Қазақ хандығының және қазақ халқының құрылуы. XV-XVIIIғғ. басындағы Қазақ хандығы
1. Қазақ халқының құралуының тарихи алғышарттары. «Қазақ» термині тарихи жазба деректерде.
2. Жүздік жүйенің құрылуы.
3. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақ хандығының күшеюі.
4. XVІІ.XVІІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси жағдайы.
5.Қазақ.жоңғар қатынасында шиеленістің күшеюі (XVII ғ. екінші жартысы).
6. Шаруашылығы, рухани мәдениеті.
2. Жүздік жүйенің құрылуы.
3. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақ хандығының күшеюі.
4. XVІІ.XVІІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси жағдайы.
5.Қазақ.жоңғар қатынасында шиеленістің күшеюі (XVII ғ. екінші жартысы).
6. Шаруашылығы, рухани мәдениеті.
. Қазақ халқының шыққан тегі туралы мәселенің көптеген аспектілері ішінен лингвистикалық және антропологиялық тәсілдері айрықша орын алады. Себебі, Орталық Азия кеңістігінде айтылып отырған осы екі үрдістің екеуі де қатар түрде дамыды деуде негіз бар. Ежелгі уақытта мекендеушілердің етене негізі - қазіргілердің генетикалық тегі мен жігіне сәйкес келеді. Осыған сауал ретінде Л.Н. Гумилевтың пікірін келтірейік: «Көшпелілер тарихты бізге ұқсамайтын...рудың шыққан тегінің шежіресі тәрізденіп...эталоны өлі ата-бабасы болған жолмен қабылдаған»,-дейді. Осы дәйек шынайы түрде көрініс тауып отыр. Мәселен, арий мен сақ дәстүрлерін бүгінгі күні қазақтың салт-дәстүрлері мен ырымдарынан байқауға болады. Келесі бір жерінде Л.Н. Гумилев: «этникалық атаудың екі мағынасы болады: этникалық топтың тікелей өз аты және белгілі бір мәдени немесе саяси кешенді құрайтын тайпалар тобының жинақталған аты»,-деді. Рашид ад-дин мұны да атап өткен болатын: «Әрқайсысының дербес аты болса да монғолдардың даңқын өздеріне телігісі келіп, өздерін моңғолдар деп атаған наймандар, жалайырлар, керейттер, тағы басқа тайпалар сияқты , көптеген рулар ұлылық пен қадір-қасиет іздеп, өздерін татарлар тегіне жатқызып, солардың атымен белгілі болған»,-дейді. Сонда - Арий, Сақ, Үйсін, Қаңлы, Ғұн, Түрік, Монғол, Қазақ аттары дәуірдің саяси құбылыстарына байланысты болған жинақталған атау десек, шыққан тегі бір болған «ырыздық жанталасы» кезінде жалғыз халықтың басынан кешірген әрқилы оқиғалардың қорыту түзетулері дейміз. «Осы сөздің жаны бар» дегендей, жан ағарту бағытын ілгеріден бастайық.
Адамның жаратылысы жайлы бірнеше ілімнің бар екендігі баршаға мәлім, олар: космологиялық, діни, ғылыми және т.б. Әрқайсысына тоқталмай, діни ілімін талдап көрелік. Адам-ата мен Хауа-ана мың жасап, 400 үрім-бұтақ таратыпты.
Адамның жаратылысы жайлы бірнеше ілімнің бар екендігі баршаға мәлім, олар: космологиялық, діни, ғылыми және т.б. Әрқайсысына тоқталмай, діни ілімін талдап көрелік. Адам-ата мен Хауа-ана мың жасап, 400 үрім-бұтақ таратыпты.
1. Абилев А. Казахстан в древности. - Караганда, 1991.
2. Абдакимов А. История Казахстана. - Астана, 1999.
3. Артыкбаев Ж. История Казахстана. 12 лекций. - Алматы, 1997.
4. Артыкбаев Ж. История Казахстана: Учебник – хрестоматия, Астана, 1999.
5. БарманкуловМ.. Тюркская вселенная. - Алматы, 1996.
6. ГумилевЛ. Древние тюрки. М., 1993.
7. История Казахстана: белые пятна. - Алма-Ата, 1991.
8. История Казахстана. Очерк. - Алматы, 1993.
9. История Казахстана в 5-ти томах. - Алматы, 1996.
10. Казахи. Историко-этнографическое исследование. - Алматы, 1995.
11. Кан Г.В. История Казахстана. - Алматы, 2001.
12. А. Кузембайулы, Еркин Абил. История Республики Казахстан. - Алматы, 1998.
13. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. - Алма-Ата, 1992.
14. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. - Алматы, 1995.
15. Момынова Ш.Р. Материалы по истории Казахстана (ХІІІ-ХVІІІ вв.).
16. Назарбаев Н.А. «На пороге ХХІ века». - Алматы, 1996.
17. Назарбаев Н.А. «В потоке истории». - Алматы, 1989.
18. Назарбаев Н.А. «Эпицентр мира». - Алматы, 2001.
19. Назарбаев Н.А. «Критическое десятилетие». - Алматы, 2002.
20. Тожутов А. Куманы, половцы, кипчаки и казахи. - Алматы, 1998.
21. Нұғман Б.Ғ., Абдрахманова А.А., Жетписбаев А.О. Көшпелі өркениет тарихындағы Қазақстан: Оқу құралы. - Қарағанды, 2008.
22. Нұғман Б.Ғ., Шаймуханова С.Д. Ұлы Дала өркениеті: Оқу құралы. - Қарағанды, 2009.
Қосымша әдебиеттер тізімі:
1. Агапов П., Кадырбаев А. Сокровища древнего Казахстана. - Алма-Ата, 1979.
2. Акишев К.А., Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. - Алма-Ата, 1973.
3. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
4. Акишев К.А. Древнее золото Казахстана. - Алма-Ата, 1983.
5. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. - Алма-Ата, 1984.
6. Акишев К.А. Древние кочевники и мировая цивилизация: генезис, проблемы, перспективы// Вестник АН КазССР. 1991. № 10.
7. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. - Алма-Ата, 1963.
8. АргынбаевX.А. Этнографические очерки по скотоводству. - Алма-Ата,1969.
9. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. - Алма-Ата, 1989.
10. Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVII вв.: история,политика, дипломатия. - Алматы, 1998.
11. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. - Алматы, 1994.
12. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения.Т. 1-2, М., 1963.
13. Бартольд В.В. Чингизхан. Сочинения. Т. 5. М., 1968.
14. Байпаков К.М. История древнего Казахстана. - Алматы, 1996.
15. Бичурин НЛ. Сборник сведений о народах, обитавших в Средней Азии вдревние времена. М.-Л., 1950.
16. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. - Алма-Ата,1961-1968.
17. Галиев В.З. Анырахайская битва/Вестник Военной АкадемииВооруженных сил Республики Казахстан. 1999. №4.
18. Галиев В.З. Битва при Буланты // Мысль. 2000. № 6.
19. Де Оссон К. От Чингизхана до Тамерлана. - Алматы, 1996.
20. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. -
Алматы, 1999.
21. Загадки древнего Туркестана / Сост. СмагуловЕ. Алматы, 1998.
22. Златкин И.Л. История Джунгарского ханства (1633-1758 гг.). М., 1983.
23. Исмагулов О.И. Этническая антропология Казахстана. - Алма-Ата, 1982.
24. Кадырбаев А.Ш. История Казахстана: первобытный мир и древность.-Алматы, 1998.
25. Касымбаев Ж.К. Кенесары хан. - Алматы, 1996.
26. Кенесарин А. Кенесары и Садык. - Ташкент, 1988.
27. Козыбаев М.К. История и современность. - Алма-Ата, 1991.
28. Кычанов Е. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. - Алма-Ата,1992.
29. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких ордистепей / Сост. И.В.Ерофеева. - Алматы, 1996.
30. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняякультура Центрального Казахстана. - Алма-Ата, 1966.
31. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи в ХVII-ХVIII вв. - Алма-Ата, 1991.
32. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1,2. М.-Л., 1952.
33. Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие. - Алма-Ата,1992.
2. Абдакимов А. История Казахстана. - Астана, 1999.
3. Артыкбаев Ж. История Казахстана. 12 лекций. - Алматы, 1997.
4. Артыкбаев Ж. История Казахстана: Учебник – хрестоматия, Астана, 1999.
5. БарманкуловМ.. Тюркская вселенная. - Алматы, 1996.
6. ГумилевЛ. Древние тюрки. М., 1993.
7. История Казахстана: белые пятна. - Алма-Ата, 1991.
8. История Казахстана. Очерк. - Алматы, 1993.
9. История Казахстана в 5-ти томах. - Алматы, 1996.
10. Казахи. Историко-этнографическое исследование. - Алматы, 1995.
11. Кан Г.В. История Казахстана. - Алматы, 2001.
12. А. Кузембайулы, Еркин Абил. История Республики Казахстан. - Алматы, 1998.
13. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. - Алма-Ата, 1992.
14. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. - Алматы, 1995.
15. Момынова Ш.Р. Материалы по истории Казахстана (ХІІІ-ХVІІІ вв.).
16. Назарбаев Н.А. «На пороге ХХІ века». - Алматы, 1996.
17. Назарбаев Н.А. «В потоке истории». - Алматы, 1989.
18. Назарбаев Н.А. «Эпицентр мира». - Алматы, 2001.
19. Назарбаев Н.А. «Критическое десятилетие». - Алматы, 2002.
20. Тожутов А. Куманы, половцы, кипчаки и казахи. - Алматы, 1998.
21. Нұғман Б.Ғ., Абдрахманова А.А., Жетписбаев А.О. Көшпелі өркениет тарихындағы Қазақстан: Оқу құралы. - Қарағанды, 2008.
22. Нұғман Б.Ғ., Шаймуханова С.Д. Ұлы Дала өркениеті: Оқу құралы. - Қарағанды, 2009.
Қосымша әдебиеттер тізімі:
1. Агапов П., Кадырбаев А. Сокровища древнего Казахстана. - Алма-Ата, 1979.
2. Акишев К.А., Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. - Алма-Ата, 1973.
3. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
4. Акишев К.А. Древнее золото Казахстана. - Алма-Ата, 1983.
5. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. - Алма-Ата, 1984.
6. Акишев К.А. Древние кочевники и мировая цивилизация: генезис, проблемы, перспективы// Вестник АН КазССР. 1991. № 10.
7. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. - Алма-Ата, 1963.
8. АргынбаевX.А. Этнографические очерки по скотоводству. - Алма-Ата,1969.
9. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. - Алма-Ата, 1989.
10. Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVII вв.: история,политика, дипломатия. - Алматы, 1998.
11. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. - Алматы, 1994.
12. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения.Т. 1-2, М., 1963.
13. Бартольд В.В. Чингизхан. Сочинения. Т. 5. М., 1968.
14. Байпаков К.М. История древнего Казахстана. - Алматы, 1996.
15. Бичурин НЛ. Сборник сведений о народах, обитавших в Средней Азии вдревние времена. М.-Л., 1950.
16. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. - Алма-Ата,1961-1968.
17. Галиев В.З. Анырахайская битва/Вестник Военной АкадемииВооруженных сил Республики Казахстан. 1999. №4.
18. Галиев В.З. Битва при Буланты // Мысль. 2000. № 6.
19. Де Оссон К. От Чингизхана до Тамерлана. - Алматы, 1996.
20. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. -
Алматы, 1999.
21. Загадки древнего Туркестана / Сост. СмагуловЕ. Алматы, 1998.
22. Златкин И.Л. История Джунгарского ханства (1633-1758 гг.). М., 1983.
23. Исмагулов О.И. Этническая антропология Казахстана. - Алма-Ата, 1982.
24. Кадырбаев А.Ш. История Казахстана: первобытный мир и древность.-Алматы, 1998.
25. Касымбаев Ж.К. Кенесары хан. - Алматы, 1996.
26. Кенесарин А. Кенесары и Садык. - Ташкент, 1988.
27. Козыбаев М.К. История и современность. - Алма-Ата, 1991.
28. Кычанов Е. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. - Алма-Ата,1992.
29. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких ордистепей / Сост. И.В.Ерофеева. - Алматы, 1996.
30. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняякультура Центрального Казахстана. - Алма-Ата, 1966.
31. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи в ХVII-ХVIII вв. - Алма-Ата, 1991.
32. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1,2. М.-Л., 1952.
33. Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие. - Алма-Ата,1992.
Тақырыбы:Қазақ хандығының және қазақ халқының құрылуы. XV-XVIIIғғ. басындағы Қазақ хандығы.
* Мақсаты:Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын түсіндіру. Ерте және дамыған ортағасырлардағы этникалық үрдістердің мәнін ашу. Қазақ халқы қалыптасуының тарихи үрдісін көрсету. Жазба деректерде қазақ терминінің тұнғыш рет кездесуі. Оның әлеуметтік мәні. Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси және шаруашлық факторларының әсерін түсіндіру.
* Дәріс жоспары:
1. Қазақ халқының құралуының тарихи алғышарттары. Қазақ термині тарихи жазба деректерде.
2. Жүздік жүйенің құрылуы.
3. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақ хандығының күшеюі.
4. XVІІ-XVІІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси жағдайы.
5.Қазақ-жоңғар қатынасында шиеленістің күшеюі (XVII ғ. екінші жартысы).
6. Шаруашылығы, рухани мәдениеті.
* Тезистер:
1. Қазақ халқының шыққан тегі туралы мәселенің көптеген аспектілері ішінен лингвистикалық және антропологиялық тәсілдері айрықша орын алады. Себебі, Орталық Азия кеңістігінде айтылып отырған осы екі үрдістің екеуі де қатар түрде дамыды деуде негіз бар. Ежелгі уақытта мекендеушілердің етене негізі - қазіргілердің генетикалық тегі мен жігіне сәйкес келеді. Осыған сауал ретінде Л.Н. Гумилевтың пікірін келтірейік: Көшпелілер тарихты бізге ұқсамайтын...рудың шыққан тегінің шежіресі тәрізденіп...эталоны өлі ата-бабасы болған жолмен қабылдаған,-дейді. Осы дәйек шынайы түрде көрініс тауып отыр. Мәселен, арий мен сақ дәстүрлерін бүгінгі күні қазақтың салт-дәстүрлері мен ырымдарынан байқауға болады. Келесі бір жерінде Л.Н. Гумилев: этникалық атаудың екі мағынасы болады: этникалық топтың тікелей өз аты және белгілі бір мәдени немесе саяси кешенді құрайтын тайпалар тобының жинақталған аты,-деді. Рашид ад-дин мұны да атап өткен болатын: Әрқайсысының дербес аты болса да монғолдардың даңқын өздеріне телігісі келіп, өздерін моңғолдар деп атаған наймандар, жалайырлар, керейттер, тағы басқа тайпалар сияқты , көптеген рулар ұлылық пен қадір-қасиет іздеп, өздерін татарлар тегіне жатқызып, солардың атымен белгілі болған,-дейді. Сонда - Арий, Сақ, Үйсін, Қаңлы, Ғұн, Түрік, Монғол, Қазақ аттары дәуірдің саяси құбылыстарына байланысты болған жинақталған атау десек, шыққан тегі бір болған ырыздық жанталасы кезінде жалғыз халықтың басынан кешірген әрқилы оқиғалардың қорыту түзетулері дейміз. Осы сөздің жаны бар дегендей, жан ағарту бағытын ілгеріден бастайық.
Адамның жаратылысы жайлы бірнеше ілімнің бар екендігі баршаға мәлім, олар: космологиялық, діни, ғылыми және т.б. Әрқайсысына тоқталмай, діни ілімін талдап көрелік. Адам-ата мен Хауа-ана мың жасап, 400 үрім-бұтақ таратыпты. Көне кездегі топан судан аман қалған Үлкен көш - Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауында паналапты. Адамзаттың қайта туу дәуірін өрістетіп, тірі қалған Сам мен Шам ұрпағынан Ірфихшид, Халиғ, Ірғон, Асух, Ахур, Саурух, Ярух және Ибраһим тарайды. Адам-ата мен Хауа-ана тұрған баққа тағзым еткен Ибраһим пайғамбардан төрт ұл: Смағил кіндігі - арабтар, Хайдар кіндігі - еуропалықтар, Хамид кіндігі - ұлы моғолдар, Соломон кіндігі - еврейлер тарайды. Соломонның Меңсұлу қызымен шаңырақ көтерген Әннес Хамидұлы сахабадан үш қыз және бір ұл Мұңлығұл тарайды. Мұңлығұл атамыздың бес әйелінен тараған 92 баулы еліміз осы. Халқымыздың шежіресінен айтылатын бесенеден белгілі дейтін танымдылығы содан. Құнанбай Өскенбайұлы қажылық жолында жүргенде, кімсің сұрағына: Біз қазақпыз, кәззап атанған Әннес сахабаның нәсіліміз. Құдай жолы құлымыз, Мұхаммед үмбетіміз. Құлшылық парызымызды өтейік. Қағбаға тағзым етіп, бір Жаратушыға жүгінушіміз,-деп жауап беріпті. Сондағы қазіргі қазақ хандығы атанған 6000 жылдық тарихы бар хандықтар күйреп, қайта құрылған хандық жұрнағы.
Қазақ елінің тегін Алаш сөзі мен Шумер өркениетімен байланыстырған О. Сүлейменов лингвистикалық тәсілді қолдана отырып дәлелдеген еді, осы шеруді Қорқыт атаның толғауынан байқауға болады: Сыбай ұлы жалғызбын, Тауға біткен жалбызбын, Мені де баурай күнатып, Алты Алаштың Қорқытымын. Тарих әдебиетінде Алаш сөзі жайлы қозғалған мәселелер көп болса да, соның дәйектісі жылқы жануарын қолға үйрету мен көшпелі тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтерге байланысты. Олар қазақтар үшін қасиетті алаш ұғымынан көрініс табады. М.Ж. Көпеев қазақ халқының пайда болуын аты аңызға айналған қазақтардың алғашқы ұрпағы - Алаша ханмен байланыстырады. Ол: Алаша хан үш жүз жігіт пен он үш дана ақсақалды бастап, Ұлытау жазығында Қазақ мемлекетін кұрды. Жүздердің қолбасшылары Үйсін, Арғын және Алшын батырлар Алаша ханды ақ киізге салып, Ұлытау шыңына көтеріпті,- деп, шежіресін қорытады. Қазіргі уақытта алаш ұғымы елдік және ұлттық бірліктің негізі ретінде қолданылған ұран екені белгілі. Мифологиялық қанатты аттың бейнесі - алаша бастау алса, алаша аттан - төрткүл дүниені дүр сілкіндірген көшпеліліктің ұраны шығады.
Қорытынды сөз ретінде айтсақ, қазақ елінің шыққан тегін қазақ атауынан іздеген шолақтыққа жатады. Өзіндік мәдениет құрған көшпелі өркениеті тектік жағдайын халық, ұлт жүйесінде емес, ата-бабалық негізден іздейтін. Этногенетикалық үрдістің басы - алғашқы қауым дәуірінен басталады. Орталық Азия көлемінде болған этникалық үрдіс түрлі саяси қауымдастықтарды дамытты. Соның алғашқысы болған андронов мәдениеті номада негізін қалады. Олардың мұрагерлері болып скиф-сақ мәдени ошағы орын басады. Үйсін, Қаңлы, Сармат, Кушан, Ғұн дәуірлері бір әулет қоластына біріктірген, Ел жүйесіне сәйкес келетін ерте мемлекеттік бірлестіктер мен империялық басқару жүйесінің алғы шарттарын жаратты. Ұлы Даланың этникалық процестегі шешуші кезеңі бірінші мыңжылдықтың орта кезіне тура келеді. Жаңа саяси-әлеуметтік (империялық) қатынастың құрылуы - Түрік дәуірін, яғни толыққанды түріктік сана-сезімнің қалыптасуымен аяқталады. Сапалық жағынан өзгеріс енгізген монғол дәуірі көшпелі өркениет тарихын қанат серпінінен өткізеді, түрік елін соңғы рет біріктірген шыңғыздықтар әулеті аса маңызды факторларға жол ашады. Бірақ, сырттан келген саяси себеп пен іштегі тартыс түрік елінің бөлшектеніп, дараланған мемлекеттік құрылымдардың пайда болуына жағдай жасайды. Сөйтіп, осының салдарынан алаш арыстары қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, татар, қарақалпақ және т.б. атауларды қабылдайды.
Сөйтіп, халық болып қалыптасу үрдісін қорытып, айтылатын түйін мына мәндерге ие:
1. Қазақстанның ежелгі тұрғындары Еуразиялық аймақта мекен құрды. Антропологиялық сипаты еуропа нәсілдік дала түрі болды. Тарихи көзқараста әзірше тұрақталған лингвистикалық сипаты үндіеуропалық үйелменің ежелгі иран тармағына кіреді. Бірақ кейінгі зерттеулер әуел бастан тіл тармағы түркілік болды деген дәйектер көрініс тапты.
2. Ең көне өркениеттің тұрғындары кейініректегі антропологиялық жұрттың құрылуының басты өзегі болып қала берді. Жергілікті ұрпақтың антропологиялық негізі өткен кезеңмен генетикалық байланысы үзілмеді.
3. Тарихи даму мен жағрафиялық жағдайына байланысты біздің заманымыздың І мыңжылдығында Шығыс пен Батыс арасындағы көпірлік рөлі - қоныс аударулар орталығына айналдырады. Енді оның генофонына шығыстық сипат қосыла бастайды.
4. Қазіргі қазақтарға тән кейіп ХІV-ХV ғасырларда екі нәсілдің - тұрақты еуропаоидтық және кейін қосылған монғолоидтық нәсілдердің далалық түрі қалыптасты.
Кез-келген этникалық үрдістегі жағдай ортақ территория мен ортақ тілден бастау алады. Ал оның ұйтқысы - шаруашылық тәсілі. Осылардың нәтижесі мәдениеттің негіздерін қалайды және интеграциялану (шоғырлану) себептері өзіндік мәдениет дәрежесіне дейін көтеріледі. Жалпы ортақ мәдениеттен өзіндік этникалық сана-сезім туындайды. Ал этникалық сана-сезімнің нығаюы сол этностың әлеуметтік-территориялық ұйымын туғызады. Өз кезеңінде бұл ұйым этностың тұрақты тіршілігі мен біртұтастығын қамтамасыз етеді. Этникалық үрдіс желісінде этностың атауы қалыптасады. Этникалық атаулардың тікелей өз аты немесе әртүрлі себептерге байланысты жинақталған аты болады. Көшпелілердің этникалық тіршілігі мен билік қатынастары - ру-тайпа төңірегінде өтеді. Оған қажетті алуан-типті күрделі құрылымдық қатынастар қызметін бір-бірімен тығыз байланысқан (мәселен, әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, аймақтық, идеалдық және т.б.) жүйелер (ру, арыс, ұлыс, жүз - оны шағындалған жүйелер деп те айтуға болады, ең ірісі - ел) атқарады.
Қазақ атауының шығу тегі туралы мәселе ғылыми ортаны мазалағанына біраз уақыт болды. Бірақ әлі күнге дейін бұл мәселеге ғылымда дәл, тоқ етер жауап жоқ. Айтқандары талай пікір туғызды, айтыстар көтерді, әрқилы жарыққа шыққан жорамал-жорулар бірауызды шешімге келетін ой-түйіні тумай отыр. Алайда, ұлттың арғы тегі мен мән-мағынасын анықтауда маңызды құралы ретінде тілге көңіл бөлінуі тиіс. Себебі тіл арқылы әрбір халықтың тарихын түсінуге көмегі тиетін айғақтар баршылық.
Кейбір тарихшылар қазақ сөзін қазақ халқының ежелгі этникалық атауы десе, ендігілері оны мифиялық көріністерімен байланыстырады, келесілері қазақ терминінің құралуы екі сөздің қас және сақ ұғымдардың қосылуынан болды дейді, енді біреулері қазақ атауының қалыптасу негізіне әулеттік мағына береді, сонымен қатар, осы ұғымға исламдық мағына беретіндер де бар.
Қытай, араб, ұрым, орыс және т.б. елдердің жылнамаларынан қазақ сөзінің әртүрлі вариантта түсіндірілген сөздің бар болғанын білсек те, ол этникалық атауды білдірген-білдірмегені ғылымға әлі құпия болып отыр. Көне түркі тілінде жазылған құлпытастарда осы қаз түбірінен туындайтын сөздер кездеседі, олар мыналар: қазғану, қазғандұқ, қазғантұқын, қазғанмасар және қазғақ оғлұм. Осы сөздер қажырлы қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік істеу, табысқа қол жеткізу және мықты, берік, жойқын, алып мағыналарында кездеседі.
Сөйтіп, қазақ ұғымы әртүрлі мәндерге ие болды, олар:
1. Аңыздың пайымдауынша қазақ сөзі ақ-қаздың ұғымынан шықты дейді.
2. Қазақ сөзі түркі тілдеріне енгеннен бастап ХІІІ ғасырдың аяғына шейін еркін жүрген жалғыз басты ер жігіттің ерлік қасиетіне байланысты сөз рөлін атқарды. Соның ішінде бұл сүйікті сәбидің есімінің, жау жүрек қолбасшының, батырлардың, құрметті лауазымының да баламасы болған.
3. ХІІІ ғасырдың аяғынан бастап, бұл сөз хан, әмір, сұлтан жеңіл қаруланған атты жасағының атауы болады. Одан кейін Алтын Орданың ыдырауы қарсаңында хан әскерлерінің төменгі, жеңіл қаруланған бөлігінің атауына айналып, оның орнында құрылған ұлыстық хандықтардың нығаюына зор тірек болса керек.
4. ХV ғасырда қалыптасу үрдісі аяқталған қазақ мемлекеті мен қазақ халқының атауына ие болды.
5. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы крепостнойлық езгіден қашқан орыс-украин кедейлерінің құрған жеңіл атты жасақтарының атауына айналды.
Қазақтың шежірелері мен аңыздары қазақ, алаш, жүз деген атауларды бір-бірімен байланыстырып шертеді. Осы ұғымдар көшпелі өркениетке тән қарым-қатынастар түзеу үстінде пайда болды. Бұл арада айтайын дегенім, қоғамдық ұйымдасуын білдіретін ру, тайпа, жүз, тағы сол сияқты әр түрлі деңгейлер иерархиялық жүйе құрамындағы саяси құрылым, оның көрінісі болып билік қатынастары туысқандық, ағайындық жүйелермен бекітіледі. Сол себепті бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы деген ұстаным әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, экономикалық, экологиялық, тағы сол сияқты күрделі жүйелердің туыстық қатынастармен өзара үйлесуін білдіріп, жалпы тұтастықтың ұйтқысы ретінде билік қызметін атқарды. Сондықтан қазақ, алаш, жүз сөздерінің мән-мағынасы бір-бірімен тығыз байланыста.
2. Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ қоғамы өзара тығыз және мағыналы байланыста болған әулеттік топтар мен қоғамдық топтардың иерархиялық ұйымдастырылған әлеуметтік құрылымы түрінде қалыптасқан. Атап айтқанда, олардың бірі - экономикалық емес, саяси және құқықтық белгілері бойынша көбірек ажыратылатын - ақ сүйек және қара сүйек - екі негізгі әлеуметтік топтарға бөлінуі. Ру-тайпалық иерархия (стратификация) қоғамдық құрылыстың негізін салушы принципі болып табылады. Осыған сәйкес әр жеке қара сүйек өкілінің қоғамдық жағдайы оның руы мен тайпасының артықшылық дәрежесімен анықталған. Үш жүздің - Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің орын алуы - қазақтар бірлестігін өте қатаң тәртіптелуіне әкелді. Барлық рәсім мен салтанаттарда үлкендік тәртібі қатаң сақталған.
Адам тек ру бөлігі ретінде ғана мағынасы болған және тек ру заңды бірлік болып табылған. Қара сүйек әлеуметтік тобынан тек билер - рулар мен тайпалар басшылары ғана ерекше саяси құқықтарға ие болған. Билер ықпалы олар басқаратын рулардың күшімен, сонымен қатар, шығу тегінің көнелігімен және үлкендігімен анықталған. Өздері билік ететін рулар шегінде билерге сот, әкімшілік және әскери билік тиесілі болған. Билер, сұлтандармен қатар жалпы мемлекеттік мәселелер шешілетін жыл сайын өткізілетін құрылтайларға қатысқан. Ең беделді ру басшылары хан жанындағы билер кеңесіне кірген. Билер, Шыңғысшыларға қарама-қарсы қара сүйектер әлеуметтік тобының элитасын құраған. Кей жағдайда хан билігі дала аристократиясының өкілдеріне (билерге), жеке әрі ең беделдісіне, сондай-ақ, барлығына бірге тәуелді болған.
Тарихи-этнографиялық материал жетіспеушілігі билік жүргізу жүйесінің болмысы немесе қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ұйымдастырылу формалары туралы тақырыптарды толық көлемде баяндау мүмкіндігін бермейді. Егер ХV-ХVІ ғасырларда басында сұлтандар тұрған ұлыстық жүйе орын алғандығын, ал жүздер басында - билер тұрғандығын ескерсек (ХVІІ-ХVІІІ басы), онда Қазақ хандығында әлеуметтік-саяси ұйымның екі формасы болғандығын көреміз. Осыған сәйкес ұлыстар мен жүздер бір-бірімен бір уақытта орын алған ба, жоқ әлде бұл формалардың бірі екіншісінің тарихи алдында орын алған ба деген сұрақ туындайды. Егер олай болса, онда көшпелі қазақ қоғамында республикалық құрылыстың рәсімделуі туралы сеніммен айтуға болады. Қазақ хандығының аймақтық шектелуі және Қасым, Есім және Тәуке ханның Жеті Жарғы заңдарымен саяси негізделуі, көшпенді тайпалар бірлестігі бола тұра, өз құрамына қалалық және отырықшылық-егіншілік мәдениеттің көне орталықтары бар аймақтарын енгізген. Қазақ хандығы қоршаған дала халқы үшін шаруашылық және мәдени өзіне тартудың белгілі аймақтарын құрды. Аталған факторлар жаңа жерге орналасу, шаруашылық жасау және тұрмыс жүргізудің ауылдық жүйесін қалыптастырды. Жаңа аймақтық-рулық байланыстар басқа реттеушілерді талап етті, бұл реттеушілер - билер, ұлттық аристократия, құра сүйек әлеуметтік тобының элитасы болды. Көпғасырлық халық құқығын түсіндіріп бере алатындықтары үшін құрметтелетін билер, далада номадтарға тән әлем құрылғысынсақтап қалуға мүмкіндік беретін. Дәл осы билер төңірегінде оларды шаруашылық және мәдени бірлестікке түрлендіретін генеалогиялық және иерархиялық өзара қатынастар бекітілетін ру аралық және аймақ ішілік байланыстар құрылымы қалыптаса бастады. Жоғарғы әскери-саяси басқарумен байланысты әкімшілік құрылымның генеалогиялық және иерархиялық қарым-қатынастар орнатылуына сәйкес терминмен белгілеу қажет болды. Мұндай термин ретінде басында билер тұрған жүз пайдаланылды. Әкімшілік-құрылымдық қайта құру бұл биліктің саяси түрін республикалық құрылыс етіп қайта құру және ұлыстық негіздерде сұлтандар сепаратизмінің көріністерін жою үшін әлеуметтік-саяси ұйымдастырудың екілік формасын рәсімдеу болып табылды. Бірақ ХVІІІ ғасыр оқиғалары сұлтандардың бұл әлеуметтік-саяси ұйымда өз орындарын тез табуына әкеліп соқтырды. ХVІІІ ғасырдан бастап сұлтандар үш жүздің толық билеушілері болмаса да, билеуші басшы топ болды. Бұл олардың саяси жекеленуіне әкелді.
3. Қазақ Хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын Алтын Орда ханы Бердібекпен байланыстырған жөн болар. Ол Жошы отбасынан тараған Батый ұрпақтарында тартыс тудырды. 1359 жылы Ұлық Ұлыстың (Алтын Орда) билеушісі Бердібек қайтыс болғаннан кейін, Жошы ұлы Батый әулетінен ұрпақ қалмады. Осының салдарынан Ұлық Ұлыстың тағы үшін ішкі тартыс басталды. Билік тағына күрес ішінде Орда Еженнің ұрпақтары да қатысты. Осы бағытты ұстанып Ұлық Ұлысты біріктіру ниетімен қозғалған Орыс ханның мақсатын Тоқтамыс қана жүзеге асырды. Ұлық Ұлыстағы аласапыран оқиғасын пайдаланған Рязань және Литов княздіктері шекара дауын шешпек болып, екеуі келісіп, Ұлық Ұлыстың территориясын бөліске салуға ұмтылады. Мәскеу - Литовтардың қарамағында қалса, Коломна, Владимир және Муром - Рязаньның қоластында қалады деп Рязань және Литов княздіктері серттеседі. Мақсаттарын жүзеге асыру үшін Ұлық Ұлыстың түменбасы Мамайды көмекке шақырады. Келіскен саяси жағдай, найзаның ұшымен ғана шешілетін соғыс әрекетін тудырды. Ол соғыс тарихта Куликово шайқасы атымен мәлім болды. Ал тарихта қалыптасқан ой-пікір, оны орыстар мен татарлар арасындағы соғыс деп баяндап, затындағы оқиғаны бұрмалап жіберді (көптеген себептермен кеңестік тарихнама Еуразия кеңістігіндегі түркі-монғол дәуіріндегі гегемониялық рөлін бұрмалады және ХХ ғасырдың басында пайда болған пантюркизм теориясына қарсы жан-жақты идеямен қаруланған күрес жүргізді). Шынында, бұл соғыс орыс пен орда арасындағы қайшылық емес еді. Деректер мен оқиғаны талдаудан өткізген көрнекті ғалым Л.Н. Гумилевтің сараптауы бойынша: Мәскеу - Алтын Орданың заңды мұрагерлері хандарына серттескен адалдығын бұзбады, Тоқтамыс бастаған легі ішінде орыс әскерлері, еділ және сібір татарлары болды. Мамайдың әскері поляктардан, қырымдықтардан және одақтасы Литва князі Ягайлодан тұрды. Куликово шайқасын - татарлар мен орыс арасындағы қанды шайқас болды деп санауға болмайды,- деген түйін келтіреді. Шындығында, Литов княздігі стратегиясын Ұлық Ұлысқа бағыттады, оны бөліске салып гегемониялық рөлін тартып алу еді. Куликово шайқасы - Дмитрий Донской бастаған Сібір және Еділ казактары мен Мамай басқарған Поляк және Литов әскерлері арасындағы шекара дауын шешудегі соғыс болып табылады. Бөліске салған коалиция арасындағы шайқастың орны болып Мәскеуді таңдап алады. Бұл шайқаста Мамай ұтылып, Тоқтамыс жеңеді. Ал құрметтің бәрін бұрмаланған тарих Ресейге тақты.
Алтын Орданы біріктірген Тоқтамыстың іс-әрекеті ұзаққа созылмады. Темірдің жасаған үш жорығы Жошы ұлысын (Алтын Орданы) түбегейлі шайқалтып жіберді. Қалалар қиратылды, керуен жолы бағытын өзгертті (оңтүстіктегі Темірдің иеліктері арқылы өтетін болды), экономикалық дағдарыс басталды. Осы соққыдан Алтын Орда айыға алмады, ХV ғасырдың бірінші жартысында жеке-жеке хандықтарға ыдырап бөлініп кетті. Алтын Орданың мұрагерлері ретінде - Қырым, Қазан, Астрахан және Өзбек хандықтары құралса, ал оның соңында - Ноғай Ордасы, Қазақ, Сібір, Хиуа хандықтары және Мәскеу (Орыс) мемлекеті құрылды.
Алтынордалық аумақта басталған күйзеліс пен сергелдең заманы екі түстік (два полюса) орталықтарын жаратты: солтүстік орталығы Мәскеу болса, оңтүстіктегі орталық Қырым Хандығы болды. Пайда болған екі түстіктің күш-қуатына байланысты магнит тәрізді өзге хандықтардың әулеттілерін қызметке шақырып отырды. Алтын Орданың өкілдеріне Мәскеу мемлекеті Кашира, Серпухов, Звенгород, Юрьев-Подольский қалаларын үлестірсе, Ноғай Ордасынан шыққандарға Романов, ал Қазақ, Сібір және Қырым хандықтарынан шыққандарға Мещерский, Касимов қалаларын сыйға тартты. Ал Мәскеу мемлекеті міндетті түрде олардан әскери қызметті өтеу талабын қойды. Орыс мемлекетінің құрылымында атақты түрік мигранттары (қоныс аударғандар) жоғары чин лауазымын алып отырды. Әскерімен келген сұлтандардың қосыны қазақ деп аталды. Аталған жаппай қозғалыс - осы кезеңге тән құбылыстың бірі еді.
Ұрым және тағы басқада әлемдік империялар сияқты түрік әлемі уақыт сынағынан өтcе де, оның соңғы шарықтауы - Жошы әулеті құрған Ұлық Ұлыс (Алтын Орда) болды. Мәдени өрісте этникалық тұтастанудың қалпын сақтай алмай, қоршап тұрған отырықшы империялардың қарсы шабуылынан торға түсіп, бой көтеру дәрменінен айырылып қалды. Айтылған себеп пен салдар бір елдің түрлі халықтарға айырылып бөлшектеніп кетуіне ықпал жасады. Осының нәтижесінде қазақтар, қырғыздар, өзбектер, татарлар, қырым татарлары, түрікмендер, қарақалпақтар, ал 1881 жылы қытайға қосылуға мәжбүр болған ұйғырлар мен т.б. түрік тектес халықтар пайда болса да, құндылықтарын толық сақтап қалған дәстүрлі түсініктер ыдырау өрісіне төтеп бере алды. Ортақ түріктік мұра дәстүрлері әрбір түркі тектес халықтың дүниетанымында осы күнге дейін бейнеленеді. Сол себепті, ХV-XVI ғғ. дейінгі қалыптасқан дәстүрлер Мұрасы, қандай да болмасын түрік халқына ортақ мәдениеті болып саналатыны содан.
Көшпелі өзбектер мемлекеті деп аталатын Әбілқайыр Хандығы Дешті Қыпшақтың даласында 1428-1468 жылдары үстемдік құрды. 1446 жылы Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы Түркістан аймағын өзіне қаратып, астанасын Батыс Сібірден Сығанақ қаласына көшіреді. 1449-1451ж.ж. Мәуреннахрда болған саяси дағдарысты пайдаланып, таққа таласқан Темір әулетінің бірі Әбу Саидты қолдап Самарқан тағына отырғызады. Дәл осындай болған Ноғай Ордасындағы оқиғаны да тиімді пайдаланады. Бірақ орнатылған саяси тұрақтылық ұзаққа бармады, ішкі өмірінде бөліну ағымдары туындай бастады. Жошы әулетінен тараған Махмуд және Ахмед сұлтандар оған қарсылық көрсетті. 1457 жылы Сығанақ қаласының түбінде Әбілқайыр хан қалмақтардан (Үз Темір тайшы) жеңіліс табады. Ал ол өз кезегінде Керей мен Жәнібек сұлтандардың бөлініп, Моғолстанда жеке хандық құруына қолайлы жағдайлар жасады. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін де, ұрпақтарының арасында тақ үшін талас пайда болып, мемлекетінің ыдырау процесін тездетті.
ХV ғ. 40-50 ж-да Моғолстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы Әбілқайыр хандығымен салыстырғанда нашарлау болды. Мұхаммед Хайдар Дулати Моғолстанның саяси өмірі туралы былай дейді: Есен Бұға хан өзінің әмірлеріне дұрыс қарамады...Әрбір моғол әмірі өз қалаулары бойынша күн кешті. Сыртқы саяси жағдайы да мәз болмады. Моғол-қалмақ қатынастары көп жағдайда соғыс пен өзара жорықтармен шектеліп отырды. Қалмақтардың тонаушылық сипаттағы жорықтары елді күйзеліске ұшыратты. Сондықтан да Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне Есен Бұға хан қарсылық білдірмейді, қайта олардың келгеніне қатты қуанады.
ХV ғ. ортасында Мәуреннахрға шығыстан Есен Бұға хан қауіп төндірсе, оңтүстік-батыстан Әзірбайжан мен Иранның солтүстігіндегі билеушісі Қара-Қоюнлу әулетінің ұрпағы Жахан шах та, Ақсақ Темір ұрпақтарынан Хорасан аймағын қайтарып алуды ойластырады. Бірақ Мәуреннахр билеушісі Әбу Саид бұл қатерден оңай құтылады. Себепкер болған Есен Бұға ханның туған ағасы Жүніс сұлтанның Хорасанда болуы еді. Міне, осы Жүніс сұлтанды Әбу Саид хан Есен Бұға ханға қарсы қолданады, ал өзі Хорасаннан Жахан шахты кетіруге барлық күшін жұмсайды. Жүніс сұлтанның Моғолстанға іргелес орнығуына байланысты енді қауіп Есен Бұға ханға төнеді. Енді оған ең басты қауіп қалмақтардан емес, әмірлердің бағынбаушылығынан емес, туған ағасы Жүніс сұлтаннан төнеді. Дәл мұндай жағдай Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне өте қолайлы болады. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуінен Есен Бұға хан да, екі сұлтан да ұтылмайды. Есен Бұға хан өзінің хандық билігін қайтыс болғанша дейін (1462 жыл) құрды, ал екі сұлтан болса жаңа мемлекеттің - Қазақ Хандығының негізін қалады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе және Моғолстан мемлекеті мен Әбу Саид мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастар Әбілқайыр хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, олардың даму барысы, бәрі ХV ғасырдың 50 жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына саяси алғы шарттар әзірлейді. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға көшіп келуін баяндайтын мәліметтер екі шығармада ғана бар: Біріншісі - Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди еңбегі; Екіншісі - Махмуд Ибн Уәлидің Бахр ал-асрар фи манасиб ал-ахйар еңбегі. Мұхаммед Хайдар Дулати мен Махмуд Ибн Уәли мәліметтерінде Әбу Саид ханның Есен Бұға ханға қарсы Жүніс сұлтанды қолдануы, не себепті Қазақ хандығының Моғолстанның батыс бөлігінде пайда болғандығы, алғашқы қазақ ханы кім болғандығы және қазақ атауы не үшін Керей мен Жәнібектің соңынан ерген адамдарға қолданғандығы туралы фактілер көп кездеседі.
Қазақ хандығы ХV ғасырдың ортасынан ХVІІІ ғасырдың басына дейін біртұтас мемлекет болып, Дешті Қыпшақ пен Мәуреннахрдағы қуатты елдің біріне айнала бастайды. Дәл осы дәуір Қазақ хандығының территориясы жағынан кеңею, халқының саны жағынан өсу, мемлекеттілік тұрғыдан нығаю кезеңі болды. Сонымен бірге, Қазақ хандығының нығаю процесінде ерекше рөл атқарған тарихи тұлғалардың - Бұрындық, Қасым хандардың, Әдік, Қамбар, Махмұт, Жиренше және басқада сұлтандардың іс-әрекеттері, олардың қосқан үлестері мейлінше зор болды. ХV ғ. соңғы - ХVІ ғасырдың алғашқы жылдары Дешті Қыпшақтың, Жетісудың және Мәуреннахрдың саяси картасына елеулі өзгерістер енеді. Мәуреннахрдағы Ақсақ Темір әулеттері билеген біртұтас мемлекет ХV ғасыр соңына таман үш тәуелсіз иелікке бөлініп, өзара соғыстар нәтижесінде ХVІ ғасырдың алғашқы жылы-ақ өмір сүруін тоқтатады. Сондай-ақ, Жетісу мен Шығыс Түркістандағы Моғол хандығы ХV ғасырдың 90-жылдары екіге бөлініп, ХVІ ғасырдың басында Моғол хандарының билігі Жетісуға жүрмейтін болды. Керісінше, осы кезең, Қазақ хандығы үшін сәтті жылдар болып, ол - кеңейіп, нығая түседі.
Керейден кейін ресми түрде қазақтың ханы Бұрындық болады. Жәнібек хан әулеттері Жәнібектің үлгісімен Бұрындыққа бағынды. Бұрындық хан билік еткен кезде қазақтардың саяси орталығы Сарайшық (Батыс Қазақстан) қаласы болады. Ал Жәнібектің ұлдарының ұлысы Мәуреннахрмен шекаралас территорияда болғандығын хабарлайтын мәлімет Исфаханидің Михман наме-й Бұхара еңбегінде бар. Деректер, біріншіден - қазақ қоғамында әкімшілік-территориялық ұйымының негізінде ұлыстық жүйе жатқандығын көрсетсе; екіншіден - билеушілер арасында жасырын қайшылықтың болғандығын байқатады, олар Бұрындық тобы және Жәнібек тобы. Шынайы келгенде Бұрындық қарсы топтың күшеюінен сескеніп, оларға қарсы іс-әрекеттер жүргізе бастайды. Бірақ та, Бұрындық ханның жоспары іске аспайды, ХVІ ғ. басындағы оқиғаларда екі топтың арасы бірте-бірте ашылып, нәтижесінде хандықтағы саяси билікке екінші топ өкілдері келеді.
Осы мәселені шешу үшін, Қазақ хандығының ХV ғасырдың соңындағы территориясының Сыр бойы есебінен кеңеюіне тоқталайық. Түркістан аймағы үшін болған 1490-1495 жылдардағы ұрыстардың негізгі ауыртпалығын Жәнібектің ұлдары - Жиренше, Қамбар, Махмұт, Қасым, Әдік сұлтандар көтереді. Бұл факт ХV ғасыр соңында Түркістан аймағы және оған іргелес Дешті Қыпшақтың далалық жерлері Жәнібек хан ұрпақтарының ұлысы болғандығын көрсетеді. Осыдан шығатын қорытынды мынадай дәйекке келеді: біріншіден - Бұрындық осы соғысқа Жәнібек ұрпақтарын тікелей қатыстыру арқылы қарсыластарын әлсірету еді; екіншіден - өзінің болашақ тағын сақтап қалу. Бірақ бәрі керісінше болып шықты. Соғыстың соңына таман Жәнібек хан ұлдарының әлсіремей, қайта күшейе түскендігі байқалады. Олардың ұлысы кеңейіп, нәтижесінде: шаруашылық, әскери, және саяси қуаты өседі. Бұрындық хан үшін бұл жағдайды өзгертудің бірден-бір жолы Шайбани ханмен келісімге келу еді, кешегі ата жауымен одақтасуға мәжбүр болады.
ХVІ ғасырдың басында оқиға күрт өзгереді. Шайбани хан Мәуреннахрда билікке келеді, Моғолстан толық күйрейді. Сондай-ақ, Шайбани ханның 1504-1511 жылдардағы Қазақ хандығына қарсы жасаған төрт жорығында Бұрындық хан дәрменсіздігін танытып, бірте-бірте саяси жолдан кете бастайды. Ал екінші топ сол кездегі ішкі-сыртқы өміріне белсене араласып, халық алдында үлкен беделге ие болады. Осы кезден бастап, Қазақ хандығында Жәнібек ханның ұлдары билікке келіп, Қазақ хандығы құлағанға дейін хандық құрады. Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбегінде Қасым ханның билікке келуі туралы: Оның қуатының өскендігі соншалық, Бұрындық ханды қуып жіберді. Бұрындық хан Самарқанға кетіп, сол жақта қайтыс болды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
* Мақсаты:Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын түсіндіру. Ерте және дамыған ортағасырлардағы этникалық үрдістердің мәнін ашу. Қазақ халқы қалыптасуының тарихи үрдісін көрсету. Жазба деректерде қазақ терминінің тұнғыш рет кездесуі. Оның әлеуметтік мәні. Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси және шаруашлық факторларының әсерін түсіндіру.
* Дәріс жоспары:
1. Қазақ халқының құралуының тарихи алғышарттары. Қазақ термині тарихи жазба деректерде.
2. Жүздік жүйенің құрылуы.
3. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақ хандығының күшеюі.
4. XVІІ-XVІІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси жағдайы.
5.Қазақ-жоңғар қатынасында шиеленістің күшеюі (XVII ғ. екінші жартысы).
6. Шаруашылығы, рухани мәдениеті.
* Тезистер:
1. Қазақ халқының шыққан тегі туралы мәселенің көптеген аспектілері ішінен лингвистикалық және антропологиялық тәсілдері айрықша орын алады. Себебі, Орталық Азия кеңістігінде айтылып отырған осы екі үрдістің екеуі де қатар түрде дамыды деуде негіз бар. Ежелгі уақытта мекендеушілердің етене негізі - қазіргілердің генетикалық тегі мен жігіне сәйкес келеді. Осыған сауал ретінде Л.Н. Гумилевтың пікірін келтірейік: Көшпелілер тарихты бізге ұқсамайтын...рудың шыққан тегінің шежіресі тәрізденіп...эталоны өлі ата-бабасы болған жолмен қабылдаған,-дейді. Осы дәйек шынайы түрде көрініс тауып отыр. Мәселен, арий мен сақ дәстүрлерін бүгінгі күні қазақтың салт-дәстүрлері мен ырымдарынан байқауға болады. Келесі бір жерінде Л.Н. Гумилев: этникалық атаудың екі мағынасы болады: этникалық топтың тікелей өз аты және белгілі бір мәдени немесе саяси кешенді құрайтын тайпалар тобының жинақталған аты,-деді. Рашид ад-дин мұны да атап өткен болатын: Әрқайсысының дербес аты болса да монғолдардың даңқын өздеріне телігісі келіп, өздерін моңғолдар деп атаған наймандар, жалайырлар, керейттер, тағы басқа тайпалар сияқты , көптеген рулар ұлылық пен қадір-қасиет іздеп, өздерін татарлар тегіне жатқызып, солардың атымен белгілі болған,-дейді. Сонда - Арий, Сақ, Үйсін, Қаңлы, Ғұн, Түрік, Монғол, Қазақ аттары дәуірдің саяси құбылыстарына байланысты болған жинақталған атау десек, шыққан тегі бір болған ырыздық жанталасы кезінде жалғыз халықтың басынан кешірген әрқилы оқиғалардың қорыту түзетулері дейміз. Осы сөздің жаны бар дегендей, жан ағарту бағытын ілгеріден бастайық.
Адамның жаратылысы жайлы бірнеше ілімнің бар екендігі баршаға мәлім, олар: космологиялық, діни, ғылыми және т.б. Әрқайсысына тоқталмай, діни ілімін талдап көрелік. Адам-ата мен Хауа-ана мың жасап, 400 үрім-бұтақ таратыпты. Көне кездегі топан судан аман қалған Үлкен көш - Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауында паналапты. Адамзаттың қайта туу дәуірін өрістетіп, тірі қалған Сам мен Шам ұрпағынан Ірфихшид, Халиғ, Ірғон, Асух, Ахур, Саурух, Ярух және Ибраһим тарайды. Адам-ата мен Хауа-ана тұрған баққа тағзым еткен Ибраһим пайғамбардан төрт ұл: Смағил кіндігі - арабтар, Хайдар кіндігі - еуропалықтар, Хамид кіндігі - ұлы моғолдар, Соломон кіндігі - еврейлер тарайды. Соломонның Меңсұлу қызымен шаңырақ көтерген Әннес Хамидұлы сахабадан үш қыз және бір ұл Мұңлығұл тарайды. Мұңлығұл атамыздың бес әйелінен тараған 92 баулы еліміз осы. Халқымыздың шежіресінен айтылатын бесенеден белгілі дейтін танымдылығы содан. Құнанбай Өскенбайұлы қажылық жолында жүргенде, кімсің сұрағына: Біз қазақпыз, кәззап атанған Әннес сахабаның нәсіліміз. Құдай жолы құлымыз, Мұхаммед үмбетіміз. Құлшылық парызымызды өтейік. Қағбаға тағзым етіп, бір Жаратушыға жүгінушіміз,-деп жауап беріпті. Сондағы қазіргі қазақ хандығы атанған 6000 жылдық тарихы бар хандықтар күйреп, қайта құрылған хандық жұрнағы.
Қазақ елінің тегін Алаш сөзі мен Шумер өркениетімен байланыстырған О. Сүлейменов лингвистикалық тәсілді қолдана отырып дәлелдеген еді, осы шеруді Қорқыт атаның толғауынан байқауға болады: Сыбай ұлы жалғызбын, Тауға біткен жалбызбын, Мені де баурай күнатып, Алты Алаштың Қорқытымын. Тарих әдебиетінде Алаш сөзі жайлы қозғалған мәселелер көп болса да, соның дәйектісі жылқы жануарын қолға үйрету мен көшпелі тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтерге байланысты. Олар қазақтар үшін қасиетті алаш ұғымынан көрініс табады. М.Ж. Көпеев қазақ халқының пайда болуын аты аңызға айналған қазақтардың алғашқы ұрпағы - Алаша ханмен байланыстырады. Ол: Алаша хан үш жүз жігіт пен он үш дана ақсақалды бастап, Ұлытау жазығында Қазақ мемлекетін кұрды. Жүздердің қолбасшылары Үйсін, Арғын және Алшын батырлар Алаша ханды ақ киізге салып, Ұлытау шыңына көтеріпті,- деп, шежіресін қорытады. Қазіргі уақытта алаш ұғымы елдік және ұлттық бірліктің негізі ретінде қолданылған ұран екені белгілі. Мифологиялық қанатты аттың бейнесі - алаша бастау алса, алаша аттан - төрткүл дүниені дүр сілкіндірген көшпеліліктің ұраны шығады.
Қорытынды сөз ретінде айтсақ, қазақ елінің шыққан тегін қазақ атауынан іздеген шолақтыққа жатады. Өзіндік мәдениет құрған көшпелі өркениеті тектік жағдайын халық, ұлт жүйесінде емес, ата-бабалық негізден іздейтін. Этногенетикалық үрдістің басы - алғашқы қауым дәуірінен басталады. Орталық Азия көлемінде болған этникалық үрдіс түрлі саяси қауымдастықтарды дамытты. Соның алғашқысы болған андронов мәдениеті номада негізін қалады. Олардың мұрагерлері болып скиф-сақ мәдени ошағы орын басады. Үйсін, Қаңлы, Сармат, Кушан, Ғұн дәуірлері бір әулет қоластына біріктірген, Ел жүйесіне сәйкес келетін ерте мемлекеттік бірлестіктер мен империялық басқару жүйесінің алғы шарттарын жаратты. Ұлы Даланың этникалық процестегі шешуші кезеңі бірінші мыңжылдықтың орта кезіне тура келеді. Жаңа саяси-әлеуметтік (империялық) қатынастың құрылуы - Түрік дәуірін, яғни толыққанды түріктік сана-сезімнің қалыптасуымен аяқталады. Сапалық жағынан өзгеріс енгізген монғол дәуірі көшпелі өркениет тарихын қанат серпінінен өткізеді, түрік елін соңғы рет біріктірген шыңғыздықтар әулеті аса маңызды факторларға жол ашады. Бірақ, сырттан келген саяси себеп пен іштегі тартыс түрік елінің бөлшектеніп, дараланған мемлекеттік құрылымдардың пайда болуына жағдай жасайды. Сөйтіп, осының салдарынан алаш арыстары қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, татар, қарақалпақ және т.б. атауларды қабылдайды.
Сөйтіп, халық болып қалыптасу үрдісін қорытып, айтылатын түйін мына мәндерге ие:
1. Қазақстанның ежелгі тұрғындары Еуразиялық аймақта мекен құрды. Антропологиялық сипаты еуропа нәсілдік дала түрі болды. Тарихи көзқараста әзірше тұрақталған лингвистикалық сипаты үндіеуропалық үйелменің ежелгі иран тармағына кіреді. Бірақ кейінгі зерттеулер әуел бастан тіл тармағы түркілік болды деген дәйектер көрініс тапты.
2. Ең көне өркениеттің тұрғындары кейініректегі антропологиялық жұрттың құрылуының басты өзегі болып қала берді. Жергілікті ұрпақтың антропологиялық негізі өткен кезеңмен генетикалық байланысы үзілмеді.
3. Тарихи даму мен жағрафиялық жағдайына байланысты біздің заманымыздың І мыңжылдығында Шығыс пен Батыс арасындағы көпірлік рөлі - қоныс аударулар орталығына айналдырады. Енді оның генофонына шығыстық сипат қосыла бастайды.
4. Қазіргі қазақтарға тән кейіп ХІV-ХV ғасырларда екі нәсілдің - тұрақты еуропаоидтық және кейін қосылған монғолоидтық нәсілдердің далалық түрі қалыптасты.
Кез-келген этникалық үрдістегі жағдай ортақ территория мен ортақ тілден бастау алады. Ал оның ұйтқысы - шаруашылық тәсілі. Осылардың нәтижесі мәдениеттің негіздерін қалайды және интеграциялану (шоғырлану) себептері өзіндік мәдениет дәрежесіне дейін көтеріледі. Жалпы ортақ мәдениеттен өзіндік этникалық сана-сезім туындайды. Ал этникалық сана-сезімнің нығаюы сол этностың әлеуметтік-территориялық ұйымын туғызады. Өз кезеңінде бұл ұйым этностың тұрақты тіршілігі мен біртұтастығын қамтамасыз етеді. Этникалық үрдіс желісінде этностың атауы қалыптасады. Этникалық атаулардың тікелей өз аты немесе әртүрлі себептерге байланысты жинақталған аты болады. Көшпелілердің этникалық тіршілігі мен билік қатынастары - ру-тайпа төңірегінде өтеді. Оған қажетті алуан-типті күрделі құрылымдық қатынастар қызметін бір-бірімен тығыз байланысқан (мәселен, әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, аймақтық, идеалдық және т.б.) жүйелер (ру, арыс, ұлыс, жүз - оны шағындалған жүйелер деп те айтуға болады, ең ірісі - ел) атқарады.
Қазақ атауының шығу тегі туралы мәселе ғылыми ортаны мазалағанына біраз уақыт болды. Бірақ әлі күнге дейін бұл мәселеге ғылымда дәл, тоқ етер жауап жоқ. Айтқандары талай пікір туғызды, айтыстар көтерді, әрқилы жарыққа шыққан жорамал-жорулар бірауызды шешімге келетін ой-түйіні тумай отыр. Алайда, ұлттың арғы тегі мен мән-мағынасын анықтауда маңызды құралы ретінде тілге көңіл бөлінуі тиіс. Себебі тіл арқылы әрбір халықтың тарихын түсінуге көмегі тиетін айғақтар баршылық.
Кейбір тарихшылар қазақ сөзін қазақ халқының ежелгі этникалық атауы десе, ендігілері оны мифиялық көріністерімен байланыстырады, келесілері қазақ терминінің құралуы екі сөздің қас және сақ ұғымдардың қосылуынан болды дейді, енді біреулері қазақ атауының қалыптасу негізіне әулеттік мағына береді, сонымен қатар, осы ұғымға исламдық мағына беретіндер де бар.
Қытай, араб, ұрым, орыс және т.б. елдердің жылнамаларынан қазақ сөзінің әртүрлі вариантта түсіндірілген сөздің бар болғанын білсек те, ол этникалық атауды білдірген-білдірмегені ғылымға әлі құпия болып отыр. Көне түркі тілінде жазылған құлпытастарда осы қаз түбірінен туындайтын сөздер кездеседі, олар мыналар: қазғану, қазғандұқ, қазғантұқын, қазғанмасар және қазғақ оғлұм. Осы сөздер қажырлы қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік істеу, табысқа қол жеткізу және мықты, берік, жойқын, алып мағыналарында кездеседі.
Сөйтіп, қазақ ұғымы әртүрлі мәндерге ие болды, олар:
1. Аңыздың пайымдауынша қазақ сөзі ақ-қаздың ұғымынан шықты дейді.
2. Қазақ сөзі түркі тілдеріне енгеннен бастап ХІІІ ғасырдың аяғына шейін еркін жүрген жалғыз басты ер жігіттің ерлік қасиетіне байланысты сөз рөлін атқарды. Соның ішінде бұл сүйікті сәбидің есімінің, жау жүрек қолбасшының, батырлардың, құрметті лауазымының да баламасы болған.
3. ХІІІ ғасырдың аяғынан бастап, бұл сөз хан, әмір, сұлтан жеңіл қаруланған атты жасағының атауы болады. Одан кейін Алтын Орданың ыдырауы қарсаңында хан әскерлерінің төменгі, жеңіл қаруланған бөлігінің атауына айналып, оның орнында құрылған ұлыстық хандықтардың нығаюына зор тірек болса керек.
4. ХV ғасырда қалыптасу үрдісі аяқталған қазақ мемлекеті мен қазақ халқының атауына ие болды.
5. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы крепостнойлық езгіден қашқан орыс-украин кедейлерінің құрған жеңіл атты жасақтарының атауына айналды.
Қазақтың шежірелері мен аңыздары қазақ, алаш, жүз деген атауларды бір-бірімен байланыстырып шертеді. Осы ұғымдар көшпелі өркениетке тән қарым-қатынастар түзеу үстінде пайда болды. Бұл арада айтайын дегенім, қоғамдық ұйымдасуын білдіретін ру, тайпа, жүз, тағы сол сияқты әр түрлі деңгейлер иерархиялық жүйе құрамындағы саяси құрылым, оның көрінісі болып билік қатынастары туысқандық, ағайындық жүйелермен бекітіледі. Сол себепті бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы деген ұстаным әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, экономикалық, экологиялық, тағы сол сияқты күрделі жүйелердің туыстық қатынастармен өзара үйлесуін білдіріп, жалпы тұтастықтың ұйтқысы ретінде билік қызметін атқарды. Сондықтан қазақ, алаш, жүз сөздерінің мән-мағынасы бір-бірімен тығыз байланыста.
2. Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ қоғамы өзара тығыз және мағыналы байланыста болған әулеттік топтар мен қоғамдық топтардың иерархиялық ұйымдастырылған әлеуметтік құрылымы түрінде қалыптасқан. Атап айтқанда, олардың бірі - экономикалық емес, саяси және құқықтық белгілері бойынша көбірек ажыратылатын - ақ сүйек және қара сүйек - екі негізгі әлеуметтік топтарға бөлінуі. Ру-тайпалық иерархия (стратификация) қоғамдық құрылыстың негізін салушы принципі болып табылады. Осыған сәйкес әр жеке қара сүйек өкілінің қоғамдық жағдайы оның руы мен тайпасының артықшылық дәрежесімен анықталған. Үш жүздің - Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің орын алуы - қазақтар бірлестігін өте қатаң тәртіптелуіне әкелді. Барлық рәсім мен салтанаттарда үлкендік тәртібі қатаң сақталған.
Адам тек ру бөлігі ретінде ғана мағынасы болған және тек ру заңды бірлік болып табылған. Қара сүйек әлеуметтік тобынан тек билер - рулар мен тайпалар басшылары ғана ерекше саяси құқықтарға ие болған. Билер ықпалы олар басқаратын рулардың күшімен, сонымен қатар, шығу тегінің көнелігімен және үлкендігімен анықталған. Өздері билік ететін рулар шегінде билерге сот, әкімшілік және әскери билік тиесілі болған. Билер, сұлтандармен қатар жалпы мемлекеттік мәселелер шешілетін жыл сайын өткізілетін құрылтайларға қатысқан. Ең беделді ру басшылары хан жанындағы билер кеңесіне кірген. Билер, Шыңғысшыларға қарама-қарсы қара сүйектер әлеуметтік тобының элитасын құраған. Кей жағдайда хан билігі дала аристократиясының өкілдеріне (билерге), жеке әрі ең беделдісіне, сондай-ақ, барлығына бірге тәуелді болған.
Тарихи-этнографиялық материал жетіспеушілігі билік жүргізу жүйесінің болмысы немесе қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ұйымдастырылу формалары туралы тақырыптарды толық көлемде баяндау мүмкіндігін бермейді. Егер ХV-ХVІ ғасырларда басында сұлтандар тұрған ұлыстық жүйе орын алғандығын, ал жүздер басында - билер тұрғандығын ескерсек (ХVІІ-ХVІІІ басы), онда Қазақ хандығында әлеуметтік-саяси ұйымның екі формасы болғандығын көреміз. Осыған сәйкес ұлыстар мен жүздер бір-бірімен бір уақытта орын алған ба, жоқ әлде бұл формалардың бірі екіншісінің тарихи алдында орын алған ба деген сұрақ туындайды. Егер олай болса, онда көшпелі қазақ қоғамында республикалық құрылыстың рәсімделуі туралы сеніммен айтуға болады. Қазақ хандығының аймақтық шектелуі және Қасым, Есім және Тәуке ханның Жеті Жарғы заңдарымен саяси негізделуі, көшпенді тайпалар бірлестігі бола тұра, өз құрамына қалалық және отырықшылық-егіншілік мәдениеттің көне орталықтары бар аймақтарын енгізген. Қазақ хандығы қоршаған дала халқы үшін шаруашылық және мәдени өзіне тартудың белгілі аймақтарын құрды. Аталған факторлар жаңа жерге орналасу, шаруашылық жасау және тұрмыс жүргізудің ауылдық жүйесін қалыптастырды. Жаңа аймақтық-рулық байланыстар басқа реттеушілерді талап етті, бұл реттеушілер - билер, ұлттық аристократия, құра сүйек әлеуметтік тобының элитасы болды. Көпғасырлық халық құқығын түсіндіріп бере алатындықтары үшін құрметтелетін билер, далада номадтарға тән әлем құрылғысынсақтап қалуға мүмкіндік беретін. Дәл осы билер төңірегінде оларды шаруашылық және мәдени бірлестікке түрлендіретін генеалогиялық және иерархиялық өзара қатынастар бекітілетін ру аралық және аймақ ішілік байланыстар құрылымы қалыптаса бастады. Жоғарғы әскери-саяси басқарумен байланысты әкімшілік құрылымның генеалогиялық және иерархиялық қарым-қатынастар орнатылуына сәйкес терминмен белгілеу қажет болды. Мұндай термин ретінде басында билер тұрған жүз пайдаланылды. Әкімшілік-құрылымдық қайта құру бұл биліктің саяси түрін республикалық құрылыс етіп қайта құру және ұлыстық негіздерде сұлтандар сепаратизмінің көріністерін жою үшін әлеуметтік-саяси ұйымдастырудың екілік формасын рәсімдеу болып табылды. Бірақ ХVІІІ ғасыр оқиғалары сұлтандардың бұл әлеуметтік-саяси ұйымда өз орындарын тез табуына әкеліп соқтырды. ХVІІІ ғасырдан бастап сұлтандар үш жүздің толық билеушілері болмаса да, билеуші басшы топ болды. Бұл олардың саяси жекеленуіне әкелді.
3. Қазақ Хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын Алтын Орда ханы Бердібекпен байланыстырған жөн болар. Ол Жошы отбасынан тараған Батый ұрпақтарында тартыс тудырды. 1359 жылы Ұлық Ұлыстың (Алтын Орда) билеушісі Бердібек қайтыс болғаннан кейін, Жошы ұлы Батый әулетінен ұрпақ қалмады. Осының салдарынан Ұлық Ұлыстың тағы үшін ішкі тартыс басталды. Билік тағына күрес ішінде Орда Еженнің ұрпақтары да қатысты. Осы бағытты ұстанып Ұлық Ұлысты біріктіру ниетімен қозғалған Орыс ханның мақсатын Тоқтамыс қана жүзеге асырды. Ұлық Ұлыстағы аласапыран оқиғасын пайдаланған Рязань және Литов княздіктері шекара дауын шешпек болып, екеуі келісіп, Ұлық Ұлыстың территориясын бөліске салуға ұмтылады. Мәскеу - Литовтардың қарамағында қалса, Коломна, Владимир және Муром - Рязаньның қоластында қалады деп Рязань және Литов княздіктері серттеседі. Мақсаттарын жүзеге асыру үшін Ұлық Ұлыстың түменбасы Мамайды көмекке шақырады. Келіскен саяси жағдай, найзаның ұшымен ғана шешілетін соғыс әрекетін тудырды. Ол соғыс тарихта Куликово шайқасы атымен мәлім болды. Ал тарихта қалыптасқан ой-пікір, оны орыстар мен татарлар арасындағы соғыс деп баяндап, затындағы оқиғаны бұрмалап жіберді (көптеген себептермен кеңестік тарихнама Еуразия кеңістігіндегі түркі-монғол дәуіріндегі гегемониялық рөлін бұрмалады және ХХ ғасырдың басында пайда болған пантюркизм теориясына қарсы жан-жақты идеямен қаруланған күрес жүргізді). Шынында, бұл соғыс орыс пен орда арасындағы қайшылық емес еді. Деректер мен оқиғаны талдаудан өткізген көрнекті ғалым Л.Н. Гумилевтің сараптауы бойынша: Мәскеу - Алтын Орданың заңды мұрагерлері хандарына серттескен адалдығын бұзбады, Тоқтамыс бастаған легі ішінде орыс әскерлері, еділ және сібір татарлары болды. Мамайдың әскері поляктардан, қырымдықтардан және одақтасы Литва князі Ягайлодан тұрды. Куликово шайқасын - татарлар мен орыс арасындағы қанды шайқас болды деп санауға болмайды,- деген түйін келтіреді. Шындығында, Литов княздігі стратегиясын Ұлық Ұлысқа бағыттады, оны бөліске салып гегемониялық рөлін тартып алу еді. Куликово шайқасы - Дмитрий Донской бастаған Сібір және Еділ казактары мен Мамай басқарған Поляк және Литов әскерлері арасындағы шекара дауын шешудегі соғыс болып табылады. Бөліске салған коалиция арасындағы шайқастың орны болып Мәскеуді таңдап алады. Бұл шайқаста Мамай ұтылып, Тоқтамыс жеңеді. Ал құрметтің бәрін бұрмаланған тарих Ресейге тақты.
Алтын Орданы біріктірген Тоқтамыстың іс-әрекеті ұзаққа созылмады. Темірдің жасаған үш жорығы Жошы ұлысын (Алтын Орданы) түбегейлі шайқалтып жіберді. Қалалар қиратылды, керуен жолы бағытын өзгертті (оңтүстіктегі Темірдің иеліктері арқылы өтетін болды), экономикалық дағдарыс басталды. Осы соққыдан Алтын Орда айыға алмады, ХV ғасырдың бірінші жартысында жеке-жеке хандықтарға ыдырап бөлініп кетті. Алтын Орданың мұрагерлері ретінде - Қырым, Қазан, Астрахан және Өзбек хандықтары құралса, ал оның соңында - Ноғай Ордасы, Қазақ, Сібір, Хиуа хандықтары және Мәскеу (Орыс) мемлекеті құрылды.
Алтынордалық аумақта басталған күйзеліс пен сергелдең заманы екі түстік (два полюса) орталықтарын жаратты: солтүстік орталығы Мәскеу болса, оңтүстіктегі орталық Қырым Хандығы болды. Пайда болған екі түстіктің күш-қуатына байланысты магнит тәрізді өзге хандықтардың әулеттілерін қызметке шақырып отырды. Алтын Орданың өкілдеріне Мәскеу мемлекеті Кашира, Серпухов, Звенгород, Юрьев-Подольский қалаларын үлестірсе, Ноғай Ордасынан шыққандарға Романов, ал Қазақ, Сібір және Қырым хандықтарынан шыққандарға Мещерский, Касимов қалаларын сыйға тартты. Ал Мәскеу мемлекеті міндетті түрде олардан әскери қызметті өтеу талабын қойды. Орыс мемлекетінің құрылымында атақты түрік мигранттары (қоныс аударғандар) жоғары чин лауазымын алып отырды. Әскерімен келген сұлтандардың қосыны қазақ деп аталды. Аталған жаппай қозғалыс - осы кезеңге тән құбылыстың бірі еді.
Ұрым және тағы басқада әлемдік империялар сияқты түрік әлемі уақыт сынағынан өтcе де, оның соңғы шарықтауы - Жошы әулеті құрған Ұлық Ұлыс (Алтын Орда) болды. Мәдени өрісте этникалық тұтастанудың қалпын сақтай алмай, қоршап тұрған отырықшы империялардың қарсы шабуылынан торға түсіп, бой көтеру дәрменінен айырылып қалды. Айтылған себеп пен салдар бір елдің түрлі халықтарға айырылып бөлшектеніп кетуіне ықпал жасады. Осының нәтижесінде қазақтар, қырғыздар, өзбектер, татарлар, қырым татарлары, түрікмендер, қарақалпақтар, ал 1881 жылы қытайға қосылуға мәжбүр болған ұйғырлар мен т.б. түрік тектес халықтар пайда болса да, құндылықтарын толық сақтап қалған дәстүрлі түсініктер ыдырау өрісіне төтеп бере алды. Ортақ түріктік мұра дәстүрлері әрбір түркі тектес халықтың дүниетанымында осы күнге дейін бейнеленеді. Сол себепті, ХV-XVI ғғ. дейінгі қалыптасқан дәстүрлер Мұрасы, қандай да болмасын түрік халқына ортақ мәдениеті болып саналатыны содан.
Көшпелі өзбектер мемлекеті деп аталатын Әбілқайыр Хандығы Дешті Қыпшақтың даласында 1428-1468 жылдары үстемдік құрды. 1446 жылы Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы Түркістан аймағын өзіне қаратып, астанасын Батыс Сібірден Сығанақ қаласына көшіреді. 1449-1451ж.ж. Мәуреннахрда болған саяси дағдарысты пайдаланып, таққа таласқан Темір әулетінің бірі Әбу Саидты қолдап Самарқан тағына отырғызады. Дәл осындай болған Ноғай Ордасындағы оқиғаны да тиімді пайдаланады. Бірақ орнатылған саяси тұрақтылық ұзаққа бармады, ішкі өмірінде бөліну ағымдары туындай бастады. Жошы әулетінен тараған Махмуд және Ахмед сұлтандар оған қарсылық көрсетті. 1457 жылы Сығанақ қаласының түбінде Әбілқайыр хан қалмақтардан (Үз Темір тайшы) жеңіліс табады. Ал ол өз кезегінде Керей мен Жәнібек сұлтандардың бөлініп, Моғолстанда жеке хандық құруына қолайлы жағдайлар жасады. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін де, ұрпақтарының арасында тақ үшін талас пайда болып, мемлекетінің ыдырау процесін тездетті.
ХV ғ. 40-50 ж-да Моғолстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы Әбілқайыр хандығымен салыстырғанда нашарлау болды. Мұхаммед Хайдар Дулати Моғолстанның саяси өмірі туралы былай дейді: Есен Бұға хан өзінің әмірлеріне дұрыс қарамады...Әрбір моғол әмірі өз қалаулары бойынша күн кешті. Сыртқы саяси жағдайы да мәз болмады. Моғол-қалмақ қатынастары көп жағдайда соғыс пен өзара жорықтармен шектеліп отырды. Қалмақтардың тонаушылық сипаттағы жорықтары елді күйзеліске ұшыратты. Сондықтан да Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне Есен Бұға хан қарсылық білдірмейді, қайта олардың келгеніне қатты қуанады.
ХV ғ. ортасында Мәуреннахрға шығыстан Есен Бұға хан қауіп төндірсе, оңтүстік-батыстан Әзірбайжан мен Иранның солтүстігіндегі билеушісі Қара-Қоюнлу әулетінің ұрпағы Жахан шах та, Ақсақ Темір ұрпақтарынан Хорасан аймағын қайтарып алуды ойластырады. Бірақ Мәуреннахр билеушісі Әбу Саид бұл қатерден оңай құтылады. Себепкер болған Есен Бұға ханның туған ағасы Жүніс сұлтанның Хорасанда болуы еді. Міне, осы Жүніс сұлтанды Әбу Саид хан Есен Бұға ханға қарсы қолданады, ал өзі Хорасаннан Жахан шахты кетіруге барлық күшін жұмсайды. Жүніс сұлтанның Моғолстанға іргелес орнығуына байланысты енді қауіп Есен Бұға ханға төнеді. Енді оған ең басты қауіп қалмақтардан емес, әмірлердің бағынбаушылығынан емес, туған ағасы Жүніс сұлтаннан төнеді. Дәл мұндай жағдай Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне өте қолайлы болады. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуінен Есен Бұға хан да, екі сұлтан да ұтылмайды. Есен Бұға хан өзінің хандық билігін қайтыс болғанша дейін (1462 жыл) құрды, ал екі сұлтан болса жаңа мемлекеттің - Қазақ Хандығының негізін қалады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе және Моғолстан мемлекеті мен Әбу Саид мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастар Әбілқайыр хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, олардың даму барысы, бәрі ХV ғасырдың 50 жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына саяси алғы шарттар әзірлейді. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға көшіп келуін баяндайтын мәліметтер екі шығармада ғана бар: Біріншісі - Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди еңбегі; Екіншісі - Махмуд Ибн Уәлидің Бахр ал-асрар фи манасиб ал-ахйар еңбегі. Мұхаммед Хайдар Дулати мен Махмуд Ибн Уәли мәліметтерінде Әбу Саид ханның Есен Бұға ханға қарсы Жүніс сұлтанды қолдануы, не себепті Қазақ хандығының Моғолстанның батыс бөлігінде пайда болғандығы, алғашқы қазақ ханы кім болғандығы және қазақ атауы не үшін Керей мен Жәнібектің соңынан ерген адамдарға қолданғандығы туралы фактілер көп кездеседі.
Қазақ хандығы ХV ғасырдың ортасынан ХVІІІ ғасырдың басына дейін біртұтас мемлекет болып, Дешті Қыпшақ пен Мәуреннахрдағы қуатты елдің біріне айнала бастайды. Дәл осы дәуір Қазақ хандығының территориясы жағынан кеңею, халқының саны жағынан өсу, мемлекеттілік тұрғыдан нығаю кезеңі болды. Сонымен бірге, Қазақ хандығының нығаю процесінде ерекше рөл атқарған тарихи тұлғалардың - Бұрындық, Қасым хандардың, Әдік, Қамбар, Махмұт, Жиренше және басқада сұлтандардың іс-әрекеттері, олардың қосқан үлестері мейлінше зор болды. ХV ғ. соңғы - ХVІ ғасырдың алғашқы жылдары Дешті Қыпшақтың, Жетісудың және Мәуреннахрдың саяси картасына елеулі өзгерістер енеді. Мәуреннахрдағы Ақсақ Темір әулеттері билеген біртұтас мемлекет ХV ғасыр соңына таман үш тәуелсіз иелікке бөлініп, өзара соғыстар нәтижесінде ХVІ ғасырдың алғашқы жылы-ақ өмір сүруін тоқтатады. Сондай-ақ, Жетісу мен Шығыс Түркістандағы Моғол хандығы ХV ғасырдың 90-жылдары екіге бөлініп, ХVІ ғасырдың басында Моғол хандарының билігі Жетісуға жүрмейтін болды. Керісінше, осы кезең, Қазақ хандығы үшін сәтті жылдар болып, ол - кеңейіп, нығая түседі.
Керейден кейін ресми түрде қазақтың ханы Бұрындық болады. Жәнібек хан әулеттері Жәнібектің үлгісімен Бұрындыққа бағынды. Бұрындық хан билік еткен кезде қазақтардың саяси орталығы Сарайшық (Батыс Қазақстан) қаласы болады. Ал Жәнібектің ұлдарының ұлысы Мәуреннахрмен шекаралас территорияда болғандығын хабарлайтын мәлімет Исфаханидің Михман наме-й Бұхара еңбегінде бар. Деректер, біріншіден - қазақ қоғамында әкімшілік-территориялық ұйымының негізінде ұлыстық жүйе жатқандығын көрсетсе; екіншіден - билеушілер арасында жасырын қайшылықтың болғандығын байқатады, олар Бұрындық тобы және Жәнібек тобы. Шынайы келгенде Бұрындық қарсы топтың күшеюінен сескеніп, оларға қарсы іс-әрекеттер жүргізе бастайды. Бірақ та, Бұрындық ханның жоспары іске аспайды, ХVІ ғ. басындағы оқиғаларда екі топтың арасы бірте-бірте ашылып, нәтижесінде хандықтағы саяси билікке екінші топ өкілдері келеді.
Осы мәселені шешу үшін, Қазақ хандығының ХV ғасырдың соңындағы территориясының Сыр бойы есебінен кеңеюіне тоқталайық. Түркістан аймағы үшін болған 1490-1495 жылдардағы ұрыстардың негізгі ауыртпалығын Жәнібектің ұлдары - Жиренше, Қамбар, Махмұт, Қасым, Әдік сұлтандар көтереді. Бұл факт ХV ғасыр соңында Түркістан аймағы және оған іргелес Дешті Қыпшақтың далалық жерлері Жәнібек хан ұрпақтарының ұлысы болғандығын көрсетеді. Осыдан шығатын қорытынды мынадай дәйекке келеді: біріншіден - Бұрындық осы соғысқа Жәнібек ұрпақтарын тікелей қатыстыру арқылы қарсыластарын әлсірету еді; екіншіден - өзінің болашақ тағын сақтап қалу. Бірақ бәрі керісінше болып шықты. Соғыстың соңына таман Жәнібек хан ұлдарының әлсіремей, қайта күшейе түскендігі байқалады. Олардың ұлысы кеңейіп, нәтижесінде: шаруашылық, әскери, және саяси қуаты өседі. Бұрындық хан үшін бұл жағдайды өзгертудің бірден-бір жолы Шайбани ханмен келісімге келу еді, кешегі ата жауымен одақтасуға мәжбүр болады.
ХVІ ғасырдың басында оқиға күрт өзгереді. Шайбани хан Мәуреннахрда билікке келеді, Моғолстан толық күйрейді. Сондай-ақ, Шайбани ханның 1504-1511 жылдардағы Қазақ хандығына қарсы жасаған төрт жорығында Бұрындық хан дәрменсіздігін танытып, бірте-бірте саяси жолдан кете бастайды. Ал екінші топ сол кездегі ішкі-сыртқы өміріне белсене араласып, халық алдында үлкен беделге ие болады. Осы кезден бастап, Қазақ хандығында Жәнібек ханның ұлдары билікке келіп, Қазақ хандығы құлағанға дейін хандық құрады. Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбегінде Қасым ханның билікке келуі туралы: Оның қуатының өскендігі соншалық, Бұрындық ханды қуып жіберді. Бұрындық хан Самарқанға кетіп, сол жақта қайтыс болды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz