ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫНЫҢ СОҒЫС ӨНЕРІ
КІРІСПЕ
1ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 М. Х. Дулатидің»Тарих.и.Рашиди» еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы
мәліметтер
1.2«Қазақ» сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер
1.3 Қазақ хандығының құрұлуыжәнеҚазақтарда әскери міндет және әскери
өнердің дамуы
2 ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ҚОРҒАУДА ҚАЗАҚ
ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ (ХҮ.ХҮІІІ ғ.ғ.)
2.1 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мемлекетін
нығайтуға қосқан үлесі.
2.2 Қазақ.Қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс, Аңырақай және Орбұлақ
шайқастары
2.3 Қазақтың хандары мен батырларының соғыс
өнері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 М. Х. Дулатидің»Тарих.и.Рашиди» еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы
мәліметтер
1.2«Қазақ» сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер
1.3 Қазақ хандығының құрұлуыжәнеҚазақтарда әскери міндет және әскери
өнердің дамуы
2 ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ҚОРҒАУДА ҚАЗАҚ
ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ (ХҮ.ХҮІІІ ғ.ғ.)
2.1 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мемлекетін
нығайтуға қосқан үлесі.
2.2 Қазақ.Қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс, Аңырақай және Орбұлақ
шайқастары
2.3 Қазақтың хандары мен батырларының соғыс
өнері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Диплом жұмысының өзектілігі.Қазақ халқы тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей, өзегін ғасырлар тереңінен тартып, осынау қасиетті ұлы даласынан табан аудармай, дауылдармен алысып, тағдырлармен қарысып, өсіп-өркендеп келе жатқан халық. Осы тарихи жолда халқымыз небір қиын-қыстау кезеңде де ерлікті, бірлікті, азаттықты ту етті. Біздің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан соның айғағы. Қазақстан тарихында қазақ мемлекеттігінің тарихы, соның ішіндеҚазақтардың әскери өнерін зерттеудегі кейбір сұрақтар. Қазақ халқының тарихын жан-жақты тарихи шындық болмысымен, кейбір сын-ойларды ескере отырып, қол жеткен табыстармен толықтырып, шындық болмысымен өңдеп құрастыру қазақ тарихшыларының ең өзекті міндеті. Бұл мәселеде қазақтың әскери тарихының да зор мәні бар сала, онда ғылыми танымдылық пен тәрбиелік мәні бар. Қазақстан Республикасы өз алдына ел болып, теңдігін алғаннан кейін бұл әскери-тарихи саланы зерттеу жақсы жолға қойылды деп айтуға болады.Қазақтың әскери тарихындағы қиындықтар қатарына қазақ әскер өнерінің өте ерте заманнан бері қарай ХХ ғ. басына дейінгі кездердегі жағдайлар. Қазақтар қатар өмір сүріп келген көшпенділер ішіндегі Азия елінде ең жауынгер халықтың біріне жатады. Олар Евразия даласындағы көшпенділер арасында әскери өнерге мол үлес қосқан халық.
Қазақстан тарихнамасында осы жағдайлар туралы жұмыстар жасап, оны түпкілікті зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы бұрынғы кездерде сөз болмаған еді. Тек қана Ж.К.Қасымбаев[1] қана барынша толық болмағанмен қазақ кедейлерінің таптық күресі туралы (ХҮІІІ ғ. соңы мен ХХ ғ.ғ.) бірқатар жұмыстар жазған болатын. Онда әскери салада оның құрылымы, таптық күреске дайындығы, әскери топты өз заманына сай қаруландырып, ұрыс өнеріне үйрету, оның қажетіне қарай сан жағын ұйымдастыру мен халықты азат ету армиясын-жасағын құру туралы. Барлық тарихи зерттеулер сияқты, осы әскери-тарихи жағы да сол жағдайлардың болған уақыты мен шын тарихи деректерге байланысты болады, ондағы оқиғаларға әр нәрсенің өзіне сай әскери-тарихи деректер болуы қажет.
Қазақтардың соғыс өнеріне деген танымы туралы тарихи деректерде айтылады. Ол деректерде жазба түрінде, заттай ескерткіштер күйінде, этнографиялық, лингвистикалық т.б. түрде болады.
Қару-жарақ, әскери құрылым, соғыс өнерін игеру туралы деректер қазақтар мен Ресейдің ара қатынасы басталған кездерден жиналғаны белгілі және сол кездерге байланысты іс қағаздары мен кейбір арнайы мақалаларда тиісті орындарда сақтаулы тұр [2]. Қазақтардың әскери өнерді игеруге жақсы ықпалын тигізген көрнекті қазақ ағартушысы Ш.Ш.Уәлиханов еді. «ХҮІІІ ғ. батырлары туралы тарихи жолдама», «Абылай туралы өлең» атты еңбектерінде ХҮІІІ ғ. қазақ елінің белгілі ханы қол бастаушысы Абылайдың ел қорғаудағы, әскер басқарудағы тарихи еңбегі туралы айтылады [3].
Қазақстан тарихнамасында осы жағдайлар туралы жұмыстар жасап, оны түпкілікті зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы бұрынғы кездерде сөз болмаған еді. Тек қана Ж.К.Қасымбаев[1] қана барынша толық болмағанмен қазақ кедейлерінің таптық күресі туралы (ХҮІІІ ғ. соңы мен ХХ ғ.ғ.) бірқатар жұмыстар жазған болатын. Онда әскери салада оның құрылымы, таптық күреске дайындығы, әскери топты өз заманына сай қаруландырып, ұрыс өнеріне үйрету, оның қажетіне қарай сан жағын ұйымдастыру мен халықты азат ету армиясын-жасағын құру туралы. Барлық тарихи зерттеулер сияқты, осы әскери-тарихи жағы да сол жағдайлардың болған уақыты мен шын тарихи деректерге байланысты болады, ондағы оқиғаларға әр нәрсенің өзіне сай әскери-тарихи деректер болуы қажет.
Қазақтардың соғыс өнеріне деген танымы туралы тарихи деректерде айтылады. Ол деректерде жазба түрінде, заттай ескерткіштер күйінде, этнографиялық, лингвистикалық т.б. түрде болады.
Қару-жарақ, әскери құрылым, соғыс өнерін игеру туралы деректер қазақтар мен Ресейдің ара қатынасы басталған кездерден жиналғаны белгілі және сол кездерге байланысты іс қағаздары мен кейбір арнайы мақалаларда тиісті орындарда сақтаулы тұр [2]. Қазақтардың әскери өнерді игеруге жақсы ықпалын тигізген көрнекті қазақ ағартушысы Ш.Ш.Уәлиханов еді. «ХҮІІІ ғ. батырлары туралы тарихи жолдама», «Абылай туралы өлең» атты еңбектерінде ХҮІІІ ғ. қазақ елінің белгілі ханы қол бастаушысы Абылайдың ел қорғаудағы, әскер басқарудағы тарихи еңбегі туралы айтылады [3].
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫНЫҢ
СОҒЫС ӨНЕРІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 М. Х. ДулатидіңТарих-и-Рашиди еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақ сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ..10
1.3 Қазақ хандығының құрұлуыжәнеҚазақтарда әскери міндет және әскери
өнердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ҚОРҒАУДА ҚАЗАҚ
ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ (ХҮ-ХҮІІІ ғ.ғ.)
2.1 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мемлекетін
нығайтуға қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақ-Қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс, Аңырақай және Орбұлақ
шайқастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақтың хандары мен батырларының соғыс
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей, өзегін ғасырлар тереңінен тартып, осынау қасиетті ұлы даласынан табан аудармай, дауылдармен алысып, тағдырлармен қарысып, өсіп-өркендеп келе жатқан халық. Осы тарихи жолда халқымыз небір қиын-қыстау кезеңде де ерлікті, бірлікті, азаттықты ту етті. Біздің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан соның айғағы. Қазақстан тарихында қазақ мемлекеттігінің тарихы, соның ішіндеҚазақтардың әскери өнерін зерттеудегі кейбір сұрақтар. Қазақ халқының тарихын жан-жақты тарихи шындық болмысымен, кейбір сын-ойларды ескере отырып, қол жеткен табыстармен толықтырып, шындық болмысымен өңдеп құрастыру қазақ тарихшыларының ең өзекті міндеті. Бұл мәселеде қазақтың әскери тарихының да зор мәні бар сала, онда ғылыми танымдылық пен тәрбиелік мәні бар. Қазақстан Республикасы өз алдына ел болып, теңдігін алғаннан кейін бұл әскери-тарихи саланы зерттеу жақсы жолға қойылды деп айтуға болады.Қазақтың әскери тарихындағы қиындықтар қатарына қазақ әскер өнерінің өте ерте заманнан бері қарай ХХ ғ. басына дейінгі кездердегі жағдайлар. Қазақтар қатар өмір сүріп келген көшпенділер ішіндегі Азия елінде ең жауынгер халықтың біріне жатады. Олар Евразия даласындағы көшпенділер арасында әскери өнерге мол үлес қосқан халық.
Қазақстан тарихнамасында осы жағдайлар туралы жұмыстар жасап, оны түпкілікті зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы бұрынғы кездерде сөз болмаған еді. Тек қана Ж.К.Қасымбаев[1] қана барынша толық болмағанмен қазақ кедейлерінің таптық күресі туралы (ХҮІІІ ғ. соңы мен ХХ ғ.ғ.) бірқатар жұмыстар жазған болатын. Онда әскери салада оның құрылымы, таптық күреске дайындығы, әскери топты өз заманына сай қаруландырып, ұрыс өнеріне үйрету, оның қажетіне қарай сан жағын ұйымдастыру мен халықты азат ету армиясын-жасағын құру туралы. Барлық тарихи зерттеулер сияқты, осы әскери-тарихи жағы да сол жағдайлардың болған уақыты мен шын тарихи деректерге байланысты болады, ондағы оқиғаларға әр нәрсенің өзіне сай әскери-тарихи деректер болуы қажет.
Қазақтардың соғыс өнеріне деген танымы туралы тарихи деректерде айтылады. Ол деректерде жазба түрінде, заттай ескерткіштер күйінде, этнографиялық, лингвистикалық т.б. түрде болады.
Қару-жарақ, әскери құрылым, соғыс өнерін игеру туралы деректер қазақтар мен Ресейдің ара қатынасы басталған кездерден жиналғаны белгілі және сол кездерге байланысты іс қағаздары мен кейбір арнайы мақалаларда тиісті орындарда сақтаулы тұр [2]. Қазақтардың әскери өнерді игеруге жақсы ықпалын тигізген көрнекті қазақ ағартушысы Ш.Ш.Уәлиханов еді. ХҮІІІ ғ. батырлары туралы тарихи жолдама, Абылай туралы өлең атты еңбектерінде ХҮІІІ ғ. қазақ елінің белгілі ханы қол бастаушысы Абылайдың ел қорғаудағы, әскер басқарудағы тарихи еңбегі туралы айтылады [3]. Ш.Уәлихановтың біздерге қалдырған зор ғылыми мұраларының ішінде тарихи зерттеу саласында өте құнды болып саналатын Қырғыздардың ерте кездегі қаруы және олардың әскери әбзел-жабдықтары (киімі т.б.) атты жазба еңбегі. Бұл жерде әскерлердің найза, пышақ, алдаспан, жебе, қалқан т.б. аңшылық қарулары туралы айтылады [4]. Осы саладағы қазақтың кейбір ерекшеліктері туралы орыстың көрнекті шығыстанушысы В.В.Бартольдтың еңбегінде де жазылған. Оның Орта Азиядағы түркі халықтарының тарихы туралы 12 лекция және Түркі - монғол халықтарының тарихы[5] атты еңбектерінде кеңінен жазылған.
К.М.Байпақовтың кітабында да айрықша мән беруге болады [6]. Онда автор ортағасырлық Қазақстандағы Отырар және басқа қалалардағы жалпы өмір тіршілігі мен мәдени және әскери-саяси өмір туралы толығымен жазған. Онда Қайырхан мен Темірдің әскери қимылдары туралы да жазылған.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Біздің зерттеуіміздің басты мақсаты Қазақ хандығыныңәскери жасағының тарихы және қазақ батырларының әскери жорықтары туралы осы күнге дейін зерттеу нәтижесіндегі мағұлматтарды саралай отырып, зерттеу нысанынан тыс қалған деректермен жүйелі түрде талдау жасап, әсіресе, төл ауыз әдебиетіміздегі мәліметтерді енгізу және оның деректік маңыздылығының жоғары екендігін баса атап көрсету.
Ол үшін алдымызға мынандай міндеттерді қойдық:
- Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керейдің Өзбек ұлысынан бөлініп шығуына қатысты оқиғаның дерек көздерін талдау;
-Қазақ хандығының құрылу жәнеде әскери құрылымның пайда болуы, дамуы жайлы обьективті жағдайды төл деректеріміз бен кейінгі зерттеушілердің және қазақ зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, қайта қарастыру.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында, алдымызға қойған мақсатымыз бен міндеттерімізге орай бүгінге дейін жарық көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар көптеген деректер пайдаланылды. Қазақ хандығының тарихына қатысты дерек көздерінің қоры өте мол.Атап айтсақ бұл тақырыпқа байланысты деректерді сыныптауда олардың типтерін екі түрге бөлеміз.Ауызша және жазбаша деректер. Жазбаша деректердің түрлеріне сәйкес Қазақ хандығына қатысты деректерді төмендегідей топтарға бөлуімізге болады:
- Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи-и-Рашиди еңбегі;
- Темір әулеті тұсындағы деректер;
- Аштарханид әулетінің деректері;
- Бабырдың Бабырнамасы;
- Қадырғали Жалаиридің Жылнамалар жинағы;
- Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы.
Біздің жұмысымызда қаралатын деректеріміз Аштарханид әулетінің деректеріне дейін ғана пайдаланылады. Құнды мәліметтердің жинағы саналатын Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и-Рашидиін[7] айтуымызға болады. Онда Қазақ хандығының тарихына негізделген мынадай мәселелерді көруімізге болады:
1.) 1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізінің қалануы туралы мәліметтер.
2.) Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құрудағыролі.
3.) Қазақ терминінің деректен табылуы және қолданылуы.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Тарихи деректер мен зерттеулерге сүйенсек зерттеу тақырыбына байланысты Қазақ хандығының тарихы 1465-1466 жылдары негізі қаланған Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы кезеңіне сәйкес келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан( әр тарау үш бөлімшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи-и-Рашиди еңбегіндегі қазақ хандығы туралы мәліметтер
Бұл еңбекті жазған адамның толық аты-жөніМұхаммед Хайдар ибн Мұхаммед Хұсайын Гурган. Бірақ өзінің жазғанындай, ол достары арасында Мырза Хайдар есімімен белгілі болды. Ортағасырлық мұсылман авторларының көпшілігінің деректерінде де ол осы есімімен кездеседі, бұрынғы-соңғы Еуропа ғалымдарының үлкен-кішісі де оны осы есімімен атайды.
Мырза Хайдардың туған мерзімі жайлы дерек жоқ. Өз шығармасында ол тек қана хижраның 905 жылы (1499 жылдың 8 тамызы - 1500 жылдың 27 шілдесі) туғанын бірнеше рет жазады. Өкінішке орай, не туған жері, не айы, не туған күні аталмайды.
Мырза Хайдар белгілі де беделді дулат руынан шыққан, сондықтан ғылыми әдебиетте ол көбіне-көп Мырза Хайдар Дулат аталып жүр. Оның ата-бабасы кезінде ел билеген әулетті әмірлер болған, Шағатай ұлысының шығыс өңірінде - қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шыңжаң аумағында патшалық еткен әулеттердің ханзадаларын қаласа таққа отырғызып, қаламаса тақтан түсіріп отырған да солар еді. Ортағасырлық мұсылман деректерінде бұл өлке Моғолстанаталады.
Оның әкесі Мұхаммед Гурган (Хан тұқымының күйеуі) өзін 1495 жылы Ұра-Төбеге басқарушы етіп тағайындаған моғолдың аға ханы (ұлыхан) Сұлтан Махмұттың (Моғолстанды 1487-1508 жылдары билеген) жақын досы еді. Сондықтан біз Мырза Хайдар сол кезде Шағатай ұрпағы Махмұт хан тұрған Ұра-Төбе мен Ташкенттің бірінде туған деп шамалап айта аламыз. Нағашы жағынан Мырза Хайдар Дулат Шағатай ұрпағы Махмұт ханның әкесі Жүніс ханның (Моғолстанды 1463-1487 жылдары билеген) немересі болып келеді. Яғни, Үнді жерінде Ұлы Моғол империясын құрған атақты Темір ұрпағы Бабырдың (1483-1530) бөлесі.
Мырза Хайдардың өз айтуы бойынша, оның шешесі, Хуб Нигар-ханым, моғол ханы Жүністің үшінші қызы мұның мүлдем сәби кезінде өз
өмірінің қазынасын о дүние сақтаушысының қолына табыстаған. 1508 жылы әкесі Мұхаммед Хұсайын Гурган да Шайбан ханның бұйрығымен Гератта өлтіріледі. Сөйтіп Мырза Хайдар сегіз жасында жетім қалады. Ол ол ма, өз өмірін аман сақтау үшін әлдене себеппен бара калған Бұхарадан Бадахшан арқылы Кабулға қашуға мәжбүр болады да, 1509 жылы сонда келіп жетеді. Кабул мен сол маңды билеп тұрған Темір ұрпағы Бабыр оны өз ұлындай қарсы алып, тәрбиешілер тағайындайды. 1512 жылы Мырза Хайдар Бабырдан кетіп, өзінің тағы бір немерелес бауыры Шағатай ұрпағы Сұлтан Саидқа қосылады, сөйтіп онымен бірге Қашқарға қоныс аударады. Сол жақта 1514 жылы Сұлтан Саид хан орталығын Яркенд етіп Яркендхандығыаталған Моғол мемлекетін құрады.
Ойға жүйрік, жан-жақты майталман шебер Мырза Хайдар өзінің ержүректілігімен де, әскери талантымен де көзге түседі. ТарихиРашидидіңболашақ авторы тағдырына Бабыр мен Сұлтан Саид ханның тигізген әсерінің арқасында ол мұсылманша жан-жақты білім алады, ғылым мен өнер саласы бойынша өз заманының әдеби һәм мәдени дәстүрін бойына сіңіріп өседі. Бұл жайлы ол өз еңбегінің алғы сөзінде анық айтқан. Бұл туралы Бабыр да:
Өз әкесінің қазасы өзбектерден болғанын кейін, ол маған келіп үш-төрт жыл қолымда болды. Содан кейін ол Қашқардағы ханға баруға рұқсат сұрады.
Алтын, күміс, қорғасын ба - бүгінде,
Өз негізін табады ақыр түбінде.
Қазір ол әбден ақыл тоқтатқан, бірқалыпты жақсы жолға түскен көрінеді. Жазу-сызуға, сурет салуға, жебе, жебенің ұшын, садақ адырнасының сақинасын жасауға қолы әуелден епті болатын. Өлеңге деген икемі де бар. Оның маған жазған сәлем хатынан сөз мәнері дұрыс екеніне көз жеткіздім- деп жазады.
Мырза Хайдар түрік, парсы тілдерінде еркін сөйлеген, жаза да білген, Айазаталатын поэтикалық лақап аты да барболатын. Өзінің 1529-1530 жылдары Бадахшанда болуына орай түрік тілінде жазылған Жахан-намапоэмасы да бар.
Текті атадан шығуы мен өз басының айрықша қабілеті Мырза Хайдардың қызмет сатысымен жоғарылап отыруына да әсер етті. Саид хан құрған мемлекетте ол мәртебелі орынға ие болды. Ол 1527-1528 жылдардың қысында моғолдардың Кафиристанға жіберген әскери экспедициясын сәтті басқара білді, ханның Бадахшан, Ладак, Кіші Тибетке жасаған жорықтарына (1529-1533) белсене араласты.
1533 жылғы 9 шілдеде Сұлтан Саид хан өлген соң, оның орнына такқа дулат руына ерекше жауыға қарап дағдыланған баласы Әбдірашит отырады. Мырза Хайдар амалсыз бұл елден кетіп, Бабырдың баласы - Үндістандағы ұлы Моғолдар императоры Хумаюнның (1530-1556 жылдары билік жүргізген) қол астына қызметке кетуге мәжбүр болады. 1541 жылы Мырза Хайдар үшін әскери айламен Кашмир уәлаятын(облыс) өзіне қаратып алып, сонда өзі үшін шын мәнінде ешкімге тәуелсіз княздік құрудың мүмкіндігі туады. Үнді тарихшыларының дерегі бойынша, жеке басының жұғымдылығын дипломатиялық қабілетпен ұштастыра білген Мырза Хайдар өз иелігіндегі өңірдің тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, сол бір император Хумаюнның тұсындағы бұлғақты кезеңнің өзінде елдің шығысына қарай біршама жаңа жерлерді жаулап алу арқылы, өз өңірін кеңейте түседі.
Мырза Хайдар Дулат Кашмирдегі жергілікті тұрғындар көтерілісі кезінде қазаға ұшырайды. Оның өлімі мынадай жағдайда болып еді.
Парсы тілінде жазылған үндінің баяндық деректерінің көпшілігінің сілтемесі бойынша, 1551 жылдың күзінде Кашмир уәлаятының шиит тұрғындары (мұсылман қауымындағы айрықша діни-саяси топ) арасында Мырза Хайдарға қарсы көтеріліс шығады. Ол шағын ғана қолмен бүлікшілерге қарсы аттанып, түнде шабуыл жасамаққа дайындалады. Бірақ ең алдымен өз жақтастарымен бас қосқан кеңесте ол тақ мұрагері деп інісі Мырза Әбдірахманның атын атайды, содан соң түнгі шабуыл жөнінде бұйрық береді. Сол күні түн тұманды да көзге түртсе көргісіз қараңғы болады. Екі жақ қоян-қолтық айқасып берген аласапыран кезде, Мырза Хайдар өз мергені Назар Құршы садағының оғынан кездейсоқ қаза табады. Өз көсемінен айырылған Мырза Хайдар жауынгерлері кейін шегініп, Индаркот қорғанына бекінуге мәжбүр болады. Мұсылман дәстүрі бойынша кашмирліктер оның денесін ертесінде-ақ Сринагардағы Мазари Салатинге(Кашмирдегі Билеушілер пантеоны) апарып жерлейді.
Мырза Хайдар Дулаттың қай жылы өлгені жайында деректерде әр түрлі айтылады. Біз Бахаристан шахи, Тарихи Азамжәне басқа кейбір шығармалардағы хабарлама бойынша бұл қайғылы уақиға хижраның 957 жылы 8 зұлқада (1550 жылдың 19 қарашасында) болғанын білеміз. Абу-л-Фазл, Фиришт, Мүхаммед Азам сияқты парсыша жазған үнді тарихшыларының шығармаларында Мырза Хайдар Дулат хижраның 958 жылы (1551) өлді делінеді. Осы дата Еуропа ғалымдарының көпшілігің назарына алынған.
Сөйтсе де, Мырза Хайдар Дулаттың Мазари-Салатиндегі зиратында жазуы бар екі құлпытас тұр. Оның бірі бүгінде тозуға айналған ақ мәрмәрдан жасалған шағын ғана тас, оның орта тұсында парсы тілінде жыр шумағы қашап жазылған, ол жырда Мырза Хайдар Дулаттың өлген жылының хронограммасы казаи-ий-илахидеген сөздерде қашалған да, бұл сөздердің сандық мазмұны араб графикасы бойынша хижраның 957 жылы, 1550 жылдың 20 қаңтары - 1551 жылдың 8 қаңтары аралығы дегенге келеді.
Бұл құлпытастағы жазудың авторы кім екені белгісіз. Ақ мәрмәр тастан жасалған құлпытас император Хумаюн билік жүргізген жылдарда қойылған деген болжам бар.
Екінші қүлпытас ауқымды, жалтыратылған, қазірге дейін жақсы сақталған, шеті ғана мүжілген қара граниттен жасалыпты. Сол қара гранит бетінде Мырза Хайдардың өмірі жайлы қысқаша мәлімет, оның хижраның 957 жылы (1550) өлгендігі туралы парсыша жазылған дерек бар.
Бұл құлпытастың қайдан шыққаны белгілі. 1822 жылдан 1823 жылға қараған қыста бұхар жылқыларын сатып алу үшін Үндістаннан Орта Азияға аттанады. Жолшыбай Кашмирге соққан ол өзінің қасына ерген Мир Иззатулла Моғолға Мырза Хайдар Дулаттың зиратына оның атына лайық жаңа құлпытас орнатуға бұйрық береді. Бұйрық 1823 жылдың 23 ақпанында орындалады. Адамның жады өшпейді деген осы.
Сонымен, соңғы сәтте келіп, Мырза Хайдар Дулаттың тірлік шамы өшті. Ол елулер шамасында болатын. Ал елу жас дегенің сол XVI ғасырда да еркектер үшін елеуге тұрмайтын аз ғұмыр еді. Бірақ тағдыр оның маңдайына соны ғана жазыпты.
Адам өмірі деген оның ұзақтығымен емес, сол өмірді қалай өткізді, артына қандай із қалдырғанымен өлшенетінін бәріміз де білеміз. Мырза Хайдар тек қана көреген әскери басшы, талантты ұйымдастырушы ғана емес, сонымен қатар артына автор есімін мәңгілік еткен, мұсылман тарихи әдебиетіндегі ең таңдаулы һәм құнды жәдіргерлердің бірі -ТарихиРашидидіқалдырған аса көрнекті тарихшы ретінде де танымал еді.
Рашид тарихы(Тарихи Рашиди)1542-1546 жылдары парсы тілінде Кашмирде жазылды. Тарихи Рашидидіжазуға түрткі болған Мырза Хайдардың, өз ұғымы бойынша, өзінің озық ілімін кейінгі ұрпаққа қалдырып кетсем деген арманы еді.
