XVII-XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ЖОҢҒАР МЕМЛЕКЕТІ
1 Жоңғар мемлекетінің құрылуы
2. Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясаты
3.ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҢҒАРЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕСІ
4. XVIII ҒАСЫРДЫҢ 30.40 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ.ЖОҢҒАР ҚАТЫНАСЫ
5. ЖОҢҒАР ХАНДЫҒЫНЫҢ ӘЛСІРЕУІ.
6. ЖОҢҒАР ОҚИҒАСЫНА ҚАЗАҚТАРДЫҢ АРАЛАСУЫ
7. ТАҚЫРЫПТЫҢ ТАРИХНАМАСЫ
2. Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясаты
3.ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҢҒАРЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕСІ
4. XVIII ҒАСЫРДЫҢ 30.40 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ.ЖОҢҒАР ҚАТЫНАСЫ
5. ЖОҢҒАР ХАНДЫҒЫНЫҢ ӘЛСІРЕУІ.
6. ЖОҢҒАР ОҚИҒАСЫНА ҚАЗАҚТАРДЫҢ АРАЛАСУЫ
7. ТАҚЫРЫПТЫҢ ТАРИХНАМАСЫ
XVII ғасырда қазіргі Монғол мемлекеті мен Қытайдың батыс өлкесін мекендеген, көшпенді мал шарушылығымен шұғылданған монғол тектес тайпалар тарихта ұш түрлі атпен белгілі болган. Бұл атаулардың мазмұны, шығу тегі туралы мәселе ғылыми тұрғыдан толық шешіле қойған жоқ, бұл туралы әркім әртүрлі атпен жорамал айтады. Аталмыш халықтар ең әуелі тарихта "төрт ойрат" деген атпен белгілі болған. Бұл "ойрат" деп аталатын халық төрт тайпадан құралады деген ұғым береді. Аталған төрт тайпаның атын да әркім түрліше айтады. Орыс ғалымы В.Успенский тарих құжаттарына сүйене отырып, ойраттар Мин династиясы дүниеге келер кезде хошут, жоңғар, дөрбет, торғауыт деген төрт тайпадан құралған дейді де, дөрбеттерден бөлінген "хойт" аттас кішкентай тайпа болған дейді. Басқадай зерттеушілер бұл тайпаларды дөрбет, торғауыт, шорс, хойт депте атайды.
Мұндағы бір талассыз жағдай Қазақстанның Шыгыс шекарасымен көршілсс көшпенді халықтардың төрт тайпадан тұратындығында. Ол тайпалардың қалай аталуы терең ғылыми талдауды талап ететің маңызды мәселе емес, сондай-ақ бұл мәселе біздің тақырыбымыздан тыс жатыр.
Аталған төрт тайпаның басын біріктірген мемлекет тарихта "ойрат", "жоңғар", "қалмақ" деп аталады да, бұл мемлекеттің халқы "ойраттар", "жоңғарлар", "калмақтар" деп аталады.
"Ойрат" атауын кейбір ғалымдар монғолдың "ойр" ("жакын") деген сөзінен шыққан деп пайымдайды. Монғолдар өздерімен жақын, көршілес орналасқан қандастарын осылай атаған деп түсіндіреді олар. Буриаттың белгілі ғалымы, ағартушы Дорж Банзаров "ойрат" деген атау "ойн ард" (орман халқы) деген монғол сөзінен туындайды деп есептейді. Бұл ерте заманда аң аулап, орман-тоғайда өмір сүрген халықтарға берілген жалпылама аттан туындауы мүмкін деген болжамды ғалым меңзеп отырғаны байқалады. Жоңғар елінің батысында орман-тоғай болмағанын, сондай-ақ Жоңғар мемлекетін құраған тайпалар өз мекенінен басқа орман, тоғайлы жерді мекендемегенін ескерсек, ғалымның бұл болжамы сөздің ұқсастығына ғана негізделмеді ме екен деген тұжырымға тіреледі.
"Жоңғар" деген атау моңғолдар өздерін "Зүүн ғар" ("сол қол"), "дунд ғар" ("орта қол"), "буруун гар" "("оң қол") деп ұшке бөлгенде, елдің батысында немесе сол қол жағында орналасқан тайпаларға "Зүүн гар" немесе "Жоңғар" деген ат тиген.
XVII ғасырдың басында Жоңғарлардың құрамынан торғауыттардың бір бөлігі ауа көшіп, Еділ өзенінің маңына келіп қоныстанады да, Ресейдің құрамына өтеді. Торғауыттардың бұл бөлігі тарихта "қалмақтар" деп аталады. Біз сөз қозғап отырған халыққа қолданылып жүрген атаулардың ішінен "Жоңғар" атауын қолдануды жөн көрдік.
Мұндағы бір талассыз жағдай Қазақстанның Шыгыс шекарасымен көршілсс көшпенді халықтардың төрт тайпадан тұратындығында. Ол тайпалардың қалай аталуы терең ғылыми талдауды талап ететің маңызды мәселе емес, сондай-ақ бұл мәселе біздің тақырыбымыздан тыс жатыр.
Аталған төрт тайпаның басын біріктірген мемлекет тарихта "ойрат", "жоңғар", "қалмақ" деп аталады да, бұл мемлекеттің халқы "ойраттар", "жоңғарлар", "калмақтар" деп аталады.
"Ойрат" атауын кейбір ғалымдар монғолдың "ойр" ("жакын") деген сөзінен шыққан деп пайымдайды. Монғолдар өздерімен жақын, көршілес орналасқан қандастарын осылай атаған деп түсіндіреді олар. Буриаттың белгілі ғалымы, ағартушы Дорж Банзаров "ойрат" деген атау "ойн ард" (орман халқы) деген монғол сөзінен туындайды деп есептейді. Бұл ерте заманда аң аулап, орман-тоғайда өмір сүрген халықтарға берілген жалпылама аттан туындауы мүмкін деген болжамды ғалым меңзеп отырғаны байқалады. Жоңғар елінің батысында орман-тоғай болмағанын, сондай-ақ Жоңғар мемлекетін құраған тайпалар өз мекенінен басқа орман, тоғайлы жерді мекендемегенін ескерсек, ғалымның бұл болжамы сөздің ұқсастығына ғана негізделмеді ме екен деген тұжырымға тіреледі.
"Жоңғар" деген атау моңғолдар өздерін "Зүүн ғар" ("сол қол"), "дунд ғар" ("орта қол"), "буруун гар" "("оң қол") деп ұшке бөлгенде, елдің батысында немесе сол қол жағында орналасқан тайпаларға "Зүүн гар" немесе "Жоңғар" деген ат тиген.
XVII ғасырдың басында Жоңғарлардың құрамынан торғауыттардың бір бөлігі ауа көшіп, Еділ өзенінің маңына келіп қоныстанады да, Ресейдің құрамына өтеді. Торғауыттардың бұл бөлігі тарихта "қалмақтар" деп аталады. Біз сөз қозғап отырған халыққа қолданылып жүрген атаулардың ішінен "Жоңғар" атауын қолдануды жөн көрдік.
БІРІНШІ ТАРАУ
XVII-XVIII ғасырдағы жоңғар мемлекеті
1.1 Жоңғар мемлекетінің құрылуы
XVII ғасырда қазіргі Монғол мемлекеті мен Қытайдың батыс өлкесін
мекендеген, көшпенді мал шарушылығымен шұғылданған монғол тектес тайпалар
тарихта ұш түрлі атпен белгілі болган. Бұл атаулардың мазмұны, шығу тегі
туралы мәселе ғылыми тұрғыдан толық шешіле қойған жоқ, бұл туралы әркім
әртүрлі атпен жорамал айтады. Аталмыш халықтар ең әуелі тарихта "төрт
ойрат" деген атпен белгілі болған. Бұл "ойрат" деп аталатын халық төрт
тайпадан құралады деген ұғым береді. Аталған төрт тайпаның атын да әркім
түрліше айтады. Орыс ғалымы В.Успенский тарих құжаттарына сүйене отырып,
ойраттар Мин династиясы дүниеге келер кезде хошут, жоңғар, дөрбет, торғауыт
деген төрт тайпадан құралған дейді де, дөрбеттерден бөлінген "хойт" аттас
кішкентай тайпа болған дейді. Басқадай зерттеушілер бұл тайпаларды дөрбет,
торғауыт, шорс, хойт депте атайды.
Мұндағы бір талассыз жағдай Қазақстанның Шыгыс шекарасымен көршілсс
көшпенді халықтардың төрт тайпадан тұратындығында. Ол тайпалардың қалай
аталуы терең ғылыми талдауды талап ететің маңызды мәселе емес, сондай-ақ
бұл мәселе біздің тақырыбымыздан тыс жатыр.
Аталған төрт тайпаның басын біріктірген мемлекет тарихта "ойрат",
"жоңғар", "қалмақ" деп аталады да, бұл мемлекеттің халқы "ойраттар",
"жоңғарлар", "калмақтар" деп аталады.
"Ойрат" атауын кейбір ғалымдар монғолдың "ойр" ("жакын") деген сөзінен
шыққан деп пайымдайды. Монғолдар өздерімен жақын, көршілес орналасқан
қандастарын осылай атаған деп түсіндіреді олар. Буриаттың белгілі
ғалымы, ағартушы Дорж Банзаров "ойрат" деген атау "ойн ард" (орман халқы)
деген монғол сөзінен туындайды деп есептейді. Бұл ерте заманда аң аулап,
орман-тоғайда өмір сүрген халықтарға берілген жалпылама аттан туындауы
мүмкін деген болжамды ғалым меңзеп отырғаны байқалады. Жоңғар елінің
батысында орман-тоғай болмағанын, сондай-ақ Жоңғар мемлекетін құраған
тайпалар өз мекенінен басқа орман, тоғайлы жерді мекендемегенін ескерсек,
ғалымның бұл болжамы сөздің ұқсастығына ғана негізделмеді ме екен деген
тұжырымға тіреледі.
"Жоңғар" деген атау моңғолдар өздерін "Зүүн ғар" ("сол қол"), "дунд
ғар" ("орта қол"), "буруун гар" "("оң қол") деп ұшке бөлгенде, елдің
батысында немесе сол қол жағында орналасқан тайпаларға "Зүүн гар" немесе
"Жоңғар" деген ат тиген.
XVII ғасырдың басында Жоңғарлардың құрамынан торғауыттардың бір бөлігі
ауа көшіп, Еділ өзенінің маңына келіп қоныстанады да, Ресейдің құрамына
өтеді. Торғауыттардың бұл бөлігі тарихта "қалмақтар" деп аталады. Біз сөз
қозғап отырған халыққа қолданылып жүрген атаулардың ішінен "Жоңғар" атауын
қолдануды жөн көрдік.
1635 жылы жоңғар тайпаларының бірінің көсемі Хунтайж Баатар жоңғар
тайпаларының басын біріктіріп, қуатты Жоңғар мемлекетін құрады. ХVІІ-ХVІІІ
ғасырдың аралығында бір ғасырдан астам уақыт өмір сүрген Жоңғар хандығы
Орта Азиядағы халықаралық қатынаста үлкен рөл атқарады.
Жоңғар мемлекеті Ресей, Қытай, Монғолия, Қазақстан және т.б. елдердің
тарихында елеулі із қалдырды. Міне, сондықтан да Жоңғар мемлекетінің тарихы
орта ғасырдан бастап бүгінгі таңға дейін ғалымдардың назарын тартқан
маңызды тарихи тақырыптың бірі болып келді.
Ғалым И.Я.Златкинның айтуынша, Жоңғар мемлекетінің тарихына байланысты
тек орыс тілдерінде ғана 150-ден астам ғылыми еңбектің жарық көргені біздің
бұл ойымызды дәлелдесе керек.
Жоңғар мемлекетінің жалпы тарихының ішінен Жоңғар мемлекетінің
құрылуының себептері, алғы шарттары туралы мәселе ғалымдардың арасында
пікірталас туғызып келді. Белгілі Шығыс танушы ғалымдар Я.Бичурин,
А.Позднеев, Н.Веселовский, С.Козин және басқа біраз адамдар Жоңғар
мемлекетінің құрылу себебін Жоңғар билеушілерінің Шыңғыс хан құрған
империяны қалпына келтірмекші ниетімен байланыстырады. XVII ғасырдың
бірінші жартысында торғауыттардың Алтайдан Ресей жеріне, хошуттардың Шығыс
Түркістанға қоныс аударуын аталған ғалымдар Жоңғар билеушілерінің жоғарыда
аталған ниетімен түсіндіреді. Екінші сөзбен айтқанда, Жоңғар тайпаларының
ішінен екеуінің басқа елдің территориясына барып мекендеуі кездейсок немесе
тайпа аралық қақтығыстан туған көрініс емес, Жоңғар билеушілерінің Монғол
империясын қалпына келтіру мақсатымен істелген әрекетінің нәтижесі деп
есептейді.
Осы себепті тілге тиек ететін ғалымдардың ойынша, Еділ және Түркістанға
қоныстанған монғол тектес тайпаларды Жоңғар билеушілері болашак империяның
ұйтқысы болады деп есептеген. Дегенмен, Жоңғар билеушілерінің бұл ниеті
іске аспады. Іске асуға да тиіс емес еді.
Ғалымдардың екінші бір тобы (П.Рычков, И.Георги, А.Паллас т.б.) XVII
ғасырдың бірінші жартысында тарих сахнасына хунтайж Баатар тәріздес
қабілетті саясаткер, қолбасшының дүниеге келуімен, оның жоңғар тайпаларының
басын біріктіру үшін жасаған әрекетімен жоңғар мемлекетінің құрылу себебін
түсіндіреді. Торғауыт тайпасының билеушісі Хо өрліктің 50 мың үйді ертіп
Еділ бойына келуін - Жоңғар жеріндегі тайпалардың басын біріктіру әрекетіңе
қарсылық деп есептейді.
Ғалымдардың тағы біреулері (мәселен Б.Владимерцев) жоңғарлардың будда
дініңе бас июіне байланысты рухани өрлеудің нәтижесінде жоңғар
билеушілерінің Орта Азияда қуатты көшпенді империя құру ниетінің тууына
әкеп соқты деп есептейді.
Жоңғар мемлекетінің құрылу себебі туралы ғалымдардың бір-біріне қарама-
қайшы пікір айтуының негізгі себебі тарихи құжаттардың толық сақталмауында.
Әсіресе, жоңғарлардың өздерінің қолынан шыққан құжаттар бізге келіп
жетпеді. Әрбір жоңғар князі өзінің ата тегіне байланысты шежіре жазып
қалдырып отырғаны туралы мәлімет бар. Міне, осы құжаттардың бірде-бірі
сақталмаған. Сондықтан да жоңғар тарихын зерттеушілер сол кездің өзінде де,
онан кейін де, қазір де орыс ғалымдары мен саяхатшылардың қалдырған
мәліметтері мен Ресей архивтерінің құжаттарын пайдаланумен келді. Жоңғар
мемлекетінің шынайы тарихын жазу үшін бұл екі бағыттағы құжаттың
жеткіліксіз екені дау туғызбас деп ойлаймыз.
Белгілі моңғол танушы ғалым И.Златкинның "История джунгарского ханства"
атты монографиялық зерттеуінің екінші басылымы 1983 жылы жарық көрді. Осы
еңбегінде ғалым Жоңғар мемлекетінің құрылу себептеріне, егжей-тегжейіне
тоқтала келіп жоғарыда аталған ғалымдардан өзгеше концепция ұсынады.
XVI ғасырдың ақыры, XVII ғасырдың басында жоңғар тайпаларының жағдайы
ерекше шиеленісіп кетті. Мұның себебін И.Златкин төмендегідей түсіндірді:
ол өз еңбегінде тарихи мәліметтерге сүйене отырып, халха, жоңғар
феодалдарының ерекше байып кеткенін атап көрсетеді де, бұл акыры жоңғар
феодалдарының арасында қайшылықтардың тууына себеп болғанына тоқталады.
Осындай жағдайға байланысты жекелеген феодалдардың арасында жайылым үшін
қақтығыс жиілей келе халха феодалдары жоңғарларды батысқа қарай ығыстыра
бастайды. Батыстан жоңғар феодалдарына қазақ билеушілері тосқауыл қояды.
Сөйтіп жоңғар феодалдары екі оттың арасында қалады. Олар бұл тұйықтан
шығудың жолын іздейді де, бұл ізденіс жоңғар тайпаларының басын біріктіріп,
қуатты жоңғар мемлекетінің құрылуына әкеп соғады. Жоңғар мемлекетінің
құрылу себебі туралы И.Златкинның концепциясы міне, осындай.
Ғалымнын бұл концепциясының шығу тегі бізге белгілі. Марксистік-
лениндік методология бойынша Кеңес дәуірінде қандай болмасын тарихи
оқиғаның себебін тек қана экономикадан іздейтің методология үстем болғаны
белгілі.
Бұл методология бойынша тарих сахнасында болып өткен үлкенді-кішілі
оқиғалардың себебі экономикалық қатынастардың әсерімен түсіндіріледі де,
әлеуметтік және рухани факторлардың рөлі ескерілмейді, Тарихи оқиғаның
себебін экономикадан тысқары себептермен түсіндіру әрекеті ревизиолизм-
идеализм деген атпен аталады.
Міне, осының салдарынан тарихи оқиғаның себебін тек экономикадан ғана
іздеу методологиясы үстем болды да, бұл ретте идеяның, рухани фактордың
рөлі ескерілмей келді.
Қазір белгілі болып отырғандай тарихи оқиғаларды экономикалық
себептермен түсіндіру методологиясын жоққа шығара отырып, әлеуметтік және
идеялық, рухани фактордың да ролін ескеру ғылымда мойындалып отыр. Біз осы
методологияға сүйене отырып, Жоңғар мемлекетінің құрылуын тек жайылым үшін
күрестің шиеленісуімен түсіндіру жеткіліксіз деп есептейміз.
XVI ғасырдың ақырынан жоңғар тайпаларының арасында будда діні тарай
бастады да бұл біріктіруші факторға айналады, екінші жағынан, жоңғар
коғамында рухани өрлеудің басталуына себепші болады. Міне, осы жағдай
жоңғар тайпаларының басының бірігуіне, біртұтас жоңғар мемлекетінің
құрылуына екінші үлкен себеп болды деп есептеу дұрыс.
Жоңғар мемлекеті құрылғанға дейін мемлекеттің кейбір белгілерінің
қалыптаса бастағанын тарихи құжаттар дәлелдейді. Мәселен, ХVІ-ХVІІ ғасырдың
аралығында жоңғар елінде орта ғасырлық демократияның бір тұрі құрылтай өмір
сүргені белгілі. Сондай құрылтайлардың біреуінің қабылдаған шешімінде
іштегі қайшылықты шешкенде басқа біреудің, әсіресе халха князьдарының
көмегіне сүйенуге қатаң тыйым салынған.
Сондай-ақ жоңғар князьдарын қара жұмысқа жегу арқылы олардың беделін
түсіруге болмайтыны туралы айтылған. Осы кезде шақырылған барлык
құрылтайлар хандарды, князьдарды бірлікке, бірлесіп істеуге, өзара көмекке
шақырып отырған. Бұл жоңғар коғамында ішкі қайшылықтың күшеюі, оны шешу
жолдарын заңдастырмақшы болған әрекеттер бір жағынан, бір орталыкқа
бағынған күшті мемлекетті талап еткен қоғамдық қажеттіліктен туындаса,
екінші жағынан, бұл қажеттілікті жүзеге асыру жолын іздеу әрекеттерінің
болып отырғанын дәлелдейді.
Жоңғар елінің өмірінде болған ірі оқиғаның бірі XVII ғасырдың
жиырмасыншы жылдары жоңғарияның барлық князьдарының будда дінің ресми дін
ретіңде кабылдауы болып табылады. Будда дінін ресми идеология ретіңде
қабылдау елдің ішіндегі қайшылықтардың бәсеңдеуіне әсер еткені байкалады.
Осы кезде Ресейден жоңғар жеріне келіп-кетіп жүрген елшілердің барлығы
дерлік жоңғар елінің ішкі жағдайының тыныштала бастағанына көңіл аударып
отырған.
1635 жылы Жоңғар мемлекеті құрылып, оның хан тағына тайпа көсемі
Қарақұланның баласы отырады. Тибеттің далай ламасы оған "Эрдэнэ баатар
хунтайж" деген атақ береді Жоңғар мемлекеті 1758 жылға дейін 120 жыл өмір
сұреді. Жоңғар мемлекетінің құрылған жылын осы тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар түгелдей 1635 жыл деп есептейді. Бұл Эрдэнэ Баатар хунтайжының хан
тағына отырған жылы. Жоңғар мемлекетінің құрылған жылын Баатар хунтайжының
таққа отырған жылымен есептеудегі негізгі себеп елдің тарихында оның
атқарған рөлін бағалаудан туындаса керек. Баатар хунтайжының Жоңғар
мемлекетінің тарихында алатын орны ерекше. Орыс ғалымы Я.Бичурин Баатар
хунтайжының рөлін Ресей үшін I Петрдің атқарған рөлімен тең деп есептейді.
Жоңғарлар қазақтар, монғолдарға ұқсас көшпенді мал шарушылығымен
шұғылданған халық болды. Әкімшілік тұрғысынан хандық мемлекет
аймақтарға, хошундарға, отогтарға бөлінді.
Жоңғар мемлекетінде қоғамнын жоғарғы сатысында хошун баскарған князьдар
тұрды да, олар мал шаруашылығы өндірісінің негізгі құрал жабдығының
меншіккері болды, өз карауында басы байлы шаруаларды ұстап, оларды қанап
отырды. Хошун - феодалдардың жер иелерінің негізгі формасы болды.
Белгілі монғол ғалымы, академик Ш. Нацагдорж: "Хошундардың
шекарасына айрықша белгілер қойылып, олар қатал бакылауға алынып отырды,
хошун князьдары өз территориясына басқа біреулердің көшіп келуіне, өз
қарамағындағы басыбайлы шаруалардың басқа хошунға көшіп кетуіне тыйым
салып отырды. Олар территориясының бір бөлігін өз семьясынан шыкқан
діни феодалдарға бөліп беріп, жаңа хошун орнатып отырған, сондай-ақ жерін
шіркеулерге мал жайлымына жалдайтын болған" деп жазады.
Хошун князьдары хошун жеріндегі жайылымдарды өз қарамағындағы
басыбайлыларға бөліп беріп пайдалану арқылы өзінің жер меншіккері кұкығын
жүзеге асырып отырды.
Орта ғасырдағы жоңғар елінде жер-жайылым меншік объектісі ретіңде
феодалдардың меншігінде болды да, шаруашылык объектісі ретіңде жеке және
кауымдық түрмен пайдаланылып отырған.
Жер-жайылымды пайдалану түрі жекелеген жайылымның шаруашылыктағы
маңызына байланысты болды. Жерді жекеменшік түрінде пайдалану, негізінде,
қыстауға байланысты болды, мұның себебі мал шаруашылығы үшін қыстаудың
атқаратын ерекше рөліне байланысты еді. Қыстауларды әрбір қожалық өз
меншігінде ұстады. Қыстаулар келе-келе жекелеген шаруашылықтардың жеке
меншігіне айналып отырды. Қазақтар мен монғолдар сияқты жоңғарларда да
кыстаулар жанұя басының атымен аталатыны тегін болмаса керек. Бұл елдерде
кыстауларды жалға беру, сыйлау, мұрагерлікке беру де кездесіп отырған.
Заңгер ғалым С.З.Зиманов XIX ғасырдың басындағы қазақтардың арасындағы жер
қатынасының сипатын талдай келіп: "XVIII-XIX ғасырларда қыстауларды жалға
беру, сыйлау, мұрагерлікке беру едәуір кездесіп отырган" 62.-166 деп
жазды. Қыстаудан басқа жерлерді шаруашылықтар қауымдық тұрде пайдаланып
отырды.
Жоңғар мемлекетінде феодалдардың жеке меншігінде малдары көп болды,
олар негізінен бай еді. Дегенмен, қазақтар мен монғолдар сияқты жоңғарияда
да жекелеген ауқатты шаруалардың феодалдардан солардың ішінде князьдардан
көп малы болғаны туралы тарихи құжаттар көп кездеседі. Көшпенді елдерде мал
әрбір шаруашылықтың жеке меншігінде болды. Жоңғар мемлекетін алсақ, ондағы
хошундағы, отогтағы барлық мал феодалдардың монополиялык меншігінде болған
жоқ.
Ауқатты шаруалардан мал саны жөнінен көп аса бермейтің феодалдар
қалайша өзінен малы көп шаруаларды басыбайлылықта ұстап, оларды қанай
алатын болды деген заңды сұрақ туады. Көшпенді мал шаруашылығымен
шұғылданатын елдерде өндірістің негізгі құрал-жабдығының ролін мал гана
атқарады деп есептейтін ғалымдардың қорытындысына сенсек, онда феодалдар
өзінен малы көп шаруаларды қанай алмаған болар еді. Ауқатты шаруалар да
феодалдарға қаналып отырмай, қауымдық әдіспен пайдаланып отырған жер
жайылымға көшіп-қонып жүре берер еді. Іс жүзінде мұндай көрініс болған жок.
Оның сыры көшпенді мал шаруашылығымен шұғылдаңған елдерде өндірістің
негізгі құрал-жабдығы жер – жайылым мен малдан құралатын-дығында, жер-
жайылым феодалдардың жеке меншігінде болғандығында.
Феодалдық сипаттағы шаруашылыктардың экономикалық күш қуаты
өндірістің негізгі құрал-жабдығымен қатар, олардың жартылай меншігіндегі
басыбайлылардың аз, көптігіне байланысты еді.
Орта ғасырдағы Жоңғарияда еңбекші бұқара ұш топқа бөлінді. Олар: албат
(салық төлеушілер), басыбайлылар, шәбілер (діни феодалдардың басыбайлылары)
деп аталады. Албаттар мемлекеттің барлык салығын төлеуге міндетті болды.
Жоңғар елінде феодалдардың жерге жеке меншігі негізінде басыбайлылық
қатынас қалыптасты. Көшпенді мал шаруашылығымен шұғылданатын басқа елдер
сияқты жоңғар мемлекетінде де феодалдық басыбайлылық қатынастардың өзіндік
ерекшелігі болды. Бұл ең әуелі Жоңғарияда өндірістің негізгі құрал-жабдығы
екі түрлі заттан - жер мен малдан құралатындығына, басыбайлы шаруалардың
жеке меншігінде жер-жайылым болмағанымен, малдың болуына байланысты еді.
Екінші жағынан, мұндай ерекшелік көшпенді елдерде феодалдар отырықшы
елдердегі сияқты шаруаларды жер үлестіру арқылы емес, мал үлестіру арқылы
қанап отырғандығына байланысты болды.
Жер - меншік объектісі ретіңде басыбайлы шаруалардың жеке меншігінде
болмағанымен, шаруашылық объектісі ретіңде оны қауымдықпен пайдалануға
басыбайлылар қатыса алатын болды. Өз меншігінде малы бар, жер-жайылымды
пайдалана алатын шаруаларды тәуелдікте ұстап, оларды экономикадан тыс
жолмен қанау мүмкін емес еді. Сондықтан феодалдар шаруаларды басыбайлылықта
ұстап қанау үшін экономикадан тыс әдіс, яғни күш қолдануға мәжбүр болды.
Жоңғарияда монғолдар сияқты шаруаларды жерге бекітіп басыбайлылықта
ұстау Шыңғыс хан заманынан басталған-ды. Шыңғыс хан жарлық қабылдап,
қарапайым шаруалар князьдардың көрсетіп берген жерлеріне көшіп-қонуға
міндетті деген тәртіп орнатқан. Феодалдық қатынастардың ары қарай дамуына
байлаиысты шаруаларды жерге бекіту, қанау әдістері жетіле берді.
ХVII-ХVIIІ ғасырда Жоңғарияда шаруаларды басыбайлылықта екі түрлі
әдіспен ұстау жүзеге асып отырды. Біріншіден, олар хошун жеріне бекітілді,
екіншіден, феодалдардың жеке басына тіркелді. Басыбайлылар өз хошунынан
басқа жерге көшіп қонуға еріксіз болды. Әрбір хошунда басыбайлыларды
тізімдейтің айрықша кітапшалар болды.
Онда әрбір феодалдың атының астына басыбайлыларының аты тізіліп
жазылатын еді. Академик Б.Я.Владимирцов: "Простой монгол должен был
кочевать согласно распоряжениям своего сеньора, обязан был останавливаться
там, где ему укажет и переходить на новые пастбища тоже в зависмости от
воли своего господина" 56.16 деп жазады. 1640 жылы қабылдаңған монғол-
ойрат заңдар жинағында: "Если кто-либо задержит беглого по истечении трех
сутоқ после побега, пусть выдаст его основному владельцу" 57.16 деген
норма жазылған.
Орта ғасырдағы жоңғар еліндегі экономикалық-әлеуметтік қатынастарға
байланысты жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе төмендегідей қорытынды
жасауға болады.
А. Орта ғасырдағы жоңғар елінің қоғамдық құрылымы феодалдық сипатта
болды. Феодалдық қатынастардың дамуы Шыңғысхан заманынан басталып, жоңғар
мемлекеті құрылған кезде қалыптасу сатысында болды да, XVIII ғасырдың орта
шенінде құлдырау сатысына ауысты.
Б. Орта ғасырдағы жоңғар қоғамы екі таптан құралды. Феодалдар табына
князьдар, дворяндар, діни феодалдар жатты; шаруалар: басыбайлылар, еркін
шаруалар деген екі топқа бөлінді.
В. Өндірістің негізгі құрал-жабдығының бір бөлігі - жер феодалдардың
меншігінде болды. Хошундар жер иеленудің негізгі формасы, хошун билеген
князьдар жер иеленуші феодалдар болды. Өндірістің негізгі құрал-жабдығының
екінші бөлігі - мал әрбір қожалықтын жеке меншігінде болды.
Жоңғар мемлекетіндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселесіне
В.А.Моисеев өз еңбегінде бірсыпыра көңіл бөлді. Ол орта ғасырдағы жоңғар
еліндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастардың сипатын талдауга көп көңіл
бөліп, бұл қатынастардың феодалдық сипатта болғанын дәлелдеп берген.
Ғалым В.А.Моисеев жоңғар хандығы мен қазақтарға байланысты жазған
еңбегінде XVII ғасырдың басындағы жоңғарлардың тайпалары мен хошундарын
шатастырып алған. Ол: "Население уделов состовляли племя, четыре ойпатский
племени-шоросы, дөрбеты, хошуты и торгауты представляли к началу XVII в.
княжеские владения" 24-331 деп жазды. Бұл арада айтылған тайпалар
қоғамның әлеуметтік құрылымына жатады да, хошун деген бір жағынан әкімшілік
жүйе, екінші жағынан, феодалдардың иелігі, әлеуметтік-экономикалық
сиптаттағы көрініс екенін айтқан жөн. Автордың бұл жазғанынан XVII ғасырдың
басында жоңғар мемлекеті төрт хошуннан құралды деген корытынды туындап
отыр. Біздің қолымызда осы кездегі хошундардың саны жөнінде нақты мәлімет
жоқ. Дегенмен, хошундардың саны төрттен әлдеқайда көп болғаны дау туғызбаса
керек.
