Дене тәрбиесі теориясының пәні
1. Дене тәрбиесі теориясының негізгі ұғымдары
2. Дене тәрбиесі теориясының пәні
3. Дене тәрбиесі теорияның ғылымдар жүйесіндегі орны
4. Дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу әдістері
2 тарау ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ
§1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ ЖАСАЛУЫ
§2 СССР.дегі дене тәрбиесі мақсаты мен міндеттері
§3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
§4 Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптері
§6 Дене тәрбиесіне басшылық ету және кадрларды даярлау
2 БӨЛІМ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН МЕТОДИКАСЫ
1 ТАРАУ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ
§1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының пәні.
3 ТАРАУ. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҚҰРАЛДАРЫ
2. Дене тәрбиесі теориясының пәні
3. Дене тәрбиесі теорияның ғылымдар жүйесіндегі орны
4. Дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу әдістері
2 тарау ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ
§1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ ЖАСАЛУЫ
§2 СССР.дегі дене тәрбиесі мақсаты мен міндеттері
§3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
§4 Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптері
§6 Дене тәрбиесіне басшылық ету және кадрларды даярлау
2 БӨЛІМ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН МЕТОДИКАСЫ
1 ТАРАУ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ
§1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының пәні.
3 ТАРАУ. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҚҰРАЛДАРЫ
Дене тәрбиесі теориясында әр түрлі ұғымдар қолданылады: дене дамуы, дене әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене тәрбиесі білімі, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті және т.б. әр үрлі құбылыстарды көрсете отырып, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп, нақтыланып келеді.
«Дене тәрбиесінің теориясы мен методикасы» курсын оқып үйренуге кірсуге мүмкіндік болмайтын негізгі ұғымдар ғана қарастырылады, басқа ұғымдардың анықтамасы тиісті тақырыптарды әңгімелеу кезіндеберіледі.
Дене дамуы – адам организмі формалары мен қызметінің индувидуалды өмір барысындағы өзгеру процесі. «Дененің дамуы» термині организмнің дамуы деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің тіршіліктік сиымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші, тұла ой күші, бастың көлемі т.б. антропометриялық және биометриялық көрсеткіштермен анықталады.
Дене машықтығы дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы. Дене машықтығы нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшелігіне байланысты дене жатығуларын жасаудың міндеттердің өзіндік ерекшеліктерімен, құралдары мен методикасымен сипатталады. «Жалпы дене дайындығы» термині дене тәрбиесінің әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін ағытталған процесін білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік және спорттық қызметке арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары – бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде іріктеліп алыған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ қозғалыстық қарекеттердің күрделі түрлері. Қозғалыстық қарекет деп адамның қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын әрекеттің бірін айтады.
«Жаттығу» термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілеу үшін де қолданылады.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп, нақтыланып келеді.
«Дене тәрбиесінің теориясы мен методикасы» курсын оқып үйренуге кірсуге мүмкіндік болмайтын негізгі ұғымдар ғана қарастырылады, басқа ұғымдардың анықтамасы тиісті тақырыптарды әңгімелеу кезіндеберіледі.
Дене дамуы – адам организмі формалары мен қызметінің индувидуалды өмір барысындағы өзгеру процесі. «Дененің дамуы» термині организмнің дамуы деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің тіршіліктік сиымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші, тұла ой күші, бастың көлемі т.б. антропометриялық және биометриялық көрсеткіштермен анықталады.
Дене машықтығы дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы. Дене машықтығы нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшелігіне байланысты дене жатығуларын жасаудың міндеттердің өзіндік ерекшеліктерімен, құралдары мен методикасымен сипатталады. «Жалпы дене дайындығы» термині дене тәрбиесінің әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін ағытталған процесін білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік және спорттық қызметке арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары – бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде іріктеліп алыған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ қозғалыстық қарекеттердің күрделі түрлері. Қозғалыстық қарекет деп адамның қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын әрекеттің бірін айтады.
«Жаттығу» термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілеу үшін де қолданылады.
1 тарау. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ
§1. Дене тәрбиесі теориясының негізгі ұғымдары
Дене тәрбиесі теориясында әр түрлі ұғымдар қолданылады: дене дамуы, дене
әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене тәрбиесі
білімі, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті және т.б. әр үрлі
құбылыстарды көрсете отырып, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр
дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның
және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп,
нақтыланып келеді.
Дене тәрбиесінің теориясы мен методикасы курсын оқып үйренуге кірсуге
мүмкіндік болмайтын негізгі ұғымдар ғана қарастырылады, басқа ұғымдардың
анықтамасы тиісті тақырыптарды әңгімелеу кезіндеберіледі.
Дене дамуы – адам организмі формалары мен қызметінің индувидуалды өмір
барысындағы өзгеру процесі. Дененің дамуы термині организмнің дамуы
деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің
ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің
тіршіліктік сиымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене
тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін
өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші,
тұла ой күші, бастың көлемі т.б. антропометриялық және биометриялық
көрсеткіштермен анықталады.
Дене машықтығы дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке
немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы. Дене машықтығы
нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшелігіне байланысты дене
жатығуларын жасаудың міндеттердің өзіндік ерекшеліктерімен, құралдары мен
методикасымен сипатталады. Жалпы дене дайындығы термині дене тәрбиесінің
әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін ағытталған
процесін білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік және спорттық қызметке
арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары – бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде
іріктеліп алыған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ
қозғалыстық қарекеттердің күрделі түрлері. Қозғалыстық қарекет деп адамның
қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын
әрекеттің бірін айтады.
Жаттығу термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілеу үшін
де қолданылады.
Спорт – бұл денені жаттықтырудың белгілі-бір түрінен жарыс барысында
неғұрлым жоғары нәтижеге жетуге бағытталған арнаулы әрекет.
Дене тәрбиесі мәдениеті – жалпы мәдениеттің бір бөлігі қоғамның адам
денесін жетілдіру саласында қоғамдық тарихи практика процесінде жиналған
табыстарының жиынтығы. Материалдық игілікке спорт құрылыстары (стадиондар,
спорт залдары, бассейндер және т.б.) құрал жабдықтар, арнайы киім, аяқ киім
және т.б.кіреді. рухани игілігі болып табылытындар: ғылым, өнер шығармалары
(әдебиет, скульптура, кескіндеме, графика, музыка т.б.) жатады.
Дене тәрбиесі мәдениеті дене тәрбиесі теориясының барлық ұғымдарының
ішіндегі ең кең ұғым. Ол жоғарыда қарастырылған ұғымдардың бәрінің мазмұнын
қамтиды.
§2. Дене тәрбиесі теориясының пәні.
Дене тәрбиесі теориясы-адам денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы
заңдары туралы ғылым.
Дене тәрбиесінің кеңестік теориясы дене тәрбиесінің кеңестік жүйесінің
мақсатын міндеттерін, принциптерін зерттейді, тәрбиенің басқа түрлерімен –
ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбиесімен дене тәрбиесінің
заңды байланысын ашып көрсетеді. Дене тәрбиесі құралдарын оқып білуге, дене
жаттығуларын үйрету принциптерімен әдістерін ашып көрсетуге, қозғалыс
дағдыларын қалыптастыруға және дене қасиеттерін дамытуға, спорттық
жаттығулардың жалпы негіздерін, денені жаттықтыру сабақтарының әр түрлі
формаларын (дене тәрбиесі сабақтары, ертеңгі гимнастика, қозғалысты ойындар
т.б.) сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі жұмысты жоспарлауға және есепке
алуға көп көңіл бөлінеді. Осымен бірге мектеп жасына дейінгі, мектеп
жасындағы балалардың, жастардың, ересек және жасы ұлғайған адамдардың дене
тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктері анықталады.
Дене тәрбиесі теориясы практиканы ғылыми негіздермен қаруландырады.
Сөйтіп оның одан әрі дамуына көмектеседі. Ол сондай-ақ практикаға жол
ашуға, адамның күш қуатын кемелдендіруде қандай құралдар және әдітер арқылы
жақсы нәтижелерге жетуге болатындығын болжауға тиіс.
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасы педагогика институттарының
мектепке дейінгі тәрбие факультетеріндегі оқу пәні ретінде үш бөлімді
қамтиды. Дене тәрбиесі теориясының жалпы мәселелері атты 1 бөлімге екі
тақырып, (Дене тәрбиесі теориясының пәні және Дене тәрбиесі теориясының
кеңестік жүйесі) енеді, бұларда балалардың дене тәрбиесі мәселелерінің
терең оқып білуге көмектесетін негізгі қағидалар ашып көрсетіледі. Мектеп
жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясымен методикасы атты екінші
бөлімде мектепке дейінгі балаларды дене тәрбиесі оларды тәрбиелеу және
дамыту, дене жаттықтыруға үйрету методикасы, мектепке дейінгі мекемелердегі
жұмыс формалары, сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі істі жоспарлау мен
есепке алып, отыру міндеттері мен құралдары ашып көрсетіледі. Үшінші
бөлімде методикалық кабинеттің жұмысы және педагогикалық ущилишеде
мектепке дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясымен методикасы
курсын оқыту жайлы баяндалады.
§3. Дене тәрбиесі теорияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Дене тәрбиесі теориясы қоғамдық, жаратылыс және педагогика ғылымдарымен
байланысты.
Дене тәрбиесі теориясының жаратылыс ғылымдық негізі ғылыми пәндер
комплексінен (анатомия, физиология, гигиена, биомеханика, биохимия т.б.)
тұрады. И.М.Сеченовтің, И.П.Павловтың ілімі және қимыл-қозғалыс
дағдыларының қалыптасу және дене қасиеттерінің даму заңдылықтарына үңілуге,
оқыту мен тәрбиелеу процесін дұрыс құруға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы
жоғарғы нерв қызметін зерттеу бұл комплексте маңызды орын алады.
Биомеханика дене жаттығулары техникасын оқып үйретуге, оларды орындау
сапасын бағалауға, байқалған қателерді түзету методикасын белгілеуге және
қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруда мейлінше жақсы нәтижелерге жетуге
көмектеседі.
Биохимия оргонизмде, атап айтқанда бұлшық еттерде дене жаттығуларын
орындау әсерімен өтетін химиялық процестерді зерттей отырып, оларды өткізу
методикасын жетілдіруге мүмкіндік тудырады.
Сөйтіп, жаратылыс ғылымдары саласындағы ең жаңа жетістіктерді дене
тәрбиесі теориясы қимыл-қозғалыстарды үйрету әдістерін, амалдарын іріктеп
алуды негіздеуге, әр түрліміндеттерді ойдағыдай шешу мақсатындағы сабақтар
өткізу методикасын талдап жасауға пайдаланылады.
Дене тәрбиесі теориясы педагогикалық ғылымдар жүйесіне енеді,
психологиясымен және педагогикасымен және педагогикамен, спорттың жекелеген
түрлерінің (жеңіл атлетика, шаңғы, коньки т.б.) теориясы және методикасымен
тығыз байланыста болады.
Адамның жас шамалық және индивидуалдық психологиялық ерекшеліктерін
(елес, ес, ойлау, және т.б.) оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін дұрыс іріктеп
алуға және дене жаттықтыру сабақтары процесінде жоғарғы нәтижелерге жетуге
мүмкіндік береді.
Дене тәрбиесі міндеттерін шешу кезінде оқыту мен тәрбиелеудің педагогика
талдап жасаған әдістері мен тәсілдері қолданылады.
§4. Дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу әдістері
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасы зерттейтін мәселелердің ауқымы
кең. Сондықтан зерттеу кезінде педагогикалық әдістер ғана емес, шектес
ғылымдарда – социологияда, психологияда, физиологияда, антропологияда,
биохимияда т.б. пайдаланылатын әдістер де қолданылады.
Дене тәрбиесі теориясында теориялық талдау және талдап қорыту,
педагогикалық зерттеу және эксперимент әдістері пайдаланылады.
Теориялық талдау және қорыту әдістері. Кез келген зерттеу әдеби
мәліметтерді оқып-білу, талдау мен қорытудан басталады. Бұл үшін зерттеуші
библиографиямен танысады және өзі талдап шығу тиіс әдеби түпнұсқаларды
іріктеп алады, оларды нақты мәселелер бойынша жүйелейді, содан соң әр
мәселе ішінде материалдарды әр түрге (ағымдағы, шолу жасайтын,
қорытындылық) бөледі.
Библиографияны іріктеген соң оны оқып игеру жоспарын жасау, жазба
жұмыстар жүргізу және оларды талдау методикасын ойластыру керек.
әдеби мәліметтерді талдау және қорыту теориялық, сондай-ақ
эксперименттік зерттеуде де қолданылады. Теориялық зерттеуде бұл әдіс
бірден-бір әдіс болуы мүмкін, оның көмегімен, мәселен, нақты тарихи
жағдайларға байланысты белгілі бір қағидалар, көзқарастар қалайша
дамығандығын аңғаруға болады. Эксперименттік зерттеулер жасау үшін қандай
мәселелер зерттеліп қойғандығын, олардың әдебиетте қандай дәрежеде
баяндалғандығын және олардың қайсысының эксперименттік тексеруді талап
ететіндігін анықтау керек.
Дене тәрбиесі теориясы үшін маңызды көптеген мәліметтерді мектепке
дейінгі мекемелер қызметкерлері құрастырған әр түрлі документтерді (мысалы,
балаларға арналған дене жаттығуларын бір жылға таратып бөлу графигі, бір
апталық жұмыстың календарлық жоспары, дене тәрбиесі сабақтарының,
таңертеңгілік гимнастиканың, қимыл-қозғалыс ойындарының жоспар-
конспектілері, тәрбиешінің күнделігі, педагогикалық мәжілістердің
протоколдары, денсаулық жағдайын, дененің дамуын дене әзірлігін т.б. есепке
алу журналдары) талдау кезінде табуға болады. Осындай документтерді талдау
нәтижесінде табылған мәліметтерді жұмыс жорамалы ретінде (эксперименттік
зерттеулерден күтілетін нәтижелер) пайдаланыла алады.
Фактілер жинау үшін анкеталар және сұрақ-жауап парақтары пайдалануы
мүмкін. Анкеталардағы сұрақтар ия немесе жоқ деген қысқа жауап
аларлықтай етіліп қойылады. Сұрақ-жауап парағында жауаптар жайылыңқы түрде
беріледі мысалы, тәрбиешінің жасы, жұмысы, жұмыс стажы, білімі дене
жаттықтыру сабақтары үшін жасалған жағдай сипаттамасы т.б. Біріншісінде де,
екіншісінде де жауап жазба түрінде болуы тиіс. Анкеталар мен сұрақ-жауап
парақтары көбіне зерттеу жұмысының бастапқы кезінде қолданылады және олар
көмекші мәнге ие болады.
Зерттеушіні қызықтыратын материалдар әңгімелесу кезінде алдын ала
жасалған жоспар бойынша жиналуы да мүмкін. Сұрақтар еркін түрде қойылып,
татамды жауап алынуына ықпалы тиюі керек. Мысалы, тәрбиеші баладан: Дұрыс
тұра білесің бе? Қалай тұру керектігін көрсетші. Ал енді қалайша дұрыс
тұруға болатынын айтшы, - деп сұрайды.
2 тарау ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ
§1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ ЖАСАЛУЫ
Дене тәрбиесінің жүйесі тәрбиенің бүкіл жүйесінің ажырамас бөлігі
болып табылады және дене тәрбиесін жүзеге асырушы және бақылаушы ұйымдар
тұтастығының кепілі.
Патшалық Россияда қоғамның тек ақсүйектері ғана дене жаттықтырумен
айналыса алатын еді. Үстем таптардың дене тәрбиесін жүзеге асыру үшін
үкімет шетелдік жүйелерді (сокольск гимнастикасы, неміс түрнегі, швед
гимнастикасы т.б.) пайдаланады. П.Ф.Лесгафт жасаған отандық дене тәрбиесі
білімі жүйесі қолдау таппады. Бірақ патша үкіметінің еңбекші бұқараның
спортпен айналысуына кедергі болатын саясатына қарамастан спорттың ұлттық
түрлері дамиды және халықтан көрнекті, дүние жүзіне белгілі жеке орыс
спортшылары шықты: палуан И.Поддубный, коньки тебушілер Н.Струнников, және
П.Ипполитовтар, ескекші М.Свешников және т.б.
Дене тәрбиесінің біртұтас жүйесін жасау үшін халық талабына сай жағдай
жасалды. Мұның өзінде біздің елімізде және шетелде жасалған прогрестік
нәрсенің бәрі ескерілді.
Азамат соғысы және соғыс интервенциясы кезінде дене тәрбиесі
еңбекшілерді Октябрь жеңістерін қорғауға дайындауға бағытталды. Дене
тәрбиесіне басшылық ету жаппай әскери оқу (Всевобуч) органдарына жүктелді
(1918).
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында еңбекшілердің
денсаулықтарын нығайтуға, оларды еңбекке дайындауға көп көңіл бөлінді. Бұл
жылдары өз беттерімен әрекет ететін дене тәрбиесі үйірмелері, қоғамдары
ұйымдастырылды. Ғылыми-зерттеу физкультура институттарын ашу дене тәрбиесі
жүйесін жетілдіруге көмегін тигізді. Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің советтік жүйесін жасауда ғылыми қызметерлер мен методистердің
үлкен тобы – Е.Г.Леви-Гориневская, М.М.Конторович, А.И.Быкова, Н.А.Метлов,
Л.И.Михайлова және басқалар үлкен энтузиазм көрсетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында физкультура ұйымдарының барлық қызметі
халықты Отан қорғауға жаппай әскери-дене шынықтырушылыққа дайындық
міндетіне бағындырылады.
Біздің елімізде физкультура мен спортты одан әрі дамыту міндеттерін
ойдағыдай шешуде үлкен роль ғылым үлесіне тиеді. Соғыстан кейінгі жылдарда
мектеп жасына балалардың дене тәрбиесі жүйесін нақтылауға Педагогикалық
ғылымдар академиясының Дене тәрбиесі мен мектеп гигиенасы ғылыми-зерттеу
институтында көп көңіл бөлінді (195-1960). Бұл кезеңде ғылыми қызметкерлер
(А.И.Быкова, Е.Г.Леви-Гориневская, Д.В.Хухлаева және т.б.) балаларды дене
жаттығуларына үйрету, қозғалыс ойындарын өткізу методикасы және т.б.
жөнінде зерттеулер жүргізді.
1960 жылы мектепке дейінгі тәрбие ғылыми-зерттеу институты
ұйымдастырылды. Бұл институттың ғылыми қызметкерлері (М.Ю.Кистяковская,
Т.И.Осокина, Е.А.Тимофеева т.б.) балабақшадағы дене тәрбиесінің жаңа
программасын, тәрбиешілер, ата-аналар үшін оқу құралдарын жасап шықты.
Қазіргі кезде балалардың дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру жөнінде
Педагогикалық ғылымдар академиясының мектепке дейінгі тәрбие ғылыми-зерттеу
институтында, педиатрия, гигиена институттарында, педагогика, медицина
институттарында, оқыту және ғылыми-зерттеу физкультура институттарында және
т.б. үлкен жұмыстар жүргізілуде.
§2 СССР-дегі дене тәрбиесі мақсаты мен міндеттері
Біздің елімізде дене тәрбиесінің мақсаттары мен міндеттері адамның жан-
жақты дамуы жөніндегі ілім өзінің нақты бейнесін тапқан. Жеке адамның
жарасымды дамуы қоғам құру шарттарының бірі ретінде қаралады. Біздің
елімізде дене тәрбиесінің мақсаты - өмірге, отанды қорғау болып табылады.
Бұл мақсат дене тәрбиесін жүзеге асыратын барлық мекемелер мен ұйымдар үшін
бірдей болады.
Дене тәрбиесінің аталып көрсетілген мақсатына сәйкес мына төмендегідей
міндеттерді шешу қарастырылады:
1. Сауықтыру міндеттері: денсаулықты нығайту, денені жан-жақты дамыту,
организмді шынықтыру, совет адамдарының творчестволық ұзақ өмірін
қамтамасыз ету.
2. Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іскерлікті
қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш,
төзімділік т.б.) қалыптастыру, арнаулы білімді меңгеру, ұйымдастырушылық
қабілеттерді бойға сіңіру.
3. Тәрбиелеу міндеттері: коммунизм құрылысының моральдық кодексі
принциптері рухында ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек трбиесіне
ықпал ету.
Бұл міндеттер дене тәрбиесімен айналысушылар контингентіне байланысты –
олардың жас ерекшеліктеріне, денсаулық жағдайына, дене дамуының деңгейіне,
дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланады.
§3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
Халықтық және ғылымилық дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
болып табылады. Дене тәрбиесі процесінде дене тәрбиесімен айналысушыларда
дүниетаным қалыптасады, адамгершілік қасиеттер тәрбеленеді.
Дене тәрбиесі жүйесінің халықтығы – оның мақсатының халықтың өмірі
талабына сәйкестігінде. Біздің еліміз тұрғындарының денсаулықты
нығайтудағы, денені дамытуды жақсартудағы табыстары жалпы еңбек
өнімділігінің өсуіне, сондықтан да бүкіл халық игілігінің артуына
бағытталады.
Біздің еліміздің барлық халқы дене жаттығуларымен және спортпен жүйелі
түрде айналысуға тартылады. Бұл үшін қажетті жағдайлар жасалады:
стадиондар, бассейндер салынады, гимнастикалық залдар жабдықталады, спорт
жабдықтары, киімдері, аяқ киімдері және т.б. шығарылады.
Ұлтына, біліміне, атқаратын қызметіне қарамастан барлық совет
азаматтарының денені жаттықтырумен және спортпен айналысу правосы бірдей.
Ғылымилық дене тәрбиесі жүйесінің сипатты белгісі болып табылады.
Зерттеулер негізінде бірегей мемлекеттік программалар, оқулықтар, оқу
құралдары жасалады және жетілдіріледі, физкультуралық құрал-жабдықтарға
қойылатын талаптар анықталады, әрбәр жас кезеңіне қарай және дамуының, дене
әзірлігінің нормативтік көрсеткіштері жасалады.
Зерттеулер нәтижесінде алынған жаңалықтардың бәрі мемлекеттік
мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың және семьялардың практикасына ендіріледі.
Дене тәрбиесі мәселелерін негіздеу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізуге
жұмылдырылатын ғылыми-педагогика кадрларын даярлау жөнінде үлкен істер
жүргізіледі.
§4 Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптері
Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптеріне мыналар жатады: дене
тәрбиесінің еңбек және әскери даярлықпен байланыс принципі; жеке адамның
жан-жақты даму принципі; дене тәрбиесінің сауықтыру бағытында болу
принципі.
Дене тәрбиесінің еңбек және әскери даярлықпен байланыс принципі.
Біздің елімізде дене тәрбиесінің мақсаты - еңбекке және Отан қорғауға
дайындық болып табылады. Мұның өзінде техниканың күрделене түсуіне қарай
адамдардың дене әзірлігіне қойылатын талаптар артады.
Бұл дене жаттықтырумен айналысу процесінде еңбекте, өмірде, Отан
қорғауда тікелей қолданылатын қозғалыс дағдыларын (мысалы, жүру, жүгіру,
шаңғы тебу, жүзу т.б.) ғана емес, дене қасиеттерін және жаңа қозғалыстарды
тез меңгеру қабілетін дамытатын дағдыларды да қалыптастыру қажет деген сөз.
әр түрлі қозғалыстық дағдыларды, дене қасиеттерін бойына сіңірген адам
ауыртпалыққа оңай төзеді, жаңа еңбек операцияларын неғұрлым қысқа мерзімде
игеріп кетеді.
Жеке адамның жан-жақты даму принципі. Дене тәрбиесі процесінде жеке
адамның жан – жақты дамуын қамтамасыз ету үшін ақыл – ой, адамгершілік,
эстетикалық және еңбек тәрбиесін қоса жүзеге асырудың маңызы зор. Қозғалыс
дағдыларын, дене қасиеттерін қалыптастыра отырып, ақыл – ой қабілеттерін
(элементтерді талдап, бөліп, оларды біртұтас етіп қоса білу т.б,);
эстетикалық қасиеттерді (дене келбеті, қозғалыс, киімі, физкультуралық
құралдар т.б әсемдігін түсіне, сезіне білу) дамыту керек. Сабақтарды
ұйымдастырғанда жалпы дене әзірлігі ескерілуі тиіс, оған әр түрлі
жаттығулар арқылы қол жетеді. Балалармен , әсіресе мектеп жасына дейінгі
балармен дене жаттықтыру сабақтарын өткізу процесінде жеке адамның жан –
жақты дамуы принципіне сүйену өте маңызды, өйткені ақыл – ой,
адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізі осы жаста
қаланады.
§6 Дене тәрбиесіне басшылық ету және кадрларды
даярлау
Мемлекттік мекемелерде дене тәрбиесін ұйымдастыруды тиісті
министірліктер жүргізледі. Мысалы, балабақшалар мен мектептердегі дене
тәрбиесіне одақтас республикалардың оқу министірліктері, ал жоғары оқу
орындарындағы дене тәрбиесіне жоғары және орта арнаулы оқу орындары
министірліктеріне жоғары және орта арнулы оқу орындары министірліктерімен
физкультура мен спорт жөніндегі комитет жүзеге асырады.
Комитете халықққа дене тәрбиесін берудің ғылыми негізделген жүйесін
жасау мен оны жүзеге асыруға және халықаралық дарыстарға қатысу үшін
мамандығы жоғары спортшылар даярлауға; азаматтарды физкультура және
спортпен айналысуға тартуға; осындай сабақтар үшін материалдық – техникалық
базаны жетілдіруге; физкультура мен спорт саласындағы ғылыми – методикалық
жұмысты ұйымдастыруға, ғылыми зерттеулерді өткізу жоспарларын реттеуге;
бүкілодақтық спорттық шараларды ұйымдастыруға, кадрлардың мамандығын
арттыруға т.б басшылық етеді.
Кеңес өкіметі жылдарында физкультура мен спорт жөніндегі көптеген
маман кадрлар пайда болды. Оларды физкультура институттарында,
техникумдарда, педагогика институттарында және педагогика училищелерінде
даярлайды.
Яслилер мен балабақшалар үшін кадрлар педагогика және медецина
училещелерінде, ал методологиялық және оқытушылық жұмыстар үшін кадрлар
педагогика институттарының мектепке дейінгі тәрбие факултеттерінде
даярлайды.
§7 Дене тәрбиесі советтік жүйесінің материалдық – техникалық базасы.
Коммунистік партия мен советтік үкіметі халыққа дене тәрбиесін беру
үшін қажетті арнайы материалдық – техникалық база жасауға көп көңіл бөліп
келеді. Жылдан – жылға физкультура мен спорқа деген қаражат арта түсуде.
Әр түрлі спорт құрылыстарының көп болуы көпшілік физкультура жұмысын
жүргізуге және мамандығы жоғары спортшыларды даярлауға мүмкіндік береді.
Мәдениет марайлары, спорт залдары, манеждер, спорт лагерьлері, спорттың
жекелеген түрлері бойынша арнайы салынған құрылыстар совет адамдарының
пайдалануына берілген.
2 БӨЛІМ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
МЕТОДИКАСЫ
1 ТАРАУ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ
§1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының пәні.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы - коммунистік
қоғамның болашақ құрылысшысы - баланың дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтары
жайындағы ғылым. Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесі советтік
жүйесінің жалпы идеологиялық және методологиялық негіздерінен шығады және
оның бір бөлігі болып табылады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесінің жалпы теориясымен
мазмұндас және оқып үйрену пәні бір болуымен қатар баланың барлық жас
кезеңдеріндегі (туғаннан 7 жасқа дейін) дене тәрбиесінің заңдылықтарын
арнайы зерттейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы осыған сәйкес
тәрбиелеу және оқыту процесінде баланың дамуын басқарудың жалпы
заңдылықтарын танып-біледі.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы әр жас шамалық кезең-нің
ерекшеліктерін зерттей, ғылыми мәліметтер мен практикалық тәжірибені
қорытып талдай отырып, дене тәрбиесі міндеттерін анықтайды, олардың мәнін,
неғүрлым тиімді құралдары мен әдістерін, дене тәрбиесінің бүкіл процесін
ұйымдастырудың мақсатқа сай формаларын ашып көрсетеді.
Өз қимыл-қозғалысын жақсы меңгеретін дене жаттықтыруды сүйетін, оны
айнала қоршаған ортадан өз бетімен бағдар таба білетін, мектепте оқуға және
одан кейінгі жылдардағы белсенді творчестволық қызметке қабілетті, дені
сау, шымыр, шыныққан, шат-шадыман, ынталы баланы қалыптастыру - жан-жақты
даму негізі ретіндегі дене тәрбиелеудің айрықша мәнін айқындайтын мақызды
міндет болып табылады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми зерттеулердің негізінде сәби
жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық-физиологиялық
ерекшеліктерін: организмнің жұмысқа қабілеттілік мүмкіндіктерін, жүре пайда
болатын ынта мен қажеттіліктерін, көрнекілік-әрекеттік, көрнекі-лік-
бейнелік және логикалық ойлау формаларын, іс-әрекеттің басым түрінің
өзіндік ерекшелігін ескеріп отырады. Осыған сәйкес балалар дене тәрбиесінің
теориясы дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларының мазмүнын құруға
және оны іске асырудың тиімді педагогикалық жағдайларын жасауға бағыт
береді.