Құдайдың осынау ең қабілет-қауқары төменгі құлдарының бірі өзінің бейталант қаламынақ қағаз бетінде жүргізуге қалай ғана батылы барды? Оның себебі, деп жазады одан әрі Мырза Хайдар, жас кезінде ол жасы келген әңгімешілерден моғол хандары жайлы аңызды көп тыңдап, солардың тарихының қайсыбір уақиғаларына өзі де куә болып еді. Енді міне, көп жыл өтіп, Мырза Хайдардың өзі елуді еңсеріп қалғанда, ол өзіне қарап, өзі теңдес құрдастарына қарап, сол аңыздарды білетін көзкөргендерден де ешкім қалмай бара жатқанын, енді соны айтып та беретін адамның жоғын байқады. Сол кезде оның ойына ислам дінін қабылдағаннан кейінгі моғол хандары мен тайпалары туралы тарих қойнауында жатқан дүниенің бәрін жиып, оларға сенімді адамдардан естігенін, өзі көріп, көңіліне түйгенін қоса отырып, екі бөлімнен тұратын кітап құрастыру ниеті келді.
Бірақ Тарихи Рашидидіақ қағаз бетіне түсірудің бірден-бір себебі бұл ғана емес еді.
Мырза Хайдардың өзі үшін де бұл шығарма оның әдеби қызметіндегі кездейсоқ эпизод емес еді, ол қызметтік міндеттен емес, жеке бас мүддесінен туған болатын.
Шығарма алғы сөзінде ол өзінің елін тастап моғолдардан бөлініп кетсе де, Әбдірашит ханның өзіне салқын қарап, туыстарына суық қабақ таныта тұрса да, Әбдірашит ханның әкесі Сұлтан Саид ханның өзіне жасаған
жақсылығын ұмыта алмайтынын, он үш жасар жетім кезінде өз баласындай бауырына тартып қамқор болғаны, сыйлап-сүйгенін, міне, жиырма төрт жыл бойына қатарынан қалдырмай құрмет пен сыйға бөлегенін, тек сол адамның арқасында, тек сол адамның қамқорлығымен өзінің білім алып, ғылымға жетік болғанын ілтипатпен айтады. Сондықтан да жамандыққа жақсылықпен жауап бергісі келетінін білдірді. Хан баласы бұл еңбекті жылы көңілмен қабылдай ма, болмаса сырт беріп теріс айнала ма, біріне де қарамай, ол осы шығармасын Рашид ханға арнап, өзі туралы есіне салайын, оның да кім екенін қалың жұрт біле жүрсін дегенді аңғартады.
Тарихи Рашидидіңнегізгі мазмұны - 1242 жылы өлген Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ұрпағының шығыс жақ бұтағының тарихы мен дулат руын көтеруді қолға алған ұлыс ішіндегі айтыс-тартыс, дулат беделділерінің Шығыс Түркістанды билеуінің жөн-жосығы. XIV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Моғолстан тарихы жөнінде негізгі әрі бірден-бір деректі еңбек болғандықтан, Тарихи РашидиОрталық Азияны мекендеген түркі халықтары мен тибет, кафир, кашмирліктер туралы да мол фактілер мен сирек деректі материалдарға толы болып келеді. Ондағы Кафиристан мен Кіші Тибет түрғындарының тұрмыс-салты мен дәстүрі жайлы жазғандары да сондай оның аса зор этногенетикалық маңызы бар, толып жатқан зерттеу әдебиетіне негіз болған Тянь-Шань қырғыздары туралы әңгімелеуі де сондай.
Мырза Хайдар Дулаттың шығармасы Қазақ хандығының тарихы жайындағы ең алғашқы түпкі деректер ішінде ұлағатты орыналады. Тарихи Рашидибеттерінде сөз болатын қазақ беделділері жайлы мәлімдемелер, айналып келгенде, құрылуы алдындағы, құрылып жатқан кездегі, алғашқы кезеңдегі Қазақ хандығы тарихы жөніндегі ортағасырлық мұсылман тарихи жылнамаларындағы бірден-бірбасы бүтін шығарма болып табылады. Сөйтіп, сайып келгенде, Мырза Хайдар Дулатты Алғашқы Қазақ мемлекетінің толық хақылы алғашқы тарихшысыдеп айтуға біздің де хақымыз бар.
Мұсылмен әдебиеті Мырза Хайдардың тарихи шығармасын аса жоғары бағалайды. Мәселен, XVI-XVII ғасырлар межесінде өмір сүрген иран тілді автор Амин ибн Ахмад Рази былай деп жазады:
Оның соңында тек шапағатты дүние қалды, ол жоғары да таусылмас дарын иесі еді, көркем жазуы тап-таза, стилі анық, өлеңі өрімталдай сұлу болатын. Ол теңдесі жоқ ержүрек, айбатты да айбарлы, қабілетті әскербасы еді, Сұлтан Саид ханның нұсқауымен Қашқар арқылы Тибетке өтті. Кашмирге кіріп, онда әміршінің байрағын тікті. Екінші рет ол бұл уәлаятқа Хинд жолы арқылы келіп, жеті жылға жуық елді дербес басқарды. Ақыр соңында сол Кашмирде ажал тапты. Оның Қашқар билеушісі Рашид ханға арнаған Тарихи Рашидиібүкіл елге белгілі.Мырза Хайдар шығармасы Еуропа шығыстанушыларына да айрықша ықпал етті. XIX ғасырдың орта тұсынан бастап Орталық Азия мен Солтүстік Үндістанның ортағасырлық тарихы жайлы азды-көпті пікір айтқысы келген әрбір ғалым осы еңбекке бір соқпай кетпейтін болған. Батыс Еуропа ғылымына Тарихи Рашидиді жеделдете енгізу мақсатымен 1895 жылдың өзінде Н.Илайес және Е. Росстардың ықпалы арқасында Мырза Хайдар шығармасы ағылшын тілінде алғы сөз, кең ауқымды танымдық түсініктеме, қосымшалармен басылып шықты (re-issиe 1898; repr. 1970, 1973). 1990 жылдардың басында америкалық ғалым W. Thackston Тарихи Рашидидіңпарсы мәтінін ағылшын тіліне жаңадан аударып жариялады.
Кеңестік шығыстану ғылымына келетін болсақ, ондаған жылдар бойына әр түрлі деңгейде Тарихи Рашидидіңғылыми түсініктемелер берілген толық түрін орыс тіліне аударудың өте қажеттілігі сөз болып келді. Бірақ уақыт өте берді, осынау бір теңдесі жоқ шығарманың аудармасы жасала қоймады. Ақыры, міне, 1996 жылы ғана, жиырмасыншы ғасыр аяқталар тұста, бүл маңызды міндетті Өзбекстан шығыстанушылары А. Орынбаев, Р. П. Джалилова, Л. М. Епифановалар белгілі бір шамада жүзеге асырды[8].
Тарихи Рашидидіңжоғарыда айтылған Еуропа тілдеріндегі аудармаларының әрқайсысының өз жетістіктері мен кемістіктері бар. Сонымен қатар бәріне ортақ және бір фактор бұлардың бәрі де толық емес, біршама қысқартып аударылған нұсқалары, сондықтан қазірдің өзінде маманның бірқатар жағдайда тікелей түпнұсқа мәтініне жүгінуіне тура келеді. Сондай-ақ осы күнге дейін Тарихи Рашидидің сенімді тізімдерге негізделген, бәрі жиыла келе шығарманың толық мәтінін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін сыни басылымы да болмай тұр. Осының бәрі Тарихи Рашидидізерттеу әлі аяқталмағанына көз жеткізеді.
1.2 Қазақ сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер
Қазақ- түрік сөзі. Бастапқы нысаны нақ осындай - екі жағынан екі - қ, қазақ болып жазылады. А. И. Левшиннің қазақтар туралы кітабы жарық көрген уақыттан бері (1832) кейбір ғалымдардың еңбегінде парсының ұлы ақыны Фирдоусидің (X-XI ғасырлар межесі) ШахнамасыныңРүстем жайлы тарауында қазақ халқы, қазақ хандары жайында айтылған деген пікір тараған[9]. Бірақ ол әлдене түсініксіздіктен туған жағдай. Данышпан Фирдоусидің мәңгі өлмес шығармасының мазмұны шығыс зерттеушілеріне жақсы таныс, онда қазақ сөзі атымен жоқ. Қазақстан Республикасының көрнекті шығыстанушысы Б. Е. Көмековтің көп жылғы зерттеулері көрсеткендей, қазақ сөзі ежелгі араб авторлары шығармаларында да ұшыраспайды[10].
Мұсылман жазба ескерткіштерінде қазақ сөзінің алғаш аталуының бірін авторы белгісіз түрік-араб сөздігінде кездестіреміз. Сөздік, тегі, Египетте түзілген болуы керек, Лейденде 1894 жылы М. Хоутсм басып шығарған 1245 жылғы қолжазба бойынша белгілі. Бүл сөздікте қазақ сөзіне үйсіз, баспанасыз, қаңғыбас, аласталған деген мағынада түсінік беріледі.
Тарихи әдебиеттерде қазақ сөзінің сан түрлі түсіндірмесі бар. Біреулер оны түрік тіліндегі қаз, қазу(рыть) сөзіне немесе кез, кезу(скитаться), қаш, қашу(бежать, спасаться) сөзіне апарып телиді, екіншілері қаз(гусь), оқ (белый) сөздерінен шыққан деп бұл сөздің адам нанғысыз этимологиясын жасайды,қазақ сөзін монғолдың қасақ-тэргэн(арбаның бір түрі) сөзінен шығаруға болатын дейтін зерттеушілер бар. Тағы бірқатар авторлар қазақ сөзін касогпенкөне Кавказ тайпасының немесе тайпалар одағының атауы байланыстырады, алайда бұл сияқты жорамал-болжамның бәрі, В. В. Бартольдтың пікірінше, тарихшы үшін кәдеге жарай қоймайды [11].
Қысқасы, қазақ сөзінін, сенімді этимологиялық түсінігі әзірге жоқ. Бірақ қазақ сөзінің шығу тегі қандай екендігіне қарамастан, оның әуел баста еркін, үйсіз-күйсіз, кезбе, аласталған, сонымен қатар ержүрек, ер адам деген мәндегі атау мағынасы болғаны дау тудырмасы анық.
Сөйтіп, ешқандай саяси болмаса этностық мағынасы жоқ қазақ сөзі әрбір өз жұртынан, өзінің заңды билеушісінің қол астынан бөліне көшкен, сөйтіп тәуекілшілікпен өмір сүруге мәжбүр болған өз еркі өзіндегі адам дегенді білдіреді. Айта кететін жайт, түріктің осы сөзі орыс тілінде де сол мағынада қолданылады. Русьте казактар деп арнаулы бір кәсіппен айналыспайтын адамдарды, жалдамалы батырақтарды, қысқасы өз еркінше жүрген адамдарды айтқан. Казак сөзі XIV ғасырдың аяғында Русьтің терістік аумағында тіркелгенімен, тарихшылар орыс казачествосының отаны Қыпшақ даласымен шекаралас оңтүстік Русь жері болғанын мойындайды. Бұл аймақтағытұрмыстың ыңғайы олардың әскери қауымдастық ретінде қалыптасуына ықпал етті. Басқаша айтар болсақ, қазақ сөзінің түпкі мәні - әлеуметтік мән. Ол - дәл осы сәттегі жеке адамның, ұжымның өз билеушісіне, қоғамға, мемлекетке қатысты жағдайы, күйі, мәртебесі. Мәселен, айналасына сыймай ел кезіп, өзін-өзі қылыштың жүзімен асырап жүрген адам - қазақ, жора-жолдассыз жалғыз өзі қатерлі де шалғай жолға шыққан адам - қазақ, Бабырдың сөзімен айтсақ, көзсіз ерлікпен жауының жылқысын айдап әкетпей тынбайтын жаужүрек жігіт - бұл да қазақ.
Кейде өз еркімен не әлде бір жағдайға байланысты еріскіз қазақы өмір сүретін адам қашанда аз болмаған. Оған ол кездің күнделікті тірлігі де қолайлы еді, оның үстіне сол кездің түсінігі бойынша, ТарихиРашидиавторы айтқандай, ер-азаматтың жас шағында елден жырақ, шөлді жерде, тау мен орман ішінде, ауылынан шалғайда өмір сүріп, жүгірген аң, ұшқан құс етімен тамақтанып, бас кетер қатерге бара жүріп ұстаған аң терісін үстіне іліп жүрудің өзі ерлікке парапар болған.
Кез келген адам, ол түрік пе, парсы ма, көшпелі малшы немесе жеті атасынан үзілмей келе жатқан ақсүйек төре ме, қазақ болып кете алатын еді. Біраз уақыт Тоқтамыс ханның тұңғыш ұлы Жалалад-Дин де, Шаибан әулеті мемлекетін орнатқан Әбілхайыр да, оның немересі Мұхаммед Шаибан да, Шағатай ұрпағы Уәйіс сұлтан мен Саид сұлтан да қазақ болып жүрген. Қылыштасудан алдына жан салмайтын Әмір Темір ұрпағы Сұлтан Хусейн де қазақ болып жүрген. Өзінің әйгілі ЖазбаларындаБабыр да қазақ аталып, таулы аймақ Масчадан Сұлтан Махмуд ханға бармақ болғанын есіне алады.
Бұл жерде қазақ болған адамның өз бетінен қайтып, бұрынғы қалпына қайта келуіне, ежелгі өз ауылына қайта оралуына болатынын баса айту керек. Жоғарыда біз атап өткен ақсүйек тұқымдарының бәрі де сөйткенін көреміз. Сұлтан Хусейн мен Сұлтан Саид кейін әрқайсысы өз елінде патша болды. Мұхаммед Шайбани мен Захир ад-Дин Бабырлар өз алдына дербес мемлекеттерін құрды.
Сөйтіп, сонау бір ескі заманда қазақ болу әркімнің өз қолындағы нәрсе еді. Иран және түркі тілдес деректер тұпнұсқаларында қазақтың тұрмыс-халін көрсету үшін қазақ болу, казачество, ел кезу, еркіндік дегенді білдіретін қазақлык,зат есімі, сондай-ақ қазақламақ,етістігі қабылданды.
Казачество кезінде деген ұғым түркі тілді деректемелерде әдетте қазақлықта, қазақлықларда,иран тілділерде де(аййам-и қазақ), муддат-иқазақ, сөздері арқылы беріледі
Қазақтың тұрмыс-халі қарабайыр екені белгілі. Содан барып қаза-қына,яғни қазақша,қарапайым ұғымдарын білдіретін сөз, түріктің қазақ,деген сөзіне парсының қосымшасы жалғануынан барыпшыққан сөз. Ортағасырлық деректеме мәтінінде бұл сөздің қалай қолданылғанынан бір мысал. Шағатай нәсілі Сұлтан Ахмад нағыз дала баласы еді, қарадүрсін қатаң тірлік кешті. Бабыр Таңбала әмірге қарсы 1502 жылғы жорығы кезіндегі Сұлтан Ахмадтың баспанасын суреттеген.
Бабыр Сұлтанға келіп жеткенде, ол оның қолынан алып, өзінің ұядай шағын шатырына кіргізеді. Сұлтан Ахмад шеткері жерде өскендіктен, - деп жазады Бабыр, - оның тұрып жатқан шатыры да, тұрмыс-халі де барынша жұпыны, қазақша (қазақына) екен. Қауын, жүзім, ат-әбзелдері де осы өзі тұратын аядай шатырда үйіліп жатты.
Қазақ, әрине, өзінің қазақлығын жалғыз-жарым өткізе бермеген. Еркін қазақпен бірге оның болашағы беймәлім тірлігін теңдей бөліскісі келетін адам, оған қазақтасболған. Қазақтассөзін (оның негізінде белгілі үлгі: йолдаш- серіктес, аркадаш- жолдас, ауылдас- жерлес, ватандаш - отандас жатыр) мен екі-ақ жерде - әл-Хаджа Абд әл-Ғаффар Киримидің Умдат ат-тауарих(Тарихтар негізі)шығармасында және XVII ғасырдағы осман авторы Эвли Челебидің Қырым хандығын суреттеген Саяхаттар кітабынанғана кездестірдім.
Қазақтас. Қызық сөз! Бірақ оны орысша қалай лайықтап аударуды білмедім.
Ортағасырлық мұсылман авторлары тіпті қазақтардан тұратын қоғамдарды, джама'ати қазак, деп те атаған. Мұндай ұжымдар әр кезде, түрлі себеппен әр жерде пайда болып отырған. Кей-кейде, деп жазады XV ғасырдың тарихшысы Әбдіраззақ Самарқанди, өзбектің жекелеген жауынгерлері қазаққа айналып, Мазандаранға (1440- 1444 жылдарда Каспий теңізінің оңтүстік жағалау аймағы осылай аталған) келіп, айналасын ұрлап-тонап, кері қайтып жататын. Кейде қазақ бірлестігі таққа таласып жүріп бас сауғалаған үміткер мен оның сенімді жақтастарынан құрылған, иен даланы еркін жайлаған топ болып та шығатын.
Біз сөз етіп отырған дәуірде қазақ сөзі жекелеген этностық, саяси және басқа топтарға, кейде тіпті жеке адамдар атына қосылып айтылған. Мәселен, моғол қазақтары, ноғай қазақтары, Дешті қазақтары, қызылбас қазақтары, сондай-ақ Таңбала әмір қазақтары, біздің қазақтар (Бабыр), шаибан қазақтары болған.
Қазақ сөзі сондай-ақ белгілі бір топтың, әр түрлі себептермен өз мемлекетінен ажырап қалған, қазір онымен соғысуға мәжбүр болып жүрген көшпенділердің бір бөлігіне де таңылып келді. Міне, сондай топтың, қазақтардың біріне Әбілхайыр хан мемлекетінің оған қарсы шығып, оның билігінен бөлініп кеткен Орыс хан ұрпақтары Керей мен Жәнібектерге қосылып жат жерден бақыт іздеген көшпенділері де жатады. Бұл жерде нақ сол ауа көшудің себептеріне тоқталып жатпаймыз, - бүкіл сол уақиғада кейін, 1459-1460 жыл-дары болған жайлар анағұрлым маңызды.
Әлбетте мынадай сұрақ туады: Керей мен Жәнібектің ауа көшіп кетуінің қазақ халқының этногенезіндегі рөлі қандай? Керей мен Жәнібек маңындағы қазақтар бірлестігі саяси және этностық тұрғыдан қандай бірлестік еді?
Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ, қазақ халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ халықтың өзінің қалыптасуындағы емес, оның қазіргі атының біржола бекіп қалуындағы рөлін айтамыз. 1459-1460 жылдардағы ауа көшуден қазақ халқы пайда болған жоқ, ол халықтың бұған дейін де жүріп жатқан қалыптасу үрдісін одан әрі жеделдетті.
Қысқасы, ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы да, жетер межесі де болған жоқ. Бірақ ол сол әрқилы аспектіден тұратын үрдістің ең басты қозғау күшінің бірі болды, қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша Жетісу даласында жүзеге асты. Осыдан былай Орыс хан әулетін жақтаған адамдардың тарихы мен қазақ сөзінің тарихы тұтасып біте қайнасып кетті. Ендеше Керей мен Жәнібектің көшуі қазақ сөзінің де тарихи тағдырын біржола шешіп берді.
Шаибан ұрпағы Әбілхайыр өлгеннен кейін Керей, Жәнібек және олардың қасына ергендер үшін туған елге қайтуға жол ашылды, қайтып оралған соң көп ұзамай олар жоғарғы билікті өз қолдарына алды. Сол оқиғалар тек қазақ мемлекеттілігінің бастау негізі болды.
Әбілхайыр мемлекетіндегі билік ұстаған әулетті Жошы әулетінің басқа бұтағынан тарағандар алмастырғанымен, елдің экономикалық һәм әлеуметтік құрылымында елеулі өзгеріс бола қойған жоқ. Бірақ осы оқиға түптің түбі мемлекет атының өзгеруі мен қазақ сөзінің этностық мазмұн алуына жеткізді.
Дала халықтарын өз қол астына біріктіру жолындағы қатал бәсекелік күресте қазақтарды, одан соң мемлекетті де басқарған Орыс хан ұрпақтары жеңіп шықты. Шыңғыс ханның баласы Жошының Шаибанынан тараған ұрпақ бұдан әрі жан-жаққа бытырап, біріктіруші болуға жарамсыз болып шықты.
Шығыс Дешті Қыпшақтағы өзбек жиынтық атауы біржола жойылды. Бұрын осы өңірді мекендеген тайпалар енді әрқайсысы өз атымен өзбектер (шаибандықтар), қазақтар және маңғыттар (ноғайлар) деп атала бастады.Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы сол кезгі этностық-саяси жағдайды 1510 жылы өлген Мұхаммед Шайбан хан сарайының ең хабардар бір тарихшысы Ибн Рузбихан былайша сипаттайды.
Шыңғыс хан иелігіндегі елдің сүт қаймағы саналған үш тайпаны өзбектер деп біледі. Бұл күнде олардың бірі Шаибанилықтар, ұлы мәртебелі хан (Шаибан хан. ) бірқатар аталарынан кейін оларды билеп отыр. Екінші тайпа -қазақтар,бүкіл әлемге күшімен, жаужүректілігімен аты шыққан, үшінші тайпа -маңғыттар. Бұл үш тайпаның хандары ұдайы бір-бірімен дүрдараз, біріне-бірі көз алартумен келеді.
Бір сөзбен айтқанда, саяси және этностық жағынан Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының аражігін ажырату үрдісі XV ғасырдың 70-90-жылдарында шын мәнінде аса тереңдеп, енді ешкімге бой бермес дәрежеге жетіп еді. Сөйте тұра, үрдістің өзі өте баяу басып жылжыды, бұдан әрі қаншаға созылары да, немен тынары да белгісіз болатын. Бірақ дәл осы кезде Тарих доңғалағы кенет басқаша айналып жүре берді.
Жаңа, XVI ғасырдың басында Орталық Азия тарихына аса зор саяси, этностық және басқа өзгерістер келген бірқатар оқиғалар болып өтті. Шаибан әулетінің басшысы Мұхаммед Шайбани көрші елдегі саяси ыдыраушылықты тиімді пайдаланып, 1500 жылы Шығыс Дешті Қыпшақтан шыққан бетінде Бұхараны басып алды, ал келесі жылдың мамырында Әмір Темір ұрпағы Бабырды қуып, Самарқанды тартып алады. Олардың әскери табыстары үдей түседі де, Бабыр ақыры қашып шығып, немере ағасы моғол ханы Махмұдты паналауға мәжбүр болады. 1503 жылы Ақси маңында Шайбани ханнан ол да жеңілген соң, Қабұлға бет алады.
Бұл кезде шағын-шағын үлестерге бөлініп ыдыраған Әмір Темір иеліктерін жаулап алу жолындағы Шайбанидің жеңісті жорығы жалғаса түскен. 1505 жылы Шайбани хан Әмударияның төменгі саласындағы Хорезмді (Хиуаны) жаулап алады. 1507 жылдың мамырында Шайбани хан өз әскерімен Хорасан шекарасына барып кіріп, Герат, Астрабад, Гурган және басқа қалаларды иеленеді. Темір нәсілі Сұлтан Хусейннің ұлы әрі мұрагері, Дешті Қыпшақ өзбектерімен (Шаибандык,-тармен)күрестегі ең соңғы үміт артқан Бади аз-Заманның өзі алдымен Әзірбайжанға, одан әрі Түркияға қарай ауып, ақыры Стамбұлда көз жұмады.
Орта Азиядағы Темір әулетінің билігі жойылып, оның бұрынғы әулетінің негізгі аумағында жаңа әулет - өз тамырын Шыңғыс ханның немересі, Жошы ханның баласы Шаибаннан (Сыбаннан) алатын Шаибан әулетінің билігі орнады.
1510 жылы Мұхаммед Шайбани хан Мерв түбінде қызылбастармен шайқаста жеңіліп, қазаға ұшыраған соң, Хорезм аз ғана уақытқа парсы шахы I Исмаилдың қолына өтеді. 1511 жылы Мұхаммед Шайбанидің атасы Әбілхайыр ханның ежелгі саяси бәсекелесі, өзі де Шаибан әулеті Бүреке сұлтанның балалары ағайынды Елбарыс пен Белбарыстар өздеріне ерген Шығыс Дешті Қыпшақ өзбек-шаибандықтарменбірге жорыққа аттанып, иран шахының қойған билеушісін айдап шығып, Хорезмге орнығады да, онда, Әмударияның төменгі саласында, ғылымда Хиуа хандығы аталып кеткен өздерінің дербес мемлекетін құрады. Әулеттің бұл тармағының (Жошы хан баласы Шибан ұрпақтарының ерекше тармағы) Хорезмдегі билігі хижраның 1106 жылына (169-4-1695) дейін созылады.
Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының Темір әулеті мемлекетін жаулап алуы, Мәуереннахрда екі дербес өзбек хандығының - бас қаласы Самарқан, одан кейін Бұхара болған Бұхара хандығының және орталығы әуелде Үргеніште, ал кейін Хиуада болған Хиуа хандығының құрылуы қазіргі өзбек және қазақ халықтарының этностық-саяси тарихындағы аса маңызды оқиға болады.
Осы арада екі жағдайды баса айтқым келеді. Біріншіден, Шаибан әулетінің басты-басты екі бірдей тармағының Даладан кетуінің нәтижесінде Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының біразы Мәуереннахр мен Хорезмнің бағындырылған өңірлеріне қарай жаппай жылжып, сол маңнан екінші отан тапты. Бұл мәселе бойынша деректерді зерттей келе, Даладан Мәуереннахр мен Хорезмге ауған Дешті Қыпшақ көшпенділерінің саны үш жүз алпыс - төрт жүз мың шамасында болғанын байқаймыз. Екіншіден, Шаибан ұрпағының көптеген адамдарды ертіп, қазіргі Қазақ даласы аумағынан біржола кетуі Мәуереннахр өзбектері мен Шығыс Дешті Қыпшақ қазақтары арасындағы тұрмыс, салт-сана, дәстүр мен мәдениет тұрғысында өзгешеліктер болуына әкеліп соқты.
Шаибан ұрпағына ерген көшпелі тайпалардың бірсыпырасының Мәуереннахр мен Хорезмге қарай аууына байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының аумақтық-этностык, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тұрмыстық өзгешеліктерінің шығуы этностық жаңа қауымдастық - қазақ халқының біржола қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ өзбек және қазақ деген терминдердің тарихи тоғысқан орны болудан арылды. Өзбек сөзі Шаибан ұрпағымен бірге Мәуереннахр мен Хорезм аумағына өткен тайпалардың атына айналды. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу жерінде көшіп жүрген қалпында қалған Жошы әулеті Орыс хан ұрпағының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар мен рулар қазақ атын түпкілікті иемденіп, олардың елі Қазақстан атала бастады.