Жоңғарияның ханы хунтайж деп аталды. Ол бүкіл жоңғар жерінің жоғарғы
меншіккері болып саналды. Хунтайжының шексіз билігі болды. Хунтайжы
мемлекеттік іс жүргізгенде князьдармен, діни феодалдармен ақылдасып отыруға
тиіс болды. Э.Я.Бичурин: "В делах относящихся до всего народа он (хунтайж)
не мог ничего важного предпринять без совета с прочими владетелыными
князьями и духовенством" 7.127.128. деп жазады. Хан өзінің лауазымын
мұрагерлікпен жалғастырып отырды. Жоңғар қоғамында ханнан кейінгі сатыда
князьдар тұрды. Князьдар хошун басқарды. Ханның жарлығымен мемлекет алдыңда
атқарған қызметі үшін феодалдарға әртүрлі шен сыйлап, оларға жер және
басыбайлыларды бөліп беру арқылы хошундар пайда болды. Князь хошунның әкімі
ретіңде хошун территориясында ханның шешімдері мен басқадай әкімшілік
шараларды жүзеге асыру жұмысын басқарды. Соғыс кезінде ол өз хошунынан
шақырылған сарбаздарды басқарып, жүздік, мыңдық басының міндетің атқарды.
Хошун князы феодал ретіңде хошун жерінің меншіккері құқығын жүзеге асырып
отырды. Екінші сөзбен айтқанда, өз меншігіндегі жер-жайылымды хошун
халқының қауымдастықпен пайдалану мәселесін шешіп отырды. Князьдың заңда
көрсетілген мөлшердегі басыбайлылары болды. Басыбайлылар князьдың малын
бақты, оған мал шаруашылығы өнімін алып берді, оның үй шаруасын атқарды.
Князьдар өздерінің мал шаруашылығын басыбайлылардың еңбегін пайдалану
арқылы ұйымдастырып отырды. Олар өз малын басыбайлыларға бөліп беріп
жайғызды. Басыбайлылар өз қожасынан алған малды өсіруге, семіртуге, өнімін
алып беруге міндетті болды. Басыбайлылар феодалдарға жұмыс атқарғаны үшін
ақы алмады. Князьдардың малын бағу мал шаруашылығымен шұгылданған елдердегі
феодалдық рентаның айрықша түрі еді.
Қоғамның әлеуметтік сатысында князьдардан кейін тәйжілер (дворяндар)
орналасты. Тәйжілер хошун басқармады, сондықтан олардың жер-жайылымга жеке
меншігі болған жоқ. Бұл князьдарға қарағанда тәйжілердің ерекшелігі еді.
Жер-жайылымға жеке меншігі болмағанымен тәйжілердің басыбайлылары болды.
Басыбайлылар тәйжілердін жеке басына бекітілді. Хошундағы басыбайлыларды
тізімдейтің кітапшада тәйжілердің атының астына олардың басыбайлылары тізіп
жазылатын болды. Ондай басыбайлылар тәйжілердің қарамағынан кетуге еріксіз
болды. Басыбайлылар тәйжілердін малын бағуға, оларға малдың өнімін алып
беруге, тәйжілердін үй қызметің атқаруға міндетті болды. Тәйжілер хан
ордасында, хошун әкімшілігінде әртүрлі әкімшілік қызметтер атқаратын болды.
Тәйжілердің жер меншігі болмаса да басыбайлылар ұстауы орта ғасырда
экономикалық-әлеуметтік қатынастардың сипаты тек экономикалық факторларға
ғана емес, сонымен бірге саяси факторларға, соның ішінде күш
қолдану факторына байланысты екенін дәлелдейді.
Жоңғар мемлекетінің жоғарғы заң шығарушы және сот орны "зарга" деп
аталды да хан тағайындайтын князь, дворян, діни феодалдардан құралды
24.361..
Жоңғар мемлекетіндегі барлық істер 1640 жылы қабылданған заң
негізінде жүргізілді. "Монғол-жоңғар заны" деп аталатын бұл акты 1640 жылы
Жоңғар территориясы Тарбағатайда Баатар хунтайжының басшылығымен өткізілді.
Құрылтайға халха, хохнор, жоңғар, Еділ бойының монғол тектес тайпалары мен
мемлекеттерінің хандары мен беделді князьдары қатысты. Монғол-жоңғар
заңының негізгі мақсаты осы кезде қалыптасып үлгерген феодалдық
қатынастар нормаларын заңдастыру болып табылды. Бұл заң
Шыңғысханның Ясасынан кейін жасалған, соның үлгісімен, соның негізгі
қағидаларын феодалдық қатынастардың жетілу дәрежесіне үйлестірілғен заң
болды. Монғол-ойрат зан жинағы бүкіл монғол тектес халықтар,
оның ішінде жоңғарлардың саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірінде
үлкен рөл атқарды, феодалдық қатынастардың ары қарай даму мүддесіне қызмет
етті. Жоңғар хандары феодалдардың жеке-даралыққа ұмтылуын тойтарып,
күшті орталықтанған мемлекет құра білді. Бір орталыққа
бағынған күшті мемлекеттің құрылуы Жоңғарлардың сыртқы саясатының
жемісті болуына әсер етті. В.А.Моисеев: "Степень
централизации власти в джунгарии была намного высше, чем у халхассов,
волжских калмыков, хошутов хөхнора" 24.371. деген қорытынды
жасайды. Жоңғар мемлекетінің бұндай ерекшелігін И.Я.Златкин да
аңғарған. Ол: "Сравнительно выскоорганизованное,
объединенное феодалыное государство с твердой централыной властью
успешно преодолевало сеператизм местных князей" 33.246. деп
жазады.
Жоңғар мемлекетінің төрт-ақ тайпадан құралуы, тайпалардың ары
қарай ұсак руға бөлінбеуі де Жоңғар хандарының жергілікті феодалдардың жеке-
даралығын жеңуіне көмектесті. Жоңғар мемлекеті көлемі жағынан азғантай
жерге орналасты да мұнда көп адам шоғырлануға тура келді. Сондықтан Жоңғар
хандары шеттен кауіп төнгенде немесе басқа бір елді жаулап алу үшін соғыс
ашарда аз уақыттың ішінде көп жауынгер жинап алуға мүмкіндік алып отырды.
1.2. Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясаты
Қазақ пен жоңғар арасында бір ғасырдан астам уакытқа созылған соғыс
Баатар хунтайж жоңғар тағына отырған кезден басталғандықтан, бұл соғыстың
себебіне дұрыс баға беру үшін XVII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына
дейінгі Жоңғар мемлекеті жүргізген ішкі, сыртқы саясатқа тоқтау қажет.
Екінші сөзбен айтқанда, бұл соғыстың себебін Баатар хунтайж жүргізген ішкі
және сыртқы саясаттан іздеу керек деген сөз.
Жоңғар мемлекетінің ішкі саясаты қалыптасып, сыртқы саясатының бағыты
айқындалған уакыт Баатар хунтайж (1635-1653) мен оның бірінші мұрагері
Сэнгенің (1653-1671 ж) патшалық құрған кезіне деп келеді.
Жоңғар мемлекетінің Баатар хунтайжыға дейінгі тарихымен салыстырғанда
жоғарыда айтылған отыз жылдан астам уақыттың тарихы көбірек зерттелген. Бұл
тұрғыдан орыс және кеңес ғалымдары В.Попов, В.Успенский, В.Васильев,
Л.Шрам, И.Златкин, В.Моисеевтердің еңбегін атауға болады.
Ғалым И.Златкин Баатар хунтайж хандық құрған кездегі Жоңғар тарихын
зерттей келе: "Главный фигурой, стоящей в центре событий ойратсқой историии
того времени, был основатель джунгарского ханства и его первый правитель
Эрдэнэ Баатар хунтайж, внутренняя политика которого во многих отношениях
носила несомненно, прогресивный характер" деп жазады.
Бұл арада И.Златкин Баатар хунтайжының ішкі, сыртқы саясатын бөліп
қарайды да оның ішкі саясатының прогрессивтік маңызын атап көрсетеді.
Баатар хунтайжының жүргізген саясатына талдау жасағанда оның ішкі саясаты
сыртқы саясатымен салыстырғанда жоңғар халкының мүддесіне сай жүргізілген
прогрессивтік маңызы барлығы айқын көрінеді.
Баатар хунтайжы үкімет билігін қолға алған кезде елдін ішкі жағдайы
бірсыпыра күрделі болды. Жоңғар тайпаларының баска жаққа ауа көшуінің
салдарынан халықтың саны азайды. Торғауыт пен дөрбеттердің 50 мың үйінің
Еділ бойына көшунің салдарынан жоңғар мемлекетінің халкы ең кем дегенде 200
мыңға азайды. Ал хошуттардың Хөхнорға көшуінің салдарынан бұл елдін халқы
тағы да 100 мыңға азайды. Сөйтіп ғалым И.Златкинның есебі бойынша Баатар
хунтайжы үкімет басына келген соң Жоңғар мемлекетінің халкының саны 300
мыңға кеміген 33.109. Жоңғар мемлекеті халқының саны жөнінде тарихи
құжаттарда ғалымдар өзара үйлесе бермейтің мәліметтерді келтіреді.
Бичуриннің айтуына қарағанда XVII ғасырдың ақырында Жоңғар мемлекетінің
халқы 600 мың болған. Бичуриннің мәліметіңе сенсек, XVII ғасырдың басында
Жоңғар тайпаларының халқының саны 1 млн. болғанда ғасырдың ортасында 300
мыңы ауа көшіп ғасырдың соңында 600 мың адам калған болып шығады. Біздің
ойымызша, Жоңғар мемлекеті халкының саны туралы аталған мәлімет шындыққа
едәуір жақын сияқты.
Жоңғар тайпаларының жоңғар мемлекеті құрылған кезде жан-жаққа ауа
көшуінің себебін ғалымдар көңіл бөліп зерттеген. И.Я.Златкин жоңғардың екі
тайпасының ауа көшуінің себебіне терен үңіледі. Ол басқа ғалымдар айтқан
экономикалық себепті, басқаша айтқанда, сол тайпалардың жайылым іздеп
көшкенін жоққа шығармайды.
Сонымен қатар ол жоңғар тайпаларының ауа көшуінде тағы екі себеп
болғанын атап көрсетеді. И.Я.Златкиннің ойынша, жоңғар тайпаларының ауа
көшуінің негізгі себебінің бірі - Баатар хунтайжының жоңғар тайпалырының
басын біріктіріп бір орталыққа бағынған күшті феодалдық мемлекет құру
әрекетіне байланысты болған. Баатар хунтайжының біріктіру әрекетіне
мойынсұнғысы келмеген тайпалар ауа көшкен деген болжам айтады. Сонымен
бірге И.Златкии жоңғар тайпаларының ауа көшуі Жоңғар билеушілерінің Шыңғыс
хан империясын қалпына келтірмек болған әрекетіне байланысты болған деп
есептейді.
XVII ғасырдың ақырында Цин империясы монғол тектес халықтарды бірінен
соң бірін жаулап алып олардың тәуелсіздігін жойған соң монғол халықтарының
тәуелсіздігінің орталығы Жоңғар мемлекетіне ауысады. Жаңадан қалыптасқан
осындай тарихи жағдай Шынғыс хан империясын қалпына келтіру әрекетін
туғызады. И.Златкиннің айтуынша, жоңғар билеушілері басқа ортаға жоңғар
тайпаларын орналастырып, оларды болашақ Шыңғыс империясының орталығына
айналдырмақшы болған. Біздің ойымызша, жоңғар тайпаларының басқа жерлерге
ауа көшуінің себебін бір ғана оқиғадан емес, жоғарыдағы үш оқиғаның
жиынтығынан іздеген дұрыс деп есептейміз.
Жоңғар хунтайжылары бір жолда 100-120 мың сарбаз шығарып отырғанына
қарағанда, халқының саны миллионның арғы-бергі жағында болғаны туралы
мәліметтің шындыққа жақын болуы да мүмкін.
Баатар хунтайжы үкімет басына келген кезде халықтың тең жартысына
таяуының басқа жаққа ауа көшуі жас мемлекеттің әлсіреуіне әкеп соққаны
белгілі.
Орта ғасырдағы барлық мемлекеттерге тән заңдылық-феодалдық бытыраңқылық
жоңғар мемлекетінің ішкі саяси өміріне кері әсерін тигізбей қоймады.
Сұлтандар, князьдар, тайпа басшыларының еркіндікті көксеуі, билікті, бұқара
халықтан түсетің пайданы орталық үкіметпен, ханмен бөліскісі келмеуі
оларды бытыраңқылыққа, жеке-даралыққа итермеледі. Осы кезде екі жоңғар
тайпасының бөліне көшуі осыны дәлелдейді.
Жоңғар елінің сырт жағдайы да шиеленісе түсті. Әсіресе, бүкіл монғол
елінің, соның ішінде жоңғарлардың тәуелсіздігіне Цин империясының қаупі
күшейе түсті. Баатар хунтайжының тақка отыруымен бір мезгілде (1634 ж)
шүршіттер монғол тектес халықтардың ең ірі және күшті мемлекеттерінің бірі
- Сахар хандығын талқандады.
Жоңғар мемлекетінің батысында қуатты қазақ хандығы тарих сахнасына
шықты. Қазақ хандығы жоңғар мемлекетіне қарсы шапқыншылық ниеттен аулақ
болғанымен Орта Азиядағы қуатты екі мемлекеттің арасында қақтығыс болатыны
сөзсіз еді.
Міне осындай, елдің ішкі, сыртқы жағдайы күрделене түскен кезде Баатар
хунтайж жоңғар мемлекетінің тізгінің қолына алды.
Баатар хунтайжының ішкі саясаты мемлекетті тұрақтандыру, феодалдық
бытыраңқылыққа тыйым салу, жоңғар тайпаларының халық болып қалыптасуын
қамтамасыз ету, елдің экономикасын көркейтуге бағытталса, ол өзінің сыртқы
саясатында Шығыс монғол билеушілерімен арадағы алауыздықты жою, Цин
империясының күн сайын ұлғайып келе жатқан шапқыншылық әрекетіне тойтарыс
беру, ол үшін монғол тектес халықтардың басын біріктіру, Батыста қазақ және
Орта Азия хандықтарының есебінен жоңғар мемлекетінің территориясын
ұлғайтуды басты мақсат етіп қойды.
Елдің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асырудың шешуші тетігінің бірі
ретіңде Баатар хунтайж будда дінінің беделіне сүйену жолын таңдап алды.
Жоңғар мемлекеті құрылудан бұрын князьдардың, ру басшыларының будда
дінін ресми идеология ретіңде кабылдауы, Баатар хунтайж таққа отыра
салысымен будда дінінің бас имамы Далай ламаның қабылдауында болып, одан
үлкен шен-шекпен алуы будда дінінің қолдауына ие болуының басы еді. Осы
оқиғаның тек өзі ғана Баатар хунтайж үшін елдің ішінде де, сыртында да
мықты қолдауды қамтамасыз ететің еді. Баатар хунтайж мұнымен шектелмеді,
өзінің дін саласындағы саясатын терендете түсті.
Жоңғар тайпаларының арасына будда дінінің таралу тарихына үңілсек, бұл
процесс Баатар хунтайж билікке келерден көп бұрын басталғанды. Тарихи
құжаттардың айтуына қарағанда монғолдар, соның ішінде жоңғарлар буддизммен
ХІІІ ғасырдан таныс бола бастаған көрінеді. Юань империясының тұсында
монғол хандары будда дініңе қолдау көрсетіп, онын ақсүйектер мен қарапайым
халық арасында тарауына жағдай жасап отырған.
XVII ғасырдың басында будда діні монғолдардың арасында тарайды. Баатар
хунтайж будда діні иелерін әртүрлі жолдармен қолдайды, ламалардың мал
шаруашылығымен айналысуына жағдай жасайды, оларға хошундардың жерінен
жайылым бөліп беріп отырады, олардың шаруашылығын салықтан азат етеді. Дін
саласында хунтайжының жүзеге асырған шаралары бір жағынан, будда дінінің
тез таралуына әсер етсе, екінші жағынан, дін иелерінің тарапынан
хунтайжының жүргізіп отырған саясатына күшті қолдау көрсетуін қамтамасыз
етіп отырады.
Баатар хунтайж феодалдардың жеке-даралығын шектеуге байланысты істерді
жүзеге асырады. Ол беделді ру басылармен, князьдармен жеке басының достығын
нығайту арқылы олармен арадағы қарым-қатынасты жолға қойып отырады.
Хунтайж Хөхнорға көшіп кеткен хошудтарды кайтаруды ойлады, егер бұл
ниеті жүзеге аспаса, олармен достық қарым-қатынас жасауды көздеді. Баатар
монғолдардың Тибетке жасаған экспедициясына белсене қатысты. Аталмыш
экспедицияның нәтижесінде Тибетте монғолдарды қолдайтын "сары тымақтылар"
деп аталатын діни феодалдар тобы мен хөхнор хошуттары князьдарының
үстемдігі орнады. Хунтайж хошудтар князының ұлына өз қызын күйеуге беру
арқылы онымен туыстас болады. Осылардың нәтижесінде хошудтар князьдары
Баатар Хунтайжының досы болды, оны үнемі қолдап отырды.
Баатар хунтайж Еділ қалмақтарымен ара қатынасты жолға қоюға да көп
көңіл бөлді. Ол торғауыт князының қызына үйлену арқылы онымен туыстас
болады. Астрахань маңында Ресей тұрғындарын мазалап жүрген қалмақтарға
қарсы бірігіп жорыққа шығуға шақырған Ресей жағының ұсынысын Баатар
хунтайжы қабылдамай тастайды 31.111. Хунтайжының жүргізген саясатының
нәтижесінде торғауыт XVII ғасырдың 40-жылдары атамекенге көшпекші де
болған. Торғауыттардың бұл ниеті тек бір ғасырдан астам уақыттан соң ғана
жүзеге асқаны белгілі.
Баатар хунтайж билік құрған заманда болған бір маңызды оқиға 1640 жылы
қыркұйекте Тарбағатайдағы құрылтай болды. Құрылтайға Халха, Хөхнор, Жоңғар,
Еділ хандықтарының хандары, сұлтандары, князьдары қатысты. Бүкіл монғол
әлемін камтыған бұл құрылтайдың Жоңғар мемлекетінің жерінде, оның ханының
басшылығымен өтуі кездейсоқ оқиға емес еді. Бұл құрылтай монғол әлеміне
төніп келе жатқан шүршіт қаупіне қарсы ұлт-азаттық күрестің орталығы
халхадан Жоңғарияға ауысқанын, монғол тектес халықтардың ішінен саяси
қайраткер ретіңде Баатар хунтайжының шоқтығы биіктей бастағанын дәлелдеді.
Құрылтай кезінде оңтүстік монғол жері шүршіттердің қол астында жатты.
Шүршіт басқыншылығының кезекті құрбаны халха мен жоңғар елі болуға тиіс
еді. Міне, сондықтан да құрылтайда шүршіт қаупінің алдың алу негізгі мәселе
болып қойылды. Құрылтай қабылдаған құжаттарда бұл туралы ашық, айқын
шаралар белгіленбегенімен олардың негізгі мағынасы шүршіт басқыншылығына
қарсы күрес мәселесіне арналған.
Құрылтай "Цазын бичиг" атты заңдар жинағын қабылдады. Бұл құжат орыс
тіліне аударылған, "1640 жылғы монғол-ойрат заңдары" деп аталады.
И.Златкин зандар жинағын талдай келе оның үш түрлі мақсатқа
бағытталғанына көңіл бөлген. Олар: елдің ішкі жағдайын реттеу, өзара
қақтығысқа жол бермеу, сырттан келетің кауіппен күресу үшін күш біріктіру,
өзара көмектесу, феодалдық құрылым мен хандардың, князьдардың билігін
нығайту.
Баатар хунтайж Жоңғар мемлекетінің экономикалық күш қуатын арттыруға
байланысты шаралар жүйесін жүзеге асырды. Ол халықтың, сарбаздардың азык-
түлік мәселесін шешу мақсатымен егіншілік кәсібін дамыту, ол үшін халықтың
бір бөлігін отырықшыландырып, қол өнер кәсіпшілігін дамытуға көңіл бөлді.
Жоңғар мемлекетінің сыртқы саясаты Қытай, Ресей, Орта Азия, соның
ішінде қазақ елімен байланыс мәселесіне бағытталып отырды. Тарбағатай
құрылтайынан қабылданған заңдар жинағы Жоңғар мемлекетінің сыртқы
саясатының негізгі бағыттарын айкындауға ерекше көңіл бөлді. Бұл құжатта
шеттен келетің қауіптің алдың алу мәселесі тәптіштеп айтылады. Мәселен,
егер кімде-кім жаудың шабуылға шығатыннң немесе шыққанын біле тұра
хабарламаса өлім жазасына кесіледі делінген. Сондай-ақ жорыққа жиналуға
тиісті жерге келмегендер мен ұрыс кезінде князьдарға көмектеспегендер өлім
жазасына бұйырылатын болған. Сөйтіп заңдар жинағында жоғарыда айтылған үш
түрлі қылмысқа ғана өлім жазасы бұйырылатын болған. Бұл Жоңғар хунтайжысы
шеттен келетің шабуылдан өз елін қорғауға, сондай-ақ басқа елді жаулап
алуға ерекше көңіл бөліп отырғанын дәлелдейді.
Соғыска байланысты баска кылмыстарға мұндай қатал жаза белгіленбеген.
Мәселен, ұрыс кезінде корқақтык жасаған адамға әйел киімін кигізіп, басқаға
күлкі болдыру жазасы белгіленген. Ұрыс кезінде олжаға қызыққандарға әртүрлі
жаза белгілейтің болған, ұрыс кезінде ерлік көрсеткендер марапатталатын
болған.
Заңдар жинағында монғол тектес тайпалардың арасында орын алып келген
ескі дау-дамайларды жолға қою, сол арқылы ауызбірлікті нығайту мәселесі
назардан тыс калған жоқ. Әсіресе, жоңғар тайпаларының арасында 1628 жылға
дейін әртүрлі қақтығысқа, соғысқа әкеп соққан дау-дамайлар туралы айтылған.
Сондай-ақ халха мен жоңғар арасындағы қайшылықтарды жоюға, екі елдің
ауызбірлігін нығайтуға байланысты біраз баптар жинақта көрініс тапқан.
Баатар хунтайж Тарбағатай құрылтайының шешімдерін басшылыққа ала отырып
Жоңғар хандығының сырт саясатын жүзеге асыра бастады. Хунтайж казақ елімен
арадағы қарым-қатынаста шапқыншылық жолын таңдап алды. Жоңғар хунтайжысын
ең әуелі Қазақстанның кең-байтақ территориясы, оның шөбі шүйгін, суы мол
жайылымы қызықтырмай қоймады. Жоңғар тәріздес көшпенді, мал шаруашылығымен
шұғылданған ел үшін мал шаруашылығының өсіп-өркендеуінің негізгі шарты
қолайлы жайылым еді. Баатар хунтайжының таққа көтерілуін қолдаған князьдар,
тайпа басшылары, сондай-ақ мал баққан қарапайым халық одан малға жайлы
жайылым талап етті. Қазақ жерінің Жоңғар мемлекетімен шекаралас болуы,
шекарадан бір аттаса кең-байтақ казақ жеріне табан тірейтіні - хунтайжыға
жоғарыдағы талапты қазақ жері есебінен орындауға мүмкіндік бере алатын еді.
Қазақ еліне қарсы басқыншылық саясат жүргізуге Жоңғар елінің сырт
жағдайы да қолайлы мүмкіндік туғызды.
Баатар хунтайж қазақ еліне қарсы өзінің шапқыншылық мақсатын жүзеге
асыру үшін Ресей мен арадағы қарым-қатынасты жолға қоюды көздеді.
И.Златкинның жазғанына қарағанда Баатар хунтайж билік құрған кезде Ресей
мен Жоңғар мемлекетінің арасында 33 елшілік ауысқан көрінеді. Бұл
елшіліктердің жүргізген келіссөздерінде жоңғарлар мен қазақтардың ара
байланысы туралы қандай мәселелер қозғалғаны, оған Ресей мемлекетінің қалай
қарағаны туралы мәселе белгісіз. Хунтайжының билік құрған жылдарында қазақ
елі Ресейге бодан бола қоймаған тәуелсіз еді. Сондықтан Ресей мен
Жоңғар мемлекетінің арасында жүргізілген келіссөзде үшінші ел туралы
мәселе қозғалмауы да мүмкін.
Ресей мен Жоңғар мемлекетінің арасында жүргізілген келіссөздің
нәтижесінде екі елдің арасында достық қарым-қатынас орнаған көрінеді.
Баатар хунтайж қазақтар мен арадағы соғыста Ресей өзіне көмектеспегенімен
бөгет жасамайды дегенге сенімі мол болды. Сондықтан да ол ешкімнен именбей,
ұркіп, қорыкпай-ақ басқыншылық максатын жүзеге асырып отырды.
Жоңғарлар мен Цин империясының арасындағы қарым-қатынас хунтайжының
қазақ жеріне шапқыншылық жасауына бөгет бола алмайтын болды. Цин империясы
XVII ғасырдың ортасында Оңтүстік монғолдарды жаулап алған соң бар күшін
халха монғолға қарсы бағыттады.
Ол кезде Цин империясы қазақ, жоңғар мәселесіне араласуға мұршасыз
еді.
Халха монғол өз күшін Цин басқыншылығына қарсы жұмсауға мәжбүр
болғандықтан оның да жоңғарларға бөгет жасауға қолы босамады. Сөйтіп Баатар
хунтайж қазақтармен майданда алаңсыз кездесуге мүмкіндік алды. Қазақ елінің
ішкі жағдайы, елдегі бытыраңқылық, ауызбірліктің болмауы жоңғар
басқыншыларына елеулі көмек болып отырды.
Аталған жағдайларды еске алсақ, қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы
соғыс Баатар хунтайжының кезінде басталуы кездейсок емес еді.
Баатар хунтайжы өзінің үстемдік құрған кезінде жоңғар халқын өзінің
шапқыншылық саясатын жүзеге асыруға жұмылдыра білді. Ол өз заманында жақсы
қаруланған, соғыс қабілеті жоғары армия құрды. Баатар хунтайжы тайпа
көсемдерінің даралануына, бытыраңқылығына, дербестігіне жол бермеді.
Айтылғандардың нәтижесінде Баатар хунтайжының құрған мемлекеті қуатты,
қарулы, күшті, айбынды болды. Жоңғар ханының саяси қайраткер ретіңдегі жеке
басының кабілеті Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясатының жемісті
болуында үлкен рөл атқарды. Ол өзінің қарулы күшін Шыңғыс хан үлгісімен
құрды. Бұл соғыс өнеріне жетілген, айбынды армияның түзілуіне әсер етті.
Бичуриннің айтуына қарағанда, жоңғар хандары бір жолы 100 мың жауынгерді
сапқа тұрғыза алатын болды. Қазақ пен жоңғарлар арасында бір ғасырдан
астамға созылған соғыста жоңғар қолбасшылары көп жағдайда 120 мыңға жуық
сарбазбен қазақ жеріне шабуыл жасап отырғанын ескерсек, Бичуриннің
келтірген мәліметтері шындыққа едәуір жақын келеді деп есептеуге болады.
Жоңғар мемлекетінің әскери күш-қуатының өсуіне оның сыртқы жағдайының әсер
еткені мәлім. Қытай мен халха монғолды жаулап алған Цин империясы XVII
ғасырдың басынан-ақ Жоңғар мемлекетінің тәуелсіздігіне қауіп төндіре
бастады. Халха монғол феодалдарының біразы Цин империясының шапқыншылық
саясатына бас иген жағдайда, бүкіл монғол тектес халықтардың саяси
тәуелсіздік үшін күрес орталығы Жоңғар мемлекетінің үлесіне тиеді. Елдің
сыртқы жағдайының күрделенуі монғол тектес халықтардың тәуелсіздігі үшін
күресте жоңғарлардың рөлінің арта түсуі елдің әскери, саяси күш-қуатын
нығайта түсуін талап етеді.
Батыс пен шығыстан екі үлкен империя қоршаған, көптеген жауынгер
мемлекеттермен шекаралас орналасқан Жоңғар мемлекетінің жағрафиялық
жағдайы, сондай-ақ мал шаруашылығы үшін қолайлы жаңа жайылымдардың
қажеттілігі бір орталыққа бағынған күшті мемлекеттің болуын талап етті.
Жоғарыда айтылған жағдайлар жоңғар хандарына белсенді сыртқы саясат
жүргізуге мүмкіндік беріп отырды. Жоңғар хандары 1640 жылы шақырылған бүкіл
монғол құрылтайында өзінің әріптестерімен кеңесе отырып Жоңғар мемлекетінің
сыртқы саясатының негізгі бағытын белгілейді. Құрылтайдың шешімі бойынша
Жоңғар мемлекетінің сыртқы саясаты - кең-байтақ қазақ жайылым жерін жаулап
алуға бағытталды.
Жоңғар тайпаларымен казақтардың арасында XVII ғасырдың қырқыншы
жылдарынан бұрын да көп жылға созылған ұрыс-керіс болып тұрған.
Қазақ пен жоңғар соғысы XVI ғасырдың басқы ширегінен
басталғаны туралы деректер бар. 1635 жылға дейін, яғни Жоңғар мемлекеті
құрылғанға дейін, бір ғасыр бойы екі елдің арасында болған қактығыстар
туралы нақты тарихи құжаттар жоқтың қасы. Сондықтан да, біз, қазақтар мен
жоңғарлар арасындағы соғыс тарихына 1643 жылдан бастап тоқтап отырмыз.
Жоңғар ханы Баатар хунтайжы 1640 жылғы құрылтайдан соң, екі-үш жыл бойы
қазақ еліне қарсы соғысқа дайындалады да, 1643 жылы соғысты бастайды.
Жоңғарлардың қазақ жеріне жасаған бұл шапқыншылығы Жәңгір ханның қазақ
тағына отырған уақытымен сай келді. Жоңғар ханы қазақтарға 50 мың
жауынгермен шабуыл жасады. Баатар хунтайжы қалын қолмен Қырғыз еліне басып
кіріп, ел-жүртын ойрандайды. Бұл кезде Қырғыз елі қазақ хандығының бір
бөлігі болып саналатындықтан Жәңгір хан жауға қарсы аттанады. Жәңгір хан
жаудың тұтқиыл шаубылынан сарбаз жинап үлгере алмай 600 адаммен шабуылға
шығады. Шайқастың орта шенінде Самарқан әміршісі Жалаңтөс батыр қазақ
сарбаздарына 20 мың әскермен көмекке келеді. Сөйтіп бұл шайкас қазақтар мен
жоңғарлар арасында ғана емес алаш әулеті мен монғол әулетінің арасындағы
соғысқа айналады. "Салқам" немесе "Айбынды" деп халық ат қойған
Жәңгір ханның сарбаздарының саны туралы мәселе талас туғызып келді. 1644
жылы жоңғарға барған орыс елшісі Жәңгірдің 600 сарбазы туралы мәлімет
қалдырып кеткен. Жекелеген тарихшылар жасанған жауға Жәнгір сияқты хан 600
сарбазбен аттанды деу қисынға келмейді, 600 сарбаз мылтықпен қаруланған
адамдардың саны болу керек деген болжам айтады. Бұл шайқаста Жоңғарлар
ойсырай жеңіліп 10 мыңнан астам сарбазынан айырылады. Бұл соғысқа
казақтармен бірге өзбектер, қырғыздар белсене қатысады. Ш.Уәлиханов: "В
память союза казахов и киргизов Ишим построил в Ташкенте башню, которая
существует до сих пор и называется "Синий купол Кукема", так звали
влиятелыного Киргизского родоначалыника-союзника хана Есима" деп жазады.