Балалар дене тәрбиесі теориясы баланың әр жас кезеңінің ықтимал
мүмкіндіктерінің заңдылықтарын танып-біле және ескере отырып дене
тәрбиесінің бүкіл тәрбиелік-білім беру комплексі (қимыл-қозғалыс жасай білу
және дағдылар, дене қасиеттері, кейбір элементарлық білім) ғылыми
негізделген программасының талаптары перспективалы қарастырады. Мұны игеру
балалардың дене әзірлігін мектепке баруға қажетті дең-гейде қамтамасыз
етеді.
Дене тәрбиесі жан-жақты коммунистік тәрбие берудің маңызды компоненті
болуымен бірге өз процесінде ақыл-ойлық адамгершілік, эстетикалық және
еңбек тэрбиесінің міндеттерін комплексті түрде жүзеге асырады.
Балалардың дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларында (сабақ,
қозғалыс ойындары, балалардың өзіндік әрекеттері және т.б.) тәрбиешінің
назары ақылға сала ойлайтын, эмоциялы, өз жас шамасының мүмкіндігіне қарай
саналы әрекет ететін, қозғалыс дағдыларын меңгеріп отыратын, айналаны
бағдарлай білетін, өзіне берілген тапсырмалардың мәнін түсінетін, кездескен
қиыншылықтарды жеңуді үйреніп отыратын, тәрбиешінің ыждаһатты, тілектесті
басшылығымен өз іс-әрекетінде творчестволық ізденіске деген талпыныс
көрсетіп отыратын бала тәрбиелеп шығуға бағытталады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы бала денесін тәрбиелеудің сан алуан
жақтарын, әсіресе оның қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды қамтитын
зерттеулер арңылы алынған жақа білімдермен дамылсыз дамып, байып отырады.
Балалар мекемелерінің жаппай практикасында тексеруден өткен зерттеу
мәліметтері бүкіл тәрбиелік білім беру процесінің алға басуына үлес қоса
отырып, сыннан өтеді, программаларға, оқу құралдарын, оқулықтарға және
балалармен жүргізілетін практикалық жұмысқа ендіріледі.
Сөйтіп мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы баланың
даму заңдлықтарын танып-біле, ең елеулі және прогресті нәрселердің бәрін
бөліп көрсете және негізхдей отырып, дене тәрбиесінің бүкіл жүйесін
жетілдіруге көмегін тигізеді, кедергісін тигізетін жаттанды болған, қазіргі
кездегі тәрбиелеу-білім беру міндеттеріне сәйкес емес нәрселердің бәрін
бұлжытпай ауыстырып отырады және жоққа шығарады.
§2. Дене тәрбиесі теориясының басқа ғылымдармен байланысы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мамандандырылған
ғылыми пәндердің тұтас комплексімен байланысты. Олардың біреулері
гуманитарлық сипатта болады (дене тәрбиесінің жалпы теориясы, жалпы
педагогика, мектепке дейінгі педагогика, дене тәрбиесі мен спорт
психологиясы, спорттың жеке түрлерінің теориясы мен методикасы, физкультура
тарихы және ұйымдастыру, физкультура социологиясы), физкультураның дамуы
мен ұйымдастырылуының әлеуметтік заңдылықтарын, дене жаттығуларының адам
(бала) психикасына әсерін, сондай-ақ педагогикалық әсер ету құралдарын,
формалар мен әдістерін қолдану заңдарын зерттейді. Басқа ғылымдар —
биологиялық және шектес жаратылыс ғалымы пәндері (дене жаттығуларының
физиологиясы мен биохимиясы, динамикалық анатомия, биохимия, медицина,
педиатрия, дене жаттығулары гигиенасы, дәрігерлік-физкультуралық бақылау,
емдеу физкультурасы) адамның (баланың) биологиялық даму процесін, оның жас
өзгерісінің заңдылықтарын, дене жаттығуларының, сондай-ақ сыртқы ортаның
түрлі әсерлерінен болып жататын өзгерістерін зерттейді, бұған қоса адамның
(баланың) қозғалыстарында көрініс беретін физикалық және биологиялық
заңдарды зерттейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының табиғи-ғылымдық
негізін ғылыми пәндер комплексі құрайды, олардың міндеттері баланың
биологиялық даму процестерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімдердің бұл комплексі орыстың ұлы физиологтары И. М.
Сеченовтың, И. П. Павловтың, В. М. Бехтеревтің және олардың ізбасарларының
ілімі негізінде құрылды.
Организм мен ортаның бірлігі туралы. Адам дүниеге келген сәттен оның
сыртқы ортамен өзара әрекеттесуі басталады, бейімделу, тепе-теңдігін сақтау
қабілеті пайда болады. И. П. Павлов осы тепе-теңдікті өмірдің негізгі заңы
ретінде қарастырды.
Индивидуалдық бейімделу түрлері өте көп. Олар табиғи өмір жағдайында
пайда болады және оларды адам арнайы, әдейі жасауы мүмкін.
Адам организмінің қызмет ету мүмкіндігінің артуы немесе кеңеюі дене
тәрбиесі процесінде ерекше мақызды болып табылады.
Баланың дене тәрбиесі белгілі бір ғылыми негілделген режиммен,
организмді шынықтырумен, қозғалыс дағдыларын қалыптастырумен байланысты
екені белгілі. Шынықтыратын процедуралармен (салқын сумен ысқылану, шайыну
т. б.) үйлестірілген ертеңгі гимнастикамен жүйелі айналысу, физкультура
сабақтары, ойындар, ауаның, судың температурасы төмен жағдайдағы спорттық
жаттығулар — осының бәрі организмнің сыртқы орта өзгерістеріне төзімділігін
арттырады, нерв жүйесі, жүрек және өкпе жұмысын, бұлшық еттерінің жұмыс
қабілетін жақсартады, жағымды эмоциялар тудырады.
Шынығу және дене жаттықтыру адам (бала) организмінің қызмет ету
мүмкіндіктерінің кеңеюіне көмек ететіні түсінікті бола түседі. Осының
барысында шыныққандық және белгілі мөлшерде жаттыққандық әркімнің өзгеріп
отыратын сыртқы ортаға индивидуалды бейімделуін көрсететін болады.
Адам организмінің қоршаған ортаға бейімделуінде адам миының, жоғары нерв
жүйесінің қызметінің дамуы үшін жетекші мәні бар және оған себепші болатын
әлеуметтік ортаны ерекше бөліп көрсеткен жөн.
Баланың айнала қоршаған әлеуметтік ортаға индивидуалды бейімделуіне әр
түрлі дағдылар, пайда бола бастаған әдеттер, қалыптасқан тіршілік режимі
және айнала қоршаған өмір талаптарына саналы қарым-қатынасқа негізделген
барлық мінез-құлық тәртібі жатқызылуы мүмкін.
§3. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының дамуы
Балалар дене тәрбиесінің советтік теориясы қазіргі кездегі ғылыми
зерттеулер мен озат практика негізінде дамиды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы біздің елімізде жақа педагогиканың —
жас үрпаққа жан-жақты коммунистік тәрбие берудің іргетасын қалады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беру жайындағы
теорияның дамуына Н. К. Крупская баға жетпес үлес қосты. Н. К. Крупская
Совет өкіметінің алғашқы жылда-рынан бастап социалистік қоғам міндеттерін
ескере отырып, маркетік-лениндік ілім негізінде құрылған тәрбиенің жақа
теориясын жасау қажеттігін мегзеді. Ол баланы дамыту, тәрбиелеу және білім
беру мәселелеріне педагогика, психология мен физиология саласындағы қазіргі
кездегі ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, нағыз ғылыми тұрғыдан қараудың
міндег екеніне назар аударды. Н. К. Крупская тәрбиелеу және білім беру
методикасын жасау кезінде баланың жас шамалық ерекшеліктерінің ескерілуі
қажеттілігін атап көрсетті.
Н. К. Крупская баланың дене тәрбиесіне үлкен мән берді. Ол шымыр да
шыныққан жас ұрпақ тәрбиелеу міндетіне байланысты физкультураны айрықша
мақызды деп санады. Дене жаттықтырудың бала организміне пайдалы әсерлерін
атап өте отырьш, Надежда Константиновна организмді тек шынықтыра нығайтып
қана қоймай, коммунистік тәрбие беру мақсатында да паігдалануға болатын
ойындарды бөліп көрсетті. Ол ойын-ның коллективті нығайтудағы, өзін-өзі
ұстай білуге, ұйымдаса әрекет етуге, мінез қалыптастыруға тәрбиелеудегі
мақызды ролін атап айтты.
Н. К. Крупскаяның мектеп жасына дейінгі балалардың де-не тәрбиесі туралы
айтқандардың жақа қоғамдық-саяси құрылыс жағдайындағы дене тәрбиесі
теориясы дамуының жақа кезеңін айқындап береді.
Дене тәрбиесі туралы отандық ғылым, тамыры орыстың көп ғасырлық халықтық
педагогикасына тереңдей сіңген өткен дәуір бай мұрасының әсерімен
қалыптасты.
XVII ғасырдың екінші жартысында-ақ сол кездің аса білім-ді адамдарының
бірі — Епифаний Славинецкийдің балалар-дың дене тәрбиесі жөнінде озық ойлар
айтқанын тарихи мате-риалдар дәлелдейді. Ол Бала әдеттерінің азаматтылығы
деп аталатын тамаша документ жасап шыққан. Бұл кітапта балалар ойынына
ерекше тарау арналады және оның тәрбиелік-бі-лім берудегі үлкен мәні
көрсетіледі.
Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И. И.
Бецкой, Н. И. Новиков, А. Н. Радищев дене дамуын ақыл-ой және еңбек
тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырган. Орыстың революцияшыл
демократтары А. И. Герцен, Б. Г. Белинский, Н. Г.
Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Д. И. Писаревтің айтқан пікірлерінің
дене тәрбиесі мәселелерін талдап жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене
тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып,
оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбие-мен байланысын
көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты — жүйелі жаттығу, ойнау,
серуендеу және организмді шынық-тыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен
денсаулығын нығайту деп білді. Мұның езінде олар мақызды рольді еңбек пен
демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан
керінетін режимге бере отырып, мұны сергек рухты, адамның жарқын
болашақ күресіне қабілегті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады.
Тамаша педагог К. Д. Ушинский ойынға, гимнастикаға, балалардың таза
ауада жүруіне үлкен мән берді. Ол балалармен өткізілетін сабақ үстінде
ықыласты қалпына келтіруге көмектесетін қысңа мерзімді қимыл-қозғалыстар
орындау үшін шағын үзілістер жасауды ұсынды.
К. Д. Ушинский орыстың халықтық ойындарын ңуатты ңұ-рал санай отырып,
оларды кеңінен пайдалануды ұсынды және педагогтарды осы ойындарды балалар
үшін жинастыруға ша-қырды.
2 тарау. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің
міндеттері 39 бет
Дене тәрбиесі советтік жүйесінің барлық буындарында бір мақсат — өмірге,
коммунистік еңбекке, Отан қорғауға даярлау жүзеге асырылады. Мектепке
дейінгі балалық шақ дене тәрбиесінің міндеттері жалпы мақсаттық бағытты
сақтай отырып, жас ерекшеліктерін ескере нақтыланады.
Мектепке дейінгі жаста дене тәрбиесінің сауықтыру, білім беру және
тәрбиелік міндеттері жүзеге асырылады.
Сауықтыру міндеттері.
Мектепке дейінгілер дене тәрбиесінің басты міндеті — өмір қорғау және
денсаулық нығайту, балалардың организмін шынықтыру болып табылады.
Жақсы денсаулық барлық органдар мен организм жүйелерінің нормаға сай
жұмыс істеуімен анықталады. Денсаулық нығайту міндеттері бала организмінің
даму ерекшеліктерінен туа отырып, әр жүйе бойынша әлдеқайда нақты түрде
анықталады: дұрыс және уақтылы сүйектенуге, омыртқа иілістерінің
қалыптасуына, табан үзеңгілігінің дамуына, байланыс-бу-ындық аппараттың
нығаюына көмектесу, дене бөліктерінің дұрыс арақатыста (пропорция) дамуына,
сүйектердің өсуі мен салмағын реттеуге себепші болу; бұлшық еттердің барлық
топтарын (кеуде, арқа, қарын, аяқ, қол, алақан, саусақ, табан, мойын, ішкі
органдар, оның ішінде жүрек, қан тамырлары бұлшық еттерін дамыту, нашар
дамыған иіп-жазғыш бұлшық ет топтарына айрықша көңіл бөлу; қанның жүрекке
қарай ағуының күшеюіне, оның жиырылу жиілігінің және тұтқиылдан
өзгерген жүкке бейімделу қабілетін жақсарта жәрдемдесу; тыныс жолдары
еттерін нығайту, кеуде клеткасының қозғалғыш тығын дамыту, тыныс алудың
тереңдеуіне, ауаны үнемді жүм сауға, тыныс ырғағының тұрақталуына, өкпенің
ауа сыиым дылығын арттыруға себепші болу, мұрын арқылы дем алуды үйрету;
ішкі органдардың (ас қорыту, тер, зәр шығару және т. б.) дұрыс қызмет
етуіне көмектесу, теріні заңымданудаи сақтау және оның дұрыс қызмет
етуіне (жылуды реттеу және қорғаныс) жәрдемдесу; қозу және тежелу
процестерінің п ң қалыптылығына, олардың қозғалмалығына, активті тежеліе
тің дамуына, сондай-ақ қимыл-қозғалыстық анализатордың сезім мүшелерінің
(көру, есту т. б.) жетілуіне себепші болу.
Білім беру міндеттері.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде білім
беру міндеттерін шешудің де мақызы аз емес: қимыл-қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру, денені түзу ұстау, гигиена дағдыларын бойға сіңіру, дене
тәрбиесі туралы білімді игеру.
Нерв жүйесінің икемділігі арқасында балаларда қимыл қозғалыс
дағдылары басқалармен салыстырғанда оңай қалыптасады. Олардың көпшілігін
(еңбектеу, жүру, жүгіру, шақгы тебу, велосипед теуіп ойнау т. б.) балалар
күнделікті өмірде пайдаланады.
Қимыл-қозғалыс дағдылары қоршаған ортамен байланыс жасауды жеңілдетеді
және оны танып білугекөмектеседі: мәселен, еңбектеуді үйренген бала оны
қызықтыратын заттарға өзі жақындайды да олармен танысады, шаңғы, велосипед
тебе білетін балалар қардың, желдің қасиеттерін оңай танып біледі, жүзу
кезінде балалар судың қасиеттерімен танысады.
Дене жаттығуларын дұрыс орындау бұлшық еттердің буындардың, бунақтардың,
сүйек жүйесінің жетілуіне тиісді әсерін тигізеді. Мысалы қолды артқа
сілтей қолаштап лақтыру әдісін дұрыс үйренген бала құлаш сілтеу мен
лақтыруды кеуде, аяқ, қол қозғалысының үлкен амплитудасымен орындайды, бұл
ұлшық еттер, буындар, бунақтардың тиісті топтарының жақсы жетілуіне жағдай
жасайды.
Қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдылары баланың күіп үнемдеуіне мүмкіндік
береді. Егер бала жаттығуды оңай, налмай орындаса, онда ол жүйке қуатын аз
жұмсайды. Осының арқасында жаттығуды көп рет қайталауға және жүрсіс-қан
тамырлары, тыныс жүйелеріне әлдеқайда тиімді өсер жасауға, сондай-ақ дене
қасиеттерін дамытуға мүмкіидік туады.
Нық қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдыларын пайдалану қимыл-қозғалыс және
ойын іс-әрекетінің күтпеген жерден туатын міндеттерін ойластыруға мүмкіндік
береді. Мәселен, жүгірген бетте ұзындықтан дұрыс секіруді үйренген бала,
мысалы, Жар астында қасқыр бар ойынын ойнап жүргенде қалай секіру керек
екендігі лсайын ойламай, қасқырдан қалай құтылу жағдайын ойластырады.
3 ТАРАУ. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҚҰРАЛДАРЫ
§1. Дене тәрбиесі құралдарының жалпы сипаттамасы.
Мектеп жасына дейнгі балалардың дене тәрбиесі міндеттерін шешу үшін
гигиеналық факторлар, жаратылыстың табиғи күштері, дене жаттығулары т.б.
пайдаланылады. Толыққанды дене тәрбиесіне барлық құралдарды комплексті
қолданған кезде қол жетеді, өйткені олардың әрқайсысы организмге әр түрлі
әсер етеді.
Гигиеналық факторлар (сабақ, демалыс тамақтану және ұйықтау режимі,
киім, аяқ киім, физкультуралық құрал-жабдықтар гигиенасы және т.б.) дене
әрбиесінің өзіндік ерекше құралдары болып табылады. Олар дене тәрбиесімен
айналысушылардың организміне дене жаттығуларының тигізетін әсерін
артырады.мысалы, нәрлі және уақытылы тамақтану кезінде дене жаттығулары
сүйек және бұлшық ет жүйесінің дамуына жақсы әсерін тигізеді. Ұйқының қанық
болуы тынығуды қамтамасыз етеді, және нерв жүйесінің жұмыс қабілетін
арттырады. Бөлменің физкультура құрал-жабдықтарының, ойыншықтардың,
атрибуттардың, сондай-ақ балалардың киімінің, аяқ киімінің таза болуы
аурулардың алдын алуға қызмет етеді.
Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын-орындау-балаларда жағымды
эмоциялар тудырады және жаттығуларын игеруге неғұрлым жақсы жағдай жасайды.
Гигиеналық факторлардың дербес маңызы да бар. Олар барлық органдар мен
жүйелердің қалыпты жұмыс істеуне жәрдемдеседі. Мысалы, жүйелі түрде және
сапалы тамақтану ас қорыту қызметіне жақсы әсер етеді және басқа органдарға
қоректік заттарды дер кезінде жеткізіп тұруды қамтамасыз етеді, баланың
қалыпты өсуіне және дамуына септігін тигізеді. Жарықтың дұрыс болуы көз
ауруларының (нашар көру т.б.) пайда болуын болдырмайды, балалардың
кеңістікте бағдар табуына неғұрлым қолайлы жағдай туғызады. Күн тәртібін
қатаң сақтау ұйымшылдыққа, тәртіпке т.с.с. үйретеді.
Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы
Дене жаттығулары мазмұны жағынан да, формасы жағынан да бір-бірінен
ерекшеленеді. Мазмұнға дене жаттығулары енетін әрекеттерді, сондай-ақ
жаттығулардың барысында организмге тарайтын және оның дене тәрбиесімен
айналысушыларға тигізетін әсерін анықтайтын процестерді (психикалық,
физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.б.) жатқызады. Дене
жаттығуларын орындау (еркін қозғалыстарды) қимыл-козғалыстардың қандай
болатындығын шамалаумен, көңіл аударумен, ойланумен, ерік күштерімен,
эмоциямен және тағы басқа да психикалық процестермен байланысты.
Әр түрлі дене жаттығуларын орындау кезінде организмнің жүрек-
қантамырлары, тыныс алу және басқа жүйелерінің жұмысында әр түрлі
өзгерістер болады. Осындай ілгерілеушіліктер организмінің қызмет ету
мүмкіндіктерін тиісті дәрежеде өзгертеді және массаның ұлғаюы мен органдар
құрылымының дамуына алып келеді.
Дене жаттығулары мазмұнын педагогикалық көзқарас тұрғысынан қарай
отырып, олардың білім беру, тәрбиелеу міндеттерін іске асыру үшін маңызын
анықтау (қимыл-қозғалыстық іскерліктер мен дағдылар, дене қасиеттерін
дамыту т. б.) маңызды.
Дене жаттығуларының формасы оның ішкі және сыртқы құрылымын көрсетеді.
Ішкі құрылым белгілі бір жаттығуды орындап жатқан кезде организмдегі әр
түрлі процестердің өзара байланысымен сипатталады. Сыртқы құрылым — форма
көрінісі, ол қозғалыстың кеңістіктік, мезгілдік, динамикалық
параметрлерінің арақатынасымен сипатталады.
Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы өзара байланысты. Мазмұн формаға
қатысты жетекші роль атқарады, мысалы, жүгіру шапшаңдығы артқанда адамның
ұзындығы және дененің еңкею бұрышы өзгереді. Бірақ форма да мазмұнға әсер
етеді: мәселен, алысқа лақтыруда құлаш сермеуді дұрыс орындау дене
қасиеттерінің көрініс беруіне әсерін тигізеді (лақтыру қашықтығы артады,
мұның өзі бұлшық ет күшінің өзгергендігін дәлелдейді).
Дене жаттығулары техникасы — бұл қозғалыстарды орындау тәсілдері,
олардың көмегімен қимыл-қозғалыстық міндеттер шешіледі.
Дене жаттығулары техникасы өзгеріп, жетіліп отырады. Жоғары нәтижелерге
жетуге ұмтылу, дене тәрбиесімен айналысушылардың дене әзірлігін жақсарту,
қозғалыстың биохимиялық заңдылықтарын ашу, неғұрлым жетілдірілген спорт
жабдықтарын қолдану техниканы жетілдіруге, жаттығулардың жаңа формаларын
жасауға әкеледі.
§3. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Жіктеу дене жаттығуларын белгілі бір белгілерге сәйкес топ және шағын
топ бойынша бөлуді білдірді. Әр түрлі дене жаттығуларының көптеген жалпы
белгілері болады. Жаттығуларды топтарға бөлетін басты белгіні табудың
маңызы зор. Бұл белгі педагогикалық жағынан алғанда елеулі болуы тиіс. Әр
түрлі белгілер бойынша құрылған жіктеулер көптеген дене жаттығулары ішінен
бағдар табуға және оларды алға қойылған міндеттерге сәйкес іріктеп алуға
көмектеседі.
Едәуір жалпы жіктеулердің бірінің негізіне дене тәрбиесі құралдары мен
оларды қолдану әдістерінің тарихи қалыптасқан жүйелері алынған: гимнастика,
ойындар, спорт және туризм. Бұл топтардың әрқайсысының өзіндік мәні бар
және бұдан да майда жіктелген шағын топтарға бөлінеді.
Қозғалыс ойындары дене жаттығуларының басқаларынан айналысушылардың
әрекетін ұйымдастыру және оған басшылық ету ерекшеліктерімен
айрықшаланады. Балалардың ойындағы әрекеті кенет өзгеретін ситуациялық
жағдайларда мақсатқа жетуді алдын ала қарастыратын образды сюжет немесе
ойындық тапсырмалар негізінде ұйымдастырылады.
Ойын әрекеті комплексті сипатта болады және әр түрлі қимыл-қозғалыс
әрекеттерінің үйлесуінен тұрады (жүгіру, секіру т.б.) Ойында қимыл-
қозғалыстық дағдылар нығаяды, денелік, сондай-ақ моральдық-еріктік
қасиеттер дамиды.
Спорт аса жоғары нәтижелерге жетуге, жарыстарға қатысуға бағытталған
жүйелі түрде айналысуды қарастырады. Спорт адамның дене және рухани
күштеріне деген жоғары талаптар қояды, сондықтан оған жас шамалық дамудың
белгілі кезеңіне жеткенде ғана және тиісті әзірлігі болған жағдайда қол
жетеді.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі спорттық жаттығуларды ғана
(шаңғы, коньки, шана, велосипед, жүзу т. б.) пайдаланады. Осындай әлдеқайда
жеңіл спорттық жаттығулар техникасының негізін қалыптастыра отырып, балалар
дене тәрбиесінің олардың жас ерекшеліктері ескерілетін басты міндеттерін
шешеді.
Туризм қимыл-қозғалыстық дағдыларды нығайтуға және дене қасиеттерін
табиғи жағдайларда дамытуға мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі
балаларға жүрудің түрлі әдістері пайдаланылатын серуендер ұйымдастырылады
(жаяу, шаңғымен, велосипедпен т. б.). Жолда, аялдаған жерлерде әр түрлі
дене жаттығулары қолданылуы мүмкін (мысалы, ағаш түбіртегінен секіру,
арықтан секіру, жіппен секіру, доппен жаттығу қозғалыс ойындары т. б.).
Келтірілген жіктеу тіптен жалпылама, сондықтан қазіргі кезде
жаттығуларды дене қасиеттерін дамыту үшін мәні басым белгілер бойынша
(ептілік, шапшаңдық, икемділік, күш, төзімділік т. б.) жіктеу қолданылып
жүр. Жаттығулар бір мерзімде дене қасиеттерінің барлығының дамуына әсер-
әрекетін тигізеді, бірақ көп дәрежеде белгілі біреуін дамытады. Мысалы,
қысқа қашықтыққа жүгіру көбіне жылдамдықты, алысқа жүгіру — төзімділікті
дамытады.
Жаттығулар құрал-жабдықтардың және заттардың пайдаланылуы бойынша
бөлінуі мүмкін (гимнастикалық орындықта, бөренеде, қабырғаға қойылған
сатыда атқарылатын жаттығулар, таяқтар, доптармен атқарылатын жаттығулар
т. б.). Жаттығулар анатомиялық белгілер бойынша топтарға бөлінеді (иық,
қол, аяқ, кеуде т.б. бұлшық еттеріне арналған жаттығулар).
Құрылымдық белгі бойынша құрылған жіктелу қолданылады. Циклді, циклсіз
және аралас типті жаттығулар. Циклдік қозғалыстар (жүру, жүгіру, жүзу,
шаңғы тебу, коньки тебу т. б.) циклдерінің заңды бір ізділігімен және
циклдегі қозғалыс элементтерінің байланысымен сипатталады. Циклсіз
қозғалыстарда (лақтыру, секіру т. б.) әр жаттығу аяқталған әрекет болып
табылады. Аралас қозғалыстарда (жүгіріп келіп секіру) циклді жаттығулар
циклсіз жаттығулармен жалғасады.
§4 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ПРОГРАММАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Программа туғаннан бастап 7 жасқа дейінгі жас шамалық топтардың бәрін
қамтиды. Әр жас шамалық топта балалардың сипаттамасы берілген, сауықтыру,
білім, тәрбие беру міндеттері тұжырымдалған.
Сабақтар бөліміне сапта тұрып орындайтын жаттығулар, бұлшық еттердің
жеке топтарына (иық, кеуде, аяқ) арналған затсыз, затпен және заттың
үстінде орындалатын жалпылай жетілдіру жаттығулары, негізгі қозғалыстар
(жүру, жүгіру, теңдік сақтау жаттығулары, өрмелеу, еңбектеу, асып түсу,
секіру, лақтыру) ендірілген.
Программада спорттық жаттығулардың (шаңғы тебу, коньки тебу, шанамен
сырғанау, велосипед тебу, жүзу т. б.) көп орын беріледі.
Қозғалыс ойындары оның ішінде спорт ойындарының элементтері бар ойындар
(бадминтон, городки, баскетбол, волейбол, футбол, хоккей т.б.). Сабақтар
бөлімінде ғана емес, Ойындар бөлімінде де беріледі. Ертеңгілік серуенде
және сәскеліктен соң ұйымдастыруға ұсынылатын қозғалыс ойындарының тізімі
келтіріледі.
Музыкалық тәрбие бөлімінде билер, әндетіп жүріп ойнайтын ойындар
көрсетіледі, олар физкультура сабақтарында қолданылуы мүмкін.
Топ тіршілігін ұйымдастыру және балалар тәрбиесі бөлімінде әр жас
шамалық топ үшін режим, мәдени-гигиеналық дағдылар тізімі келтіріледі және
шынығуға, ертеңгілік гимнастиканы өткізуге нұсқаулар беріледі.
Балаларға деген сандық көрсеткіштер мен талаптар жас шамасына қарай
бірте-бірте ұлғайып отырады.
Бір жасқа дейінгі балалармен атқарылатын жұмыста шартсыз рефлекстерді
жетілдіруге көп орын беріледі: тері-бұлшық еттік рефлекстер (табандық —
саусақтарды бүгіп-жазу, жоталық, аяқтық — көлбеу және тік жағдайда) және
дене жағдайының рефлекстер (етпетінен жату жағдайындағы мойын рефлексі,
жамбастап жату және шалқасынан жату). Массаждың әр түрін пайдалану
ұсынылады: сипау (қолды, аяқты, жотаны, қарынды), сылау (аяқты, табанды,
қарынды), уқалау (аяқты, жотаны), шапалақтау (табанды, жотаны), сілкілеу.
Осы жас шамасында бұлшық еттердің жеке топтары үшін затпен және затсыз
атқарылатын (басты оңға, солға, бұру, жатқан күйінде арылы-берілі домалату,
допты бір қолынан екінші қолына ауыстыру т.б.) самарқау (үлкендердің
көмегімен) және белсенді элементарлық жалпылай жетілдіру жаттығулары,
еңбектеу, тәй-тәйлау, үзеңгіге, төбешікке, сатыға шығып түсу, доп домалату
және оны нысанаға көздеп тастау өткізіліп тұрады. Сонымен бірге оте
қарапайым ойындар (қол шапалақтау), сондай-ақ бидің оте қарапайым
әлементтері қолданылады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі балаларга бұлшық еттерінің жеке топтарына
арналған (иық, аяқ, кеуде) затсыз, затпен (жалаушалар, таяқшалар, доптар)
зат үстінде орындалатын (гимнастикалық орындық) әлдеқайда күрделірек
жалпылай жетілдіру жаттығулары, негізгі қозғалыстар (жүру, жүгіру, тепе-
теңдік сақтау жаттығулары, сатымен өрмелеу, бір нәрсенің астынан өту,
секіру - шұқыр ішіне секіру, орында тұрып секіру, доп домалату, оны алысқа
және көздеп лақтыру) пайдаланылады. Сонымен бірге шеңбер жасай тұру, бір
қатарға тізіле тұру, бір қатарға иықтаса тізіліп тұру, сондай-ақ шанамен
сырғанау, үш аяқты велосипед тебу, әткеншек тебу, шаңғы тебу, жүзуге
дайындалу жаттығулары беріледі. Қозғалыс ойындары мен би элементтері мол
орын алады.
СӘБИ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛА ОРГАНИЗМІНІҢ ДАМУЫ
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды
дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық
қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық
ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл
ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып
табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен
тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды
эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын
қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте
зор.
Морфологиялық құрылымының және ми қабыршағының функционалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§1. Дене тәрбиесі теориясының негізгі ұғымдары
Дене тәрбиесі теориясында әр түрлі ұғымдар қолданылады: дене дамуы, дене
әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене тәрбиесі
білімі, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті және т.б. әр үрлі
құбылыстарды көрсете отырып, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр
дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның
және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп,
нақтыланып келеді.
Дене тәрбиесінің теориясы мен методикасы курсын оқып үйренуге кірсуге
мүмкіндік болмайтын негізгі ұғымдар ғана қарастырылады, басқа ұғымдардың
анықтамасы тиісті тақырыптарды әңгімелеу кезіндеберіледі.
Дене дамуы – адам организмі формалары мен қызметінің индувидуалды өмір
барысындағы өзгеру процесі. Дененің дамуы термині организмнің дамуы
деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің
ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің
тіршіліктік сиымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене
тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін
өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші,
тұла ой күші, бастың көлемі т.б. антропометриялық және биометриялық
көрсеткіштермен анықталады.
Дене машықтығы дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке
немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы. Дене машықтығы
нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшелігіне байланысты дене
жатығуларын жасаудың міндеттердің өзіндік ерекшеліктерімен, құралдары мен
методикасымен сипатталады. Жалпы дене дайындығы термині дене тәрбиесінің
әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін ағытталған
процесін білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік және спорттық қызметке
арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары – бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде
іріктеліп алыған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ
қозғалыстық қарекеттердің күрделі түрлері. Қозғалыстық қарекет деп адамның
қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын
әрекеттің бірін айтады.
Жаттығу термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілеу үшін
де қолданылады.
Спорт – бұл денені жаттықтырудың белгілі-бір түрінен жарыс барысында
неғұрлым жоғары нәтижеге жетуге бағытталған арнаулы әрекет.
Дене тәрбиесі мәдениеті – жалпы мәдениеттің бір бөлігі қоғамның адам
денесін жетілдіру саласында қоғамдық тарихи практика процесінде жиналған
табыстарының жиынтығы. Материалдық игілікке спорт құрылыстары (стадиондар,
спорт залдары, бассейндер және т.б.) құрал жабдықтар, арнайы киім, аяқ киім
және т.б.кіреді. рухани игілігі болып табылытындар: ғылым, өнер шығармалары
(әдебиет, скульптура, кескіндеме, графика, музыка т.б.) жатады.
Дене тәрбиесі мәдениеті дене тәрбиесі теориясының барлық ұғымдарының
ішіндегі ең кең ұғым. Ол жоғарыда қарастырылған ұғымдардың бәрінің мазмұнын
қамтиды.
§2. Дене тәрбиесі теориясының пәні.
Дене тәрбиесі теориясы-адам денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы
заңдары туралы ғылым.
Дене тәрбиесінің кеңестік теориясы дене тәрбиесінің кеңестік жүйесінің
мақсатын міндеттерін, принциптерін зерттейді, тәрбиенің басқа түрлерімен –
ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбиесімен дене тәрбиесінің
заңды байланысын ашып көрсетеді. Дене тәрбиесі құралдарын оқып білуге, дене
жаттығуларын үйрету принциптерімен әдістерін ашып көрсетуге, қозғалыс
дағдыларын қалыптастыруға және дене қасиеттерін дамытуға, спорттық
жаттығулардың жалпы негіздерін, денені жаттықтыру сабақтарының әр түрлі
формаларын (дене тәрбиесі сабақтары, ертеңгі гимнастика, қозғалысты ойындар
т.б.) сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі жұмысты жоспарлауға және есепке
алуға көп көңіл бөлінеді. Осымен бірге мектеп жасына дейінгі, мектеп
жасындағы балалардың, жастардың, ересек және жасы ұлғайған адамдардың дене
тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктері анықталады.
Дене тәрбиесі теориясы практиканы ғылыми негіздермен қаруландырады.
Сөйтіп оның одан әрі дамуына көмектеседі. Ол сондай-ақ практикаға жол
ашуға, адамның күш қуатын кемелдендіруде қандай құралдар және әдітер арқылы
жақсы нәтижелерге жетуге болатындығын болжауға тиіс.
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасы педагогика институттарының
мектепке дейінгі тәрбие факультетеріндегі оқу пәні ретінде үш бөлімді
қамтиды. Дене тәрбиесі теориясының жалпы мәселелері атты 1 бөлімге екі
тақырып, (Дене тәрбиесі теориясының пәні және Дене тәрбиесі теориясының
кеңестік жүйесі) енеді, бұларда балалардың дене тәрбиесі мәселелерінің
терең оқып білуге көмектесетін негізгі қағидалар ашып көрсетіледі. Мектеп
жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясымен методикасы атты екінші
бөлімде мектепке дейінгі балаларды дене тәрбиесі оларды тәрбиелеу және
дамыту, дене жаттықтыруға үйрету методикасы, мектепке дейінгі мекемелердегі
жұмыс формалары, сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі істі жоспарлау мен
есепке алып, отыру міндеттері мен құралдары ашып көрсетіледі. Үшінші
бөлімде методикалық кабинеттің жұмысы және педагогикалық ущилишеде
мектепке дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясымен методикасы
курсын оқыту жайлы баяндалады.
§3. Дене тәрбиесі теорияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Дене тәрбиесі теориясы қоғамдық, жаратылыс және педагогика ғылымдарымен
байланысты.
Дене тәрбиесі теориясының жаратылыс ғылымдық негізі ғылыми пәндер
комплексінен (анатомия, физиология, гигиена, биомеханика, биохимия т.б.)
тұрады. И.М.Сеченовтің, И.П.Павловтың ілімі және қимыл-қозғалыс
дағдыларының қалыптасу және дене қасиеттерінің даму заңдылықтарына үңілуге,
оқыту мен тәрбиелеу процесін дұрыс құруға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы
жоғарғы нерв қызметін зерттеу бұл комплексте маңызды орын алады.
Биомеханика дене жаттығулары техникасын оқып үйретуге, оларды орындау
сапасын бағалауға, байқалған қателерді түзету методикасын белгілеуге және
қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруда мейлінше жақсы нәтижелерге жетуге
көмектеседі.
Биохимия оргонизмде, атап айтқанда бұлшық еттерде дене жаттығуларын
орындау әсерімен өтетін химиялық процестерді зерттей отырып, оларды өткізу
методикасын жетілдіруге мүмкіндік тудырады.
Сөйтіп, жаратылыс ғылымдары саласындағы ең жаңа жетістіктерді дене
тәрбиесі теориясы қимыл-қозғалыстарды үйрету әдістерін, амалдарын іріктеп
алуды негіздеуге, әр түрліміндеттерді ойдағыдай шешу мақсатындағы сабақтар
өткізу методикасын талдап жасауға пайдаланылады.
Дене тәрбиесі теориясы педагогикалық ғылымдар жүйесіне енеді,
психологиясымен және педагогикасымен және педагогикамен, спорттың жекелеген
түрлерінің (жеңіл атлетика, шаңғы, коньки т.б.) теориясы және методикасымен
тығыз байланыста болады.
Адамның жас шамалық және индивидуалдық психологиялық ерекшеліктерін
(елес, ес, ойлау, және т.б.) оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін дұрыс іріктеп
алуға және дене жаттықтыру сабақтары процесінде жоғарғы нәтижелерге жетуге
мүмкіндік береді.
Дене тәрбиесі міндеттерін шешу кезінде оқыту мен тәрбиелеудің педагогика
талдап жасаған әдістері мен тәсілдері қолданылады.
§4. Дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу әдістері
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасы зерттейтін мәселелердің ауқымы
кең. Сондықтан зерттеу кезінде педагогикалық әдістер ғана емес, шектес
ғылымдарда – социологияда, психологияда, физиологияда, антропологияда,
биохимияда т.б. пайдаланылатын әдістер де қолданылады.
Дене тәрбиесі теориясында теориялық талдау және талдап қорыту,
педагогикалық зерттеу және эксперимент әдістері пайдаланылады.
Теориялық талдау және қорыту әдістері. Кез келген зерттеу әдеби
мәліметтерді оқып-білу, талдау мен қорытудан басталады. Бұл үшін зерттеуші
библиографиямен танысады және өзі талдап шығу тиіс әдеби түпнұсқаларды
іріктеп алады, оларды нақты мәселелер бойынша жүйелейді, содан соң әр
мәселе ішінде материалдарды әр түрге (ағымдағы, шолу жасайтын,
қорытындылық) бөледі.
Библиографияны іріктеген соң оны оқып игеру жоспарын жасау, жазба
жұмыстар жүргізу және оларды талдау методикасын ойластыру керек.
әдеби мәліметтерді талдау және қорыту теориялық, сондай-ақ
эксперименттік зерттеуде де қолданылады. Теориялық зерттеуде бұл әдіс
бірден-бір әдіс болуы мүмкін, оның көмегімен, мәселен, нақты тарихи
жағдайларға байланысты белгілі бір қағидалар, көзқарастар қалайша
дамығандығын аңғаруға болады. Эксперименттік зерттеулер жасау үшін қандай
мәселелер зерттеліп қойғандығын, олардың әдебиетте қандай дәрежеде
баяндалғандығын және олардың қайсысының эксперименттік тексеруді талап
ететіндігін анықтау керек.
Дене тәрбиесі теориясы үшін маңызды көптеген мәліметтерді мектепке
дейінгі мекемелер қызметкерлері құрастырған әр түрлі документтерді (мысалы,
балаларға арналған дене жаттығуларын бір жылға таратып бөлу графигі, бір
апталық жұмыстың календарлық жоспары, дене тәрбиесі сабақтарының,
таңертеңгілік гимнастиканың, қимыл-қозғалыс ойындарының жоспар-
конспектілері, тәрбиешінің күнделігі, педагогикалық мәжілістердің
протоколдары, денсаулық жағдайын, дененің дамуын дене әзірлігін т.б. есепке
алу журналдары) талдау кезінде табуға болады. Осындай документтерді талдау
нәтижесінде табылған мәліметтерді жұмыс жорамалы ретінде (эксперименттік
зерттеулерден күтілетін нәтижелер) пайдаланыла алады.
Фактілер жинау үшін анкеталар және сұрақ-жауап парақтары пайдалануы
мүмкін. Анкеталардағы сұрақтар ия немесе жоқ деген қысқа жауап
аларлықтай етіліп қойылады. Сұрақ-жауап парағында жауаптар жайылыңқы түрде
беріледі мысалы, тәрбиешінің жасы, жұмысы, жұмыс стажы, білімі дене
жаттықтыру сабақтары үшін жасалған жағдай сипаттамасы т.б. Біріншісінде де,
екіншісінде де жауап жазба түрінде болуы тиіс. Анкеталар мен сұрақ-жауап
парақтары көбіне зерттеу жұмысының бастапқы кезінде қолданылады және олар
көмекші мәнге ие болады.
Зерттеушіні қызықтыратын материалдар әңгімелесу кезінде алдын ала
жасалған жоспар бойынша жиналуы да мүмкін. Сұрақтар еркін түрде қойылып,
татамды жауап алынуына ықпалы тиюі керек. Мысалы, тәрбиеші баладан: Дұрыс
тұра білесің бе? Қалай тұру керектігін көрсетші. Ал енді қалайша дұрыс
тұруға болатынын айтшы, - деп сұрайды.
2 тарау ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ
§1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕСІ ЖАСАЛУЫ
Дене тәрбиесінің жүйесі тәрбиенің бүкіл жүйесінің ажырамас бөлігі
болып табылады және дене тәрбиесін жүзеге асырушы және бақылаушы ұйымдар
тұтастығының кепілі.
Патшалық Россияда қоғамның тек ақсүйектері ғана дене жаттықтырумен
айналыса алатын еді. Үстем таптардың дене тәрбиесін жүзеге асыру үшін
үкімет шетелдік жүйелерді (сокольск гимнастикасы, неміс түрнегі, швед
гимнастикасы т.б.) пайдаланады. П.Ф.Лесгафт жасаған отандық дене тәрбиесі
білімі жүйесі қолдау таппады. Бірақ патша үкіметінің еңбекші бұқараның
спортпен айналысуына кедергі болатын саясатына қарамастан спорттың ұлттық
түрлері дамиды және халықтан көрнекті, дүние жүзіне белгілі жеке орыс
спортшылары шықты: палуан И.Поддубный, коньки тебушілер Н.Струнников, және
П.Ипполитовтар, ескекші М.Свешников және т.б.
Дене тәрбиесінің біртұтас жүйесін жасау үшін халық талабына сай жағдай
жасалды. Мұның өзінде біздің елімізде және шетелде жасалған прогрестік
нәрсенің бәрі ескерілді.
Азамат соғысы және соғыс интервенциясы кезінде дене тәрбиесі
еңбекшілерді Октябрь жеңістерін қорғауға дайындауға бағытталды. Дене
тәрбиесіне басшылық ету жаппай әскери оқу (Всевобуч) органдарына жүктелді
(1918).
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында еңбекшілердің
денсаулықтарын нығайтуға, оларды еңбекке дайындауға көп көңіл бөлінді. Бұл
жылдары өз беттерімен әрекет ететін дене тәрбиесі үйірмелері, қоғамдары
ұйымдастырылды. Ғылыми-зерттеу физкультура институттарын ашу дене тәрбиесі
жүйесін жетілдіруге көмегін тигізді. Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің советтік жүйесін жасауда ғылыми қызметерлер мен методистердің
үлкен тобы – Е.Г.Леви-Гориневская, М.М.Конторович, А.И.Быкова, Н.А.Метлов,
Л.И.Михайлова және басқалар үлкен энтузиазм көрсетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында физкультура ұйымдарының барлық қызметі
халықты Отан қорғауға жаппай әскери-дене шынықтырушылыққа дайындық
міндетіне бағындырылады.
Біздің елімізде физкультура мен спортты одан әрі дамыту міндеттерін
ойдағыдай шешуде үлкен роль ғылым үлесіне тиеді. Соғыстан кейінгі жылдарда
мектеп жасына балалардың дене тәрбиесі жүйесін нақтылауға Педагогикалық
ғылымдар академиясының Дене тәрбиесі мен мектеп гигиенасы ғылыми-зерттеу
институтында көп көңіл бөлінді (195-1960). Бұл кезеңде ғылыми қызметкерлер
(А.И.Быкова, Е.Г.Леви-Гориневская, Д.В.Хухлаева және т.б.) балаларды дене
жаттығуларына үйрету, қозғалыс ойындарын өткізу методикасы және т.б.
жөнінде зерттеулер жүргізді.
1960 жылы мектепке дейінгі тәрбие ғылыми-зерттеу институты
ұйымдастырылды. Бұл институттың ғылыми қызметкерлері (М.Ю.Кистяковская,
Т.И.Осокина, Е.А.Тимофеева т.б.) балабақшадағы дене тәрбиесінің жаңа
программасын, тәрбиешілер, ата-аналар үшін оқу құралдарын жасап шықты.
Қазіргі кезде балалардың дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру жөнінде
Педагогикалық ғылымдар академиясының мектепке дейінгі тәрбие ғылыми-зерттеу
институтында, педиатрия, гигиена институттарында, педагогика, медицина
институттарында, оқыту және ғылыми-зерттеу физкультура институттарында және
т.б. үлкен жұмыстар жүргізілуде.
§2 СССР-дегі дене тәрбиесі мақсаты мен міндеттері
Біздің елімізде дене тәрбиесінің мақсаттары мен міндеттері адамның жан-
жақты дамуы жөніндегі ілім өзінің нақты бейнесін тапқан. Жеке адамның
жарасымды дамуы қоғам құру шарттарының бірі ретінде қаралады. Біздің
елімізде дене тәрбиесінің мақсаты - өмірге, отанды қорғау болып табылады.
Бұл мақсат дене тәрбиесін жүзеге асыратын барлық мекемелер мен ұйымдар үшін
бірдей болады.
Дене тәрбиесінің аталып көрсетілген мақсатына сәйкес мына төмендегідей
міндеттерді шешу қарастырылады:
1. Сауықтыру міндеттері: денсаулықты нығайту, денені жан-жақты дамыту,
организмді шынықтыру, совет адамдарының творчестволық ұзақ өмірін
қамтамасыз ету.
2. Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іскерлікті
қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш,
төзімділік т.б.) қалыптастыру, арнаулы білімді меңгеру, ұйымдастырушылық
қабілеттерді бойға сіңіру.
3. Тәрбиелеу міндеттері: коммунизм құрылысының моральдық кодексі
принциптері рухында ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек трбиесіне
ықпал ету.
Бұл міндеттер дене тәрбиесімен айналысушылар контингентіне байланысты –
олардың жас ерекшеліктеріне, денсаулық жағдайына, дене дамуының деңгейіне,
дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланады.
§3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
Халықтық және ғылымилық дене тәрбиесі жүйесінің негізгі белгілері
болып табылады. Дене тәрбиесі процесінде дене тәрбиесімен айналысушыларда
дүниетаным қалыптасады, адамгершілік қасиеттер тәрбеленеді.
Дене тәрбиесі жүйесінің халықтығы – оның мақсатының халықтың өмірі
талабына сәйкестігінде. Біздің еліміз тұрғындарының денсаулықты
нығайтудағы, денені дамытуды жақсартудағы табыстары жалпы еңбек
өнімділігінің өсуіне, сондықтан да бүкіл халық игілігінің артуына
бағытталады.
Біздің еліміздің барлық халқы дене жаттығуларымен және спортпен жүйелі
түрде айналысуға тартылады. Бұл үшін қажетті жағдайлар жасалады:
стадиондар, бассейндер салынады, гимнастикалық залдар жабдықталады, спорт
жабдықтары, киімдері, аяқ киімдері және т.б. шығарылады.
Ұлтына, біліміне, атқаратын қызметіне қарамастан барлық совет
азаматтарының денені жаттықтырумен және спортпен айналысу правосы бірдей.
Ғылымилық дене тәрбиесі жүйесінің сипатты белгісі болып табылады.
Зерттеулер негізінде бірегей мемлекеттік программалар, оқулықтар, оқу
құралдары жасалады және жетілдіріледі, физкультуралық құрал-жабдықтарға
қойылатын талаптар анықталады, әрбәр жас кезеңіне қарай және дамуының, дене
әзірлігінің нормативтік көрсеткіштері жасалады.
Зерттеулер нәтижесінде алынған жаңалықтардың бәрі мемлекеттік
мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың және семьялардың практикасына ендіріледі.
Дене тәрбиесі мәселелерін негіздеу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізуге
жұмылдырылатын ғылыми-педагогика кадрларын даярлау жөнінде үлкен істер
жүргізіледі.
§4 Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптері
Дене тәрбиесі жүйесінің жалпы принциптеріне мыналар жатады: дене
тәрбиесінің еңбек және әскери даярлықпен байланыс принципі; жеке адамның
жан-жақты даму принципі; дене тәрбиесінің сауықтыру бағытында болу
принципі.
Дене тәрбиесінің еңбек және әскери даярлықпен байланыс принципі.
Біздің елімізде дене тәрбиесінің мақсаты - еңбекке және Отан қорғауға
дайындық болып табылады. Мұның өзінде техниканың күрделене түсуіне қарай
адамдардың дене әзірлігіне қойылатын талаптар артады.
Бұл дене жаттықтырумен айналысу процесінде еңбекте, өмірде, Отан
қорғауда тікелей қолданылатын қозғалыс дағдыларын (мысалы, жүру, жүгіру,
шаңғы тебу, жүзу т.б.) ғана емес, дене қасиеттерін және жаңа қозғалыстарды
тез меңгеру қабілетін дамытатын дағдыларды да қалыптастыру қажет деген сөз.
әр түрлі қозғалыстық дағдыларды, дене қасиеттерін бойына сіңірген адам
ауыртпалыққа оңай төзеді, жаңа еңбек операцияларын неғұрлым қысқа мерзімде
игеріп кетеді.
Жеке адамның жан-жақты даму принципі. Дене тәрбиесі процесінде жеке
адамның жан – жақты дамуын қамтамасыз ету үшін ақыл – ой, адамгершілік,
эстетикалық және еңбек тәрбиесін қоса жүзеге асырудың маңызы зор. Қозғалыс
дағдыларын, дене қасиеттерін қалыптастыра отырып, ақыл – ой қабілеттерін
(элементтерді талдап, бөліп, оларды біртұтас етіп қоса білу т.б,);
эстетикалық қасиеттерді (дене келбеті, қозғалыс, киімі, физкультуралық
құралдар т.б әсемдігін түсіне, сезіне білу) дамыту керек. Сабақтарды
ұйымдастырғанда жалпы дене әзірлігі ескерілуі тиіс, оған әр түрлі
жаттығулар арқылы қол жетеді. Балалармен , әсіресе мектеп жасына дейінгі
балармен дене жаттықтыру сабақтарын өткізу процесінде жеке адамның жан –
жақты дамуы принципіне сүйену өте маңызды, өйткені ақыл – ой,
адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізі осы жаста
қаланады.
§6 Дене тәрбиесіне басшылық ету және кадрларды
даярлау
Мемлекттік мекемелерде дене тәрбиесін ұйымдастыруды тиісті
министірліктер жүргізледі. Мысалы, балабақшалар мен мектептердегі дене
тәрбиесіне одақтас республикалардың оқу министірліктері, ал жоғары оқу
орындарындағы дене тәрбиесіне жоғары және орта арнаулы оқу орындары
министірліктеріне жоғары және орта арнулы оқу орындары министірліктерімен
физкультура мен спорт жөніндегі комитет жүзеге асырады.
Комитете халықққа дене тәрбиесін берудің ғылыми негізделген жүйесін
жасау мен оны жүзеге асыруға және халықаралық дарыстарға қатысу үшін
мамандығы жоғары спортшылар даярлауға; азаматтарды физкультура және
спортпен айналысуға тартуға; осындай сабақтар үшін материалдық – техникалық
базаны жетілдіруге; физкультура мен спорт саласындағы ғылыми – методикалық
жұмысты ұйымдастыруға, ғылыми зерттеулерді өткізу жоспарларын реттеуге;
бүкілодақтық спорттық шараларды ұйымдастыруға, кадрлардың мамандығын
арттыруға т.б басшылық етеді.
Кеңес өкіметі жылдарында физкультура мен спорт жөніндегі көптеген
маман кадрлар пайда болды. Оларды физкультура институттарында,
техникумдарда, педагогика институттарында және педагогика училищелерінде
даярлайды.
Яслилер мен балабақшалар үшін кадрлар педагогика және медецина
училещелерінде, ал методологиялық және оқытушылық жұмыстар үшін кадрлар
педагогика институттарының мектепке дейінгі тәрбие факултеттерінде
даярлайды.
§7 Дене тәрбиесі советтік жүйесінің материалдық – техникалық базасы.
Коммунистік партия мен советтік үкіметі халыққа дене тәрбиесін беру
үшін қажетті арнайы материалдық – техникалық база жасауға көп көңіл бөліп
келеді. Жылдан – жылға физкультура мен спорқа деген қаражат арта түсуде.
Әр түрлі спорт құрылыстарының көп болуы көпшілік физкультура жұмысын
жүргізуге және мамандығы жоғары спортшыларды даярлауға мүмкіндік береді.
Мәдениет марайлары, спорт залдары, манеждер, спорт лагерьлері, спорттың
жекелеген түрлері бойынша арнайы салынған құрылыстар совет адамдарының
пайдалануына берілген.
2 БӨЛІМ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
МЕТОДИКАСЫ
1 ТАРАУ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯСЫ
§1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының пәні.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы - коммунистік
қоғамның болашақ құрылысшысы - баланың дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтары
жайындағы ғылым. Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесі советтік
жүйесінің жалпы идеологиялық және методологиялық негіздерінен шығады және
оның бір бөлігі болып табылады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесінің жалпы теориясымен
мазмұндас және оқып үйрену пәні бір болуымен қатар баланың барлық жас
кезеңдеріндегі (туғаннан 7 жасқа дейін) дене тәрбиесінің заңдылықтарын
арнайы зерттейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы осыған сәйкес
тәрбиелеу және оқыту процесінде баланың дамуын басқарудың жалпы
заңдылықтарын танып-біледі.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы әр жас шамалық кезең-нің
ерекшеліктерін зерттей, ғылыми мәліметтер мен практикалық тәжірибені
қорытып талдай отырып, дене тәрбиесі міндеттерін анықтайды, олардың мәнін,
неғүрлым тиімді құралдары мен әдістерін, дене тәрбиесінің бүкіл процесін
ұйымдастырудың мақсатқа сай формаларын ашып көрсетеді.
Өз қимыл-қозғалысын жақсы меңгеретін дене жаттықтыруды сүйетін, оны
айнала қоршаған ортадан өз бетімен бағдар таба білетін, мектепте оқуға және
одан кейінгі жылдардағы белсенді творчестволық қызметке қабілетті, дені
сау, шымыр, шыныққан, шат-шадыман, ынталы баланы қалыптастыру - жан-жақты
даму негізі ретіндегі дене тәрбиелеудің айрықша мәнін айқындайтын мақызды
міндет болып табылады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми зерттеулердің негізінде сәби
жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық-физиологиялық
ерекшеліктерін: организмнің жұмысқа қабілеттілік мүмкіндіктерін, жүре пайда
болатын ынта мен қажеттіліктерін, көрнекілік-әрекеттік, көрнекі-лік-
бейнелік және логикалық ойлау формаларын, іс-әрекеттің басым түрінің
өзіндік ерекшелігін ескеріп отырады. Осыған сәйкес балалар дене тәрбиесінің
теориясы дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларының мазмүнын құруға
және оны іске асырудың тиімді педагогикалық жағдайларын жасауға бағыт
береді.
Балалар дене тәрбиесі теориясы баланың әр жас кезеңінің ықтимал
мүмкіндіктерінің заңдылықтарын танып-біле және ескере отырып дене
тәрбиесінің бүкіл тәрбиелік-білім беру комплексі (қимыл-қозғалыс жасай білу
және дағдылар, дене қасиеттері, кейбір элементарлық білім) ғылыми
негізделген программасының талаптары перспективалы қарастырады. Мұны игеру
балалардың дене әзірлігін мектепке баруға қажетті дең-гейде қамтамасыз
етеді.
Дене тәрбиесі жан-жақты коммунистік тәрбие берудің маңызды компоненті
болуымен бірге өз процесінде ақыл-ойлық адамгершілік, эстетикалық және
еңбек тэрбиесінің міндеттерін комплексті түрде жүзеге асырады.
Балалардың дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларында (сабақ,
қозғалыс ойындары, балалардың өзіндік әрекеттері және т.б.) тәрбиешінің
назары ақылға сала ойлайтын, эмоциялы, өз жас шамасының мүмкіндігіне қарай
саналы әрекет ететін, қозғалыс дағдыларын меңгеріп отыратын, айналаны
бағдарлай білетін, өзіне берілген тапсырмалардың мәнін түсінетін, кездескен
қиыншылықтарды жеңуді үйреніп отыратын, тәрбиешінің ыждаһатты, тілектесті
басшылығымен өз іс-әрекетінде творчестволық ізденіске деген талпыныс
көрсетіп отыратын бала тәрбиелеп шығуға бағытталады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы бала денесін тәрбиелеудің сан алуан
жақтарын, әсіресе оның қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды қамтитын
зерттеулер арңылы алынған жақа білімдермен дамылсыз дамып, байып отырады.
Балалар мекемелерінің жаппай практикасында тексеруден өткен зерттеу
мәліметтері бүкіл тәрбиелік білім беру процесінің алға басуына үлес қоса
отырып, сыннан өтеді, программаларға, оқу құралдарын, оқулықтарға және
балалармен жүргізілетін практикалық жұмысқа ендіріледі.
Сөйтіп мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы баланың
даму заңдлықтарын танып-біле, ең елеулі және прогресті нәрселердің бәрін
бөліп көрсете және негізхдей отырып, дене тәрбиесінің бүкіл жүйесін
жетілдіруге көмегін тигізеді, кедергісін тигізетін жаттанды болған, қазіргі
кездегі тәрбиелеу-білім беру міндеттеріне сәйкес емес нәрселердің бәрін
бұлжытпай ауыстырып отырады және жоққа шығарады.
§2. Дене тәрбиесі теориясының басқа ғылымдармен байланысы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мамандандырылған
ғылыми пәндердің тұтас комплексімен байланысты. Олардың біреулері
гуманитарлық сипатта болады (дене тәрбиесінің жалпы теориясы, жалпы
педагогика, мектепке дейінгі педагогика, дене тәрбиесі мен спорт
психологиясы, спорттың жеке түрлерінің теориясы мен методикасы, физкультура
тарихы және ұйымдастыру, физкультура социологиясы), физкультураның дамуы
мен ұйымдастырылуының әлеуметтік заңдылықтарын, дене жаттығуларының адам
(бала) психикасына әсерін, сондай-ақ педагогикалық әсер ету құралдарын,
формалар мен әдістерін қолдану заңдарын зерттейді. Басқа ғылымдар —
биологиялық және шектес жаратылыс ғалымы пәндері (дене жаттығуларының
физиологиясы мен биохимиясы, динамикалық анатомия, биохимия, медицина,
педиатрия, дене жаттығулары гигиенасы, дәрігерлік-физкультуралық бақылау,
емдеу физкультурасы) адамның (баланың) биологиялық даму процесін, оның жас
өзгерісінің заңдылықтарын, дене жаттығуларының, сондай-ақ сыртқы ортаның
түрлі әсерлерінен болып жататын өзгерістерін зерттейді, бұған қоса адамның
(баланың) қозғалыстарында көрініс беретін физикалық және биологиялық
заңдарды зерттейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының табиғи-ғылымдық
негізін ғылыми пәндер комплексі құрайды, олардың міндеттері баланың
биологиялық даму процестерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімдердің бұл комплексі орыстың ұлы физиологтары И. М.
Сеченовтың, И. П. Павловтың, В. М. Бехтеревтің және олардың ізбасарларының
ілімі негізінде құрылды.
Организм мен ортаның бірлігі туралы. Адам дүниеге келген сәттен оның
сыртқы ортамен өзара әрекеттесуі басталады, бейімделу, тепе-теңдігін сақтау
қабілеті пайда болады. И. П. Павлов осы тепе-теңдікті өмірдің негізгі заңы
ретінде қарастырды.
Индивидуалдық бейімделу түрлері өте көп. Олар табиғи өмір жағдайында
пайда болады және оларды адам арнайы, әдейі жасауы мүмкін.
Адам организмінің қызмет ету мүмкіндігінің артуы немесе кеңеюі дене
тәрбиесі процесінде ерекше мақызды болып табылады.
Баланың дене тәрбиесі белгілі бір ғылыми негілделген режиммен,
организмді шынықтырумен, қозғалыс дағдыларын қалыптастырумен байланысты
екені белгілі. Шынықтыратын процедуралармен (салқын сумен ысқылану, шайыну
т. б.) үйлестірілген ертеңгі гимнастикамен жүйелі айналысу, физкультура
сабақтары, ойындар, ауаның, судың температурасы төмен жағдайдағы спорттық
жаттығулар — осының бәрі организмнің сыртқы орта өзгерістеріне төзімділігін
арттырады, нерв жүйесі, жүрек және өкпе жұмысын, бұлшық еттерінің жұмыс
қабілетін жақсартады, жағымды эмоциялар тудырады.
Шынығу және дене жаттықтыру адам (бала) организмінің қызмет ету
мүмкіндіктерінің кеңеюіне көмек ететіні түсінікті бола түседі. Осының
барысында шыныққандық және белгілі мөлшерде жаттыққандық әркімнің өзгеріп
отыратын сыртқы ортаға индивидуалды бейімделуін көрсететін болады.
Адам организмінің қоршаған ортаға бейімделуінде адам миының, жоғары нерв
жүйесінің қызметінің дамуы үшін жетекші мәні бар және оған себепші болатын
әлеуметтік ортаны ерекше бөліп көрсеткен жөн.
Баланың айнала қоршаған әлеуметтік ортаға индивидуалды бейімделуіне әр
түрлі дағдылар, пайда бола бастаған әдеттер, қалыптасқан тіршілік режимі
және айнала қоршаған өмір талаптарына саналы қарым-қатынасқа негізделген
барлық мінез-құлық тәртібі жатқызылуы мүмкін.
§3. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясының дамуы
Балалар дене тәрбиесінің советтік теориясы қазіргі кездегі ғылыми
зерттеулер мен озат практика негізінде дамиды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы біздің елімізде жақа педагогиканың —
жас үрпаққа жан-жақты коммунистік тәрбие берудің іргетасын қалады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беру жайындағы
теорияның дамуына Н. К. Крупская баға жетпес үлес қосты. Н. К. Крупская
Совет өкіметінің алғашқы жылда-рынан бастап социалистік қоғам міндеттерін
ескере отырып, маркетік-лениндік ілім негізінде құрылған тәрбиенің жақа
теориясын жасау қажеттігін мегзеді. Ол баланы дамыту, тәрбиелеу және білім
беру мәселелеріне педагогика, психология мен физиология саласындағы қазіргі
кездегі ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, нағыз ғылыми тұрғыдан қараудың
міндег екеніне назар аударды. Н. К. Крупская тәрбиелеу және білім беру
методикасын жасау кезінде баланың жас шамалық ерекшеліктерінің ескерілуі
қажеттілігін атап көрсетті.
Н. К. Крупская баланың дене тәрбиесіне үлкен мән берді. Ол шымыр да
шыныққан жас ұрпақ тәрбиелеу міндетіне байланысты физкультураны айрықша
мақызды деп санады. Дене жаттықтырудың бала организміне пайдалы әсерлерін
атап өте отырьш, Надежда Константиновна организмді тек шынықтыра нығайтып
қана қоймай, коммунистік тәрбие беру мақсатында да паігдалануға болатын
ойындарды бөліп көрсетті. Ол ойын-ның коллективті нығайтудағы, өзін-өзі
ұстай білуге, ұйымдаса әрекет етуге, мінез қалыптастыруға тәрбиелеудегі
мақызды ролін атап айтты.
Н. К. Крупскаяның мектеп жасына дейінгі балалардың де-не тәрбиесі туралы
айтқандардың жақа қоғамдық-саяси құрылыс жағдайындағы дене тәрбиесі
теориясы дамуының жақа кезеңін айқындап береді.
Дене тәрбиесі туралы отандық ғылым, тамыры орыстың көп ғасырлық халықтық
педагогикасына тереңдей сіңген өткен дәуір бай мұрасының әсерімен
қалыптасты.
XVII ғасырдың екінші жартысында-ақ сол кездің аса білім-ді адамдарының
бірі — Епифаний Славинецкийдің балалар-дың дене тәрбиесі жөнінде озық ойлар
айтқанын тарихи мате-риалдар дәлелдейді. Ол Бала әдеттерінің азаматтылығы
деп аталатын тамаша документ жасап шыққан. Бұл кітапта балалар ойынына
ерекше тарау арналады және оның тәрбиелік-бі-лім берудегі үлкен мәні
көрсетіледі.
Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И. И.
Бецкой, Н. И. Новиков, А. Н. Радищев дене дамуын ақыл-ой және еңбек
тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырган. Орыстың революцияшыл
демократтары А. И. Герцен, Б. Г. Белинский, Н. Г.
Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Д. И. Писаревтің айтқан пікірлерінің
дене тәрбиесі мәселелерін талдап жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене
тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып,
оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбие-мен байланысын
көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты — жүйелі жаттығу, ойнау,
серуендеу және организмді шынық-тыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен
денсаулығын нығайту деп білді. Мұның езінде олар мақызды рольді еңбек пен
демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан
керінетін режимге бере отырып, мұны сергек рухты, адамның жарқын
болашақ күресіне қабілегті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады.
Тамаша педагог К. Д. Ушинский ойынға, гимнастикаға, балалардың таза
ауада жүруіне үлкен мән берді. Ол балалармен өткізілетін сабақ үстінде
ықыласты қалпына келтіруге көмектесетін қысңа мерзімді қимыл-қозғалыстар
орындау үшін шағын үзілістер жасауды ұсынды.
К. Д. Ушинский орыстың халықтық ойындарын ңуатты ңұ-рал санай отырып,
оларды кеңінен пайдалануды ұсынды және педагогтарды осы ойындарды балалар
үшін жинастыруға ша-қырды.
2 тарау. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің
міндеттері 39 бет
Дене тәрбиесі советтік жүйесінің барлық буындарында бір мақсат — өмірге,
коммунистік еңбекке, Отан қорғауға даярлау жүзеге асырылады. Мектепке
дейінгі балалық шақ дене тәрбиесінің міндеттері жалпы мақсаттық бағытты
сақтай отырып, жас ерекшеліктерін ескере нақтыланады.
Мектепке дейінгі жаста дене тәрбиесінің сауықтыру, білім беру және
тәрбиелік міндеттері жүзеге асырылады.
Сауықтыру міндеттері.
Мектепке дейінгілер дене тәрбиесінің басты міндеті — өмір қорғау және
денсаулық нығайту, балалардың организмін шынықтыру болып табылады.
Жақсы денсаулық барлық органдар мен организм жүйелерінің нормаға сай
жұмыс істеуімен анықталады. Денсаулық нығайту міндеттері бала организмінің
даму ерекшеліктерінен туа отырып, әр жүйе бойынша әлдеқайда нақты түрде
анықталады: дұрыс және уақтылы сүйектенуге, омыртқа иілістерінің
қалыптасуына, табан үзеңгілігінің дамуына, байланыс-бу-ындық аппараттың
нығаюына көмектесу, дене бөліктерінің дұрыс арақатыста (пропорция) дамуына,
сүйектердің өсуі мен салмағын реттеуге себепші болу; бұлшық еттердің барлық
топтарын (кеуде, арқа, қарын, аяқ, қол, алақан, саусақ, табан, мойын, ішкі
органдар, оның ішінде жүрек, қан тамырлары бұлшық еттерін дамыту, нашар
дамыған иіп-жазғыш бұлшық ет топтарына айрықша көңіл бөлу; қанның жүрекке
қарай ағуының күшеюіне, оның жиырылу жиілігінің және тұтқиылдан
өзгерген жүкке бейімделу қабілетін жақсарта жәрдемдесу; тыныс жолдары
еттерін нығайту, кеуде клеткасының қозғалғыш тығын дамыту, тыныс алудың
тереңдеуіне, ауаны үнемді жүм сауға, тыныс ырғағының тұрақталуына, өкпенің
ауа сыиым дылығын арттыруға себепші болу, мұрын арқылы дем алуды үйрету;
ішкі органдардың (ас қорыту, тер, зәр шығару және т. б.) дұрыс қызмет
етуіне көмектесу, теріні заңымданудаи сақтау және оның дұрыс қызмет
етуіне (жылуды реттеу және қорғаныс) жәрдемдесу; қозу және тежелу
процестерінің п ң қалыптылығына, олардың қозғалмалығына, активті тежеліе
тің дамуына, сондай-ақ қимыл-қозғалыстық анализатордың сезім мүшелерінің
(көру, есту т. б.) жетілуіне себепші болу.
Білім беру міндеттері.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде білім
беру міндеттерін шешудің де мақызы аз емес: қимыл-қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру, денені түзу ұстау, гигиена дағдыларын бойға сіңіру, дене
тәрбиесі туралы білімді игеру.
Нерв жүйесінің икемділігі арқасында балаларда қимыл қозғалыс
дағдылары басқалармен салыстырғанда оңай қалыптасады. Олардың көпшілігін
(еңбектеу, жүру, жүгіру, шақгы тебу, велосипед теуіп ойнау т. б.) балалар
күнделікті өмірде пайдаланады.
Қимыл-қозғалыс дағдылары қоршаған ортамен байланыс жасауды жеңілдетеді
және оны танып білугекөмектеседі: мәселен, еңбектеуді үйренген бала оны
қызықтыратын заттарға өзі жақындайды да олармен танысады, шаңғы, велосипед
тебе білетін балалар қардың, желдің қасиеттерін оңай танып біледі, жүзу
кезінде балалар судың қасиеттерімен танысады.
Дене жаттығуларын дұрыс орындау бұлшық еттердің буындардың, бунақтардың,
сүйек жүйесінің жетілуіне тиісді әсерін тигізеді. Мысалы қолды артқа
сілтей қолаштап лақтыру әдісін дұрыс үйренген бала құлаш сілтеу мен
лақтыруды кеуде, аяқ, қол қозғалысының үлкен амплитудасымен орындайды, бұл
ұлшық еттер, буындар, бунақтардың тиісті топтарының жақсы жетілуіне жағдай
жасайды.
Қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдылары баланың күіп үнемдеуіне мүмкіндік
береді. Егер бала жаттығуды оңай, налмай орындаса, онда ол жүйке қуатын аз
жұмсайды. Осының арқасында жаттығуды көп рет қайталауға және жүрсіс-қан
тамырлары, тыныс жүйелеріне әлдеқайда тиімді өсер жасауға, сондай-ақ дене
қасиеттерін дамытуға мүмкіидік туады.
Нық қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдыларын пайдалану қимыл-қозғалыс және
ойын іс-әрекетінің күтпеген жерден туатын міндеттерін ойластыруға мүмкіндік
береді. Мәселен, жүгірген бетте ұзындықтан дұрыс секіруді үйренген бала,
мысалы, Жар астында қасқыр бар ойынын ойнап жүргенде қалай секіру керек
екендігі лсайын ойламай, қасқырдан қалай құтылу жағдайын ойластырады.
3 ТАРАУ. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҚҰРАЛДАРЫ
§1. Дене тәрбиесі құралдарының жалпы сипаттамасы.
Мектеп жасына дейнгі балалардың дене тәрбиесі міндеттерін шешу үшін
гигиеналық факторлар, жаратылыстың табиғи күштері, дене жаттығулары т.б.
пайдаланылады. Толыққанды дене тәрбиесіне барлық құралдарды комплексті
қолданған кезде қол жетеді, өйткені олардың әрқайсысы организмге әр түрлі
әсер етеді.
Гигиеналық факторлар (сабақ, демалыс тамақтану және ұйықтау режимі,
киім, аяқ киім, физкультуралық құрал-жабдықтар гигиенасы және т.б.) дене
әрбиесінің өзіндік ерекше құралдары болып табылады. Олар дене тәрбиесімен
айналысушылардың организміне дене жаттығуларының тигізетін әсерін
артырады.мысалы, нәрлі және уақытылы тамақтану кезінде дене жаттығулары
сүйек және бұлшық ет жүйесінің дамуына жақсы әсерін тигізеді. Ұйқының қанық
болуы тынығуды қамтамасыз етеді, және нерв жүйесінің жұмыс қабілетін
арттырады. Бөлменің физкультура құрал-жабдықтарының, ойыншықтардың,
атрибуттардың, сондай-ақ балалардың киімінің, аяқ киімінің таза болуы
аурулардың алдын алуға қызмет етеді.
Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын-орындау-балаларда жағымды
эмоциялар тудырады және жаттығуларын игеруге неғұрлым жақсы жағдай жасайды.
Гигиеналық факторлардың дербес маңызы да бар. Олар барлық органдар мен
жүйелердің қалыпты жұмыс істеуне жәрдемдеседі. Мысалы, жүйелі түрде және
сапалы тамақтану ас қорыту қызметіне жақсы әсер етеді және басқа органдарға
қоректік заттарды дер кезінде жеткізіп тұруды қамтамасыз етеді, баланың
қалыпты өсуіне және дамуына септігін тигізеді. Жарықтың дұрыс болуы көз
ауруларының (нашар көру т.б.) пайда болуын болдырмайды, балалардың
кеңістікте бағдар табуына неғұрлым қолайлы жағдай туғызады. Күн тәртібін
қатаң сақтау ұйымшылдыққа, тәртіпке т.с.с. үйретеді.
Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы
Дене жаттығулары мазмұны жағынан да, формасы жағынан да бір-бірінен
ерекшеленеді. Мазмұнға дене жаттығулары енетін әрекеттерді, сондай-ақ
жаттығулардың барысында организмге тарайтын және оның дене тәрбиесімен
айналысушыларға тигізетін әсерін анықтайтын процестерді (психикалық,
физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.б.) жатқызады. Дене
жаттығуларын орындау (еркін қозғалыстарды) қимыл-козғалыстардың қандай
болатындығын шамалаумен, көңіл аударумен, ойланумен, ерік күштерімен,
эмоциямен және тағы басқа да психикалық процестермен байланысты.
Әр түрлі дене жаттығуларын орындау кезінде организмнің жүрек-
қантамырлары, тыныс алу және басқа жүйелерінің жұмысында әр түрлі
өзгерістер болады. Осындай ілгерілеушіліктер организмінің қызмет ету
мүмкіндіктерін тиісті дәрежеде өзгертеді және массаның ұлғаюы мен органдар
құрылымының дамуына алып келеді.
Дене жаттығулары мазмұнын педагогикалық көзқарас тұрғысынан қарай
отырып, олардың білім беру, тәрбиелеу міндеттерін іске асыру үшін маңызын
анықтау (қимыл-қозғалыстық іскерліктер мен дағдылар, дене қасиеттерін
дамыту т. б.) маңызды.
Дене жаттығуларының формасы оның ішкі және сыртқы құрылымын көрсетеді.
Ішкі құрылым белгілі бір жаттығуды орындап жатқан кезде организмдегі әр
түрлі процестердің өзара байланысымен сипатталады. Сыртқы құрылым — форма
көрінісі, ол қозғалыстың кеңістіктік, мезгілдік, динамикалық
параметрлерінің арақатынасымен сипатталады.
Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы өзара байланысты. Мазмұн формаға
қатысты жетекші роль атқарады, мысалы, жүгіру шапшаңдығы артқанда адамның
ұзындығы және дененің еңкею бұрышы өзгереді. Бірақ форма да мазмұнға әсер
етеді: мәселен, алысқа лақтыруда құлаш сермеуді дұрыс орындау дене
қасиеттерінің көрініс беруіне әсерін тигізеді (лақтыру қашықтығы артады,
мұның өзі бұлшық ет күшінің өзгергендігін дәлелдейді).
Дене жаттығулары техникасы — бұл қозғалыстарды орындау тәсілдері,
олардың көмегімен қимыл-қозғалыстық міндеттер шешіледі.
Дене жаттығулары техникасы өзгеріп, жетіліп отырады. Жоғары нәтижелерге
жетуге ұмтылу, дене тәрбиесімен айналысушылардың дене әзірлігін жақсарту,
қозғалыстың биохимиялық заңдылықтарын ашу, неғұрлым жетілдірілген спорт
жабдықтарын қолдану техниканы жетілдіруге, жаттығулардың жаңа формаларын
жасауға әкеледі.
§3. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Жіктеу дене жаттығуларын белгілі бір белгілерге сәйкес топ және шағын
топ бойынша бөлуді білдірді. Әр түрлі дене жаттығуларының көптеген жалпы
белгілері болады. Жаттығуларды топтарға бөлетін басты белгіні табудың
маңызы зор. Бұл белгі педагогикалық жағынан алғанда елеулі болуы тиіс. Әр
түрлі белгілер бойынша құрылған жіктеулер көптеген дене жаттығулары ішінен
бағдар табуға және оларды алға қойылған міндеттерге сәйкес іріктеп алуға
көмектеседі.
Едәуір жалпы жіктеулердің бірінің негізіне дене тәрбиесі құралдары мен
оларды қолдану әдістерінің тарихи қалыптасқан жүйелері алынған: гимнастика,
ойындар, спорт және туризм. Бұл топтардың әрқайсысының өзіндік мәні бар
және бұдан да майда жіктелген шағын топтарға бөлінеді.
Қозғалыс ойындары дене жаттығуларының басқаларынан айналысушылардың
әрекетін ұйымдастыру және оған басшылық ету ерекшеліктерімен
айрықшаланады. Балалардың ойындағы әрекеті кенет өзгеретін ситуациялық
жағдайларда мақсатқа жетуді алдын ала қарастыратын образды сюжет немесе
ойындық тапсырмалар негізінде ұйымдастырылады.
Ойын әрекеті комплексті сипатта болады және әр түрлі қимыл-қозғалыс
әрекеттерінің үйлесуінен тұрады (жүгіру, секіру т.б.) Ойында қимыл-
қозғалыстық дағдылар нығаяды, денелік, сондай-ақ моральдық-еріктік
қасиеттер дамиды.
Спорт аса жоғары нәтижелерге жетуге, жарыстарға қатысуға бағытталған
жүйелі түрде айналысуды қарастырады. Спорт адамның дене және рухани
күштеріне деген жоғары талаптар қояды, сондықтан оған жас шамалық дамудың
белгілі кезеңіне жеткенде ғана және тиісті әзірлігі болған жағдайда қол
жетеді.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі спорттық жаттығуларды ғана
(шаңғы, коньки, шана, велосипед, жүзу т. б.) пайдаланады. Осындай әлдеқайда
жеңіл спорттық жаттығулар техникасының негізін қалыптастыра отырып, балалар
дене тәрбиесінің олардың жас ерекшеліктері ескерілетін басты міндеттерін
шешеді.
Туризм қимыл-қозғалыстық дағдыларды нығайтуға және дене қасиеттерін
табиғи жағдайларда дамытуға мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі
балаларға жүрудің түрлі әдістері пайдаланылатын серуендер ұйымдастырылады
(жаяу, шаңғымен, велосипедпен т. б.). Жолда, аялдаған жерлерде әр түрлі
дене жаттығулары қолданылуы мүмкін (мысалы, ағаш түбіртегінен секіру,
арықтан секіру, жіппен секіру, доппен жаттығу қозғалыс ойындары т. б.).
Келтірілген жіктеу тіптен жалпылама, сондықтан қазіргі кезде
жаттығуларды дене қасиеттерін дамыту үшін мәні басым белгілер бойынша
(ептілік, шапшаңдық, икемділік, күш, төзімділік т. б.) жіктеу қолданылып
жүр. Жаттығулар бір мерзімде дене қасиеттерінің барлығының дамуына әсер-
әрекетін тигізеді, бірақ көп дәрежеде белгілі біреуін дамытады. Мысалы,
қысқа қашықтыққа жүгіру көбіне жылдамдықты, алысқа жүгіру — төзімділікті
дамытады.
Жаттығулар құрал-жабдықтардың және заттардың пайдаланылуы бойынша
бөлінуі мүмкін (гимнастикалық орындықта, бөренеде, қабырғаға қойылған
сатыда атқарылатын жаттығулар, таяқтар, доптармен атқарылатын жаттығулар
т. б.). Жаттығулар анатомиялық белгілер бойынша топтарға бөлінеді (иық,
қол, аяқ, кеуде т.б. бұлшық еттеріне арналған жаттығулар).
Құрылымдық белгі бойынша құрылған жіктелу қолданылады. Циклді, циклсіз
және аралас типті жаттығулар. Циклдік қозғалыстар (жүру, жүгіру, жүзу,
шаңғы тебу, коньки тебу т. б.) циклдерінің заңды бір ізділігімен және
циклдегі қозғалыс элементтерінің байланысымен сипатталады. Циклсіз
қозғалыстарда (лақтыру, секіру т. б.) әр жаттығу аяқталған әрекет болып
табылады. Аралас қозғалыстарда (жүгіріп келіп секіру) циклді жаттығулар
циклсіз жаттығулармен жалғасады.
§4 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ПРОГРАММАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Программа туғаннан бастап 7 жасқа дейінгі жас шамалық топтардың бәрін
қамтиды. Әр жас шамалық топта балалардың сипаттамасы берілген, сауықтыру,
білім, тәрбие беру міндеттері тұжырымдалған.
Сабақтар бөліміне сапта тұрып орындайтын жаттығулар, бұлшық еттердің
жеке топтарына (иық, кеуде, аяқ) арналған затсыз, затпен және заттың
үстінде орындалатын жалпылай жетілдіру жаттығулары, негізгі қозғалыстар
(жүру, жүгіру, теңдік сақтау жаттығулары, өрмелеу, еңбектеу, асып түсу,
секіру, лақтыру) ендірілген.
Программада спорттық жаттығулардың (шаңғы тебу, коньки тебу, шанамен
сырғанау, велосипед тебу, жүзу т. б.) көп орын беріледі.
Қозғалыс ойындары оның ішінде спорт ойындарының элементтері бар ойындар
(бадминтон, городки, баскетбол, волейбол, футбол, хоккей т.б.). Сабақтар
бөлімінде ғана емес, Ойындар бөлімінде де беріледі. Ертеңгілік серуенде
және сәскеліктен соң ұйымдастыруға ұсынылатын қозғалыс ойындарының тізімі
келтіріледі.
Музыкалық тәрбие бөлімінде билер, әндетіп жүріп ойнайтын ойындар
көрсетіледі, олар физкультура сабақтарында қолданылуы мүмкін.
Топ тіршілігін ұйымдастыру және балалар тәрбиесі бөлімінде әр жас
шамалық топ үшін режим, мәдени-гигиеналық дағдылар тізімі келтіріледі және
шынығуға, ертеңгілік гимнастиканы өткізуге нұсқаулар беріледі.
Балаларға деген сандық көрсеткіштер мен талаптар жас шамасына қарай
бірте-бірте ұлғайып отырады.
Бір жасқа дейінгі балалармен атқарылатын жұмыста шартсыз рефлекстерді
жетілдіруге көп орын беріледі: тері-бұлшық еттік рефлекстер (табандық —
саусақтарды бүгіп-жазу, жоталық, аяқтық — көлбеу және тік жағдайда) және
дене жағдайының рефлекстер (етпетінен жату жағдайындағы мойын рефлексі,
жамбастап жату және шалқасынан жату). Массаждың әр түрін пайдалану
ұсынылады: сипау (қолды, аяқты, жотаны, қарынды), сылау (аяқты, табанды,
қарынды), уқалау (аяқты, жотаны), шапалақтау (табанды, жотаны), сілкілеу.
Осы жас шамасында бұлшық еттердің жеке топтары үшін затпен және затсыз
атқарылатын (басты оңға, солға, бұру, жатқан күйінде арылы-берілі домалату,
допты бір қолынан екінші қолына ауыстыру т.б.) самарқау (үлкендердің
көмегімен) және белсенді элементарлық жалпылай жетілдіру жаттығулары,
еңбектеу, тәй-тәйлау, үзеңгіге, төбешікке, сатыға шығып түсу, доп домалату
және оны нысанаға көздеп тастау өткізіліп тұрады. Сонымен бірге оте
қарапайым ойындар (қол шапалақтау), сондай-ақ бидің оте қарапайым
әлементтері қолданылады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі балаларга бұлшық еттерінің жеке топтарына
арналған (иық, аяқ, кеуде) затсыз, затпен (жалаушалар, таяқшалар, доптар)
зат үстінде орындалатын (гимнастикалық орындық) әлдеқайда күрделірек
жалпылай жетілдіру жаттығулары, негізгі қозғалыстар (жүру, жүгіру, тепе-
теңдік сақтау жаттығулары, сатымен өрмелеу, бір нәрсенің астынан өту,
секіру - шұқыр ішіне секіру, орында тұрып секіру, доп домалату, оны алысқа
және көздеп лақтыру) пайдаланылады. Сонымен бірге шеңбер жасай тұру, бір
қатарға тізіле тұру, бір қатарға иықтаса тізіліп тұру, сондай-ақ шанамен
сырғанау, үш аяқты велосипед тебу, әткеншек тебу, шаңғы тебу, жүзуге
дайындалу жаттығулары беріледі. Қозғалыс ойындары мен би элементтері мол
орын алады.
СӘБИ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛА ОРГАНИЗМІНІҢ ДАМУЫ
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды
дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық
қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық
ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл
ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып
табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен
тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды
эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын
қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте
зор.
Морфологиялық құрылымының және ми қабыршағының функционалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz