Түркі халықтары әдебиетіне ортақ әдеби мұралар

1. Түркі халықтары әдебиетіне ортақ әдеби мұралар.
2. "Күлтегін", "Тоныкөк", "Білге қаған " әдеби мұралары.
3. Әл.фараби шығармаларының өзіндік ерекшеліктері.

Шамамен VI ғасырдың орта кезеңінде Жетісу,Алтай орталық Азияны мекен еткен түрлі ру-тайпалар бірігіп Түрік қағанаты деп аталатын мемлекет құрғаны тарихтан жақсы мәлім.
Міне, сол ежелгі түркі дәуірдің қоғамдық әдеби мәдени өмірін жыр еткен ғажайып дастандар бар.Бұлар-«Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырлары деп аталады.Бұдан 1250 жыл бұрын үлкен құлпытастарға қашап жазылған осы әдеби ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі тұрғысынан да күні бүгінгі дейін оқушысын таңдандырып, тамсандырып келеді.Демек, Білге қаған, Күлтегін және Тоныкөк құрметіне қойылған тастардағы жазу VI-VIII ғасырлардағы түріктердің поэзиясы, солардың алғашқы әдебиет үлгілері, «шешендік өнердің және батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың өңдеуінен өткен ауызша хикаялардың дәстүрлі формаларын сақтаған» көркем туынды болып табылады.
Дегенмен руна жазуындағы бұл жәдігерліктер жылнама-шежіре емес, өз дәуірінің әдеби үлгілері екеніне тереңірек көз жеткізу үшін Күлтегін жазуынан бір хикаяны мысал келтірейік (Күлтегін ескерткіштерінің үлкен жазуы осындай алты хикаядан құралған) .
Егер Күлтегін жазуының авторы-Иоллығ-тегін Түрік қағанатының шежіресін тарихшы ретінде мақтап жазғысы келсе, қағанатының атақ-даңқы мейілінше өрлеп тұрған кезеңінен тоқталмай өтпес еді.Автордың мақсаты-«көк түркілердің» тарихын жазу емес, түрік халқының бұрынғы дәстүрін өз замандастарына идеал етіп көрсету болып табылады.Ол Түрік қағанатының гүлденген дәуірін Бумын қағанның есімімен байланыстырады.Автор үшін Бумын қаған түркілердің қуатты болған заманын оқушысына елестететін символ ғана.Одан лкейін билік жүргізген аса-даңқты қағандардың бірден-бірі (Қара-Ескені, Мұқан қағанды,, т.б.) автор ауызға алмайды.Бірден Күлтегіннің әке-шешесі Елтеріс қаған мен шешесі Елбілген әңгімелеп кетеді.Мұнысы түсінікті де.Өйткені Иоллығ-тегінің мақсаты түрік қағандарының есімдерін, жасаған ерліктерін, ттарихи деректерді шетінен жіпке тізіп, жылнама-шежіре жазу емес, түрік елін бір кездегідей ауыз бірлікке, ата-баба дәстүріне дерік болуға шақыру.
Күлтегін (684-731 жылдары өмір сүрген) - ежелгі түркі мемлекетінің көрнекті қолбасшысы, сол дәуірдің белгілі қоғамдық қайраткері ретінде тарихтан жақсы мәлім.Ол Кұтлұғ (Елтеріс) қағанның кенже ұлы.Қапаған қаған 716 жылы қаза тапқаннан кейін бүкіл түркі әскерін басқарады.Қапаған соғыста өлген соң Күлтегін оның ұрпақтарын да қырып салады өз ағасы Могилянды (кейін Білге қаған атанған түркі елінің қағаны етіп тағайындайды.Күлтегін талай соғыстарды жеңіске жетіп, өзін қабілетті қолбасшысы ретінде танытады.
Орхан ескерткіштерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді.Бірі-Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түркі қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады.Екінші-руна жазуындағы бұл ескерткіштерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдебиетіне дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.

1. Х.Сүйіншәлиева «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы 2006ж.
2. Н.Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы 2006ж.
3. Н. Келімбетова, Ә.Қанафин «Түркі халықтары әдебиеті». Алматы 1996ж.