Жәңгір ханның жоңғарларға қарсы соғысы туралы мәселеге белгілі қазақ
жазушысы, ғалым Мұхтар Мағауин өзінің "Қазақ тарихының әліппесі" деген
ғылыми-әдеби еңбегінде едәуір көңіл бөліп көптеген құжаттарға сүйене
отырып, аталмыш соғыстын жәй-жапсарына тәптіштеп тоқталған. Автор
қазақтарга қарсы жоңғарлардың 50 мың әскермен шабуыл жасағанын айта келе,
мұндай көп әскерге қарсы Жәңгір ханның 600 әскермен аттануының себебін
ашуға көп көңіл бөлген. Соның нәтижесінде бұл 600 әскер қалың қолдың
еуропалық от қарумен жарақтанған екпінді тобы 48.88 деген қорытынды
жасайды. Ғалым қазақ хандарының, әсіресе, Тәуекел ханның XVI ғасырдан
бастап Ресеймен саяси, экономикалық қарым-қатынас жасауының нәтижесінде
қазақ сарбаздарының азғантай бөлігін болса да сол замандағы атау бойынша
отпен атылатын қарумен қаруландыруға қол жеткізгенін атап өткен. М.Мағауин
салқам Жәңгір жоңғарлардың өз сарбаздарынан саны жағынан жүз есеге жуық көп
әскерлеріне ойсырата соққы беруінің сырын екі себеппен түсіндірді.
Біріншіден, автордың ойынша қазақтың ұрыс майданында жаңа тәсіл
қолданғандығында. "Жәңгір сұлтан жау жолына — екі тау арасындағы қысаңға ор
каздырып, оған от қарулы үш жүз кісіні отырғызады да, қалған үш жүз кісіні
тосқауылға қояды. Хунтайж жақындап келгенде орда отырғандар оның көп адамын
қырғынға ұшыратты, - деп нақтылап айтады тарихи құжаттар. Қысаң сайда
бекінген әскерлер оқ бората бастағанда бір бүйірде, белес астын тасалаған
атармандар да түтінге түтін қосса керек. Қылыш айқастырмай жатып қырғынға
ұшыраған, абыржып қатары бұзылған калың қолға Жәңгір ту сыртынан келіп
тиеді" 48.77 деп жазады автор.
Жоңғар хунтайжысының казақ жеріне жасаған жорығының сәтсіздікке ұшырауы
Жоңғар мемлекетіне үлкен зардап әкелді. Қазақ, жоңғар соғысы бітер-
бітпестен бір жағынан, Баатар хунтайж, екінші жағынан, оның қарсыласы
князьдардың арасында күрес басталып кетеді. Қазақтарға қарсы хунтайжының
жасаған жорығын жоңғар князьдарының, тайпа басшыларының бәрі бірдей
қолдаған жоқ. Хунтайжының жорығын қызу қолдағандардың бірі Еділ бойында бой
көтере бастаған қалмақтар болды. Хунтайж таққа отырып әкесінің мұрасын
бөлісуіне көңілі көншімеген оның туыстары, сондай-ақ Баатардың феодалдық
бытыраңкылыққа қарсы күресін, олардың есебінен орталық үкіметті нығайта
түсуін жақтамағандар хунтайжының казақтарға қарсы жорығынан қалыс қалды.
Қазақтармен болған шайқаста жеңіліске ұшыраған Баатар хунтайжының бұл
жорықты жақтамағандарға деген ыза-кегі өрши түссе, соңғылар үшін
хунтайжының сәтсіздігін пайдалануға мүмкіндік туғандай болды. Міне, бұл
1643-1644 жылғы соғыстан кейін Жоңғар мемлекетіндегі ішкі күрестің өрши
түсуіне себеп болды.
Қазақтармен соғыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XVII-XVIII ғасырдағы жоңғар мемлекеті
1.1 Жоңғар мемлекетінің құрылуы
XVII ғасырда қазіргі Монғол мемлекеті мен Қытайдың батыс өлкесін
мекендеген, көшпенді мал шарушылығымен шұғылданған монғол тектес тайпалар
тарихта ұш түрлі атпен белгілі болган. Бұл атаулардың мазмұны, шығу тегі
туралы мәселе ғылыми тұрғыдан толық шешіле қойған жоқ, бұл туралы әркім
әртүрлі атпен жорамал айтады. Аталмыш халықтар ең әуелі тарихта "төрт
ойрат" деген атпен белгілі болған. Бұл "ойрат" деп аталатын халық төрт
тайпадан құралады деген ұғым береді. Аталған төрт тайпаның атын да әркім
түрліше айтады. Орыс ғалымы В.Успенский тарих құжаттарына сүйене отырып,
ойраттар Мин династиясы дүниеге келер кезде хошут, жоңғар, дөрбет, торғауыт
деген төрт тайпадан құралған дейді де, дөрбеттерден бөлінген "хойт" аттас
кішкентай тайпа болған дейді. Басқадай зерттеушілер бұл тайпаларды дөрбет,
торғауыт, шорс, хойт депте атайды.
Мұндағы бір талассыз жағдай Қазақстанның Шыгыс шекарасымен көршілсс
көшпенді халықтардың төрт тайпадан тұратындығында. Ол тайпалардың қалай
аталуы терең ғылыми талдауды талап ететің маңызды мәселе емес, сондай-ақ
бұл мәселе біздің тақырыбымыздан тыс жатыр.
Аталған төрт тайпаның басын біріктірген мемлекет тарихта "ойрат",
"жоңғар", "қалмақ" деп аталады да, бұл мемлекеттің халқы "ойраттар",
"жоңғарлар", "калмақтар" деп аталады.
"Ойрат" атауын кейбір ғалымдар монғолдың "ойр" ("жакын") деген сөзінен
шыққан деп пайымдайды. Монғолдар өздерімен жақын, көршілес орналасқан
қандастарын осылай атаған деп түсіндіреді олар. Буриаттың белгілі
ғалымы, ағартушы Дорж Банзаров "ойрат" деген атау "ойн ард" (орман халқы)
деген монғол сөзінен туындайды деп есептейді. Бұл ерте заманда аң аулап,
орман-тоғайда өмір сүрген халықтарға берілген жалпылама аттан туындауы
мүмкін деген болжамды ғалым меңзеп отырғаны байқалады. Жоңғар елінің
батысында орман-тоғай болмағанын, сондай-ақ Жоңғар мемлекетін құраған
тайпалар өз мекенінен басқа орман, тоғайлы жерді мекендемегенін ескерсек,
ғалымның бұл болжамы сөздің ұқсастығына ғана негізделмеді ме екен деген
тұжырымға тіреледі.
"Жоңғар" деген атау моңғолдар өздерін "Зүүн ғар" ("сол қол"), "дунд
ғар" ("орта қол"), "буруун гар" "("оң қол") деп ұшке бөлгенде, елдің
батысында немесе сол қол жағында орналасқан тайпаларға "Зүүн гар" немесе
"Жоңғар" деген ат тиген.
XVII ғасырдың басында Жоңғарлардың құрамынан торғауыттардың бір бөлігі
ауа көшіп, Еділ өзенінің маңына келіп қоныстанады да, Ресейдің құрамына
өтеді. Торғауыттардың бұл бөлігі тарихта "қалмақтар" деп аталады. Біз сөз
қозғап отырған халыққа қолданылып жүрген атаулардың ішінен "Жоңғар" атауын
қолдануды жөн көрдік.
1635 жылы жоңғар тайпаларының бірінің көсемі Хунтайж Баатар жоңғар
тайпаларының басын біріктіріп, қуатты Жоңғар мемлекетін құрады. ХVІІ-ХVІІІ
ғасырдың аралығында бір ғасырдан астам уақыт өмір сүрген Жоңғар хандығы
Орта Азиядағы халықаралық қатынаста үлкен рөл атқарады.
Жоңғар мемлекеті Ресей, Қытай, Монғолия, Қазақстан және т.б. елдердің
тарихында елеулі із қалдырды. Міне, сондықтан да Жоңғар мемлекетінің тарихы
орта ғасырдан бастап бүгінгі таңға дейін ғалымдардың назарын тартқан
маңызды тарихи тақырыптың бірі болып келді.
Ғалым И.Я.Златкинның айтуынша, Жоңғар мемлекетінің тарихына байланысты
тек орыс тілдерінде ғана 150-ден астам ғылыми еңбектің жарық көргені біздің
бұл ойымызды дәлелдесе керек.
Жоңғар мемлекетінің жалпы тарихының ішінен Жоңғар мемлекетінің
құрылуының себептері, алғы шарттары туралы мәселе ғалымдардың арасында
пікірталас туғызып келді. Белгілі Шығыс танушы ғалымдар Я.Бичурин,
А.Позднеев, Н.Веселовский, С.Козин және басқа біраз адамдар Жоңғар
мемлекетінің құрылу себебін Жоңғар билеушілерінің Шыңғыс хан құрған
империяны қалпына келтірмекші ниетімен байланыстырады. XVII ғасырдың
бірінші жартысында торғауыттардың Алтайдан Ресей жеріне, хошуттардың Шығыс
Түркістанға қоныс аударуын аталған ғалымдар Жоңғар билеушілерінің жоғарыда
аталған ниетімен түсіндіреді. Екінші сөзбен айтқанда, Жоңғар тайпаларының
ішінен екеуінің басқа елдің территориясына барып мекендеуі кездейсок немесе
тайпа аралық қақтығыстан туған көрініс емес, Жоңғар билеушілерінің Монғол
империясын қалпына келтіру мақсатымен істелген әрекетінің нәтижесі деп
есептейді.
Осы себепті тілге тиек ететін ғалымдардың ойынша, Еділ және Түркістанға
қоныстанған монғол тектес тайпаларды Жоңғар билеушілері болашак империяның
ұйтқысы болады деп есептеген. Дегенмен, Жоңғар билеушілерінің бұл ниеті
іске аспады. Іске асуға да тиіс емес еді.
Ғалымдардың екінші бір тобы (П.Рычков, И.Георги, А.Паллас т.б.) XVII
ғасырдың бірінші жартысында тарих сахнасына хунтайж Баатар тәріздес
қабілетті саясаткер, қолбасшының дүниеге келуімен, оның жоңғар тайпаларының
басын біріктіру үшін жасаған әрекетімен жоңғар мемлекетінің құрылу себебін
түсіндіреді. Торғауыт тайпасының билеушісі Хо өрліктің 50 мың үйді ертіп
Еділ бойына келуін - Жоңғар жеріндегі тайпалардың басын біріктіру әрекетіңе
қарсылық деп есептейді.
Ғалымдардың тағы біреулері (мәселен Б.Владимерцев) жоңғарлардың будда
дініңе бас июіне байланысты рухани өрлеудің нәтижесінде жоңғар
билеушілерінің Орта Азияда қуатты көшпенді империя құру ниетінің тууына
әкеп соқты деп есептейді.
Жоңғар мемлекетінің құрылу себебі туралы ғалымдардың бір-біріне қарама-
қайшы пікір айтуының негізгі себебі тарихи құжаттардың толық сақталмауында.
Әсіресе, жоңғарлардың өздерінің қолынан шыққан құжаттар бізге келіп
жетпеді. Әрбір жоңғар князі өзінің ата тегіне байланысты шежіре жазып
қалдырып отырғаны туралы мәлімет бар. Міне, осы құжаттардың бірде-бірі
сақталмаған. Сондықтан да жоңғар тарихын зерттеушілер сол кездің өзінде де,
онан кейін де, қазір де орыс ғалымдары мен саяхатшылардың қалдырған
мәліметтері мен Ресей архивтерінің құжаттарын пайдаланумен келді. Жоңғар
мемлекетінің шынайы тарихын жазу үшін бұл екі бағыттағы құжаттың
жеткіліксіз екені дау туғызбас деп ойлаймыз.
Белгілі моңғол танушы ғалым И.Златкинның "История джунгарского ханства"
атты монографиялық зерттеуінің екінші басылымы 1983 жылы жарық көрді. Осы
еңбегінде ғалым Жоңғар мемлекетінің құрылу себептеріне, егжей-тегжейіне
тоқтала келіп жоғарыда аталған ғалымдардан өзгеше концепция ұсынады.
XVI ғасырдың ақыры, XVII ғасырдың басында жоңғар тайпаларының жағдайы
ерекше шиеленісіп кетті. Мұның себебін И.Златкин төмендегідей түсіндірді:
ол өз еңбегінде тарихи мәліметтерге сүйене отырып, халха, жоңғар
феодалдарының ерекше байып кеткенін атап көрсетеді де, бұл акыры жоңғар
феодалдарының арасында қайшылықтардың тууына себеп болғанына тоқталады.
Осындай жағдайға байланысты жекелеген феодалдардың арасында жайылым үшін
қақтығыс жиілей келе халха феодалдары жоңғарларды батысқа қарай ығыстыра
бастайды. Батыстан жоңғар феодалдарына қазақ билеушілері тосқауыл қояды.
Сөйтіп жоңғар феодалдары екі оттың арасында қалады. Олар бұл тұйықтан
шығудың жолын іздейді де, бұл ізденіс жоңғар тайпаларының басын біріктіріп,
қуатты жоңғар мемлекетінің құрылуына әкеп соғады. Жоңғар мемлекетінің
құрылу себебі туралы И.Златкинның концепциясы міне, осындай.
Ғалымнын бұл концепциясының шығу тегі бізге белгілі. Марксистік-
лениндік методология бойынша Кеңес дәуірінде қандай болмасын тарихи
оқиғаның себебін тек қана экономикадан іздейтің методология үстем болғаны
белгілі.
Бұл методология бойынша тарих сахнасында болып өткен үлкенді-кішілі
оқиғалардың себебі экономикалық қатынастардың әсерімен түсіндіріледі де,
әлеуметтік және рухани факторлардың рөлі ескерілмейді, Тарихи оқиғаның
себебін экономикадан тысқары себептермен түсіндіру әрекеті ревизиолизм-
идеализм деген атпен аталады.
Міне, осының салдарынан тарихи оқиғаның себебін тек экономикадан ғана
іздеу методологиясы үстем болды да, бұл ретте идеяның, рухани фактордың
рөлі ескерілмей келді.
Қазір белгілі болып отырғандай тарихи оқиғаларды экономикалық
себептермен түсіндіру методологиясын жоққа шығара отырып, әлеуметтік және
идеялық, рухани фактордың да ролін ескеру ғылымда мойындалып отыр. Біз осы
методологияға сүйене отырып, Жоңғар мемлекетінің құрылуын тек жайылым үшін
күрестің шиеленісуімен түсіндіру жеткіліксіз деп есептейміз.
XVI ғасырдың ақырынан жоңғар тайпаларының арасында будда діні тарай
бастады да бұл біріктіруші факторға айналады, екінші жағынан, жоңғар
коғамында рухани өрлеудің басталуына себепші болады. Міне, осы жағдай
жоңғар тайпаларының басының бірігуіне, біртұтас жоңғар мемлекетінің
құрылуына екінші үлкен себеп болды деп есептеу дұрыс.
Жоңғар мемлекеті құрылғанға дейін мемлекеттің кейбір белгілерінің
қалыптаса бастағанын тарихи құжаттар дәлелдейді. Мәселен, ХVІ-ХVІІ ғасырдың
аралығында жоңғар елінде орта ғасырлық демократияның бір тұрі құрылтай өмір
сүргені белгілі. Сондай құрылтайлардың біреуінің қабылдаған шешімінде
іштегі қайшылықты шешкенде басқа біреудің, әсіресе халха князьдарының
көмегіне сүйенуге қатаң тыйым салынған.
Сондай-ақ жоңғар князьдарын қара жұмысқа жегу арқылы олардың беделін
түсіруге болмайтыны туралы айтылған. Осы кезде шақырылған барлык
құрылтайлар хандарды, князьдарды бірлікке, бірлесіп істеуге, өзара көмекке
шақырып отырған. Бұл жоңғар коғамында ішкі қайшылықтың күшеюі, оны шешу
жолдарын заңдастырмақшы болған әрекеттер бір жағынан, бір орталыкқа
бағынған күшті мемлекетті талап еткен қоғамдық қажеттіліктен туындаса,
екінші жағынан, бұл қажеттілікті жүзеге асыру жолын іздеу әрекеттерінің
болып отырғанын дәлелдейді.
Жоңғар елінің өмірінде болған ірі оқиғаның бірі XVII ғасырдың
жиырмасыншы жылдары жоңғарияның барлық князьдарының будда дінің ресми дін
ретіңде кабылдауы болып табылады. Будда дінін ресми идеология ретіңде
қабылдау елдің ішіндегі қайшылықтардың бәсеңдеуіне әсер еткені байкалады.
Осы кезде Ресейден жоңғар жеріне келіп-кетіп жүрген елшілердің барлығы
дерлік жоңғар елінің ішкі жағдайының тыныштала бастағанына көңіл аударып
отырған.
1635 жылы Жоңғар мемлекеті құрылып, оның хан тағына тайпа көсемі
Қарақұланның баласы отырады. Тибеттің далай ламасы оған "Эрдэнэ баатар
хунтайж" деген атақ береді Жоңғар мемлекеті 1758 жылға дейін 120 жыл өмір
сұреді. Жоңғар мемлекетінің құрылған жылын осы тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар түгелдей 1635 жыл деп есептейді. Бұл Эрдэнэ Баатар хунтайжының хан
тағына отырған жылы. Жоңғар мемлекетінің құрылған жылын Баатар хунтайжының
таққа отырған жылымен есептеудегі негізгі себеп елдің тарихында оның
атқарған рөлін бағалаудан туындаса керек. Баатар хунтайжының Жоңғар
мемлекетінің тарихында алатын орны ерекше. Орыс ғалымы Я.Бичурин Баатар
хунтайжының рөлін Ресей үшін I Петрдің атқарған рөлімен тең деп есептейді.
Жоңғарлар қазақтар, монғолдарға ұқсас көшпенді мал шарушылығымен
шұғылданған халық болды. Әкімшілік тұрғысынан хандық мемлекет
аймақтарға, хошундарға, отогтарға бөлінді.
Жоңғар мемлекетінде қоғамнын жоғарғы сатысында хошун баскарған князьдар
тұрды да, олар мал шаруашылығы өндірісінің негізгі құрал жабдығының
меншіккері болды, өз карауында басы байлы шаруаларды ұстап, оларды қанап
отырды. Хошун - феодалдардың жер иелерінің негізгі формасы болды.
Белгілі монғол ғалымы, академик Ш. Нацагдорж: "Хошундардың
шекарасына айрықша белгілер қойылып, олар қатал бакылауға алынып отырды,
хошун князьдары өз территориясына басқа біреулердің көшіп келуіне, өз
қарамағындағы басыбайлы шаруалардың басқа хошунға көшіп кетуіне тыйым
салып отырды. Олар территориясының бір бөлігін өз семьясынан шыкқан
діни феодалдарға бөліп беріп, жаңа хошун орнатып отырған, сондай-ақ жерін
шіркеулерге мал жайлымына жалдайтын болған" деп жазады.
Хошун князьдары хошун жеріндегі жайылымдарды өз қарамағындағы
басыбайлыларға бөліп беріп пайдалану арқылы өзінің жер меншіккері кұкығын
жүзеге асырып отырды.
Орта ғасырдағы жоңғар елінде жер-жайылым меншік объектісі ретіңде
феодалдардың меншігінде болды да, шаруашылык объектісі ретіңде жеке және
кауымдық түрмен пайдаланылып отырған.
Жер-жайылымды пайдалану түрі жекелеген жайылымның шаруашылыктағы
маңызына байланысты болды. Жерді жекеменшік түрінде пайдалану, негізінде,
қыстауға байланысты болды, мұның себебі мал шаруашылығы үшін қыстаудың
атқаратын ерекше рөліне байланысты еді. Қыстауларды әрбір қожалық өз
меншігінде ұстады. Қыстаулар келе-келе жекелеген шаруашылықтардың жеке
меншігіне айналып отырды. Қазақтар мен монғолдар сияқты жоңғарларда да
кыстаулар жанұя басының атымен аталатыны тегін болмаса керек. Бұл елдерде
кыстауларды жалға беру, сыйлау, мұрагерлікке беру де кездесіп отырған.
Заңгер ғалым С.З.Зиманов XIX ғасырдың басындағы қазақтардың арасындағы жер
қатынасының сипатын талдай келіп: "XVIII-XIX ғасырларда қыстауларды жалға
беру, сыйлау, мұрагерлікке беру едәуір кездесіп отырган" 62.-166 деп
жазды. Қыстаудан басқа жерлерді шаруашылықтар қауымдық тұрде пайдаланып
отырды.
Жоңғар мемлекетінде феодалдардың жеке меншігінде малдары көп болды,
олар негізінен бай еді. Дегенмен, қазақтар мен монғолдар сияқты жоңғарияда
да жекелеген ауқатты шаруалардың феодалдардан солардың ішінде князьдардан
көп малы болғаны туралы тарихи құжаттар көп кездеседі. Көшпенді елдерде мал
әрбір шаруашылықтың жеке меншігінде болды. Жоңғар мемлекетін алсақ, ондағы
хошундағы, отогтағы барлық мал феодалдардың монополиялык меншігінде болған
жоқ.
Ауқатты шаруалардан мал саны жөнінен көп аса бермейтің феодалдар
қалайша өзінен малы көп шаруаларды басыбайлылықта ұстап, оларды қанай
алатын болды деген заңды сұрақ туады. Көшпенді мал шаруашылығымен
шұғылданатын елдерде өндірістің негізгі құрал-жабдығының ролін мал гана
атқарады деп есептейтін ғалымдардың қорытындысына сенсек, онда феодалдар
өзінен малы көп шаруаларды қанай алмаған болар еді. Ауқатты шаруалар да
феодалдарға қаналып отырмай, қауымдық әдіспен пайдаланып отырған жер
жайылымға көшіп-қонып жүре берер еді. Іс жүзінде мұндай көрініс болған жок.
Оның сыры көшпенді мал шаруашылығымен шұғылдаңған елдерде өндірістің
негізгі құрал-жабдығы жер – жайылым мен малдан құралатын-дығында, жер-
жайылым феодалдардың жеке меншігінде болғандығында.
Феодалдық сипаттағы шаруашылыктардың экономикалық күш қуаты
өндірістің негізгі құрал-жабдығымен қатар, олардың жартылай меншігіндегі
басыбайлылардың аз, көптігіне байланысты еді.
Орта ғасырдағы Жоңғарияда еңбекші бұқара ұш топқа бөлінді. Олар: албат
(салық төлеушілер), басыбайлылар, шәбілер (діни феодалдардың басыбайлылары)
деп аталады. Албаттар мемлекеттің барлык салығын төлеуге міндетті болды.
Жоңғар елінде феодалдардың жерге жеке меншігі негізінде басыбайлылық
қатынас қалыптасты. Көшпенді мал шаруашылығымен шұғылданатын басқа елдер
сияқты жоңғар мемлекетінде де феодалдық басыбайлылық қатынастардың өзіндік
ерекшелігі болды. Бұл ең әуелі Жоңғарияда өндірістің негізгі құрал-жабдығы
екі түрлі заттан - жер мен малдан құралатындығына, басыбайлы шаруалардың
жеке меншігінде жер-жайылым болмағанымен, малдың болуына байланысты еді.
Екінші жағынан, мұндай ерекшелік көшпенді елдерде феодалдар отырықшы
елдердегі сияқты шаруаларды жер үлестіру арқылы емес, мал үлестіру арқылы
қанап отырғандығына байланысты болды.
Жер - меншік объектісі ретіңде басыбайлы шаруалардың жеке меншігінде
болмағанымен, шаруашылық объектісі ретіңде оны қауымдықпен пайдалануға
басыбайлылар қатыса алатын болды. Өз меншігінде малы бар, жер-жайылымды
пайдалана алатын шаруаларды тәуелдікте ұстап, оларды экономикадан тыс
жолмен қанау мүмкін емес еді. Сондықтан феодалдар шаруаларды басыбайлылықта
ұстап қанау үшін экономикадан тыс әдіс, яғни күш қолдануға мәжбүр болды.
Жоңғарияда монғолдар сияқты шаруаларды жерге бекітіп басыбайлылықта
ұстау Шыңғыс хан заманынан басталған-ды. Шыңғыс хан жарлық қабылдап,
қарапайым шаруалар князьдардың көрсетіп берген жерлеріне көшіп-қонуға
міндетті деген тәртіп орнатқан. Феодалдық қатынастардың ары қарай дамуына
байлаиысты шаруаларды жерге бекіту, қанау әдістері жетіле берді.
ХVII-ХVIIІ ғасырда Жоңғарияда шаруаларды басыбайлылықта екі түрлі
әдіспен ұстау жүзеге асып отырды. Біріншіден, олар хошун жеріне бекітілді,
екіншіден, феодалдардың жеке басына тіркелді. Басыбайлылар өз хошунынан
басқа жерге көшіп қонуға еріксіз болды. Әрбір хошунда басыбайлыларды
тізімдейтің айрықша кітапшалар болды.
Онда әрбір феодалдың атының астына басыбайлыларының аты тізіліп
жазылатын еді. Академик Б.Я.Владимирцов: "Простой монгол должен был
кочевать согласно распоряжениям своего сеньора, обязан был останавливаться
там, где ему укажет и переходить на новые пастбища тоже в зависмости от
воли своего господина" 56.16 деп жазады. 1640 жылы қабылдаңған монғол-
ойрат заңдар жинағында: "Если кто-либо задержит беглого по истечении трех
сутоқ после побега, пусть выдаст его основному владельцу" 57.16 деген
норма жазылған.
Орта ғасырдағы жоңғар еліндегі экономикалық-әлеуметтік қатынастарға
байланысты жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе төмендегідей қорытынды
жасауға болады.
А. Орта ғасырдағы жоңғар елінің қоғамдық құрылымы феодалдық сипатта
болды. Феодалдық қатынастардың дамуы Шыңғысхан заманынан басталып, жоңғар
мемлекеті құрылған кезде қалыптасу сатысында болды да, XVIII ғасырдың орта
шенінде құлдырау сатысына ауысты.
Б. Орта ғасырдағы жоңғар қоғамы екі таптан құралды. Феодалдар табына
князьдар, дворяндар, діни феодалдар жатты; шаруалар: басыбайлылар, еркін
шаруалар деген екі топқа бөлінді.
В. Өндірістің негізгі құрал-жабдығының бір бөлігі - жер феодалдардың
меншігінде болды. Хошундар жер иеленудің негізгі формасы, хошун билеген
князьдар жер иеленуші феодалдар болды. Өндірістің негізгі құрал-жабдығының
екінші бөлігі - мал әрбір қожалықтын жеке меншігінде болды.
Жоңғар мемлекетіндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселесіне
В.А.Моисеев өз еңбегінде бірсыпыра көңіл бөлді. Ол орта ғасырдағы жоңғар
еліндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастардың сипатын талдауга көп көңіл
бөліп, бұл қатынастардың феодалдық сипатта болғанын дәлелдеп берген.
Ғалым В.А.Моисеев жоңғар хандығы мен қазақтарға байланысты жазған
еңбегінде XVII ғасырдың басындағы жоңғарлардың тайпалары мен хошундарын
шатастырып алған. Ол: "Население уделов состовляли племя, четыре ойпатский
племени-шоросы, дөрбеты, хошуты и торгауты представляли к началу XVII в.
княжеские владения" 24-331 деп жазды. Бұл арада айтылған тайпалар
қоғамның әлеуметтік құрылымына жатады да, хошун деген бір жағынан әкімшілік
жүйе, екінші жағынан, феодалдардың иелігі, әлеуметтік-экономикалық
сиптаттағы көрініс екенін айтқан жөн. Автордың бұл жазғанынан XVII ғасырдың
басында жоңғар мемлекеті төрт хошуннан құралды деген корытынды туындап
отыр. Біздің қолымызда осы кездегі хошундардың саны жөнінде нақты мәлімет
жоқ. Дегенмен, хошундардың саны төрттен әлдеқайда көп болғаны дау туғызбаса
керек.
Жоңғарияның ханы хунтайж деп аталды. Ол бүкіл жоңғар жерінің жоғарғы
меншіккері болып саналды. Хунтайжының шексіз билігі болды. Хунтайжы
мемлекеттік іс жүргізгенде князьдармен, діни феодалдармен ақылдасып отыруға
тиіс болды. Э.Я.Бичурин: "В делах относящихся до всего народа он (хунтайж)
не мог ничего важного предпринять без совета с прочими владетелыными
князьями и духовенством" 7.127.128. деп жазады. Хан өзінің лауазымын
мұрагерлікпен жалғастырып отырды. Жоңғар қоғамында ханнан кейінгі сатыда
князьдар тұрды. Князьдар хошун басқарды. Ханның жарлығымен мемлекет алдыңда
атқарған қызметі үшін феодалдарға әртүрлі шен сыйлап, оларға жер және
басыбайлыларды бөліп беру арқылы хошундар пайда болды. Князь хошунның әкімі
ретіңде хошун территориясында ханның шешімдері мен басқадай әкімшілік
шараларды жүзеге асыру жұмысын басқарды. Соғыс кезінде ол өз хошунынан
шақырылған сарбаздарды басқарып, жүздік, мыңдық басының міндетің атқарды.
Хошун князы феодал ретіңде хошун жерінің меншіккері құқығын жүзеге асырып
отырды. Екінші сөзбен айтқанда, өз меншігіндегі жер-жайылымды хошун
халқының қауымдастықпен пайдалану мәселесін шешіп отырды. Князьдың заңда
көрсетілген мөлшердегі басыбайлылары болды. Басыбайлылар князьдың малын
бақты, оған мал шаруашылығы өнімін алып берді, оның үй шаруасын атқарды.
Князьдар өздерінің мал шаруашылығын басыбайлылардың еңбегін пайдалану
арқылы ұйымдастырып отырды. Олар өз малын басыбайлыларға бөліп беріп
жайғызды. Басыбайлылар өз қожасынан алған малды өсіруге, семіртуге, өнімін
алып беруге міндетті болды. Басыбайлылар феодалдарға жұмыс атқарғаны үшін
ақы алмады. Князьдардың малын бағу мал шаруашылығымен шұгылданған елдердегі
феодалдық рентаның айрықша түрі еді.
Қоғамның әлеуметтік сатысында князьдардан кейін тәйжілер (дворяндар)
орналасты. Тәйжілер хошун басқармады, сондықтан олардың жер-жайылымга жеке
меншігі болған жоқ. Бұл князьдарға қарағанда тәйжілердің ерекшелігі еді.
Жер-жайылымға жеке меншігі болмағанымен тәйжілердің басыбайлылары болды.
Басыбайлылар тәйжілердін жеке басына бекітілді. Хошундағы басыбайлыларды
тізімдейтің кітапшада тәйжілердің атының астына олардың басыбайлылары тізіп
жазылатын болды. Ондай басыбайлылар тәйжілердің қарамағынан кетуге еріксіз
болды. Басыбайлылар тәйжілердін малын бағуға, оларға малдың өнімін алып
беруге, тәйжілердін үй қызметің атқаруға міндетті болды. Тәйжілер хан
ордасында, хошун әкімшілігінде әртүрлі әкімшілік қызметтер атқаратын болды.
Тәйжілердің жер меншігі болмаса да басыбайлылар ұстауы орта ғасырда
экономикалық-әлеуметтік қатынастардың сипаты тек экономикалық факторларға
ғана емес, сонымен бірге саяси факторларға, соның ішінде күш
қолдану факторына байланысты екенін дәлелдейді.
Жоңғар мемлекетінің жоғарғы заң шығарушы және сот орны "зарга" деп
аталды да хан тағайындайтын князь, дворян, діни феодалдардан құралды
24.361..
Жоңғар мемлекетіндегі барлық істер 1640 жылы қабылданған заң
негізінде жүргізілді. "Монғол-жоңғар заны" деп аталатын бұл акты 1640 жылы
Жоңғар территориясы Тарбағатайда Баатар хунтайжының басшылығымен өткізілді.
Құрылтайға халха, хохнор, жоңғар, Еділ бойының монғол тектес тайпалары мен
мемлекеттерінің хандары мен беделді князьдары қатысты. Монғол-жоңғар
заңының негізгі мақсаты осы кезде қалыптасып үлгерген феодалдық
қатынастар нормаларын заңдастыру болып табылды. Бұл заң
Шыңғысханның Ясасынан кейін жасалған, соның үлгісімен, соның негізгі
қағидаларын феодалдық қатынастардың жетілу дәрежесіне үйлестірілғен заң
болды. Монғол-ойрат зан жинағы бүкіл монғол тектес халықтар,
оның ішінде жоңғарлардың саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірінде
үлкен рөл атқарды, феодалдық қатынастардың ары қарай даму мүддесіне қызмет
етті. Жоңғар хандары феодалдардың жеке-даралыққа ұмтылуын тойтарып,
күшті орталықтанған мемлекет құра білді. Бір орталыққа
бағынған күшті мемлекеттің құрылуы Жоңғарлардың сыртқы саясатының
жемісті болуына әсер етті. В.А.Моисеев: "Степень
централизации власти в джунгарии была намного высше, чем у халхассов,
волжских калмыков, хошутов хөхнора" 24.371. деген қорытынды
жасайды. Жоңғар мемлекетінің бұндай ерекшелігін И.Я.Златкин да
аңғарған. Ол: "Сравнительно выскоорганизованное,
объединенное феодалыное государство с твердой централыной властью
успешно преодолевало сеператизм местных князей" 33.246. деп
жазады.
Жоңғар мемлекетінің төрт-ақ тайпадан құралуы, тайпалардың ары
қарай ұсак руға бөлінбеуі де Жоңғар хандарының жергілікті феодалдардың жеке-
даралығын жеңуіне көмектесті. Жоңғар мемлекеті көлемі жағынан азғантай
жерге орналасты да мұнда көп адам шоғырлануға тура келді. Сондықтан Жоңғар
хандары шеттен кауіп төнгенде немесе басқа бір елді жаулап алу үшін соғыс
ашарда аз уақыттың ішінде көп жауынгер жинап алуға мүмкіндік алып отырды.
1.2. Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясаты
Қазақ пен жоңғар арасында бір ғасырдан астам уакытқа созылған соғыс
Баатар хунтайж жоңғар тағына отырған кезден басталғандықтан, бұл соғыстың
себебіне дұрыс баға беру үшін XVII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына
дейінгі Жоңғар мемлекеті жүргізген ішкі, сыртқы саясатқа тоқтау қажет.
Екінші сөзбен айтқанда, бұл соғыстың себебін Баатар хунтайж жүргізген ішкі
және сыртқы саясаттан іздеу керек деген сөз.
Жоңғар мемлекетінің ішкі саясаты қалыптасып, сыртқы саясатының бағыты
айқындалған уакыт Баатар хунтайж (1635-1653) мен оның бірінші мұрагері
Сэнгенің (1653-1671 ж) патшалық құрған кезіне деп келеді.
Жоңғар мемлекетінің Баатар хунтайжыға дейінгі тарихымен салыстырғанда
жоғарыда айтылған отыз жылдан астам уақыттың тарихы көбірек зерттелген. Бұл
тұрғыдан орыс және кеңес ғалымдары В.Попов, В.Успенский, В.Васильев,
Л.Шрам, И.Златкин, В.Моисеевтердің еңбегін атауға болады.
Ғалым И.Златкин Баатар хунтайж хандық құрған кездегі Жоңғар тарихын
зерттей келе: "Главный фигурой, стоящей в центре событий ойратсқой историии
того времени, был основатель джунгарского ханства и его первый правитель
Эрдэнэ Баатар хунтайж, внутренняя политика которого во многих отношениях
носила несомненно, прогресивный характер" деп жазады.
Бұл арада И.Златкин Баатар хунтайжының ішкі, сыртқы саясатын бөліп
қарайды да оның ішкі саясатының прогрессивтік маңызын атап көрсетеді.
Баатар хунтайжының жүргізген саясатына талдау жасағанда оның ішкі саясаты
сыртқы саясатымен салыстырғанда жоңғар халкының мүддесіне сай жүргізілген
прогрессивтік маңызы барлығы айқын көрінеді.
Баатар хунтайжы үкімет билігін қолға алған кезде елдін ішкі жағдайы
бірсыпыра күрделі болды. Жоңғар тайпаларының баска жаққа ауа көшуінің
салдарынан халықтың саны азайды. Торғауыт пен дөрбеттердің 50 мың үйінің
Еділ бойына көшунің салдарынан жоңғар мемлекетінің халкы ең кем дегенде 200
мыңға азайды. Ал хошуттардың Хөхнорға көшуінің салдарынан бұл елдін халқы
тағы да 100 мыңға азайды. Сөйтіп ғалым И.Златкинның есебі бойынша Баатар
хунтайжы үкімет басына келген соң Жоңғар мемлекетінің халкының саны 300
мыңға кеміген 33.109. Жоңғар мемлекеті халқының саны жөнінде тарихи
құжаттарда ғалымдар өзара үйлесе бермейтің мәліметтерді келтіреді.
Бичуриннің айтуына қарағанда XVII ғасырдың ақырында Жоңғар мемлекетінің
халқы 600 мың болған. Бичуриннің мәліметіңе сенсек, XVII ғасырдың басында
Жоңғар тайпаларының халқының саны 1 млн. болғанда ғасырдың ортасында 300
мыңы ауа көшіп ғасырдың соңында 600 мың адам калған болып шығады. Біздің
ойымызша, Жоңғар мемлекеті халкының саны туралы аталған мәлімет шындыққа
едәуір жақын сияқты.
Жоңғар тайпаларының жоңғар мемлекеті құрылған кезде жан-жаққа ауа
көшуінің себебін ғалымдар көңіл бөліп зерттеген. И.Я.Златкин жоңғардың екі
тайпасының ауа көшуінің себебіне терен үңіледі. Ол басқа ғалымдар айтқан
экономикалық себепті, басқаша айтқанда, сол тайпалардың жайылым іздеп
көшкенін жоққа шығармайды.
Сонымен қатар ол жоңғар тайпаларының ауа көшуінде тағы екі себеп
болғанын атап көрсетеді. И.Я.Златкиннің ойынша, жоңғар тайпаларының ауа
көшуінің негізгі себебінің бірі - Баатар хунтайжының жоңғар тайпалырының
басын біріктіріп бір орталыққа бағынған күшті феодалдық мемлекет құру
әрекетіне байланысты болған. Баатар хунтайжының біріктіру әрекетіне
мойынсұнғысы келмеген тайпалар ауа көшкен деген болжам айтады. Сонымен
бірге И.Златкии жоңғар тайпаларының ауа көшуі Жоңғар билеушілерінің Шыңғыс
хан империясын қалпына келтірмек болған әрекетіне байланысты болған деп
есептейді.
XVII ғасырдың ақырында Цин империясы монғол тектес халықтарды бірінен
соң бірін жаулап алып олардың тәуелсіздігін жойған соң монғол халықтарының
тәуелсіздігінің орталығы Жоңғар мемлекетіне ауысады. Жаңадан қалыптасқан
осындай тарихи жағдай Шынғыс хан империясын қалпына келтіру әрекетін
туғызады. И.Златкиннің айтуынша, жоңғар билеушілері басқа ортаға жоңғар
тайпаларын орналастырып, оларды болашақ Шыңғыс империясының орталығына
айналдырмақшы болған. Біздің ойымызша, жоңғар тайпаларының басқа жерлерге
ауа көшуінің себебін бір ғана оқиғадан емес, жоғарыдағы үш оқиғаның
жиынтығынан іздеген дұрыс деп есептейміз.
Жоңғар хунтайжылары бір жолда 100-120 мың сарбаз шығарып отырғанына
қарағанда, халқының саны миллионның арғы-бергі жағында болғаны туралы
мәліметтің шындыққа жақын болуы да мүмкін.
Баатар хунтайжы үкімет басына келген кезде халықтың тең жартысына
таяуының басқа жаққа ауа көшуі жас мемлекеттің әлсіреуіне әкеп соққаны
белгілі.
Орта ғасырдағы барлық мемлекеттерге тән заңдылық-феодалдық бытыраңқылық
жоңғар мемлекетінің ішкі саяси өміріне кері әсерін тигізбей қоймады.
Сұлтандар, князьдар, тайпа басшыларының еркіндікті көксеуі, билікті, бұқара
халықтан түсетің пайданы орталық үкіметпен, ханмен бөліскісі келмеуі
оларды бытыраңқылыққа, жеке-даралыққа итермеледі. Осы кезде екі жоңғар
тайпасының бөліне көшуі осыны дәлелдейді.
Жоңғар елінің сырт жағдайы да шиеленісе түсті. Әсіресе, бүкіл монғол
елінің, соның ішінде жоңғарлардың тәуелсіздігіне Цин империясының қаупі
күшейе түсті. Баатар хунтайжының тақка отыруымен бір мезгілде (1634 ж)
шүршіттер монғол тектес халықтардың ең ірі және күшті мемлекеттерінің бірі
- Сахар хандығын талқандады.
Жоңғар мемлекетінің батысында қуатты қазақ хандығы тарих сахнасына
шықты. Қазақ хандығы жоңғар мемлекетіне қарсы шапқыншылық ниеттен аулақ
болғанымен Орта Азиядағы қуатты екі мемлекеттің арасында қақтығыс болатыны
сөзсіз еді.
Міне осындай, елдің ішкі, сыртқы жағдайы күрделене түскен кезде Баатар
хунтайж жоңғар мемлекетінің тізгінің қолына алды.
Баатар хунтайжының ішкі саясаты мемлекетті тұрақтандыру, феодалдық
бытыраңқылыққа тыйым салу, жоңғар тайпаларының халық болып қалыптасуын
қамтамасыз ету, елдің экономикасын көркейтуге бағытталса, ол өзінің сыртқы
саясатында Шығыс монғол билеушілерімен арадағы алауыздықты жою, Цин
империясының күн сайын ұлғайып келе жатқан шапқыншылық әрекетіне тойтарыс
беру, ол үшін монғол тектес халықтардың басын біріктіру, Батыста қазақ және
Орта Азия хандықтарының есебінен жоңғар мемлекетінің территориясын
ұлғайтуды басты мақсат етіп қойды.
Елдің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асырудың шешуші тетігінің бірі
ретіңде Баатар хунтайж будда дінінің беделіне сүйену жолын таңдап алды.
Жоңғар мемлекеті құрылудан бұрын князьдардың, ру басшыларының будда
дінін ресми идеология ретіңде кабылдауы, Баатар хунтайж таққа отыра
салысымен будда дінінің бас имамы Далай ламаның қабылдауында болып, одан
үлкен шен-шекпен алуы будда дінінің қолдауына ие болуының басы еді. Осы
оқиғаның тек өзі ғана Баатар хунтайж үшін елдің ішінде де, сыртында да
мықты қолдауды қамтамасыз ететің еді. Баатар хунтайж мұнымен шектелмеді,
өзінің дін саласындағы саясатын терендете түсті.
Жоңғар тайпаларының арасына будда дінінің таралу тарихына үңілсек, бұл
процесс Баатар хунтайж билікке келерден көп бұрын басталғанды. Тарихи
құжаттардың айтуына қарағанда монғолдар, соның ішінде жоңғарлар буддизммен
ХІІІ ғасырдан таныс бола бастаған көрінеді. Юань империясының тұсында
монғол хандары будда дініңе қолдау көрсетіп, онын ақсүйектер мен қарапайым
халық арасында тарауына жағдай жасап отырған.
XVII ғасырдың басында будда діні монғолдардың арасында тарайды. Баатар
хунтайж будда діні иелерін әртүрлі жолдармен қолдайды, ламалардың мал
шаруашылығымен айналысуына жағдай жасайды, оларға хошундардың жерінен
жайылым бөліп беріп отырады, олардың шаруашылығын салықтан азат етеді. Дін
саласында хунтайжының жүзеге асырған шаралары бір жағынан, будда дінінің
тез таралуына әсер етсе, екінші жағынан, дін иелерінің тарапынан
хунтайжының жүргізіп отырған саясатына күшті қолдау көрсетуін қамтамасыз
етіп отырады.
Баатар хунтайж феодалдардың жеке-даралығын шектеуге байланысты істерді
жүзеге асырады. Ол беделді ру басылармен, князьдармен жеке басының достығын
нығайту арқылы олармен арадағы қарым-қатынасты жолға қойып отырады.
Хунтайж Хөхнорға көшіп кеткен хошудтарды кайтаруды ойлады, егер бұл
ниеті жүзеге аспаса, олармен достық қарым-қатынас жасауды көздеді. Баатар
монғолдардың Тибетке жасаған экспедициясына белсене қатысты. Аталмыш
экспедицияның нәтижесінде Тибетте монғолдарды қолдайтын "сары тымақтылар"
деп аталатын діни феодалдар тобы мен хөхнор хошуттары князьдарының
үстемдігі орнады. Хунтайж хошудтар князының ұлына өз қызын күйеуге беру
арқылы онымен туыстас болады. Осылардың нәтижесінде хошудтар князьдары
Баатар Хунтайжының досы болды, оны үнемі қолдап отырды.
Баатар хунтайж Еділ қалмақтарымен ара қатынасты жолға қоюға да көп
көңіл бөлді. Ол торғауыт князының қызына үйлену арқылы онымен туыстас
болады. Астрахань маңында Ресей тұрғындарын мазалап жүрген қалмақтарға
қарсы бірігіп жорыққа шығуға шақырған Ресей жағының ұсынысын Баатар
хунтайжы қабылдамай тастайды 31.111. Хунтайжының жүргізген саясатының
нәтижесінде торғауыт XVII ғасырдың 40-жылдары атамекенге көшпекші де
болған. Торғауыттардың бұл ниеті тек бір ғасырдан астам уақыттан соң ғана
жүзеге асқаны белгілі.
Баатар хунтайж билік құрған заманда болған бір маңызды оқиға 1640 жылы
қыркұйекте Тарбағатайдағы құрылтай болды. Құрылтайға Халха, Хөхнор, Жоңғар,
Еділ хандықтарының хандары, сұлтандары, князьдары қатысты. Бүкіл монғол
әлемін камтыған бұл құрылтайдың Жоңғар мемлекетінің жерінде, оның ханының
басшылығымен өтуі кездейсоқ оқиға емес еді. Бұл құрылтай монғол әлеміне
төніп келе жатқан шүршіт қаупіне қарсы ұлт-азаттық күрестің орталығы
халхадан Жоңғарияға ауысқанын, монғол тектес халықтардың ішінен саяси
қайраткер ретіңде Баатар хунтайжының шоқтығы биіктей бастағанын дәлелдеді.
Құрылтай кезінде оңтүстік монғол жері шүршіттердің қол астында жатты.
Шүршіт басқыншылығының кезекті құрбаны халха мен жоңғар елі болуға тиіс
еді. Міне, сондықтан да құрылтайда шүршіт қаупінің алдың алу негізгі мәселе
болып қойылды. Құрылтай қабылдаған құжаттарда бұл туралы ашық, айқын
шаралар белгіленбегенімен олардың негізгі мағынасы шүршіт басқыншылығына
қарсы күрес мәселесіне арналған.
Құрылтай "Цазын бичиг" атты заңдар жинағын қабылдады. Бұл құжат орыс
тіліне аударылған, "1640 жылғы монғол-ойрат заңдары" деп аталады.
И.Златкин зандар жинағын талдай келе оның үш түрлі мақсатқа
бағытталғанына көңіл бөлген. Олар: елдің ішкі жағдайын реттеу, өзара
қақтығысқа жол бермеу, сырттан келетің кауіппен күресу үшін күш біріктіру,
өзара көмектесу, феодалдық құрылым мен хандардың, князьдардың билігін
нығайту.
Баатар хунтайж Жоңғар мемлекетінің экономикалық күш қуатын арттыруға
байланысты шаралар жүйесін жүзеге асырды. Ол халықтың, сарбаздардың азык-
түлік мәселесін шешу мақсатымен егіншілік кәсібін дамыту, ол үшін халықтың
бір бөлігін отырықшыландырып, қол өнер кәсіпшілігін дамытуға көңіл бөлді.
Жоңғар мемлекетінің сыртқы саясаты Қытай, Ресей, Орта Азия, соның
ішінде қазақ елімен байланыс мәселесіне бағытталып отырды. Тарбағатай
құрылтайынан қабылданған заңдар жинағы Жоңғар мемлекетінің сыртқы
саясатының негізгі бағыттарын айкындауға ерекше көңіл бөлді. Бұл құжатта
шеттен келетің қауіптің алдың алу мәселесі тәптіштеп айтылады. Мәселен,
егер кімде-кім жаудың шабуылға шығатыннң немесе шыққанын біле тұра
хабарламаса өлім жазасына кесіледі делінген. Сондай-ақ жорыққа жиналуға
тиісті жерге келмегендер мен ұрыс кезінде князьдарға көмектеспегендер өлім
жазасына бұйырылатын болған. Сөйтіп заңдар жинағында жоғарыда айтылған үш
түрлі қылмысқа ғана өлім жазасы бұйырылатын болған. Бұл Жоңғар хунтайжысы
шеттен келетің шабуылдан өз елін қорғауға, сондай-ақ басқа елді жаулап
алуға ерекше көңіл бөліп отырғанын дәлелдейді.
Соғыска байланысты баска кылмыстарға мұндай қатал жаза белгіленбеген.
Мәселен, ұрыс кезінде корқақтык жасаған адамға әйел киімін кигізіп, басқаға
күлкі болдыру жазасы белгіленген. Ұрыс кезінде олжаға қызыққандарға әртүрлі
жаза белгілейтің болған, ұрыс кезінде ерлік көрсеткендер марапатталатын
болған.
Заңдар жинағында монғол тектес тайпалардың арасында орын алып келген
ескі дау-дамайларды жолға қою, сол арқылы ауызбірлікті нығайту мәселесі
назардан тыс калған жоқ. Әсіресе, жоңғар тайпаларының арасында 1628 жылға
дейін әртүрлі қақтығысқа, соғысқа әкеп соққан дау-дамайлар туралы айтылған.
Сондай-ақ халха мен жоңғар арасындағы қайшылықтарды жоюға, екі елдің
ауызбірлігін нығайтуға байланысты біраз баптар жинақта көрініс тапқан.
Баатар хунтайж Тарбағатай құрылтайының шешімдерін басшылыққа ала отырып
Жоңғар хандығының сырт саясатын жүзеге асыра бастады. Хунтайж казақ елімен
арадағы қарым-қатынаста шапқыншылық жолын таңдап алды. Жоңғар хунтайжысын
ең әуелі Қазақстанның кең-байтақ территориясы, оның шөбі шүйгін, суы мол
жайылымы қызықтырмай қоймады. Жоңғар тәріздес көшпенді, мал шаруашылығымен
шұғылданған ел үшін мал шаруашылығының өсіп-өркендеуінің негізгі шарты
қолайлы жайылым еді. Баатар хунтайжының таққа көтерілуін қолдаған князьдар,
тайпа басшылары, сондай-ақ мал баққан қарапайым халық одан малға жайлы
жайылым талап етті. Қазақ жерінің Жоңғар мемлекетімен шекаралас болуы,
шекарадан бір аттаса кең-байтақ казақ жеріне табан тірейтіні - хунтайжыға
жоғарыдағы талапты қазақ жері есебінен орындауға мүмкіндік бере алатын еді.
Қазақ еліне қарсы басқыншылық саясат жүргізуге Жоңғар елінің сырт
жағдайы да қолайлы мүмкіндік туғызды.
Баатар хунтайж қазақ еліне қарсы өзінің шапқыншылық мақсатын жүзеге
асыру үшін Ресей мен арадағы қарым-қатынасты жолға қоюды көздеді.
И.Златкинның жазғанына қарағанда Баатар хунтайж билік құрған кезде Ресей
мен Жоңғар мемлекетінің арасында 33 елшілік ауысқан көрінеді. Бұл
елшіліктердің жүргізген келіссөздерінде жоңғарлар мен қазақтардың ара
байланысы туралы қандай мәселелер қозғалғаны, оған Ресей мемлекетінің қалай
қарағаны туралы мәселе белгісіз. Хунтайжының билік құрған жылдарында қазақ
елі Ресейге бодан бола қоймаған тәуелсіз еді. Сондықтан Ресей мен
Жоңғар мемлекетінің арасында жүргізілген келіссөзде үшінші ел туралы
мәселе қозғалмауы да мүмкін.
Ресей мен Жоңғар мемлекетінің арасында жүргізілген келіссөздің
нәтижесінде екі елдің арасында достық қарым-қатынас орнаған көрінеді.
Баатар хунтайж қазақтар мен арадағы соғыста Ресей өзіне көмектеспегенімен
бөгет жасамайды дегенге сенімі мол болды. Сондықтан да ол ешкімнен именбей,
ұркіп, қорыкпай-ақ басқыншылық максатын жүзеге асырып отырды.
Жоңғарлар мен Цин империясының арасындағы қарым-қатынас хунтайжының
қазақ жеріне шапқыншылық жасауына бөгет бола алмайтын болды. Цин империясы
XVII ғасырдың ортасында Оңтүстік монғолдарды жаулап алған соң бар күшін
халха монғолға қарсы бағыттады.
Ол кезде Цин империясы қазақ, жоңғар мәселесіне араласуға мұршасыз
еді.
Халха монғол өз күшін Цин басқыншылығына қарсы жұмсауға мәжбүр
болғандықтан оның да жоңғарларға бөгет жасауға қолы босамады. Сөйтіп Баатар
хунтайж қазақтармен майданда алаңсыз кездесуге мүмкіндік алды. Қазақ елінің
ішкі жағдайы, елдегі бытыраңқылық, ауызбірліктің болмауы жоңғар
басқыншыларына елеулі көмек болып отырды.
Аталған жағдайларды еске алсақ, қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы
соғыс Баатар хунтайжының кезінде басталуы кездейсок емес еді.
Баатар хунтайжы өзінің үстемдік құрған кезінде жоңғар халқын өзінің
шапқыншылық саясатын жүзеге асыруға жұмылдыра білді. Ол өз заманында жақсы
қаруланған, соғыс қабілеті жоғары армия құрды. Баатар хунтайжы тайпа
көсемдерінің даралануына, бытыраңқылығына, дербестігіне жол бермеді.
Айтылғандардың нәтижесінде Баатар хунтайжының құрған мемлекеті қуатты,
қарулы, күшті, айбынды болды. Жоңғар ханының саяси қайраткер ретіңдегі жеке
басының кабілеті Жоңғар мемлекетінің ішкі, сыртқы саясатының жемісті
болуында үлкен рөл атқарды. Ол өзінің қарулы күшін Шыңғыс хан үлгісімен
құрды. Бұл соғыс өнеріне жетілген, айбынды армияның түзілуіне әсер етті.
Бичуриннің айтуына қарағанда, жоңғар хандары бір жолы 100 мың жауынгерді
сапқа тұрғыза алатын болды. Қазақ пен жоңғарлар арасында бір ғасырдан
астамға созылған соғыста жоңғар қолбасшылары көп жағдайда 120 мыңға жуық
сарбазбен қазақ жеріне шабуыл жасап отырғанын ескерсек, Бичуриннің
келтірген мәліметтері шындыққа едәуір жақын келеді деп есептеуге болады.
Жоңғар мемлекетінің әскери күш-қуатының өсуіне оның сыртқы жағдайының әсер
еткені мәлім. Қытай мен халха монғолды жаулап алған Цин империясы XVII
ғасырдың басынан-ақ Жоңғар мемлекетінің тәуелсіздігіне қауіп төндіре
бастады. Халха монғол феодалдарының біразы Цин империясының шапқыншылық
саясатына бас иген жағдайда, бүкіл монғол тектес халықтардың саяси
тәуелсіздік үшін күрес орталығы Жоңғар мемлекетінің үлесіне тиеді. Елдің
сыртқы жағдайының күрделенуі монғол тектес халықтардың тәуелсіздігі үшін
күресте жоңғарлардың рөлінің арта түсуі елдің әскери, саяси күш-қуатын
нығайта түсуін талап етеді.
Батыс пен шығыстан екі үлкен империя қоршаған, көптеген жауынгер
мемлекеттермен шекаралас орналасқан Жоңғар мемлекетінің жағрафиялық
жағдайы, сондай-ақ мал шаруашылығы үшін қолайлы жаңа жайылымдардың
қажеттілігі бір орталыққа бағынған күшті мемлекеттің болуын талап етті.
Жоғарыда айтылған жағдайлар жоңғар хандарына белсенді сыртқы саясат
жүргізуге мүмкіндік беріп отырды. Жоңғар хандары 1640 жылы шақырылған бүкіл
монғол құрылтайында өзінің әріптестерімен кеңесе отырып Жоңғар мемлекетінің
сыртқы саясатының негізгі бағытын белгілейді. Құрылтайдың шешімі бойынша
Жоңғар мемлекетінің сыртқы саясаты - кең-байтақ қазақ жайылым жерін жаулап
алуға бағытталды.
Жоңғар тайпаларымен казақтардың арасында XVII ғасырдың қырқыншы
жылдарынан бұрын да көп жылға созылған ұрыс-керіс болып тұрған.
Қазақ пен жоңғар соғысы XVI ғасырдың басқы ширегінен
басталғаны туралы деректер бар. 1635 жылға дейін, яғни Жоңғар мемлекеті
құрылғанға дейін, бір ғасыр бойы екі елдің арасында болған қактығыстар
туралы нақты тарихи құжаттар жоқтың қасы. Сондықтан да, біз, қазақтар мен
жоңғарлар арасындағы соғыс тарихына 1643 жылдан бастап тоқтап отырмыз.
Жоңғар ханы Баатар хунтайжы 1640 жылғы құрылтайдан соң, екі-үш жыл бойы
қазақ еліне қарсы соғысқа дайындалады да, 1643 жылы соғысты бастайды.
Жоңғарлардың қазақ жеріне жасаған бұл шапқыншылығы Жәңгір ханның қазақ
тағына отырған уақытымен сай келді. Жоңғар ханы қазақтарға 50 мың
жауынгермен шабуыл жасады. Баатар хунтайжы қалын қолмен Қырғыз еліне басып
кіріп, ел-жүртын ойрандайды. Бұл кезде Қырғыз елі қазақ хандығының бір
бөлігі болып саналатындықтан Жәңгір хан жауға қарсы аттанады. Жәңгір хан
жаудың тұтқиыл шаубылынан сарбаз жинап үлгере алмай 600 адаммен шабуылға
шығады. Шайқастың орта шенінде Самарқан әміршісі Жалаңтөс батыр қазақ
сарбаздарына 20 мың әскермен көмекке келеді. Сөйтіп бұл шайкас қазақтар мен
жоңғарлар арасында ғана емес алаш әулеті мен монғол әулетінің арасындағы
соғысқа айналады. "Салқам" немесе "Айбынды" деп халық ат қойған
Жәңгір ханның сарбаздарының саны туралы мәселе талас туғызып келді. 1644
жылы жоңғарға барған орыс елшісі Жәңгірдің 600 сарбазы туралы мәлімет
қалдырып кеткен. Жекелеген тарихшылар жасанған жауға Жәнгір сияқты хан 600
сарбазбен аттанды деу қисынға келмейді, 600 сарбаз мылтықпен қаруланған
адамдардың саны болу керек деген болжам айтады. Бұл шайқаста Жоңғарлар
ойсырай жеңіліп 10 мыңнан астам сарбазынан айырылады. Бұл соғысқа
казақтармен бірге өзбектер, қырғыздар белсене қатысады. Ш.Уәлиханов: "В
память союза казахов и киргизов Ишим построил в Ташкенте башню, которая
существует до сих пор и называется "Синий купол Кукема", так звали
влиятелыного Киргизского родоначалыника-союзника хана Есима" деп жазады.
Жәңгір ханның жоңғарларға қарсы соғысы туралы мәселеге белгілі қазақ
жазушысы, ғалым Мұхтар Мағауин өзінің "Қазақ тарихының әліппесі" деген
ғылыми-әдеби еңбегінде едәуір көңіл бөліп көптеген құжаттарға сүйене
отырып, аталмыш соғыстын жәй-жапсарына тәптіштеп тоқталған. Автор
қазақтарга қарсы жоңғарлардың 50 мың әскермен шабуыл жасағанын айта келе,
мұндай көп әскерге қарсы Жәңгір ханның 600 әскермен аттануының себебін
ашуға көп көңіл бөлген. Соның нәтижесінде бұл 600 әскер қалың қолдың
еуропалық от қарумен жарақтанған екпінді тобы 48.88 деген қорытынды
жасайды. Ғалым қазақ хандарының, әсіресе, Тәуекел ханның XVI ғасырдан
бастап Ресеймен саяси, экономикалық қарым-қатынас жасауының нәтижесінде
қазақ сарбаздарының азғантай бөлігін болса да сол замандағы атау бойынша
отпен атылатын қарумен қаруландыруға қол жеткізгенін атап өткен. М.Мағауин
салқам Жәңгір жоңғарлардың өз сарбаздарынан саны жағынан жүз есеге жуық көп
әскерлеріне ойсырата соққы беруінің сырын екі себеппен түсіндірді.
Біріншіден, автордың ойынша қазақтың ұрыс майданында жаңа тәсіл
қолданғандығында. "Жәңгір сұлтан жау жолына — екі тау арасындағы қысаңға ор
каздырып, оған от қарулы үш жүз кісіні отырғызады да, қалған үш жүз кісіні
тосқауылға қояды. Хунтайж жақындап келгенде орда отырғандар оның көп адамын
қырғынға ұшыратты, - деп нақтылап айтады тарихи құжаттар. Қысаң сайда
бекінген әскерлер оқ бората бастағанда бір бүйірде, белес астын тасалаған
атармандар да түтінге түтін қосса керек. Қылыш айқастырмай жатып қырғынға
ұшыраған, абыржып қатары бұзылған калың қолға Жәңгір ту сыртынан келіп
тиеді" 48.77 деп жазады автор.
Жоңғар хунтайжысының казақ жеріне жасаған жорығының сәтсіздікке ұшырауы
Жоңғар мемлекетіне үлкен зардап әкелді. Қазақ, жоңғар соғысы бітер-
бітпестен бір жағынан, Баатар хунтайж, екінші жағынан, оның қарсыласы
князьдардың арасында күрес басталып кетеді. Қазақтарға қарсы хунтайжының
жасаған жорығын жоңғар князьдарының, тайпа басшыларының бәрі бірдей
қолдаған жоқ. Хунтайжының жорығын қызу қолдағандардың бірі Еділ бойында бой
көтере бастаған қалмақтар болды. Хунтайж таққа отырып әкесінің мұрасын
бөлісуіне көңілі көншімеген оның туыстары, сондай-ақ Баатардың феодалдық
бытыраңкылыққа қарсы күресін, олардың есебінен орталық үкіметті нығайта
түсуін жақтамағандар хунтайжының казақтарға қарсы жорығынан қалыс қалды.
Қазақтармен болған шайқаста жеңіліске ұшыраған Баатар хунтайжының бұл
жорықты жақтамағандарға деген ыза-кегі өрши түссе, соңғылар үшін
хунтайжының сәтсіздігін пайдалануға мүмкіндік туғандай болды. Міне, бұл
1643-1644 жылғы соғыстан кейін Жоңғар мемлекетіндегі ішкі күрестің өрши
түсуіне себеп болды.
Қазақтармен соғыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz