалық бақылаусыз қалу бұл тізбектегі ерекше
рол мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық
қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге деген
қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға
кооперацияға, өзін-өзі ұйыпдастыруға алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибеден жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдет-қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегені және қалыптаспағандығы жеткіншектердің өз белсенділігі
жағымсыз, құқыққы қайшы аймақтарға жұмсауын таңдауға ықпал етеді. Бұл
олардың мінез құлқының, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен
көрініс береді. Бұл үрдістегі ауқымды рол жасөспірімдерге дер кезінде
педагогикалық-психологиялық, әлеуметтік және медециналық көмектің
көрсетілмеуінде жатыр.
Жеткіншектер халықтың белгілі бір топтарының басқа адамдардың есебінен
заңсыз, жазасыз баюының қалайша жүзеге асатынын көріп те, естіп іс жүр.
Олардың кейбіреуі материялдық жетістіктерге ғана жетіп қоймай,
көпшілікті мойындатып, тіпті ешқандай кедергісіз билік құрылымына өтіп
кетеді. Осылардың барлығы жеткіншектердің өмірлік және әлеуметтік
құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Мектеп жеткіншек тұлғасының
дамуы үшін оған жағымды сапалары мен жағымды әлеуметтік тәжірибесін
үйренуге, оған ұқсауға тырысатын үлкендермен қарым-қатынас жасауға
мүмкіндік бере алады. Өзінің әшкі әлеміне жақсы көретін, құрметтейтін
адамдардың құндылықтары мен ұстанымдарын нормаларын енгізген жеткіншек
арқылы өзінің қандай болғысы келетіндігі жһөніндегі идеяларын
қалыптастырады. Жоғарғы адамгершілік ұстанымы бар адамдармен қарым-
қатынас жасау – жеткіншектерге мінез-құлқына қатынасын өзгертуге
мүмкіндік береді.
Сондықтан да, жеткіншектер тобындағы балалар мен жұмыс жемісті болу
үшін, әр түрлі формадағы ауытқушыларды тудыратын факторлардыанықтап алу
қажет.
Жеткіншектердің дамуы мен мінез-құлқына кері әсер тигізетін сыртқы
факторларға мағыналарды жатқызуға болады.
1. Қоғамда болып жатқан үрдістер:
-Қоқамдық құндылықтар иерархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идиялогияның жоқтығы;
-Заңдардың жеке құқық қорғаушы органдардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
-жұмыссыздық(нақты және жасырын)
-экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепілдіктердің
және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
-өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының күйреуімен
дағдарысқа ұшырауы;
-ұлттық құндылықтарға мән бермеуі;
-бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және қатыгездікті
насихаттау;
-балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуының дер
кезінде және квалификациялық диспанцеризацияның болмауы;
-сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі (үйірмелердің,
секциялардың және т.б.);
-темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы.
2. Жанұяның жағдайы және оның атмосферасы:
-толық емес отбасы;
-отбасының материялдық жағдайы (кедейлік, байлық);
-ата-аналардың төмен әлеуметтік мәдени деңгейі;
-отбасындағы тәрбие стилі (балаға бір ыңғай иалаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқықсыздығы);
-баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
-балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттандырылуы;
-ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол бермеуі.
3. Мектепшілік өмір жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
-оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
-мектептегі материялдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
-қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететін
тетіктердің және мектердің оқушылар отбасылармен жүйелі байланысының
жоқтығы;
-пәндік мұғалімдердің жетіспеушілігі;
-сабақтардың жиі болмай қалуы;
-сабақтан тыс жұмыстардың қанағаттандырылықсыз ұйымдастырылуы;
-мектепте балалардың ұйымшыл болмауы;
-Мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын – білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінен төмендігі;
-оқушы - мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық
немесе бітімнен кетушілік стльде болуы;
-ат, айдар тағу;
-мұғалімдердің тұлғасын басуы;
-жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу құндылықтар бағдарламаларын
енгізу және оның негізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
-мектепте келген оқушылардың даму және оқу түрткілерінің төмендігі;
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективтік сипат алады. Сондай-
ақ, балаларға бұдан басқа да педагоктар білімге тиісті ішкі тәуекел
факторлар да әсер етеді. Оларға: өзінің қажетсіздігін сезіну, өзіндік
бағасының төмендегі, өзіне - өзі сенімсіздік, өзін -өзі бақылау мен
өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі. Әр түрлі жағдайларда сындарлы ойлаумен
адекваттық шешім қабылдай алмау, өзін-өзіне және басқаларға өзінің
сезімдері мен реакцияларын жеткізе алмауы жатады.
Қазіргі қоғамда кәмелетке жасы толмаған балалардың заң тәртібін бұзуы
және педагогикалық тәртіптерінің төмендеуі көп ретте кейбір объективтік
және субъективтік жағдайларға байланысты.
Сонымен, қазіргі педагоктар мен психологтардың еңбектерінде қоғамға
жеке адамды қалыптастыруға екі топ факторлары: макрожағдай мен
микрожағдайлар себепші болады деп санайды. Макрожағдай негізінде
(қоғамдағы экономикалық қарым қатынас, қоғамдық сана формалары, ұлттар
қатынасы т.б. ) жеке адамның қалыптасуына объективтік мүмкіндік туғызып,
жастардың адамгершілік белгілерді сақтап, тіртіп бұзуға жол бермейді. Ал,
жасөспірімдердің заң нормаларын мойындамау, қоғамдық орындарда тәртіп
сақтамауы, үлкен-кішіні сыйламауы сияқты қылықтар (ұжымда, топта, отбасы
ортасында, жора- жолдастарының арасында т.б. ) микрожағдай ортасында ғана
қалыптасады. Өйткені баланың алғашқы қадамы отбасында, мектепте, жора-
жолдастары мен ата-аналарының арасында жасалынады.
Нақтылай келгенде, қиын балаларды зерттеудің қорытындысы
дәлелдегендей, олардың пайда болуына бірден бір себепші болатын және
жағымсыз жағдай туғызатын отбасы тәрбиесі. Оның бастылары: біріншіден,
баланың күнделікті жұрыс тұрыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ-шарап
ішу; дау-жанжал; ұрыс-керіс туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі – баланы
киіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтаждығын қамтамасыз ету деп санаушылық.
Үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау, оқушының
жан-дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа адамның
отбасы мүшесі болып енуі де себеп бола алады. Мысалы, педагогикалық
тәртібі нашарлаған оқушының 64,2 пайызының ата-аналары моральға жат
қылықтармен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Ата-аналардың 43 пайызы
өз араларындағы қарым –қатынасында ұрыс-талас, дау-жанжал, бірін-бірі
жәбірлеуі басым болып келсе, 34 пайыздайы әке –шешелерінің бірі ішімдікке
бейімділігі байқалынды.Отбасындағы үлкендердің 9,3 пайызы морль нормасына
жатпайтын жезөкшелік немесе қыдырымпаздықпен айналысқан. Демек, мұндай
отбасындағы балалар жылылықты, сүйіспеншілікті, бірін-бірі сыйлау сияқты
қасиеттерді сезінбейтіндігі аян.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айқын. Себебі, мектепте де баланың жеке
басын сыйламай, әкімшілік көрсете беру баршылық. Мектеп мұғалімдері мен
қиын балалардың қарым–қатынасы ақыл айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию
тәрізді педагогикаға жат әрекеттермен сипатталынады. Мысалы,
педагогикалық тәртібі нашарлаған оқушылардың (арнайы мектеп) 88 пайызы
өздері оқыған жалпы орта мектептеріне көңілдері қатты қалғандығын
байқатады. Ойымызды нақтылай келгенде мұғалімдер мен қиын балалардың
арасындағы қарым-қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді шартты түрде үш
топқа бөлуге болады:
1. Мораль белгілері мен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар
оқушйларды алдын-ала айқындай алмау.
Мұғалімдердің кейбіреулері оқушының дара ерекшеліктеріне ,адамгершілік
тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған. Мектеп
басшылары, сынып жетекшілері мен басқа да педагогикалық коллективтің
мүшелері тәрбие жұмыстарын жоспарлы қадағаламаған. Педагогикалық ұжым
мүшелері арасындағы қарым-қатынасындағы кемшіліктерді жоймау, балалардың
бос уақыттарын нәтижелі ұйымдастырмаудан деп санаймыз.
2 . Қиын оқушылармен тіл таба алмай , яғни жеке педагогикалық
ықпалдар жасай алмаудан барып , педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді :
ұрысу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір жөнсіз
әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т. б. қолданған . Дұрыс
қолданылмаған шара жасөспірімнің ызы-кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
3. Кейбір педагогикалық кәсіптік деңгейлерінің төмен болуы және
психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының
жеткіліксіздігі, өз пәндерінің білімдерінің таяздығы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мен өткізуде әдістемелік шеберліктер дәрежесі төмен болуы
себеп болған. Олар қиын балалардың денсаулық күйлерінен қабардар
болмаған. Себебі, көптеген педагогтар жұқпалы аурулардың түрлерін,
олардың барысын білмейтіндігі анықталды. Ал , сәл мертігу, жарақаттану
жағдайында өздігінен алғашқы жәрдем көрсете алмайтын мұғалімдер де
баршылық.
Мектептегі қиын балалардың сабақты үлгермеулеріне көп жағдайда
мұғалімдер кінәлі. Себебі, сабақта оқушылардың дара бейім-қабілеттерін
ескермеуден , оқу материалдарын игерудің әдіс-тәсілдерімен
қаруландырмаудан, оқуға деген қызығушылықты дамыта білмеуден,
факультативтік сабақтарды жоспарлы түрде ұйымдастырмаудан оқушылар үлкен
зиян шегеді.
Көп жағдайда қиын балалардың 80-90 пайызы сабақ үлгермеушілер: олардың
62,2 пайызы математикадан, 57,8 пайызы орыс немесе қазақ тілінен, 21
пайызы шет тілдерінен үлгермеу қиындығына шалдығады. Сонымен қатар, әлі
де болса көптеген мектептер оқушыларды қоғамдық жұмыстарға тартуда
әлсіздік көрсетсе ,мектептен тыс мекемелер өз қанатының астына қиын
балаларды қамтымай келеді. Дәлел ретінде, бос уақытыңды қалай өткізесің-
үй шаруашылығына көмектесем деушілер-5 пайызы,сабақтарға дайындалдым—3,4
пайызы, үйірме, спорт секциясына қатыстым 1,8 пайызы, кино көрдім- 69,8
пайызы, қыдырдым, бұзықтық және ұрлық жасадым 14,2 пайызы, әдеби кітаптар
оқыдым-8, 2 пайызы сияқты мәлімет алдық. Отбасындағы, мектептегі тәрбие
жұмыстарынан кеткен кемшіліктер жинақтала келе, қоғамдық тәрбиедегі
қателіктермен байланысып қиын балалардың тәртібін одан әрі шиеленістіре
береді.
Елімізде әлеуметтік –экономикалық жүйені басқаруда әкімгерлік-
әкімшілік тәсілдердің орын алуы ,қоғамымыздың тұйыққа тірелген
кезеңдеріне өндірістік орындар мен жұмысшылары өз отбасында балаларын
тәрбиелеуге көңілдерін аз аударып келеді.
Міне, тәрбие жұмысындағы осындай формализм, немқұрайдылық,
жауапсыздық т. б. қиын балалардың тәрбиесіне кері әсерін тигізуде.
Тәрбиедегі қиындықты туғызатын тағы бір жәйт кездейсоқ балалардың,
топтардың жекелеген оқушыға тигізетін теріс ықпалы педагогтың назарынан
тыс болмауы қажет. Өйткені, жеткіншек жастағы балада өз қатарындағы
құрбыларымен достық, жолдастық, қарым-қатынаста болу мұқтаждығы сияқты
ерекшелік болады.
Көптеген зерттеулердің дәлелдегеніндей, оқушылардың мектептен тыс
кезеңдерінде тиянақты түрде араласып, сырласып тұратын компаниялары,
серіктері баршылық. Бұл серіктес достардың ұстаған бағыты дұрыс болса
жақсы.
Ал, оған керісінше болса уақыттарын қалай болса солай келеңсіз өткізіп,
бір істен екінші іске ауысып, бұзықтық жасауға қолайлы жағдайлар туады.
Мінез—құлқы нашар оқушыларды қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда
олардың жеке –дара, ұлттық психолдогиялық ерекшеліктеріне назар аударған
жөн. Өйткені қандай да бір ұстаз тарапынан педагогикалық ықпал болмасын,
ол қиын баланың ішкі жан дүниесімен қатар сыртқы факторлармен де
сабақтасып жатады.
Психолог С.Л.Рубинштейннің Детерминизмдік түсіну заңына
байланысты:...сыртқы себептер ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен
шешіледі деген пікірі жоғарыдағы ойымызды тиянақтайды.
Алдымен қиын балалардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруымыз
керек. Мәселен, белгілі психолог К.Платоновтың көзқарасы бойынша былай
дейді: жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бөліктен тұрады.
Біріншісі - оның темпераменті, жыныс, жас өзгешеліктері; Екіншісі оның
даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес, ерік, эмоция, қабылдау
және ойлау т.б. қабілеттер жатады. Үшіншісі — баланың күнделікті
тәжірибесі, білімі, дағдысы, іскерлігі мен ептілігі; Ал, төртіншісі -
оның жалпы бағыт-бағдары адамгершілік қасиеттерінен тұрады.
Әсіресе , соңғы екі жағдайдың бірлігі жасөспірімдердің әлеуметтік
бағыт-бағдарлары, көзқарастары, бейім қабілеттері қалыптасады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері эмоциялық жағынан алғанда
ашуланшақ, білектің күшіне сену, оның алдында жалпақтау,
мейірімсіздік,дөрекілік, менмендік қылықтарынан көрінеді. Осындай
оқушыларға тән ерекшеліктің 90 пайызға жуығы оқу бағдарламаларын
үлгермеушілер. Мәселен, олардың 66,85 пайызы оқу материалдарының негізгі
түйінін іріктей алмайды, ойлау операцияларын орны-орнымен қолдана алмай,
білімді құрғақ жаттап алуға әдеттенген.
Қиын балалардың еңбекке қатысуына орай өзгешеліктерін атап айтқанда
өзін-өзі күту,тұрмысиық жұмыстарға (94пайыз) көңіл аудармай, түрлі
сылтаулар айтып олардың теріс айналатыны байқалады. Олардың 71% ы өнімді
еңбекке дұрыс көзқараста болғанымен, өз бойына жүйелі түрде еңбек
тілеудің әдет дағдыларын қалыптастыра алмайды екен. Ал, қоғамдық пайдалы
еңбектерге икемділік-болғанымен, ерік-жігерінен кемістігінен осалдық
көрсетіп, бастаған ісін ылғи аяғына дейін жеткізбей жүреді. Сондықтан
болар, қиын оқушылардың 80% ы адамдардың еңбектік туындыларын құрмет
тұтпауға дейін барады.
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктердің бір жағы қазақ
отбасыларындажас ұрпақты еңбекті дұрыс ұйымдастыра білуді (82.3 % ы)
қолайсыз бағдар алғандығын байқауға болады.
Қиын бала дегеніміз кім? Осы бір сұрақ көптеген ата-ана мен
педагогтарды және жалпы жұртшылықты жиі толғандырады, әрі оған бір-екі
ауыз сөзбен жауап бере салу жеткіліксіз. Өйткені баланың қиын аталуы аз
ғана уақыттың нәтижесі емес.
Әдетте, бала мектепке дейінгі және оқу кезеңдеріндегі өсу, даму
эволлюциясынан өтеді. Сол кездерде жанұядағы тәрбиеде кеткен кемшіліктер
мен оқу тәрбие жұмысындағы ақаулар ұштасып, баланың қалыпты жағдайдан
ауытқуына себепші болады. Атап айтқанда, ересектер тарапынан баланың
саналы деген талап-тілек, мұқтаждықтарын өнегелі тұрғыдан ескермеу,
олардың жас мөлшері мен балалық психологиясына көңіл бөлмеу сияқты
кемшіліктер байқалмай кетіп жатады.
Әсіресе, отбасында қалыптасқан микроклимат (жанұя мұшелерінің бір-
бірімен қарым қатынасы, үй тіршілігін әр қайсысының шама-шарпына қарай
бөлісіп атқаруы, адамгершілік қадір-қасиеті, қоршаған ортаға көзқарасы,
дүниетанымы, олардан алатын әсерлері мен күнделікті әдет-дағдылары)
баланың мінез-құлқының жақсы, не жаман болып өсуіне көп ықпал етеді.
Өкінішке орай, жанұя біткеннің бәрі бірдей ойдағыдай емес. Дұрыс жанұя
болса да, бала тәрбиесіне қырағылық жасай алмай қалатындары да кездеседі.
Бірақ жанұяларда мораль принциптеріне сай клмейтін жағымсыз қылықтар орын
алады. Ендеше қиын баланың пайда болуындағы объективтік және субъективтік
факторлар ретінде мынадай себептерді айтқан орынды. Біріншіден білім мен
мәдени деңгейі төмен ата-аналар баласының ішкі жан-дүниесіне үңілмей,
педагогикалық заңдылықтарға сыймай талап-тілек қояды, әрі оны сөзсіз
орындауын талап етеді. Бұл жердегі қателік балаға қойылған талаптың оның
жасына , қабілетіне, іскерлігіне, мүмкіндігіне сай келу-келмеуін
ескермеуде. Соның салдарынан бала жанұя ортасында адамгершілік қадір-
қасиеттермен эстетикалық сезім талғамдары,логикалық ой-өрісі жағынан өмір
талабына сай ала алмайды. Оған дәлел, педагогикалық зерттеулердің
қорытындысы бойынша үнемі ұрыс–жанжал, төбелес, бірін-бірі жәбірлеу
кездесіп тұратын жанұяларда өскен балалардың 40-43 пайызы, жезөкшелік пен
моральға қайшы әдеттермен айналысатын ата-ана өсірген балалардың 12
пайызы қиын бала аталады. Оларға тән қасиеттер дөрекілік, қатігездік,
ұрлық, жалқаулық, қиқарлық тағы басқа жағымсыз мінездер.
Көптеген ата-аналар өндірістік еңбектен бала тәрбиелеуге қолы
босамайтынын, уақыт аздығын сылтау етеді. Соны желеу ететіндердің
көпшілігі баласының кешігіп және бос уақытында немен айналысатынымен,
кімдермен бірге жүретінімен жұмысы болмайды. Елімізде еңбекпен
айналыспайтын адам кемде-кем, өндірістік міндетін атқара жүріп тәрбиелі,
іскер, білімді, мәдениетті ұрпақ өсірген ата-аналар да мыңдап саналады.
Олардан үйренетін жақсы дәстүр баланы жасынан өзі қызығатын нәрсеге қарай
баулып, бос сенделуге жол бермеуі( музыка, спорт, түрлі үйірме жұмыстары)
әрі үйдегі үлкенді-кішілі мәселелердің барлығына баланы араластырып,
ортақ мүдде үшін міндеттілікке, жауапкершілікке тәрбиелеуі. Баланың жас
ерекшелігіне мән берудің зор маңызы бар. Олардың 13-14 жасқа аяқ
басқандағы бір ерекшелігі, жора-жолдастарымен оңаша сұқбаттасуға, әсіресе
кешке қарай қыдыруға әуестігі басталады. Сондай сәтте жолдастары кім, қай
жерде болады, немен айналысады, түнге қарай мектеп режимінде белгіленген
уақыттан аспау сияқты тәртіпті ескермеген ата-анаға баласын уысынан
шығарып алу қиын емес. Ал бетімен жүрген әсіресе түн жарымға дейін көше
торыған қаңғыбастар қоғам, заң тәртібін бұзуға бейім келеді немесе
баланың сондайлардың ықпалына тез түсуі де ғажап емес.
Педагогикалық зерттеу мақсатымен ата-аналарға кешкісін баласының немен
айналысуы жайында анкета жаздырғанда олардың 54 пайызы түнде баласының
қайда жүретінін білмейтінін, 46 пайызы кешке жұмыстан шаршап келуіне
байланысты баланы күнделікті қадағалауға мүмкіндігі жоқтығын мойындайды.
Ал қиын бала ретінде есепке алынғандардың бос уақытын қалай өткізетінін
сұрағанда, үй шаруасына көмектесетіндері 5, сабақ әзірлейтіндері 3,
спортпен айналысатындары 1,5, театрға баратындары 13, көркем әдебиет
оқитындары 9, кино көретіндері 64, бұзықтық жасайтындары 3пайыз болып
шықты.Мектептегі оқу бағдарламасына ілесе алмай ,үлгермеушілердің санын
көбейтетін оқушылардың 85пайызы осындай қиын балалар екені анықталды.
Сондай-ақ жанұя жағдайында баланың күн режимі дұрыс ұйымдастырылмауы,
сабаққа әзірленуге мүмкіндік жасамауы да үлгермеуге себепші болады. Бұл
мәселе бірден-бір ата-анаға байланысты,солардан талап етілетін нәрсе.
Мұғалімге қатысты жағына келетін болсақ, әр оқушының өзіне тән табиғи,
физиологиялық, психологиялық ерекшелігін ескермеуден туады. Мәселен,
кейбір оқушы оқу материалын мұғалімнің түсіндіруінен,не оқулықтан
оқығанда ең негізгі ұғым түсініктерін тез қабылдаса, екінші біреулері
түйінді деген мәселелерді есте ұстауға тырысады. Енді біреулері оқу
материалын бірден еске қабылдай алмай, өте баяу немесе үй тапсырмасын
орындау барысында ғана түсінеді,не нашар түсінеді немесе тез ұмытып
қалады. Баланың мұндай ерекшелігін әдістемелігі күшті мұғалім байқай
алады да,ерекше тәсіл арқылы түсінуіне көмектеседі.Керісінше баланы тек
ұрысу ,ұялту арқылы жәбірлеп, жігерін құм етіп, оны үлгермеуші ғана емес,
оқудан безінетін жағдайға душар ету де өмірде кездеседі.Оған ата-анасы
қосымша болғанда мектептен де, үйден де ұрыстан басқаны естімейтін бала
тыныштық өмірді аңсап бәрінен безіп шығады,сондайда көшедегі қаңғыбастар
арасынан орын табады. Демек, кей жағдайда қиын баланың пайда болуына
көбіне ересектердің өздері себепші болатынын да ескерген жөн.
Тағы бір айта кететін мәселе, ерлі зайыптылардң ажырасуының бала
психикасының қатты әсері, соның салдарынан әсіресе ұл баланың тәрбиесіне
нұқсан келуі.
Алдында үлгі-өнеге алатын, сырласатын, үлкен адамға тән қадір-
қасиетін, жүріс-тұрыс, мәнері мен әдеттерін үйреніп, шаруашылыққа
икемдейтін әкенің ролі ер балаға ауадай қажет. Оның жетіспеуі көңілін
құлазытып, ананың талап-тілектерін құлықсыз орындауға, немесе жүре
таңдауға, томата-тұйқтыққа, оқушылар ұжымынан оқшаулануға душар етеді.
Осындай көңіл-күйдегі ер бала өзін жұбатудың жолын темекі тартудан, шарап
ішуден, бос қыдырудан іздейді. Сөйтіп барып мектеп тәртібін бұзып қана
қоймай, теріс жолға икемделуі де ғажап емес.
Ата-аналар көңіл аударатын мәселенің бірі – жанұяда бір, не екі, немесе
көп бала болудың тәрбие ісіндегі орны. Белгілі педагог А.С. Макаренко
жанұяда жалғыз баланы тәрбиелеуден бірнеше баланы тәрбиелеу әлдеқайда
жеңіл екенін дәлелдеген. Өйткені көп балалы үйде ұжымдық, бір – бірімен
санасу сияқты жанұя дәстүрі ұсталып, тәрбие жүйесі жинақталады. Ағалы –
қарындасты, інілі-сіңілілі бауырластар біріне –бірі көмектесіп, сүйеніш
болу арқылы бауырмалдық сезімде, шаруаны бөлісіп атқару арқылы ұжымшыл
ниетте, бір-бірінің кемшілігін көріп, жақсы өнегесімен үйреніп өседі. Ал
жанұядағы жалғыз бала менменшіл, өркөкірек, ішінара еңбекке құлқы жоқ,
енжар жан болып қалыптасады. Мұндай балалар алдауға тез түседі, алақаны
ашық, керек болса жолдастарына қажет нәрсені үйінен тасып береді. Сөйтіп
жүріп қиын балалардың ықпалына түсіп қалады.
Енді осындай жолдармен қиын бала аталғанда қайта тәрбиелеуге бола ма
деген мәселе төңірегіндегі ойымызды ортаға салған да жөн шығар.
Жанұядағы қандай, қай жастағы бала болсын онымен санасып, оның жеке
ерекшеліктерін ескеріп, ақылдасып отырған жөн. Жеткіншек бала өзінің өмір
тәжірибесінің аздығына, білімінің әлі таяздығына қарамай ересектерден
кем білмеймін, қолымнан бәрі келеді деп есептейді. Бұл кезеңде айтылған
құрғақ ақылға құлақ қойғысы келмейді. Баланың осы кездегі ерекшелігін
педагогикалық талапқа сай басқара білмеген адам оны түзетудің орнына
бұзып алуы да қиын емес. Мысалы, әке ұлының, шеше қызының жан дүниесіне
үңіліп, жан сырын аша білсе, баланың үлкенге деген сенімі күшейеді. Зор
сенім мен құрметке ие болған ата-ана мен педагог баланы жан-жақты
дамытуға мүмкіндік табады. Сол сияқты әр баланың өзінің ерекшелігі бар,
оны байқай білу де, соны орайына қарай дұрыс бағытқа қарай сілтей білу
де шеберлікті қажет етеді. Қандай қиын бала болса да оның ар-ожданына
тимей, жеке ерекшелігін ескеріп, икемі бар жаққа қарай баулу білу,
қоғамдық пайдалы істерге имедеу, тындырған ісіне баға беруді де
қырағылық таныту, оның алдында айқын мақсат қойдыра білу және оған жетуге
көмектесу сияқты сан – сналы, тыйымсыз тәрбие жұмысы арқылы ғана мақсытқа
жетуге болады.
Баланы бастан демекші, әуел бастан –ақ балаға дұрыс ықпал, түзу
бағдар беру, жұмысын бір минут та ұмыт қалдырмау баршамыздың борышымыз.
1.3.Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің педагогикалық сипаттамасы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында қиын мінезді оқушыларға мынадай анықтама береді: балалар мен
құқық бұзушыларды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жалтаруы,
отбасынан немесе балаларды оқыту – тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп
қалуы, сондай-ақ ғоғамға қауіпті әрекеттер жасауы.
Олардың әр кезеңге әртүрлі аталғаны бізге белгілі: - тәртібі нашар,
қиын, тәрбиесі қиын т.б.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, дәл осы балалардың оқуға қызығушылығының
жоқ екені, олар мектепте де симай, үйге де сыйлы болмай, мұғалімдердің
берекесін кетіріп, түптің түбінде олардың басым көпшілігінен қылмыскерлер
шығатыны дәлелденген.
Ата –аналарды өз балаларының тәрбиесімен айналысуын үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топ – баланы қалай тәрбиелеуді біледі және дәл солай
тәрбиелейді.ОЛар көп емес ,алайда өздерінің саналы өмірімен және сапалы
іс-әрекетімен тек өз балаларына ғана тәрбие беріп қоймай мектептегі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Екінші топ - өз балаларына өнегелі тәрбие бергісі келеді, бірақ қалай
тәрбиелеу керек екенін білмейді. Мұндай ата-аналардың басым көпшілігі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Үшінші топ – балаларды тәрбиелеудің жолдарын білмейді, білгісі де
келмейді, педагогтарға қарсы тұратын төменгі әлеуметтік топ. Бұлар
соншалықты көп болғанымен қиын балаларды беретін отбасылар.
Енді осы факторларды таратып айтып көрейік. Халық даналығы: ұяда не
көрсең ұшқанда соны ілерсің ,әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер,не ексең соны орасыңдесе ,ұлы Абай:тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл ,ғылым,ар,мінез деген нәрселермен озады.Одан басқа
нәрсеменоздым ғой демектің бәрі –ақымақшылық-деп түйіндейді.
Атақты физолог И.П.Павлов: әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады - дейді. Бала
отбасында және өмірдегі әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстаудың
адамгершілік әліппесін үйренуге кішіпейіл болу ,ізеттілік,
сыйластық,үлкендермен және кішілермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты
тәжірибе жинақтайды және оны меңгереді.Отбасында бірін-бірі сыйлау
,қамқоршы болу,бірлесіп еңбек ету сияқты игі дәстүрлер қалыптасқан болса,
ол ортадан қоғамға қарсы тұратын тәрбиесіз адам шығуы теориялық
жағынан алғанда мүмкін емес. Бұл әңгімеміз әрине бірінші топтағы ата-
аналарға қатысты.
Моральдық жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаға жеткіліктікөңіл
бөлінбейді. Балалар ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі
сезінбегендіктен, олар ертеңгі күннің қуанышын жоғалта
бастайды.(А.С.Макаренко) Сондықтан олар өздеріне отбасында алмаған
жылылық пен қайырымдылықты сырттан ,көшеден іздейді.Бірақ, көп жағдайда
оларды қоғамға жат элементтер өз қамқорлығына алады.Олар бұзақылар
тобы, нашақорлар, жезөкшелер т. б. әлеуметтік топтар болуы мүмкін.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазіргі кезде аса бай отбасылардың пайда болуы, оларда бала тәрбиесінің
дұрыс практикасы қалыптасты деген сөз емес.
Осындай отбасылардың кей бірінде баланың кез келген сұранысын сол
мезетте қанаттандыру, аламын деген нәрсенің бәрін сөзге келмей сатып
әперу, үй тірлігіне қатыстырмау баланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz