Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Диплом жұмысының объектісі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.

Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.

Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.

Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.

Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.

Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.

Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарысы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.

Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенәм түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.

Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.

Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.

І. Ислам теологиясының ерекшеліктері

1. 1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы

VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне Ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған «Ислам теологиясы» ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша «Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері «фиқһтан» бөлек. Өйткені «фиқһ» шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), «Факиһтың» діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады» [1] .

Ислам сенім жүйесінің теологиялық негіздемесі

Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: « Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады . . . ». Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады[2] .

Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы

Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында «қалам-қағаз» мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: «Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар «Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі» деді. Кейбіреулері «жазатын керек-жарақ əкелейік» деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед «Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал» деп кейіс білдірді [3] . Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты». Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер «егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді» десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 5/3 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады. Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж. ) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4] .

Калам ғылымы - калам ғылымының қалыптасуы мен басты

ерекшеліктері.

Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті. Каламның негізгі тезисі «дінді ақылмен пайымда». Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т. б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5] .

Алғашқы кезеңде пайда болған калам бағыттары

Муржия - Шииттер мен Харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.

Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай «харижиттердің муржиясы», «қадариттердің муржиясы», «жабариттердің муржиясы» секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6] .

Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, «Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр) . Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.

Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, «адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті» деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды «Қадариттер» деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы «тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) » болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7] .

Мутазалиттер болмыс жəне таным мəселесі туралы

Мутазила мазһабының ежелгі грек философиясымен терең айналысулары жəне рационалистік пайымдауды нақылға сүйенген діни мəтіндердің алдына шығаруы, өздеріне тəн Ислам теологиясының шығуына себеп болуымен қатар, алдағы уақыттарда мутазилеттердің өздерін де ішіне алатын Исламға жат ағымдармен күресетін «Əһли Сунна» Ислам теологиясыының қалыптасуына да алғышарт жасады. Осы тұрғыдан алғанда Ислам теологиясы ғылымын мутазиланың шығуымен бірге қарастырғанда тұрған бір дəнеңе жоқ. Мутазилиттердің əһли-суннаға сенім негіздеріне байланысты мəселелерде қарсы келген жерлерінің əсіресе екеуі өте маңызды. Бұлардан біріншісі адамның іс-əрекеттерімен байланысты. Мутазилиттердің ойынша іс-əрекеттердің шынайы жаратушысы Алла емес, адамның өзі. Осы себепті адам сауап жəне жазаға лайықты болмақ. Мутазила, бұл көзқарасымен тағдырды жоққа шығарып, Хз. Мұхаммед пайғамбардан келген тағдырмен байланысты хадистерді терістеп, сахабалардан бастап осы хадистерді жеткізген рауилерді жалғаншылар деп айыптады. Ал əһли-сунна бойынша адамның іс-əрекеттерін Алла жаратады. Бұл жаратуда адамның еркінің ешбір рөлі жоқ. Барлық нəрсе Алланың қалауы аясында жүзеге асады. Пайғамбардан осы мəселеге байланысты айтылған хадистерді сахих деп санап оларды сол тұрған күйінде қабылдау керек [8] .

Мутазилеттердің əһли-суннаға қайшы келген екінші мəселесі, Алла Тағаланың сипаттарымен (атрибуттары) байланысты. Мутазилиттердің ойынша Алла есту, көру, ғылым, өмір, құдырет жəне сөйлеуші секілді мəнімен (болмысымен) тұтас сипаттардан ада болып табылады. Өйткені бұл сипаттар дəлелденген жағдайда мəңгіліктің көбеюі қажет болады. Əһли-сунна болса бұл сипаттардың Алла Тағаланың болмысының (мəнінің) не өзі не басқасы емес, бірақ онымен тұтас «мəңгілік» екендігін ұстанады.

Жалпы алғанда мутазилиттердің ортаға шығуы жəне грек философиясымен терең айналыса бастаулары, Ислам дінін осы философияның аясында түсіндіруге тырысулары сол кезге дейін мұсылмандар арасында үстем болып келген Ислам сенім негіздеріне қайшы келді. Сену қажет нəрселер ығыстырылып, жаңа сенімдер шығарылды. Хадисшылар қауымын да осы сенімдерді қабылдауға зорлады, қорқытты, азаптаулар жасады. Ислам тарихында бұған қатысты көптеген мысалдар мен деректер бар. Мутазилиттер өз ұстанымдарымен үйлеспейтін хадистерді жалған деп мойындамаумен қатар, хадисшыларды да жалғаншылар деп айыптады. Осының нəтижесінде екі жақтың арасында өте ауыр айыптаулар мен пікірталастар орын алып, мутазилиттердің билікпен тіл табысқаннан кейін хадисшыларды халифаның себебімен ауыр жазаларға ұшыратты. Мутазила имамдары, жақсы немесе жаман іс-əрекеттерін, философиялық көзқарастарын халыққа таратуды жоспарлап жатқанда, хадисшылар қауымының да суннаға негізделген сенімдерін жаю үшін қайрат жұмсауларын қалыпты нəрсе деп қабылдау керек. Негізінде хадисшылардың діни мəселелерде ұстанған сенімдері мутазиладан ерекше болып, Құран жəне хадистен тапқан, діни мəтіндердің білдірген мағынасынан тұрды. Өйткені діни мəтіндердің дұрыстығы олар үшін айқын болғаннан кейін, ол діни мəтін нақты сенім қалыптастырады. Осы тұрғыдан хадисшылардың жасайтын ең бірінші шаруасы, əр қайсысы бір амал немесе бір сенімді қажет ететін хадис мəтіндерінің насихатталуы жəне жеңіл қолдана алу үшін кітаптарға жүйелеп жинақтау болды. Ал мутазилиттерде жағдай басқаша. Олар үшін діни мəтіндердің дұрыстығы, мағынасының өз ұстанымдарына сəйкескен жағдайында ғана құнды болмақ [9] .

Ашариттік бағыт: Ашаридің ілімі

Сенім негіздерінде Əбул Хасан əл-Ашаридің (өлімі 936 ж. ) көзқарастарын ұстанатындардың мазһабына берілген атау. Имам Ашари Басра қаласында дүниеге келеді, қырық жасына дейін Мутазила мазһабында болады. Кейіннен тарихта «үш бауыр» деген мысалмен танымал оқиғадан кейін ұстазы Əбу Али Жуббаиден бөлініп кетеді. Пікірталаста ұстазын жеңген ол, өз алдына Ашарилікті құрады. Ашари Мутазила жəне басқа да сол кездегі дүниетанымдық ағымдармен күрескен. Ашарилік көбіне Мутазилаға қарсы ілім ретінде пайда болып, философияға қарсы ілім ретінде жалғасып отырған. Осы себепті Ашарилік Салаф сеніміне Матуридилерге қарағанда алшақтау екенін айтуға болады. Ашари ғалымдар кейде түсіндірмелеулерге (тəуил) өте көп назар аударса, кейде калам ғылымында жаңалықтар мен өзгерістер жасай отырып калам ғылымын философиямен бəсекелесе алатын жағдайға жеткізген.

Қазіргі таңда əлемдегі суннит мұсылмандардың 13% -ын құрайтын Маликилердің дені, 33% -ын құрайтын Шафилердің төрттен үш бөлігі жəне Ханафилер мен Ханбалилердің аз бөлігі сенімде Ашари мазһабын ұстанады[10] .

Ашарилік əһли суннаның негізгі ұстанымдарын қабылдаумен қатар, кейбір жерлерде Матуридиліктен бөлініп, өзіндік көзқарастар алға тартқан. Оларды қысқаша былай көрсетуге болады:

А) Діни уағыз жетпеген адамдар ақылдарымен Алланы таба алмайды жəне оған иман етумен міндеттелмейді.

Ə) Жақсы мен жаман ақылмен емес, шариғатпен білінеді. Бір іс-əрекет Алла бұйырғандықтан жақсы, тыйым салғандықтан жаман болып табылады. Іс-əрекеттің өзінде жақсылық жамандық деген жоқ.

Б) Адамда жеке дара ерік жоқ. Адамның еркі Алланың еркіне тəуелді. Адам қалайды, Алла қаласа жаратады, қаламаса жаратпайды.

В) Алла адамның күші жетпейтін нəрсені адамға жүктеуі мүмкін [11] .

Шииттік калам: мəні мен ерекшелігі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.