Түркі халықтары әдебиетіне ортақ әдеби мұралар

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Түркі халықтары әдебиетіне ортақ әдеби мұралар.
"Күлтегін", "Тоныкөк", "Білге қаған " әдеби мұралары.
Әл-фараби шығармаларының өзіндік ерекшеліктері.

Тасқа жазылған дастандар.

(руна жазуындағы жәдігерліктер)

Шамамен VI ғасырдың орта кезеңінде Жетісу, Алтай орталық Азияны мекен еткен түрлі ру-тайпалар бірігіп Түрік қағанаты деп аталатын мемлекет құрғаны тарихтан жақсы мәлім.

Міне, сол ежелгі түркі дәуірдің қоғамдық әдеби мәдени өмірін жыр еткен ғажайып дастандар бар. Бұлар-«Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырлары деп аталады. Бұдан 1250 жыл бұрын үлкен құлпытастарға қашап жазылған осы әдеби ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі тұрғысынан да күні бүгінгі дейін оқушысын таңдандырып, тамсандырып келеді. Демек, Білге қаған, Күлтегін және Тоныкөк құрметіне қойылған тастардағы жазу VI-VIII ғасырлардағы түріктердің поэзиясы, солардың алғашқы әдебиет үлгілері, «шешендік өнердің және батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың өңдеуінен өткен ауызша хикаялардың дәстүрлі формаларын сақтаған» көркем туынды болып табылады.

Дегенмен руна жазуындағы бұл жәдігерліктер жылнама-шежіре емес, өз дәуірінің әдеби үлгілері екеніне тереңірек көз жеткізу үшін Күлтегін жазуынан бір хикаяны мысал келтірейік (Күлтегін ескерткіштерінің үлкен жазуы осындай алты хикаядан құралған) .

Егер Күлтегін жазуының авторы-Иоллығ-тегін Түрік қағанатының шежіресін тарихшы ретінде мақтап жазғысы келсе, қағанатының атақ-даңқы мейілінше өрлеп тұрған кезеңінен тоқталмай өтпес еді. Автордың мақсаты-«көк түркілердің» тарихын жазу емес, түрік халқының бұрынғы дәстүрін өз замандастарына идеал етіп көрсету болып табылады. Ол Түрік қағанатының гүлденген дәуірін Бумын қағанның есімімен байланыстырады. Автор үшін Бумын қаған түркілердің қуатты болған заманын оқушысына елестететін символ ғана. Одан лкейін билік жүргізген аса-даңқты қағандардың бірден-бірі (Қара-Ескені, Мұқан қағанды,, т. б. ) автор ауызға алмайды. Бірден Күлтегіннің әке-шешесі Елтеріс қаған мен шешесі Елбілген әңгімелеп кетеді. Мұнысы түсінікті де. Өйткені Иоллығ-тегінің мақсаты түрік қағандарының есімдерін, жасаған ерліктерін, ттарихи деректерді шетінен жіпке тізіп, жылнама-шежіре жазу емес, түрік елін бір кездегідей ауыз бірлікке, ата-баба дәстүріне дерік болуға шақыру.

Күлтегін (684-731 жылдары өмір сүрген) - ежелгі түркі мемлекетінің көрнекті қолбасшысы, сол дәуірдің белгілі қоғамдық қайраткері ретінде тарихтан жақсы мәлім. Ол Кұтлұғ (Елтеріс) қағанның кенже ұлы. Қапаған қаған 716 жылы қаза тапқаннан кейін бүкіл түркі әскерін басқарады. Қапаған соғыста өлген соң Күлтегін оның ұрпақтарын да қырып салады өз ағасы Могилянды (кейін Білге қаған атанған түркі елінің қағаны етіп тағайындайды. Күлтегін талай соғыстарды жеңіске жетіп, өзін қабілетті қолбасшысы ретінде танытады.

Орхан ескерткіштерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі-Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түркі қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екінші-руна жазуындағы бұл ескерткіштерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдебиетіне дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.

Жырдың мазмұнына нәр беріп, сыртқы түрін ажарландыра түсу үшін "Күлтегін", "Білге қаған", "Тоныкөк" жырларында теңеу, метафора аллергия, гипербола, қанатты сөздер мақал-мәтелдер қолданылады.

Ежелгі түркі поэзиясындағы кейбір сөз тіркестері перифраз секілді болып келеді. Мәселен "Күлтегін " жырында автор "адамдар" деп айтудың орнына "ел жұрт", "адамзат ұлдары" деген сөз тіркестерін қолданады. Осы жырдың өзінен төмендегідей нақышты сөздерді оқуға болады.

Жоғарыдан тәңірі баспаса,

Төменде жер айырылмаса. .

Енді Білге қаған жырынан бір мысал келтірейік:

Тоғыз оғыз халқы

Өз халқым еді.

Көк пен Жердің ашуынан

Ол (халық) бізге жау болды.

"Күлтегін " мен "Тоныкөк " жырларына тән тағы бір жайт-бұл жырлардың кіріспесінде және қорытынды бөлімдерінде лепті үнмен мәнерлеп ғибрат айту, көтеріңкі сарынмен үндеу тастап, асқақтап сөйлеу сияқты Эмфатикалық дауыс ырғағы басым болады.

Бір цикл көлемі жағына-руналық жазудың бір жолына шамалас болып келеді.

"Күлтегін" жыры сюжеттік жағына бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан тұрады. Әрбір цикл-мазмұны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші циклы-қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі, екінші цикл-Түрік қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді, үшінші цикл-Түріктердің әскери жорығын хикая етеді, төртінші цикл-көршілес табғач халқының қастандық әрекеттері туралы әңгіме, бесінші цикл-табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін төндіретіні жайында хикая, алтыншы цикл-түркі халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға арналады, жетінші цикл-түркі халқының даңқыч көкке көтерген қаған екендігі жөнінде айтылады, сегізінші цикл-осы ескерткіш-жырды жазуға себеп болған жәйітті баяндауға арналған.

Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша, осындай әрбір циклдің өзі міндетті түрде мынадай үш элементтен тұрады.

Оқиғаның басталуы,
Сол оқиға желісінің біртіндеп ұлғая түсуі.
Осы циклды айтылуға тиісті ой-пікірдің түйіні. Мәселен, "Күлтегін"жырының екінші циклын мысал етіп келтірейік.

Екінші цикл-Түрік қағанаты жерінің ұлан-ғайыр кең екендігін суреттеуге арналған.

Тоғыз оғыз бектері, халқы

Бұл сөзімді мұқият тыңда,

Терең ұқ.

Ілгері-күн шығысында,

Оң жақта-күн ортасында,

Кейін-күл батысында,

Сол жақта-түн ортасында,

Осының ішіндегі халықтың бәрі

Маған қарайды!

Халықты осыншама көбейттім!

Міне, осы циклдың алғашқы үш жолы-оқиғаның басталуы-қол астындағы халыққа қарата айтылған үндеу сөз: одан кейінгі төрт жол өлең-оқиғаның өрістеуі-Түрік қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді, циклдың соңындағы екі жол жыр-осы циклдың түйіні-түрік елінің жері кең, ал халқы көп екені айтылады. Күлтегін жыры көлемі жағынан 428 өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлпытастағы руналық жазу бойынша есептелгенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болып шығады.

Бұл жердің ерекшелігі-бұл жыр бір-бірінен толық дербес тұрған алты хикаядан, яғни алты оқиғадан құралған деуге болады. Бірінші хикая-түркі халқының ұлы аты бабалары туралы, екінші хикая-түріктерді табғаштардың бағындырып алғаны жөнінде, үшінші хикая-Елтеріс қағанды сипаттауға арналған, тқртінші хикая-Қапаған қаған туралы, бесінші хикая-Білге қағанды жыр еткен, алтыншы хикая-Күлтегін туралы жыр.

Орхан жазба ескерткіштері ішінде "Тоныкөк" жыры ерекше орын алады. Бұл жырдың авторы бөлек оны Тоныкөктің өзі жазған деген юолжам бар. Бұл жыр өзінің жазылу стилі, көркем тәсілдері, композиялық құрылымы, идеялық мазмұны жағынан Күлтегін жырына өте ұқсас. Әсіресе, композициялық құрылымы-циклдар мен элементтердің атқаратын қызметі құдды Күлтегін жырындағыдай болып келеді.

Әрине, "Тоныкөк" жырының сюжеті, оқиғалары басқаша болып келеді. Мұндағы басты қахарманы қағанның кеңесшісі Тоныкөк.

Ол өзі туралы:

Ақыл иесі,

Сөз иесі мен болдым, -

дейді.

Ал, дұшпандары Тоныкөктің ақыл алыбы-білгері екенін мойындайды:

Қағананы-алып екен,

Ақыл ойы білгер-екен.

Егер "Күлтегін " жырында түркі елінің белгілі бір соғыстағы жеңісіне себеп болған негізгі нәрсе-Күлтегін батырдың ерлі деп көрсетілсе, ал "Тоныкөк" жырында автор дәл сол жолғы шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында ғана жеттік деп көрсетеді. Бұл жырдың басты қахарманы батыр емес, бүкіл түркі елінің дана қарты, тіпті Білге қаған мен Күлтегіннің әкесі Елтеріс қағанға да ақылгөй болған Тоныкөк қарт. Сондықтан бұл жырды уағыз-өсиет, нақыл сөздер көбірек ұшырасады:

Жұқаны бүктеу-оңай,

Жіңішкені үзу-оңай.

дейді.

"Тоныкөк" жыры да көлемді. Ол 313 өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлынтаста 62 руналық жазу жолына сиып тұр. Жырдың жалын оқиға желісін зерттеушілер он төрт циклға бөліп қарастырады. Күлтегін жырындағы секілді мұнда да әрбір цикл үш элементтен тұрады.

Бірінші циклда түркі халқының табғаштарға бағынышты болып қалу тарихы, екіншіден-аман қалған түркілердің бас қосып, бірігуі, үшіншіден-сол біріккен халықты басқаратын қаған сайлаудың қиын болғандығы, қаған сайлаудағы Тоныкөктің зар роль атқарғаны, төртіншіде-Елтерісті қаған етіп жариялағаны, ел ішіндегі тыныштыққа сырттан қатер төне бастағаны, бесіншіден-оғыздардан тыңшы келіп, олар түркі елін шаппақ болып жатқаны, алтыншыда-түркі халықтың жауларымен, күрестің қиындығы және осы қиындықты жеңудегі Тоныкөктің рөлі, жетіншіден-оғыздармен болған соғыс туралы, сегізінші циклден бастап, он үшінші циклға дейін түркілердің түрлі тайпалармен жүргізген қиян-кескі соғыстары жыр етіп баяндалады.

"Тоныкөк" жырының ең соңғы-он төртінші циклы бүкіл жырдың қорытындысы сияқты. Мұнда түркілердің өз елі, жері үшін жүргізген соғыстарын атап-атап айтады да, соның бәрінде түркілердің жеңіске жеткенін, сол жеңістер өзінен-өзі келмегені, оған Тоныкөк өзінің ақыл-кеңесімен, ерлік істерімен қыраулар үлес қосқаны сөз зергерлерінен ғана тән зор зеберлікпен суреттеледі. Бұл жырда түркі елінің сан қырлы өмірінде Тоныкөктің тарихи рөлі атқарған ерекше атап айтылады:

Бүкіл түркі халқына

Қарулы жау келтірмедім,

Атты әскер жолатпадым.

. . . Еліміз қайта ел болды,

Халқымыз қайта халық болды.

Тоныкөк ескерткіші-ежелгі түркі поэзиясына әдеби дәстүрде, көріктеу құралдары, тілі, композициясы жағынан зор шеберлікпен жазылған жыр-дастан болып табылады.

Сонымен, көне түркілердің ежелгі шынайы тарихын оның Орхан текстіндегі бейнелі көрінісімен салыстыра отырып, Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері жылнама шежіре емес, сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрімен жазылған әдебиет үлгілері деген түйін жасаймыз.

Қорыта айтқанда, түркі елінің VI-VIII ғасырлардағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі түркі тайпаларының әдет-ғұрпын, наным-сенімін, өзіндік поэзиясын, тілін, т. б. танып білуде Орхан ескерткіштерінің мәні аса зор. Әсіресе, табиғатын, сөз өнерінің түп тамырын танып білуде руналық жазба-ескерткіштер ғылым үшін құнды материал болып табылады.

Әбу-Насыр Әл-Фараби-дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші ұстазы (арабша: «Муаллими соний») атанған данышпан, философ, энциклопедист ғалым, әдебиетші, ақын.

Ол Арыс өзенінің Сырдарияға құия беріс сағасындағы ежелгі Отырар (оны қыпшақтар Қарашоқы деп те атаған) қаласында туылған. Ежелгі орталық қаласы Отырарды кезінде негізінен Қыпшақ. Қаңлы, Қоңырат тайпалары мекен еткен тарихтан жақсы мәлім. Отырар-бір жағы көшпелі мал шаруашылығын кәсіп еткен, екінші жағы отырықшы-егіншілікпен айналысатын түрлі түркі ру-тайпаларын өзара байланыстырып тұрған іспеттес қала болған. Бұл шахарды арабтар Фараб деп атаған. Сол бойынша, ұлы ұстаз Әл-Фараби атанып кеткен.

Әл-Фарабидің толық аты-жөні:Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн узлағ Тархани-деп жазылатын болған. Мұндағы «тархан» сөзі екі нәрсені аңғартады: біріншіден, Әл-Фарабидің түркі тектес ру-тайпалардан шыққанын білдіреді. Екіншіден, оның ата-бабасы дәулетті, көрсетеді. Өйткені қыпшақтардың атақтылары ғана дәстүр бойынша «тархан» деп аталатын болған.

Ежелден-ақ Отырар қаласын мекен еткен түркі тектес тайпалардың барлығы дерлік бертін келе қазақ хылқының этникалық құрамын енгені көне тарихтан жақсы мәлім. Алайда «Әл-Фарабиді қазақ етіп көрсетуге тырысуда жасанды әрекет болады. Ол заманда ұлт болып бірігу процесі аяқталудан әлі тіпті алыс еді. Сол сияқты оны өзбек деп кесіп айту да әділеттік бола қояр ма қазақ халқының және сол советтік шығыс халықтарының мәдениетіне жақын қатынасы бар қайраткер болды дей аламыз».

Жастайынан асқан зергер, ғылым-өнерге мейілінше құштар болып өскен Әл-Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ол өсе келе өз заманының аса маңызды ғылым мен мәдениет орталықтары: Бағдад, Қорасан, Дамаскі, Қаир, т. б шахарларда болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шахарларында ол өз дәуірінің ең көрнекті ғалымдармен, көркем сөз зергерлерімен танысады. Олардан тәлім-тәрбие алады.

Әл-Фараби өзінің түркі тілімен қатар, араб, парсы, грек, латын, санскрит тілдерін жетік білген жан. Ғылыми шығрмаларын, өлең жырларын өз дәуірінің рухани-ғылыми тілі саналған араб тілінде жазды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.