Сол кезден бастап қазірге дейін осы бір еуразиялық ұлан-байтақ елдің түпкілікті тұрғындары өздерін тек қазақ деп қана атап келеді.
Сөйте тұра орыс тіліндегі әдебиет пен құжаттарда XVIII ғасырдан XX ғасырдың 30-жылдарына дейін көптеген жылдар бойына Қазақстанның байырғы халқын атау үшін қырғыз(көршілес түркі тілдес халықтың атауы, олар орыс құжаттарында қара қырғыз, буруттар,жабайы таукырғыздарыдеп аталып келген), немесе бірде кырғыз-қазак, бірде қырғыз-қайсак, (бұл жерде қайсақсөзі түріктің қазақ деген сөзінің бұрмалануы ғана) деген сөздер қолданылды. Қате атаудың қазақтарға таңылуының әрбір жағдайының өз түсіндірмесі бар, сондықтан арнайы қарастыруды талап етеді.
Казахсөзі - осы күнгі жер аумағы жағынан барлық түркі елдерінің алдында түрған көп миллион халқы бар ұлттың қазіргі ресми орысша аты - түркіше қазақ сөзінің орысша нұсқасы болып табылады. Артыкбаев Ж.О анықтауынша, казах сөзінің орыс деректерінде алғаш қолданыла бастауы 1822 жылдары екен, сөздіктерде бұл сөз 1865 жылы пайда болыпты. Қазақ түркі сөзінің орысша казах нұсқасының ресми орнығуы 1936 жылы Қазақстанның әкімшілік-шаруашылық тұрғыдан қайта құрылуымен байланысты, ыждағатты оқырман екі жағдайға қалайда назар аударған болар, біріншіден, бұл шығармада, әсіресе оның төртінші және бесінші тарауында шығыс терминдері жиі ауызға алынады, кей тұста тіпті парсы және түркі тілдерінде кішігірім үзінділер де келтірілген, екіншіден, автор ортағасырлық жазбаша түпнұсқалардан алынған тарихи материалмен шығармашылықпен жүмыс істеудегі өзінің әдіс-амалдарын осы жағдайда қаншалық мүмкін болғанынша көрсетуге тырысып бақты[12].
Аталмыш тараулар үшін материалды ұсынудың осындай тәсілін таңдағаннан соң мен төмендегі бұлтартпас ақиқаттардың есте қалуын ойладым.
Түркілер тарихы жөніндегі жазба ескерткіштердің көбі түркі
тілінде жазылған емес, сондықтан түркі халықтарының өткен тари-
хын зерттеу үшін түрколог болып қою жеткіліксіз, сонымен қатар
қай дәуірді зерттемек ниетіне орай синолог(қытай тілінің маманы),
араб, иран тілдерінің де маманы болу керек.
Шығыс тарихын зерттеу дегеніміз тек шығыс тілдерін біліп
қана қою және тиісінше білім қоры болу ғана емес, сонымен бірге
басты-басты ғылыми әдістерді білу және оларды қолдана білу.
Қысқасы, шығыстанушы-тарихшы мамандығы өте кеп еңбектенуді қажет ететін, бірақ, иланыңыз, барынша қызғылықты да тартымды мамандық
1.3 Қазақ хандығының құрұлуы және Қазақтарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СОҒЫС ӨНЕРІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 М. Х. ДулатидіңТарих-и-Рашиди еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақ сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ..10
1.3 Қазақ хандығының құрұлуыжәнеҚазақтарда әскери міндет және әскери
өнердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ҚОРҒАУДА ҚАЗАҚ
ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ (ХҮ-ХҮІІІ ғ.ғ.)
2.1 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мемлекетін
нығайтуға қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақ-Қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс, Аңырақай және Орбұлақ
шайқастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақтың хандары мен батырларының соғыс
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей, өзегін ғасырлар тереңінен тартып, осынау қасиетті ұлы даласынан табан аудармай, дауылдармен алысып, тағдырлармен қарысып, өсіп-өркендеп келе жатқан халық. Осы тарихи жолда халқымыз небір қиын-қыстау кезеңде де ерлікті, бірлікті, азаттықты ту етті. Біздің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан соның айғағы. Қазақстан тарихында қазақ мемлекеттігінің тарихы, соның ішіндеҚазақтардың әскери өнерін зерттеудегі кейбір сұрақтар. Қазақ халқының тарихын жан-жақты тарихи шындық болмысымен, кейбір сын-ойларды ескере отырып, қол жеткен табыстармен толықтырып, шындық болмысымен өңдеп құрастыру қазақ тарихшыларының ең өзекті міндеті. Бұл мәселеде қазақтың әскери тарихының да зор мәні бар сала, онда ғылыми танымдылық пен тәрбиелік мәні бар. Қазақстан Республикасы өз алдына ел болып, теңдігін алғаннан кейін бұл әскери-тарихи саланы зерттеу жақсы жолға қойылды деп айтуға болады.Қазақтың әскери тарихындағы қиындықтар қатарына қазақ әскер өнерінің өте ерте заманнан бері қарай ХХ ғ. басына дейінгі кездердегі жағдайлар. Қазақтар қатар өмір сүріп келген көшпенділер ішіндегі Азия елінде ең жауынгер халықтың біріне жатады. Олар Евразия даласындағы көшпенділер арасында әскери өнерге мол үлес қосқан халық.
Қазақстан тарихнамасында осы жағдайлар туралы жұмыстар жасап, оны түпкілікті зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы бұрынғы кездерде сөз болмаған еді. Тек қана Ж.К.Қасымбаев[1] қана барынша толық болмағанмен қазақ кедейлерінің таптық күресі туралы (ХҮІІІ ғ. соңы мен ХХ ғ.ғ.) бірқатар жұмыстар жазған болатын. Онда әскери салада оның құрылымы, таптық күреске дайындығы, әскери топты өз заманына сай қаруландырып, ұрыс өнеріне үйрету, оның қажетіне қарай сан жағын ұйымдастыру мен халықты азат ету армиясын-жасағын құру туралы. Барлық тарихи зерттеулер сияқты, осы әскери-тарихи жағы да сол жағдайлардың болған уақыты мен шын тарихи деректерге байланысты болады, ондағы оқиғаларға әр нәрсенің өзіне сай әскери-тарихи деректер болуы қажет.
Қазақтардың соғыс өнеріне деген танымы туралы тарихи деректерде айтылады. Ол деректерде жазба түрінде, заттай ескерткіштер күйінде, этнографиялық, лингвистикалық т.б. түрде болады.
Қару-жарақ, әскери құрылым, соғыс өнерін игеру туралы деректер қазақтар мен Ресейдің ара қатынасы басталған кездерден жиналғаны белгілі және сол кездерге байланысты іс қағаздары мен кейбір арнайы мақалаларда тиісті орындарда сақтаулы тұр [2]. Қазақтардың әскери өнерді игеруге жақсы ықпалын тигізген көрнекті қазақ ағартушысы Ш.Ш.Уәлиханов еді. ХҮІІІ ғ. батырлары туралы тарихи жолдама, Абылай туралы өлең атты еңбектерінде ХҮІІІ ғ. қазақ елінің белгілі ханы қол бастаушысы Абылайдың ел қорғаудағы, әскер басқарудағы тарихи еңбегі туралы айтылады [3]. Ш.Уәлихановтың біздерге қалдырған зор ғылыми мұраларының ішінде тарихи зерттеу саласында өте құнды болып саналатын Қырғыздардың ерте кездегі қаруы және олардың әскери әбзел-жабдықтары (киімі т.б.) атты жазба еңбегі. Бұл жерде әскерлердің найза, пышақ, алдаспан, жебе, қалқан т.б. аңшылық қарулары туралы айтылады [4]. Осы саладағы қазақтың кейбір ерекшеліктері туралы орыстың көрнекті шығыстанушысы В.В.Бартольдтың еңбегінде де жазылған. Оның Орта Азиядағы түркі халықтарының тарихы туралы 12 лекция және Түркі - монғол халықтарының тарихы[5] атты еңбектерінде кеңінен жазылған.
К.М.Байпақовтың кітабында да айрықша мән беруге болады [6]. Онда автор ортағасырлық Қазақстандағы Отырар және басқа қалалардағы жалпы өмір тіршілігі мен мәдени және әскери-саяси өмір туралы толығымен жазған. Онда Қайырхан мен Темірдің әскери қимылдары туралы да жазылған.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Біздің зерттеуіміздің басты мақсаты Қазақ хандығыныңәскери жасағының тарихы және қазақ батырларының әскери жорықтары туралы осы күнге дейін зерттеу нәтижесіндегі мағұлматтарды саралай отырып, зерттеу нысанынан тыс қалған деректермен жүйелі түрде талдау жасап, әсіресе, төл ауыз әдебиетіміздегі мәліметтерді енгізу және оның деректік маңыздылығының жоғары екендігін баса атап көрсету.
Ол үшін алдымызға мынандай міндеттерді қойдық:
- Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керейдің Өзбек ұлысынан бөлініп шығуына қатысты оқиғаның дерек көздерін талдау;
-Қазақ хандығының құрылу жәнеде әскери құрылымның пайда болуы, дамуы жайлы обьективті жағдайды төл деректеріміз бен кейінгі зерттеушілердің және қазақ зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, қайта қарастыру.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында, алдымызға қойған мақсатымыз бен міндеттерімізге орай бүгінге дейін жарық көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар көптеген деректер пайдаланылды. Қазақ хандығының тарихына қатысты дерек көздерінің қоры өте мол.Атап айтсақ бұл тақырыпқа байланысты деректерді сыныптауда олардың типтерін екі түрге бөлеміз.Ауызша және жазбаша деректер. Жазбаша деректердің түрлеріне сәйкес Қазақ хандығына қатысты деректерді төмендегідей топтарға бөлуімізге болады:
- Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи-и-Рашиди еңбегі;
- Темір әулеті тұсындағы деректер;
- Аштарханид әулетінің деректері;
- Бабырдың Бабырнамасы;
- Қадырғали Жалаиридің Жылнамалар жинағы;
- Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы.
Біздің жұмысымызда қаралатын деректеріміз Аштарханид әулетінің деректеріне дейін ғана пайдаланылады. Құнды мәліметтердің жинағы саналатын Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и-Рашидиін[7] айтуымызға болады. Онда Қазақ хандығының тарихына негізделген мынадай мәселелерді көруімізге болады:
1.) 1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізінің қалануы туралы мәліметтер.
2.) Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құрудағыролі.
3.) Қазақ терминінің деректен табылуы және қолданылуы.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Тарихи деректер мен зерттеулерге сүйенсек зерттеу тақырыбына байланысты Қазақ хандығының тарихы 1465-1466 жылдары негізі қаланған Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы кезеңіне сәйкес келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан( әр тарау үш бөлімшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ
ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи-и-Рашиди еңбегіндегі қазақ хандығы туралы мәліметтер
Бұл еңбекті жазған адамның толық аты-жөніМұхаммед Хайдар ибн Мұхаммед Хұсайын Гурган. Бірақ өзінің жазғанындай, ол достары арасында Мырза Хайдар есімімен белгілі болды. Ортағасырлық мұсылман авторларының көпшілігінің деректерінде де ол осы есімімен кездеседі, бұрынғы-соңғы Еуропа ғалымдарының үлкен-кішісі де оны осы есімімен атайды.
Мырза Хайдардың туған мерзімі жайлы дерек жоқ. Өз шығармасында ол тек қана хижраның 905 жылы (1499 жылдың 8 тамызы - 1500 жылдың 27 шілдесі) туғанын бірнеше рет жазады. Өкінішке орай, не туған жері, не айы, не туған күні аталмайды.
Мырза Хайдар белгілі де беделді дулат руынан шыққан, сондықтан ғылыми әдебиетте ол көбіне-көп Мырза Хайдар Дулат аталып жүр. Оның ата-бабасы кезінде ел билеген әулетті әмірлер болған, Шағатай ұлысының шығыс өңірінде - қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шыңжаң аумағында патшалық еткен әулеттердің ханзадаларын қаласа таққа отырғызып, қаламаса тақтан түсіріп отырған да солар еді. Ортағасырлық мұсылман деректерінде бұл өлке Моғолстанаталады.
Оның әкесі Мұхаммед Гурган (Хан тұқымының күйеуі) өзін 1495 жылы Ұра-Төбеге басқарушы етіп тағайындаған моғолдың аға ханы (ұлыхан) Сұлтан Махмұттың (Моғолстанды 1487-1508 жылдары билеген) жақын досы еді. Сондықтан біз Мырза Хайдар сол кезде Шағатай ұрпағы Махмұт хан тұрған Ұра-Төбе мен Ташкенттің бірінде туған деп шамалап айта аламыз. Нағашы жағынан Мырза Хайдар Дулат Шағатай ұрпағы Махмұт ханның әкесі Жүніс ханның (Моғолстанды 1463-1487 жылдары билеген) немересі болып келеді. Яғни, Үнді жерінде Ұлы Моғол империясын құрған атақты Темір ұрпағы Бабырдың (1483-1530) бөлесі.
Мырза Хайдардың өз айтуы бойынша, оның шешесі, Хуб Нигар-ханым, моғол ханы Жүністің үшінші қызы мұның мүлдем сәби кезінде өз
өмірінің қазынасын о дүние сақтаушысының қолына табыстаған. 1508 жылы әкесі Мұхаммед Хұсайын Гурган да Шайбан ханның бұйрығымен Гератта өлтіріледі. Сөйтіп Мырза Хайдар сегіз жасында жетім қалады. Ол ол ма, өз өмірін аман сақтау үшін әлдене себеппен бара калған Бұхарадан Бадахшан арқылы Кабулға қашуға мәжбүр болады да, 1509 жылы сонда келіп жетеді. Кабул мен сол маңды билеп тұрған Темір ұрпағы Бабыр оны өз ұлындай қарсы алып, тәрбиешілер тағайындайды. 1512 жылы Мырза Хайдар Бабырдан кетіп, өзінің тағы бір немерелес бауыры Шағатай ұрпағы Сұлтан Саидқа қосылады, сөйтіп онымен бірге Қашқарға қоныс аударады. Сол жақта 1514 жылы Сұлтан Саид хан орталығын Яркенд етіп Яркендхандығыаталған Моғол мемлекетін құрады.
Ойға жүйрік, жан-жақты майталман шебер Мырза Хайдар өзінің ержүректілігімен де, әскери талантымен де көзге түседі. ТарихиРашидидіңболашақ авторы тағдырына Бабыр мен Сұлтан Саид ханның тигізген әсерінің арқасында ол мұсылманша жан-жақты білім алады, ғылым мен өнер саласы бойынша өз заманының әдеби һәм мәдени дәстүрін бойына сіңіріп өседі. Бұл жайлы ол өз еңбегінің алғы сөзінде анық айтқан. Бұл туралы Бабыр да:
Өз әкесінің қазасы өзбектерден болғанын кейін, ол маған келіп үш-төрт жыл қолымда болды. Содан кейін ол Қашқардағы ханға баруға рұқсат сұрады.
Алтын, күміс, қорғасын ба - бүгінде,
Өз негізін табады ақыр түбінде.
Қазір ол әбден ақыл тоқтатқан, бірқалыпты жақсы жолға түскен көрінеді. Жазу-сызуға, сурет салуға, жебе, жебенің ұшын, садақ адырнасының сақинасын жасауға қолы әуелден епті болатын. Өлеңге деген икемі де бар. Оның маған жазған сәлем хатынан сөз мәнері дұрыс екеніне көз жеткіздім- деп жазады.
Мырза Хайдар түрік, парсы тілдерінде еркін сөйлеген, жаза да білген, Айазаталатын поэтикалық лақап аты да барболатын. Өзінің 1529-1530 жылдары Бадахшанда болуына орай түрік тілінде жазылған Жахан-намапоэмасы да бар.
Текті атадан шығуы мен өз басының айрықша қабілеті Мырза Хайдардың қызмет сатысымен жоғарылап отыруына да әсер етті. Саид хан құрған мемлекетте ол мәртебелі орынға ие болды. Ол 1527-1528 жылдардың қысында моғолдардың Кафиристанға жіберген әскери экспедициясын сәтті басқара білді, ханның Бадахшан, Ладак, Кіші Тибетке жасаған жорықтарына (1529-1533) белсене араласты.
1533 жылғы 9 шілдеде Сұлтан Саид хан өлген соң, оның орнына такқа дулат руына ерекше жауыға қарап дағдыланған баласы Әбдірашит отырады. Мырза Хайдар амалсыз бұл елден кетіп, Бабырдың баласы - Үндістандағы ұлы Моғолдар императоры Хумаюнның (1530-1556 жылдары билік жүргізген) қол астына қызметке кетуге мәжбүр болады. 1541 жылы Мырза Хайдар үшін әскери айламен Кашмир уәлаятын(облыс) өзіне қаратып алып, сонда өзі үшін шын мәнінде ешкімге тәуелсіз княздік құрудың мүмкіндігі туады. Үнді тарихшыларының дерегі бойынша, жеке басының жұғымдылығын дипломатиялық қабілетпен ұштастыра білген Мырза Хайдар өз иелігіндегі өңірдің тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, сол бір император Хумаюнның тұсындағы бұлғақты кезеңнің өзінде елдің шығысына қарай біршама жаңа жерлерді жаулап алу арқылы, өз өңірін кеңейте түседі.
Мырза Хайдар Дулат Кашмирдегі жергілікті тұрғындар көтерілісі кезінде қазаға ұшырайды. Оның өлімі мынадай жағдайда болып еді.
Парсы тілінде жазылған үндінің баяндық деректерінің көпшілігінің сілтемесі бойынша, 1551 жылдың күзінде Кашмир уәлаятының шиит тұрғындары (мұсылман қауымындағы айрықша діни-саяси топ) арасында Мырза Хайдарға қарсы көтеріліс шығады. Ол шағын ғана қолмен бүлікшілерге қарсы аттанып, түнде шабуыл жасамаққа дайындалады. Бірақ ең алдымен өз жақтастарымен бас қосқан кеңесте ол тақ мұрагері деп інісі Мырза Әбдірахманның атын атайды, содан соң түнгі шабуыл жөнінде бұйрық береді. Сол күні түн тұманды да көзге түртсе көргісіз қараңғы болады. Екі жақ қоян-қолтық айқасып берген аласапыран кезде, Мырза Хайдар өз мергені Назар Құршы садағының оғынан кездейсоқ қаза табады. Өз көсемінен айырылған Мырза Хайдар жауынгерлері кейін шегініп, Индаркот қорғанына бекінуге мәжбүр болады. Мұсылман дәстүрі бойынша кашмирліктер оның денесін ертесінде-ақ Сринагардағы Мазари Салатинге(Кашмирдегі Билеушілер пантеоны) апарып жерлейді.
Мырза Хайдар Дулаттың қай жылы өлгені жайында деректерде әр түрлі айтылады. Біз Бахаристан шахи, Тарихи Азамжәне басқа кейбір шығармалардағы хабарлама бойынша бұл қайғылы уақиға хижраның 957 жылы 8 зұлқада (1550 жылдың 19 қарашасында) болғанын білеміз. Абу-л-Фазл, Фиришт, Мүхаммед Азам сияқты парсыша жазған үнді тарихшыларының шығармаларында Мырза Хайдар Дулат хижраның 958 жылы (1551) өлді делінеді. Осы дата Еуропа ғалымдарының көпшілігің назарына алынған.
Сөйтсе де, Мырза Хайдар Дулаттың Мазари-Салатиндегі зиратында жазуы бар екі құлпытас тұр. Оның бірі бүгінде тозуға айналған ақ мәрмәрдан жасалған шағын ғана тас, оның орта тұсында парсы тілінде жыр шумағы қашап жазылған, ол жырда Мырза Хайдар Дулаттың өлген жылының хронограммасы казаи-ий-илахидеген сөздерде қашалған да, бұл сөздердің сандық мазмұны араб графикасы бойынша хижраның 957 жылы, 1550 жылдың 20 қаңтары - 1551 жылдың 8 қаңтары аралығы дегенге келеді.
Бұл құлпытастағы жазудың авторы кім екені белгісіз. Ақ мәрмәр тастан жасалған құлпытас император Хумаюн билік жүргізген жылдарда қойылған деген болжам бар.
Екінші қүлпытас ауқымды, жалтыратылған, қазірге дейін жақсы сақталған, шеті ғана мүжілген қара граниттен жасалыпты. Сол қара гранит бетінде Мырза Хайдардың өмірі жайлы қысқаша мәлімет, оның хижраның 957 жылы (1550) өлгендігі туралы парсыша жазылған дерек бар.
Бұл құлпытастың қайдан шыққаны белгілі. 1822 жылдан 1823 жылға қараған қыста бұхар жылқыларын сатып алу үшін Үндістаннан Орта Азияға аттанады. Жолшыбай Кашмирге соққан ол өзінің қасына ерген Мир Иззатулла Моғолға Мырза Хайдар Дулаттың зиратына оның атына лайық жаңа құлпытас орнатуға бұйрық береді. Бұйрық 1823 жылдың 23 ақпанында орындалады. Адамның жады өшпейді деген осы.
Сонымен, соңғы сәтте келіп, Мырза Хайдар Дулаттың тірлік шамы өшті. Ол елулер шамасында болатын. Ал елу жас дегенің сол XVI ғасырда да еркектер үшін елеуге тұрмайтын аз ғұмыр еді. Бірақ тағдыр оның маңдайына соны ғана жазыпты.
Адам өмірі деген оның ұзақтығымен емес, сол өмірді қалай өткізді, артына қандай із қалдырғанымен өлшенетінін бәріміз де білеміз. Мырза Хайдар тек қана көреген әскери басшы, талантты ұйымдастырушы ғана емес, сонымен қатар артына автор есімін мәңгілік еткен, мұсылман тарихи әдебиетіндегі ең таңдаулы һәм құнды жәдіргерлердің бірі -ТарихиРашидидіқалдырған аса көрнекті тарихшы ретінде де танымал еді.
Рашид тарихы(Тарихи Рашиди)1542-1546 жылдары парсы тілінде Кашмирде жазылды. Тарихи Рашидидіжазуға түрткі болған Мырза Хайдардың, өз ұғымы бойынша, өзінің озық ілімін кейінгі ұрпаққа қалдырып кетсем деген арманы еді.
Құдайдың осынау ең қабілет-қауқары төменгі құлдарының бірі өзінің бейталант қаламынақ қағаз бетінде жүргізуге қалай ғана батылы барды? Оның себебі, деп жазады одан әрі Мырза Хайдар, жас кезінде ол жасы келген әңгімешілерден моғол хандары жайлы аңызды көп тыңдап, солардың тарихының қайсыбір уақиғаларына өзі де куә болып еді. Енді міне, көп жыл өтіп, Мырза Хайдардың өзі елуді еңсеріп қалғанда, ол өзіне қарап, өзі теңдес құрдастарына қарап, сол аңыздарды білетін көзкөргендерден де ешкім қалмай бара жатқанын, енді соны айтып та беретін адамның жоғын байқады. Сол кезде оның ойына ислам дінін қабылдағаннан кейінгі моғол хандары мен тайпалары туралы тарих қойнауында жатқан дүниенің бәрін жиып, оларға сенімді адамдардан естігенін, өзі көріп, көңіліне түйгенін қоса отырып, екі бөлімнен тұратын кітап құрастыру ниеті келді.
Бірақ Тарихи Рашидидіақ қағаз бетіне түсірудің бірден-бір себебі бұл ғана емес еді.
Мырза Хайдардың өзі үшін де бұл шығарма оның әдеби қызметіндегі кездейсоқ эпизод емес еді, ол қызметтік міндеттен емес, жеке бас мүддесінен туған болатын.
Шығарма алғы сөзінде ол өзінің елін тастап моғолдардан бөлініп кетсе де, Әбдірашит ханның өзіне салқын қарап, туыстарына суық қабақ таныта тұрса да, Әбдірашит ханның әкесі Сұлтан Саид ханның өзіне жасаған
жақсылығын ұмыта алмайтынын, он үш жасар жетім кезінде өз баласындай бауырына тартып қамқор болғаны, сыйлап-сүйгенін, міне, жиырма төрт жыл бойына қатарынан қалдырмай құрмет пен сыйға бөлегенін, тек сол адамның арқасында, тек сол адамның қамқорлығымен өзінің білім алып, ғылымға жетік болғанын ілтипатпен айтады. Сондықтан да жамандыққа жақсылықпен жауап бергісі келетінін білдірді. Хан баласы бұл еңбекті жылы көңілмен қабылдай ма, болмаса сырт беріп теріс айнала ма, біріне де қарамай, ол осы шығармасын Рашид ханға арнап, өзі туралы есіне салайын, оның да кім екенін қалың жұрт біле жүрсін дегенді аңғартады.
Тарихи Рашидидіңнегізгі мазмұны - 1242 жылы өлген Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ұрпағының шығыс жақ бұтағының тарихы мен дулат руын көтеруді қолға алған ұлыс ішіндегі айтыс-тартыс, дулат беделділерінің Шығыс Түркістанды билеуінің жөн-жосығы. XIV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Моғолстан тарихы жөнінде негізгі әрі бірден-бір деректі еңбек болғандықтан, Тарихи РашидиОрталық Азияны мекендеген түркі халықтары мен тибет, кафир, кашмирліктер туралы да мол фактілер мен сирек деректі материалдарға толы болып келеді. Ондағы Кафиристан мен Кіші Тибет түрғындарының тұрмыс-салты мен дәстүрі жайлы жазғандары да сондай оның аса зор этногенетикалық маңызы бар, толып жатқан зерттеу әдебиетіне негіз болған Тянь-Шань қырғыздары туралы әңгімелеуі де сондай.
Мырза Хайдар Дулаттың шығармасы Қазақ хандығының тарихы жайындағы ең алғашқы түпкі деректер ішінде ұлағатты орыналады. Тарихи Рашидибеттерінде сөз болатын қазақ беделділері жайлы мәлімдемелер, айналып келгенде, құрылуы алдындағы, құрылып жатқан кездегі, алғашқы кезеңдегі Қазақ хандығы тарихы жөніндегі ортағасырлық мұсылман тарихи жылнамаларындағы бірден-бірбасы бүтін шығарма болып табылады. Сөйтіп, сайып келгенде, Мырза Хайдар Дулатты Алғашқы Қазақ мемлекетінің толық хақылы алғашқы тарихшысыдеп айтуға біздің де хақымыз бар.
Мұсылмен әдебиеті Мырза Хайдардың тарихи шығармасын аса жоғары бағалайды. Мәселен, XVI-XVII ғасырлар межесінде өмір сүрген иран тілді автор Амин ибн Ахмад Рази былай деп жазады:
Оның соңында тек шапағатты дүние қалды, ол жоғары да таусылмас дарын иесі еді, көркем жазуы тап-таза, стилі анық, өлеңі өрімталдай сұлу болатын. Ол теңдесі жоқ ержүрек, айбатты да айбарлы, қабілетті әскербасы еді, Сұлтан Саид ханның нұсқауымен Қашқар арқылы Тибетке өтті. Кашмирге кіріп, онда әміршінің байрағын тікті. Екінші рет ол бұл уәлаятқа Хинд жолы арқылы келіп, жеті жылға жуық елді дербес басқарды. Ақыр соңында сол Кашмирде ажал тапты. Оның Қашқар билеушісі Рашид ханға арнаған Тарихи Рашидиібүкіл елге белгілі.Мырза Хайдар шығармасы Еуропа шығыстанушыларына да айрықша ықпал етті. XIX ғасырдың орта тұсынан бастап Орталық Азия мен Солтүстік Үндістанның ортағасырлық тарихы жайлы азды-көпті пікір айтқысы келген әрбір ғалым осы еңбекке бір соқпай кетпейтін болған. Батыс Еуропа ғылымына Тарихи Рашидиді жеделдете енгізу мақсатымен 1895 жылдың өзінде Н.Илайес және Е. Росстардың ықпалы арқасында Мырза Хайдар шығармасы ағылшын тілінде алғы сөз, кең ауқымды танымдық түсініктеме, қосымшалармен басылып шықты (re-issиe 1898; repr. 1970, 1973). 1990 жылдардың басында америкалық ғалым W. Thackston Тарихи Рашидидіңпарсы мәтінін ағылшын тіліне жаңадан аударып жариялады.
Кеңестік шығыстану ғылымына келетін болсақ, ондаған жылдар бойына әр түрлі деңгейде Тарихи Рашидидіңғылыми түсініктемелер берілген толық түрін орыс тіліне аударудың өте қажеттілігі сөз болып келді. Бірақ уақыт өте берді, осынау бір теңдесі жоқ шығарманың аудармасы жасала қоймады. Ақыры, міне, 1996 жылы ғана, жиырмасыншы ғасыр аяқталар тұста, бүл маңызды міндетті Өзбекстан шығыстанушылары А. Орынбаев, Р. П. Джалилова, Л. М. Епифановалар белгілі бір шамада жүзеге асырды[8].
Тарихи Рашидидіңжоғарыда айтылған Еуропа тілдеріндегі аудармаларының әрқайсысының өз жетістіктері мен кемістіктері бар. Сонымен қатар бәріне ортақ және бір фактор бұлардың бәрі де толық емес, біршама қысқартып аударылған нұсқалары, сондықтан қазірдің өзінде маманның бірқатар жағдайда тікелей түпнұсқа мәтініне жүгінуіне тура келеді. Сондай-ақ осы күнге дейін Тарихи Рашидидің сенімді тізімдерге негізделген, бәрі жиыла келе шығарманың толық мәтінін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін сыни басылымы да болмай тұр. Осының бәрі Тарихи Рашидидізерттеу әлі аяқталмағанына көз жеткізеді.
1.2 Қазақ сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер
Қазақ- түрік сөзі. Бастапқы нысаны нақ осындай - екі жағынан екі - қ, қазақ болып жазылады. А. И. Левшиннің қазақтар туралы кітабы жарық көрген уақыттан бері (1832) кейбір ғалымдардың еңбегінде парсының ұлы ақыны Фирдоусидің (X-XI ғасырлар межесі) ШахнамасыныңРүстем жайлы тарауында қазақ халқы, қазақ хандары жайында айтылған деген пікір тараған[9]. Бірақ ол әлдене түсініксіздіктен туған жағдай. Данышпан Фирдоусидің мәңгі өлмес шығармасының мазмұны шығыс зерттеушілеріне жақсы таныс, онда қазақ сөзі атымен жоқ. Қазақстан Республикасының көрнекті шығыстанушысы Б. Е. Көмековтің көп жылғы зерттеулері көрсеткендей, қазақ сөзі ежелгі араб авторлары шығармаларында да ұшыраспайды[10].
Мұсылман жазба ескерткіштерінде қазақ сөзінің алғаш аталуының бірін авторы белгісіз түрік-араб сөздігінде кездестіреміз. Сөздік, тегі, Египетте түзілген болуы керек, Лейденде 1894 жылы М. Хоутсм басып шығарған 1245 жылғы қолжазба бойынша белгілі. Бүл сөздікте қазақ сөзіне үйсіз, баспанасыз, қаңғыбас, аласталған деген мағынада түсінік беріледі.
Тарихи әдебиеттерде қазақ сөзінің сан түрлі түсіндірмесі бар. Біреулер оны түрік тіліндегі қаз, қазу(рыть) сөзіне немесе кез, кезу(скитаться), қаш, қашу(бежать, спасаться) сөзіне апарып телиді, екіншілері қаз(гусь), оқ (белый) сөздерінен шыққан деп бұл сөздің адам нанғысыз этимологиясын жасайды,қазақ сөзін монғолдың қасақ-тэргэн(арбаның бір түрі) сөзінен шығаруға болатын дейтін зерттеушілер бар. Тағы бірқатар авторлар қазақ сөзін касогпенкөне Кавказ тайпасының немесе тайпалар одағының атауы байланыстырады, алайда бұл сияқты жорамал-болжамның бәрі, В. В. Бартольдтың пікірінше, тарихшы үшін кәдеге жарай қоймайды [11].
Қысқасы, қазақ сөзінін, сенімді этимологиялық түсінігі әзірге жоқ. Бірақ қазақ сөзінің шығу тегі қандай екендігіне қарамастан, оның әуел баста еркін, үйсіз-күйсіз, кезбе, аласталған, сонымен қатар ержүрек, ер адам деген мәндегі атау мағынасы болғаны дау тудырмасы анық.
Сөйтіп, ешқандай саяси болмаса этностық мағынасы жоқ қазақ сөзі әрбір өз жұртынан, өзінің заңды билеушісінің қол астынан бөліне көшкен, сөйтіп тәуекілшілікпен өмір сүруге мәжбүр болған өз еркі өзіндегі адам дегенді білдіреді. Айта кететін жайт, түріктің осы сөзі орыс тілінде де сол мағынада қолданылады. Русьте казактар деп арнаулы бір кәсіппен айналыспайтын адамдарды, жалдамалы батырақтарды, қысқасы өз еркінше жүрген адамдарды айтқан. Казак сөзі XIV ғасырдың аяғында Русьтің терістік аумағында тіркелгенімен, тарихшылар орыс казачествосының отаны Қыпшақ даласымен шекаралас оңтүстік Русь жері болғанын мойындайды. Бұл аймақтағытұрмыстың ыңғайы олардың әскери қауымдастық ретінде қалыптасуына ықпал етті. Басқаша айтар болсақ, қазақ сөзінің түпкі мәні - әлеуметтік мән. Ол - дәл осы сәттегі жеке адамның, ұжымның өз билеушісіне, қоғамға, мемлекетке қатысты жағдайы, күйі, мәртебесі. Мәселен, айналасына сыймай ел кезіп, өзін-өзі қылыштың жүзімен асырап жүрген адам - қазақ, жора-жолдассыз жалғыз өзі қатерлі де шалғай жолға шыққан адам - қазақ, Бабырдың сөзімен айтсақ, көзсіз ерлікпен жауының жылқысын айдап әкетпей тынбайтын жаужүрек жігіт - бұл да қазақ.
Кейде өз еркімен не әлде бір жағдайға байланысты еріскіз қазақы өмір сүретін адам қашанда аз болмаған. Оған ол кездің күнделікті тірлігі де қолайлы еді, оның үстіне сол кездің түсінігі бойынша, ТарихиРашидиавторы айтқандай, ер-азаматтың жас шағында елден жырақ, шөлді жерде, тау мен орман ішінде, ауылынан шалғайда өмір сүріп, жүгірген аң, ұшқан құс етімен тамақтанып, бас кетер қатерге бара жүріп ұстаған аң терісін үстіне іліп жүрудің өзі ерлікке парапар болған.
Кез келген адам, ол түрік пе, парсы ма, көшпелі малшы немесе жеті атасынан үзілмей келе жатқан ақсүйек төре ме, қазақ болып кете алатын еді. Біраз уақыт Тоқтамыс ханның тұңғыш ұлы Жалалад-Дин де, Шаибан әулеті мемлекетін орнатқан Әбілхайыр да, оның немересі Мұхаммед Шаибан да, Шағатай ұрпағы Уәйіс сұлтан мен Саид сұлтан да қазақ болып жүрген. Қылыштасудан алдына жан салмайтын Әмір Темір ұрпағы Сұлтан Хусейн де қазақ болып жүрген. Өзінің әйгілі ЖазбаларындаБабыр да қазақ аталып, таулы аймақ Масчадан Сұлтан Махмуд ханға бармақ болғанын есіне алады.
Бұл жерде қазақ болған адамның өз бетінен қайтып, бұрынғы қалпына қайта келуіне, ежелгі өз ауылына қайта оралуына болатынын баса айту керек. Жоғарыда біз атап өткен ақсүйек тұқымдарының бәрі де сөйткенін көреміз. Сұлтан Хусейн мен Сұлтан Саид кейін әрқайсысы өз елінде патша болды. Мұхаммед Шайбани мен Захир ад-Дин Бабырлар өз алдына дербес мемлекеттерін құрды.
Сөйтіп, сонау бір ескі заманда қазақ болу әркімнің өз қолындағы нәрсе еді. Иран және түркі тілдес деректер тұпнұсқаларында қазақтың тұрмыс-халін көрсету үшін қазақ болу, казачество, ел кезу, еркіндік дегенді білдіретін қазақлык,зат есімі, сондай-ақ қазақламақ,етістігі қабылданды.
Казачество кезінде деген ұғым түркі тілді деректемелерде әдетте қазақлықта, қазақлықларда,иран тілділерде де(аййам-и қазақ), муддат-иқазақ, сөздері арқылы беріледі
Қазақтың тұрмыс-халі қарабайыр екені белгілі. Содан барып қаза-қына,яғни қазақша,қарапайым ұғымдарын білдіретін сөз, түріктің қазақ,деген сөзіне парсының қосымшасы жалғануынан барыпшыққан сөз. Ортағасырлық деректеме мәтінінде бұл сөздің қалай қолданылғанынан бір мысал. Шағатай нәсілі Сұлтан Ахмад нағыз дала баласы еді, қарадүрсін қатаң тірлік кешті. Бабыр Таңбала әмірге қарсы 1502 жылғы жорығы кезіндегі Сұлтан Ахмадтың баспанасын суреттеген.
Бабыр Сұлтанға келіп жеткенде, ол оның қолынан алып, өзінің ұядай шағын шатырына кіргізеді. Сұлтан Ахмад шеткері жерде өскендіктен, - деп жазады Бабыр, - оның тұрып жатқан шатыры да, тұрмыс-халі де барынша жұпыны, қазақша (қазақына) екен. Қауын, жүзім, ат-әбзелдері де осы өзі тұратын аядай шатырда үйіліп жатты.
Қазақ, әрине, өзінің қазақлығын жалғыз-жарым өткізе бермеген. Еркін қазақпен бірге оның болашағы беймәлім тірлігін теңдей бөліскісі келетін адам, оған қазақтасболған. Қазақтассөзін (оның негізінде белгілі үлгі: йолдаш- серіктес, аркадаш- жолдас, ауылдас- жерлес, ватандаш - отандас жатыр) мен екі-ақ жерде - әл-Хаджа Абд әл-Ғаффар Киримидің Умдат ат-тауарих(Тарихтар негізі)шығармасында және XVII ғасырдағы осман авторы Эвли Челебидің Қырым хандығын суреттеген Саяхаттар кітабынанғана кездестірдім.
Қазақтас. Қызық сөз! Бірақ оны орысша қалай лайықтап аударуды білмедім.
Ортағасырлық мұсылман авторлары тіпті қазақтардан тұратын қоғамдарды, джама'ати қазак, деп те атаған. Мұндай ұжымдар әр кезде, түрлі себеппен әр жерде пайда болып отырған. Кей-кейде, деп жазады XV ғасырдың тарихшысы Әбдіраззақ Самарқанди, өзбектің жекелеген жауынгерлері қазаққа айналып, Мазандаранға (1440- 1444 жылдарда Каспий теңізінің оңтүстік жағалау аймағы осылай аталған) келіп, айналасын ұрлап-тонап, кері қайтып жататын. Кейде қазақ бірлестігі таққа таласып жүріп бас сауғалаған үміткер мен оның сенімді жақтастарынан құрылған, иен даланы еркін жайлаған топ болып та шығатын.
Біз сөз етіп отырған дәуірде қазақ сөзі жекелеген этностық, саяси және басқа топтарға, кейде тіпті жеке адамдар атына қосылып айтылған. Мәселен, моғол қазақтары, ноғай қазақтары, Дешті қазақтары, қызылбас қазақтары, сондай-ақ Таңбала әмір қазақтары, біздің қазақтар (Бабыр), шаибан қазақтары болған.
Қазақ сөзі сондай-ақ белгілі бір топтың, әр түрлі себептермен өз мемлекетінен ажырап қалған, қазір онымен соғысуға мәжбүр болып жүрген көшпенділердің бір бөлігіне де таңылып келді. Міне, сондай топтың, қазақтардың біріне Әбілхайыр хан мемлекетінің оған қарсы шығып, оның билігінен бөлініп кеткен Орыс хан ұрпақтары Керей мен Жәнібектерге қосылып жат жерден бақыт іздеген көшпенділері де жатады. Бұл жерде нақ сол ауа көшудің себептеріне тоқталып жатпаймыз, - бүкіл сол уақиғада кейін, 1459-1460 жыл-дары болған жайлар анағұрлым маңызды.
Әлбетте мынадай сұрақ туады: Керей мен Жәнібектің ауа көшіп кетуінің қазақ халқының этногенезіндегі рөлі қандай? Керей мен Жәнібек маңындағы қазақтар бірлестігі саяси және этностық тұрғыдан қандай бірлестік еді?
Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ, қазақ халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ халықтың өзінің қалыптасуындағы емес, оның қазіргі атының біржола бекіп қалуындағы рөлін айтамыз. 1459-1460 жылдардағы ауа көшуден қазақ халқы пайда болған жоқ, ол халықтың бұған дейін де жүріп жатқан қалыптасу үрдісін одан әрі жеделдетті.
Қысқасы, ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы да, жетер межесі де болған жоқ. Бірақ ол сол әрқилы аспектіден тұратын үрдістің ең басты қозғау күшінің бірі болды, қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша Жетісу даласында жүзеге асты. Осыдан былай Орыс хан әулетін жақтаған адамдардың тарихы мен қазақ сөзінің тарихы тұтасып біте қайнасып кетті. Ендеше Керей мен Жәнібектің көшуі қазақ сөзінің де тарихи тағдырын біржола шешіп берді.
Шаибан ұрпағы Әбілхайыр өлгеннен кейін Керей, Жәнібек және олардың қасына ергендер үшін туған елге қайтуға жол ашылды, қайтып оралған соң көп ұзамай олар жоғарғы билікті өз қолдарына алды. Сол оқиғалар тек қазақ мемлекеттілігінің бастау негізі болды.
Әбілхайыр мемлекетіндегі билік ұстаған әулетті Жошы әулетінің басқа бұтағынан тарағандар алмастырғанымен, елдің экономикалық һәм әлеуметтік құрылымында елеулі өзгеріс бола қойған жоқ. Бірақ осы оқиға түптің түбі мемлекет атының өзгеруі мен қазақ сөзінің этностық мазмұн алуына жеткізді.
Дала халықтарын өз қол астына біріктіру жолындағы қатал бәсекелік күресте қазақтарды, одан соң мемлекетті де басқарған Орыс хан ұрпақтары жеңіп шықты. Шыңғыс ханның баласы Жошының Шаибанынан тараған ұрпақ бұдан әрі жан-жаққа бытырап, біріктіруші болуға жарамсыз болып шықты.
Шығыс Дешті Қыпшақтағы өзбек жиынтық атауы біржола жойылды. Бұрын осы өңірді мекендеген тайпалар енді әрқайсысы өз атымен өзбектер (шаибандықтар), қазақтар және маңғыттар (ноғайлар) деп атала бастады.Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы сол кезгі этностық-саяси жағдайды 1510 жылы өлген Мұхаммед Шайбан хан сарайының ең хабардар бір тарихшысы Ибн Рузбихан былайша сипаттайды.
Шыңғыс хан иелігіндегі елдің сүт қаймағы саналған үш тайпаны өзбектер деп біледі. Бұл күнде олардың бірі Шаибанилықтар, ұлы мәртебелі хан (Шаибан хан. ) бірқатар аталарынан кейін оларды билеп отыр. Екінші тайпа -қазақтар,бүкіл әлемге күшімен, жаужүректілігімен аты шыққан, үшінші тайпа -маңғыттар. Бұл үш тайпаның хандары ұдайы бір-бірімен дүрдараз, біріне-бірі көз алартумен келеді.
Бір сөзбен айтқанда, саяси және этностық жағынан Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының аражігін ажырату үрдісі XV ғасырдың 70-90-жылдарында шын мәнінде аса тереңдеп, енді ешкімге бой бермес дәрежеге жетіп еді. Сөйте тұра, үрдістің өзі өте баяу басып жылжыды, бұдан әрі қаншаға созылары да, немен тынары да белгісіз болатын. Бірақ дәл осы кезде Тарих доңғалағы кенет басқаша айналып жүре берді.
Жаңа, XVI ғасырдың басында Орталық Азия тарихына аса зор саяси, этностық және басқа өзгерістер келген бірқатар оқиғалар болып өтті. Шаибан әулетінің басшысы Мұхаммед Шайбани көрші елдегі саяси ыдыраушылықты тиімді пайдаланып, 1500 жылы Шығыс Дешті Қыпшақтан шыққан бетінде Бұхараны басып алды, ал келесі жылдың мамырында Әмір Темір ұрпағы Бабырды қуып, Самарқанды тартып алады. Олардың әскери табыстары үдей түседі де, Бабыр ақыры қашып шығып, немере ағасы моғол ханы Махмұдты паналауға мәжбүр болады. 1503 жылы Ақси маңында Шайбани ханнан ол да жеңілген соң, Қабұлға бет алады.
Бұл кезде шағын-шағын үлестерге бөлініп ыдыраған Әмір Темір иеліктерін жаулап алу жолындағы Шайбанидің жеңісті жорығы жалғаса түскен. 1505 жылы Шайбани хан Әмударияның төменгі саласындағы Хорезмді (Хиуаны) жаулап алады. 1507 жылдың мамырында Шайбани хан өз әскерімен Хорасан шекарасына барып кіріп, Герат, Астрабад, Гурган және басқа қалаларды иеленеді. Темір нәсілі Сұлтан Хусейннің ұлы әрі мұрагері, Дешті Қыпшақ өзбектерімен (Шаибандык,-тармен)күрестегі ең соңғы үміт артқан Бади аз-Заманның өзі алдымен Әзірбайжанға, одан әрі Түркияға қарай ауып, ақыры Стамбұлда көз жұмады.
Орта Азиядағы Темір әулетінің билігі жойылып, оның бұрынғы әулетінің негізгі аумағында жаңа әулет - өз тамырын Шыңғыс ханның немересі, Жошы ханның баласы Шаибаннан (Сыбаннан) алатын Шаибан әулетінің билігі орнады.
1510 жылы Мұхаммед Шайбани хан Мерв түбінде қызылбастармен шайқаста жеңіліп, қазаға ұшыраған соң, Хорезм аз ғана уақытқа парсы шахы I Исмаилдың қолына өтеді. 1511 жылы Мұхаммед Шайбанидің атасы Әбілхайыр ханның ежелгі саяси бәсекелесі, өзі де Шаибан әулеті Бүреке сұлтанның балалары ағайынды Елбарыс пен Белбарыстар өздеріне ерген Шығыс Дешті Қыпшақ өзбек-шаибандықтарменбірге жорыққа аттанып, иран шахының қойған билеушісін айдап шығып, Хорезмге орнығады да, онда, Әмударияның төменгі саласында, ғылымда Хиуа хандығы аталып кеткен өздерінің дербес мемлекетін құрады. Әулеттің бұл тармағының (Жошы хан баласы Шибан ұрпақтарының ерекше тармағы) Хорезмдегі билігі хижраның 1106 жылына (169-4-1695) дейін созылады.
Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының Темір әулеті мемлекетін жаулап алуы, Мәуереннахрда екі дербес өзбек хандығының - бас қаласы Самарқан, одан кейін Бұхара болған Бұхара хандығының және орталығы әуелде Үргеніште, ал кейін Хиуада болған Хиуа хандығының құрылуы қазіргі өзбек және қазақ халықтарының этностық-саяси тарихындағы аса маңызды оқиға болады.
Осы арада екі жағдайды баса айтқым келеді. Біріншіден, Шаибан әулетінің басты-басты екі бірдей тармағының Даладан кетуінің нәтижесінде Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының біразы Мәуереннахр мен Хорезмнің бағындырылған өңірлеріне қарай жаппай жылжып, сол маңнан екінші отан тапты. Бұл мәселе бойынша деректерді зерттей келе, Даладан Мәуереннахр мен Хорезмге ауған Дешті Қыпшақ көшпенділерінің саны үш жүз алпыс - төрт жүз мың шамасында болғанын байқаймыз. Екіншіден, Шаибан ұрпағының көптеген адамдарды ертіп, қазіргі Қазақ даласы аумағынан біржола кетуі Мәуереннахр өзбектері мен Шығыс Дешті Қыпшақ қазақтары арасындағы тұрмыс, салт-сана, дәстүр мен мәдениет тұрғысында өзгешеліктер болуына әкеліп соқты.
Шаибан ұрпағына ерген көшпелі тайпалардың бірсыпырасының Мәуереннахр мен Хорезмге қарай аууына байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының аумақтық-этностык, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тұрмыстық өзгешеліктерінің шығуы этностық жаңа қауымдастық - қазақ халқының біржола қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ өзбек және қазақ деген терминдердің тарихи тоғысқан орны болудан арылды. Өзбек сөзі Шаибан ұрпағымен бірге Мәуереннахр мен Хорезм аумағына өткен тайпалардың атына айналды. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу жерінде көшіп жүрген қалпында қалған Жошы әулеті Орыс хан ұрпағының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар мен рулар қазақ атын түпкілікті иемденіп, олардың елі Қазақстан атала бастады.
Сол кезден бастап қазірге дейін осы бір еуразиялық ұлан-байтақ елдің түпкілікті тұрғындары өздерін тек қазақ деп қана атап келеді.
Сөйте тұра орыс тіліндегі әдебиет пен құжаттарда XVIII ғасырдан XX ғасырдың 30-жылдарына дейін көптеген жылдар бойына Қазақстанның байырғы халқын атау үшін қырғыз(көршілес түркі тілдес халықтың атауы, олар орыс құжаттарында қара қырғыз, буруттар,жабайы таукырғыздарыдеп аталып келген), немесе бірде кырғыз-қазак, бірде қырғыз-қайсак, (бұл жерде қайсақсөзі түріктің қазақ деген сөзінің бұрмалануы ғана) деген сөздер қолданылды. Қате атаудың қазақтарға таңылуының әрбір жағдайының өз түсіндірмесі бар, сондықтан арнайы қарастыруды талап етеді.
Казахсөзі - осы күнгі жер аумағы жағынан барлық түркі елдерінің алдында түрған көп миллион халқы бар ұлттың қазіргі ресми орысша аты - түркіше қазақ сөзінің орысша нұсқасы болып табылады. Артыкбаев Ж.О анықтауынша, казах сөзінің орыс деректерінде алғаш қолданыла бастауы 1822 жылдары екен, сөздіктерде бұл сөз 1865 жылы пайда болыпты. Қазақ түркі сөзінің орысша казах нұсқасының ресми орнығуы 1936 жылы Қазақстанның әкімшілік-шаруашылық тұрғыдан қайта құрылуымен байланысты, ыждағатты оқырман екі жағдайға қалайда назар аударған болар, біріншіден, бұл шығармада, әсіресе оның төртінші және бесінші тарауында шығыс терминдері жиі ауызға алынады, кей тұста тіпті парсы және түркі тілдерінде кішігірім үзінділер де келтірілген, екіншіден, автор ортағасырлық жазбаша түпнұсқалардан алынған тарихи материалмен шығармашылықпен жүмыс істеудегі өзінің әдіс-амалдарын осы жағдайда қаншалық мүмкін болғанынша көрсетуге тырысып бақты[12].
Аталмыш тараулар үшін материалды ұсынудың осындай тәсілін таңдағаннан соң мен төмендегі бұлтартпас ақиқаттардың есте қалуын ойладым.
Түркілер тарихы жөніндегі жазба ескерткіштердің көбі түркі
тілінде жазылған емес, сондықтан түркі халықтарының өткен тари-
хын зерттеу үшін түрколог болып қою жеткіліксіз, сонымен қатар
қай дәуірді зерттемек ниетіне орай синолог(қытай тілінің маманы),
араб, иран тілдерінің де маманы болу керек.
Шығыс тарихын зерттеу дегеніміз тек шығыс тілдерін біліп
қана қою және тиісінше білім қоры болу ғана емес, сонымен бірге
басты-басты ғылыми әдістерді білу және оларды қолдана білу.
Қысқасы, шығыстанушы-тарихшы мамандығы өте кеп еңбектенуді қажет ететін, бірақ, иланыңыз, барынша қызғылықты да тартымды мамандық
1.3 Қазақ хандығының құрұлуы және Қазақтарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz