Шыңғыс хан (түр. Чингиз Хон; моңғ. Тэмүүжин)

Жоспар
Кіріспе

1. Мемлекет құруы
2. Ішкі саясаты
3. Ұлыстарға бөлуі
4. Шыңғыс ханның алты ауыз сөзі

Белгілі шығыстанушы, ұлты бурят Харадаванның “Чингисхан как полководец и его деятельность” атты еңбегінде этнос — моңғол хасағтың (қазақ) сол заманда “мәңгі ел”, ал, қазіргі Моңғол Республикасының жерін жайлап отырған этностың таңғұт деп аталғандығы туралы дерек келтіріледі. Шындығына келсек, хасағ термині — қазақ халқының көне атауы. Біздің Қазақстан Ғылым академиясының қорында Нацагдорж және басқа да моңғол шығыстанушыларының еңбектері бар. Моңғол ғалымдары Шыңғысханды, негізінен, Буддизмге қатыстылығы жағынан көрсетеді. Бір қызығы, қазіргі Байкал (Байғыл) көлі сағасында орналасқан Укта облысы, Онон өзені жағалауындағы жер, су, т.б. қатысты топономикалық атаулар әлі күнге ежелгі хасағ (қазақ) тілінде аталады. Оған Приарғұн ауданында орналасқан Досатой село, Уркен-куй, Калан-гуй, Қызылтас, Боржығантай, Қарақ-сары, т.б. атауларды мысалға келтіруге болады. Журналист Қайрат Дүйсеннің: — Қоңырат, Найман, Керей, Жалайыр, Үйсін тайпалары Шыңғысхан әскерінің құрамында болды ма?— деген сұрағына ғалым З.Қинаятұлы: — Жалайыр, Қоңырат, Керейлер болды, ал, Найман мен Үйсіндер болған жоқ, — деп жауап береді. Сөйте отырып, жоғарыдағы бір сөзінде ғалым Жошы ханның әйгілі төрт нояны болды, олар — Байху, Мөнкету, Кете және Бұқа еді дейді. Негізінде Кете мен Бұқаның (олардың шын аттары Кет-Бұқа, Бай-Бұқа) екеуі де найман тайпасынан. Ал, Байху — негізінде Майқы би — үйсін. Осылайша, ғалым өз айтқанына өзі қарсы шығады. Жошы хан қаза тапқанда, Шыңғысханға ұлының өлімін домбыра әуенімен тұспалдап жеткізетін дәл осы Кет-Бұқа-тын. Аңыз бойынша, сұңғыла Шыңғысхан оны жақсы түсініп, домбыраның шанағы ішіне балқытылған қорғасын құйғызады. Сосын Кет-Бұқаны Мысыр елін жаулап алуға жіберіп, ол сол жақта Бейбарыс сұлтанның қалың жасақтарының қолынан мерт болады. Ал, Шыңғысхан қайтыс болғанда, оның денесін ақ арулап жерге берген басқа емес, тап осы қазақ тайпалары болатын. Қытай мен таңғұт моңғолдардың қазақтың кешеут тайпасының атын атауға тілдері келмейтіндіктен, оны тойчеут (тайшеут) деп атайды. Тарихи деректерде кешеут атауы тойчеут деп жазылады (мәселен, ҚХР-да). Тимужиннің әкесі Есугей қайтыс болғанда, тойчеуттер оларды тастап, басқа жаққа қоныс аударады. Есугейдің бәйбішесі атқа қонып, тойчеуттерді күшпен кері қайтарады. Тағы да журналдың осы 23-і бетінде Қайраттың: — Сонда Шыңғысханның өзі кім?— деген сұрағына З.Қинаятұлы: “Моңғол”, ал: — Қай моңғол? — дегенге, — Қият, Боржығын тайпасынан,— деп жауап береді. Ғалым қытайлар түсірген “Шыңғыс хан” фильмі сценарийінің қазақша аудармасына кеңесші болған екен. Сол фильмде қытайлар Шыңғыс ханның руын меркіт деп көрсеткен. Бұл, сөз жоқ, тарихты бұрмалау.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Шыңғыс хан (түр. Чингиз Хон; моңғ. Тэмүүжин) -- Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есүхей батырдың отбасында туған. [1]
Мемлекет құруы
Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183 -- 1204 жж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын -- Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы Таян ханға дейін -- талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды.
Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен Барыс жылы (1206) барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, Шыңғыс хан (түркі тілдеріндегі теңіз деген сөзден шыққан деп есептеледі) лауазымын алды.ШЫНҒЫС ХАН Есугейден кейінгі хан сайланады.Шынғысханның атын моңғолдарды қорғасын деп Шыңғысхан атаған.
Ішкі саясаты
Ішкі саясатта Шыңғыс хан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш салды, түркі-моңғол тайпаларын мыңдық деп аталатын әскери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді.
Ұлы хан жазбаша іс жүргізуді ұйымдастырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (Ұлы жасақ) ережелерін бекітті.
Мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін 10 мың адамдық жеке гвардия (кэшиг) құрды.
Әскери құрылысы
Әскерде өте қатаң тәртіп орнатты: сәл кіналы немесе қорқақтық көрсеткен әскери адамдар өлім жазасына кесілді. Шыңғыс хан әскери стратегия мен тактикада мұқият барлау, жауды жекелеп талқандау, тұтқиылдан шабуыл жасау, дұшпанды алдау үшін арнаулы отрядтардан тосқауыл қою, қыруар атты әскермен маневр жасау, т.б. әдістерді қолданды.
Жерді жаулап алу
1207-11 жж. Шыңғыс хан Сібірмен Шығыс Түркістан ды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды,ұйғырларды) бағындырды.
1211 ж. Цзинь мемлекетіне жорық жасады. 1215 ж. Бейжінді алды. 1217 ж. Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж. Корея патшалығы Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті. Моңғол әскерлерінің Солтүстік Қытай мен Корея патшалығына жорықтарын ірі қолбасшы, әмір Мұқылы Гауин Жалаири басқарды.
Қытайға қарсы шабуылдан кейін Шыңғыс хан әскерлерінің бір тобы 1218-19 жж. Жетісуды, 1219-21 ж. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алды.
Ұлыстарға бөлуі
Басып алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға бөлді де, ұлдарына үлестіріп берді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен Арал төңірегіне дейінгі жерлер, Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауераннахр, Жетісу, Қашқария, Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді. Төле әкесінің ұлысы Моңғолияны мұраға алды.
Қайтыс болуы
Шыңғыс хан Танғұттарға кезекті шабуылы кезінде қаза тапты. Соғысты Шыңғыс ханның мирасқорлары, Шыңғыс әулетінің хандары азды-көпті үзілістермен үсті-үстіне жүргізе берді.
1155-1227 жылдар аралығында өмір сүріп, артына өшпес із қалдырған Шыңғысхан өмірі жайлы талас-тартыс соңғы кездері үдей түспесе, байырқалар емес. (Кезінде жарты әлемді тітіреткен ұлы жиһангер Шыңғысхан (Тимужин) 1155 жылы дүниеге келіп, 1227 жылы 27 тамыз күні қайтыс болған). Осы тақырыпқа "Жұлдыздар отбасы" журналының 2010 жылғы шілде айындағы №2 санында тарих ғылымының докторы Зардыхан Қинаятұлы да өз пікірін білдірген екен. Ғалым: "Шыңғысханның моңғол екендігіне еш күмән жоқ", -- деп, сөзін келте қайырады.

Мен ғалымның бұл пікірімен келіспеймін. Сонда ол кісінің айтып отырғаны қай моңғол: Таңғұт моңғол ма, болмаса Хасағ (қазақ) моңғол ма? Соңғы атау көне түркі транскрипциясы бойынша қазақ деп оқылады. Шыңғысхан Батысқа жорыққа аттанғанда, онымен халқы да бірге кеткен еді. Бос қалған жерге Ордос пен Алашань атты екі аймақты мекендейтін халық келіп орналасып, қазіргі Моңғол халық республикасының (МХР) іргесі қаланды. Белгілі шығыстанушы орыс ғалымы Николай Сычевтің "Книга династий" атты еңбегінде бұл тарихи деректер айқын көрсетілген. Н.Сычев: "Этот этнос "Тангут" при столкновений с войсками Хансу отступило и бежало сол стороны Тибета к границе кочевым тюркской империй и запросило помощи у Найманского хана. Помощь им, конечно, отказали, но разрешили кочевать на двух аймаках -- Ордос и Алашань. Этнос Тангуты малый в кочевстве кибиток", -- деп жазады. Тарихтан Шыңғысханның осы өңірді басқаруға өзінің ұлы Үгедейді жібергені белгілі. Жужандар мен Таңғұттар алғашында Үгедейге бағынбады. Сол себепті Үгедей оларды аяусыз қырып, әлгі тайпалардың қолбасшыларын дарға астырды. Сосын Таңғұттарға -- моңғол, Жужандарға -- манжур деген ат берді. Зардыхан ғалым, неге екені белгісіз, тарихи фактіні аттап өтіп, нақ осы шындықты жасырады.
Тағы да тарих дерегіне жүгінсек, Тимужин өз өмірінде екі рет хан сайланған. 1182 жылы ол Хасағ моңғол (қазақ) ұлысының ханы болса, бұл оқиға Байкал (Байғыл) көлі мен Онон өзені жағалауында өткен еді. Екінші рет 1206 жылы өткен Ұлы Құрылтай жиыны барысында Ұлығ моңғол мемлекетінің қағаны -- "Шығыс ханы" болып сайланды, бірақ, артынан Шыңғысхан деп аталып кетті. Түркі атауы Ұлы Түркі қағанаты кезінен бері белгілі болса, түркілер көшпелі этносқа хасағ деген атау берді: яғни хасағ (қазақ) атауы түркі атауынан кейін пайда болса, моңғол атауы өмірге хасағтан кейін келді. Кейбір ғалымдар моңғол сөзінің мағынасы "мәңгі ел" дегенді білдіреді деген тұжырым жасайды. Бірақ, кейінгі тарихшылар мұны алдымен "мың қол", бара-бара "моңғол " деп бұрмалап жіберген. Орыстың атақты шығыстанушысы, академик Бернштам "моңғол" деген терминді "мың қол" деп атады. Сол-ақ екен, орыс тарихшыларының бәрі бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай осы терминді іліп алып кетті де, "мәңгі ел" атауы "мың қол" болып шыға келді. Орыстардан басқа еврей, қазақ, т.б. елдердің тарихшылары да "мың қол" деген терминге ден қойған.
Белгілі шығыстанушы, ұлты бурят Харадаванның "Чингисхан как полководец и его деятельность" атты еңбегінде этнос -- моңғол хасағтың (қазақ) сол заманда "мәңгі ел", ал, қазіргі Моңғол Республикасының жерін жайлап отырған этностың таңғұт деп аталғандығы туралы дерек келтіріледі. Шындығына келсек, хасағ термині -- қазақ халқының көне атауы. Біздің Қазақстан Ғылым академиясының қорында Нацагдорж және басқа да моңғол шығыстанушыларының еңбектері бар. Моңғол ғалымдары Шыңғысханды, негізінен, Буддизмге қатыстылығы жағынан көрсетеді. Бір қызығы, қазіргі Байкал (Байғыл) көлі сағасында орналасқан Укта облысы, Онон өзені жағалауындағы жер, су, т.б. қатысты топономикалық атаулар әлі күнге ежелгі хасағ (қазақ) тілінде аталады. Оған Приарғұн ауданында орналасқан Досатой село, Уркен-куй, Калан-гуй, Қызылтас, Боржығантай, Қарақ-сары, т.б. атауларды мысалға келтіруге болады. Журналист Қайрат Дүйсеннің: -- Қоңырат, Найман, Керей, Жалайыр, Үйсін тайпалары Шыңғысхан әскерінің құрамында болды ма? -- деген сұрағына ғалым З.Қинаятұлы: -- Жалайыр, Қоңырат, Керейлер болды, ал, Найман мен Үйсіндер болған жоқ, -- деп жауап береді. Сөйте отырып, жоғарыдағы бір сөзінде ғалым Жошы ханның әйгілі төрт нояны болды, олар -- Байху, Мөнкету, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.