Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні
Кіріспе
І. Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
1.2. Кәләмдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері
ІІ. Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны
Әбу Мұхаммед Нуред.дин Ахмед ибн Махмуд ибн Әбу Бәкір ас.Сабуни әл.Бұхари (580/1184)
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер тізімі
І. Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
1.2. Кәләмдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері
ІІ. Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны
Әбу Мұхаммед Нуред.дин Ахмед ибн Махмуд ибн Әбу Бәкір ас.Сабуни әл.Бұхари (580/1184)
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер тізімі
Диплом жұмысының объектісі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
1. А.Асалыогу, Д.Шәуенов, «Кәләм ғылымына кіріспе» Түркістан 2011.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20. О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран Кәрім және қазақша мағынасы.
22. И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
23. Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
24. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
25. Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
26. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
27. Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
28. Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
29. Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
30. Ruhi Ethem FIĞLALI, “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
31. Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
32. Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
33. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
34. Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
35. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
36. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
37. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
38. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. – İstanbul: Сan kitapevi, (tarihsiz). - 527 s.
39. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
40. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
41. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39. Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым», 2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
43. А. Йылдырым, Қ.А.Ясауидің хадис мәдениеті, Түркістан. 2012. – 180 бет.
44. Д. Кенжетай, Қазіргі жағдайдағы исламның әлеуметтік тұжырымдамасының негіздері, Астана 2011, - 170 бет.
45. М. Пачажы. Құранға кіріспе, Истанбул, 2010, - 176 бет.
46. И. Челеби, Исламның сенім негіздері, Истанбул, 2010, - 197 бет.
47. М. Бедир, Исламның жолы сүннет, Истанбул, 2012. – 181 бет.
48. Н. Өсеров, Ж. Естаев, Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы, Алматы, 1992. – 152 бет.
49. Қ. Тұтыбаев, О. Жолдыбаев, Е. Естаев, Ислам қысқаша анықтамалық, Алматы. 1988. – 192 бет.
50. Әлемдік философиялық мұра, 20 томдық, 19-том, Алматы. 2008. – 536 бет.
51. Ислам философиясы, 20 томдық, 4-том. Астана, аударма. 2005. – 534 бет.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20. О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран Кәрім және қазақша мағынасы.
22. И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
23. Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
24. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
25. Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
26. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
27. Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
28. Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
29. Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
30. Ruhi Ethem FIĞLALI, “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
31. Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
32. Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
33. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
34. Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
35. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
36. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
37. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
38. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. – İstanbul: Сan kitapevi, (tarihsiz). - 527 s.
39. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
40. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
41. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39. Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым», 2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
43. А. Йылдырым, Қ.А.Ясауидің хадис мәдениеті, Түркістан. 2012. – 180 бет.
44. Д. Кенжетай, Қазіргі жағдайдағы исламның әлеуметтік тұжырымдамасының негіздері, Астана 2011, - 170 бет.
45. М. Пачажы. Құранға кіріспе, Истанбул, 2010, - 176 бет.
46. И. Челеби, Исламның сенім негіздері, Истанбул, 2010, - 197 бет.
47. М. Бедир, Исламның жолы сүннет, Истанбул, 2012. – 181 бет.
48. Н. Өсеров, Ж. Естаев, Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы, Алматы, 1992. – 152 бет.
49. Қ. Тұтыбаев, О. Жолдыбаев, Е. Естаев, Ислам қысқаша анықтамалық, Алматы. 1988. – 192 бет.
50. Әлемдік философиялық мұра, 20 томдық, 19-том, Алматы. 2008. – 536 бет.
51. Ислам философиясы, 20 томдық, 4-том. Астана, аударма. 2005. – 534 бет.
Кіріспе
Диплом жұмысының объектісі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарысы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенәм түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
І. Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне Ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған Ислам теологиясы ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері фиқһтан бөлек. Өйткені фиқһ шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), Факиһтың діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады [1].
Ислам сенім жүйесінің теологиялық негіздемесі
Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады.... Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады[2].
Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында қалам-қағаз мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі деді. Кейбіреулері жазатын керек-жарақ əкелейік деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал деп кейіс білдірді [3]. Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты. Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 53 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады. Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж.) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4].
Калам ғылымы - калам ғылымының қалыптасуы мен басты
ерекшеліктері.
Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті.Каламның негізгі тезисі дінді ақылмен пайымда. Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т.б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5].
Алғашқы кезеңде пайда болған калам бағыттары
Муржия - Шииттер мен Харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.
Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай харижиттердің муржиясы, қадариттердің муржиясы, жабариттердің муржиясы секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6].
Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр). Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.
Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды Қадариттер деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7].
Мутазалиттер болмыс жəне таным мəселесі туралы
Мутазила мазһабының ежелгі грек философиясымен терең айналысулары жəне рационалистік пайымдауды нақылға сүйенген діни мəтіндердің алдына шығаруы, өздеріне тəн Ислам теологиясының шығуына себеп болуымен қатар, алдағы уақыттарда мутазилеттердің өздерін де ішіне алатын Исламға жат ағымдармен күресетін Əһли Сунна Ислам теологиясыының қалыптасуына да алғышарт жасады. Осы тұрғыдан алғанда Ислам теологиясы ғылымын мутазиланың шығуымен бірге қарастырғанда тұрған бір дəнеңе жоқ. Мутазилиттердің əһли-суннаға сенім негіздеріне байланысты мəселелерде қарсы келген жерлерінің əсіресе екеуі өте маңызды. Бұлардан біріншісі адамның іс-əрекеттерімен байланысты. Мутазилиттердің ойынша іс-əрекеттердің шынайы жаратушысы Алла емес, адамның өзі. Осы себепті адам сауап жəне жазаға лайықты болмақ. Мутазила, бұл көзқарасымен тағдырды жоққа шығарып, Хз. Мұхаммед пайғамбардан келген тағдырмен байланысты хадистерді терістеп, сахабалардан бастап осы хадистерді жеткізген рауилерді жалғаншылар деп айыптады. Ал əһли-сунна бойынша адамның іс-əрекеттерін Алла жаратады. Бұл жаратуда адамның еркінің ешбір рөлі жоқ. Барлық нəрсе Алланың қалауы аясында жүзеге асады. Пайғамбардан осы мəселеге байланысты айтылған хадистерді сахих деп санап оларды сол тұрған күйінде қабылдау керек [8].
Мутазилеттердің əһли-суннаға қайшы келген екінші мəселесі, Алла Тағаланың сипаттарымен (атрибуттары) байланысты. Мутазилиттердің ойынша Алла есту, көру, ғылым, өмір, құдырет жəне сөйлеуші секілді мəнімен (болмысымен) тұтас сипаттардан ада болып табылады. Өйткені бұл сипаттар дəлелденген жағдайда мəңгіліктің көбеюі қажет болады. Əһли-сунна болса бұл сипаттардың Алла Тағаланың болмысының (мəнінің) не өзі не басқасы емес, бірақ онымен тұтас мəңгілік екендігін ұстанады.
Жалпы алғанда мутазилиттердің ортаға шығуы жəне грек философиясымен терең айналыса бастаулары, Ислам дінін осы философияның аясында түсіндіруге тырысулары сол кезге дейін мұсылмандар арасында үстем болып келген Ислам сенім негіздеріне қайшы келді. Сену қажет нəрселер ығыстырылып, жаңа сенімдер шығарылды. Хадисшылар қауымын да осы сенімдерді қабылдауға зорлады, қорқытты, азаптаулар жасады. Ислам тарихында бұған қатысты көптеген мысалдар мен деректер бар. Мутазилиттер өз ұстанымдарымен үйлеспейтін хадистерді жалған деп мойындамаумен қатар, хадисшыларды да жалғаншылар деп айыптады. Осының нəтижесінде екі жақтың арасында өте ауыр айыптаулар мен пікірталастар орын алып, мутазилиттердің билікпен тіл табысқаннан кейін хадисшыларды халифаның себебімен ауыр жазаларға ұшыратты. Мутазила имамдары, жақсы немесе жаман іс-əрекеттерін, философиялық көзқарастарын халыққа таратуды жоспарлап жатқанда, хадисшылар қауымының да суннаға негізделген сенімдерін жаю үшін қайрат жұмсауларын қалыпты нəрсе деп қабылдау керек. Негізінде хадисшылардың діни мəселелерде ұстанған сенімдері мутазиладан ерекше болып, Құран жəне хадистен тапқан, діни мəтіндердің білдірген мағынасынан тұрды. Өйткені діни мəтіндердің дұрыстығы олар үшін айқын болғаннан кейін, ол діни мəтін нақты сенім қалыптастырады. Осы тұрғыдан хадисшылардың жасайтын ең бірінші шаруасы, əр қайсысы бір амал немесе бір сенімді қажет ететін хадис мəтіндерінің насихатталуы жəне жеңіл қолдана алу үшін кітаптарға жүйелеп жинақтау болды. Ал мутазилиттерде жағдай басқаша. Олар үшін діни мəтіндердің дұрыстығы, мағынасының өз ұстанымдарына сəйкескен жағдайында ғана құнды болмақ [9].
Ашариттік бағыт: Ашаридің ілімі
Сенім негіздерінде Əбул Хасан əл-Ашаридің (өлімі 936 ж.) көзқарастарын ұстанатындардың мазһабына берілген атау. Имам Ашари Басра қаласында дүниеге келеді, қырық жасына дейін Мутазила мазһабында болады. Кейіннен тарихта үш бауыр деген мысалмен танымал оқиғадан кейін ұстазы Əбу Али Жуббаиден бөлініп кетеді. Пікірталаста ұстазын жеңген ол, өз алдына Ашарилікті құрады. Ашари Мутазила жəне басқа да сол кездегі дүниетанымдық ағымдармен күрескен. Ашарилік көбіне Мутазилаға қарсы ілім ретінде пайда болып, философияға қарсы ілім ретінде жалғасып отырған. Осы себепті Ашарилік Салаф сеніміне Матуридилерге қарағанда алшақтау екенін айтуға болады. Ашари ғалымдар кейде түсіндірмелеулерге (тəуил) өте көп назар аударса, кейде калам ғылымында жаңалықтар мен өзгерістер жасай отырып калам ғылымын философиямен бəсекелесе алатын жағдайға жеткізген.
Қазіргі таңда əлемдегі суннит мұсылмандардың 13% -ын құрайтын Маликилердің дені, 33% -ын құрайтын Шафилердің төрттен үш бөлігі жəне Ханафилер мен Ханбалилердің аз бөлігі сенімде Ашари мазһабын ұстанады[10].
Ашарилік əһли суннаның негізгі ұстанымдарын қабылдаумен қатар, кейбір жерлерде Матуридиліктен бөлініп, өзіндік көзқарастар алға тартқан. Оларды қысқаша былай көрсетуге болады:
А) Діни уағыз жетпеген адамдар ақылдарымен Алланы таба алмайды жəне оған иман етумен міндеттелмейді.
Ə) Жақсы мен жаман ақылмен емес, шариғатпен білінеді. Бір іс-əрекет Алла бұйырғандықтан жақсы, тыйым салғандықтан жаман болып табылады. Іс-əрекеттің өзінде жақсылық жамандық деген жоқ.
Б) Адамда жеке дара ерік жоқ. Адамның еркі Алланың еркіне тəуелді. Адам қалайды, Алла қаласа жаратады, қаламаса жаратпайды.
В) Алла адамның күші жетпейтін нəрсені адамға жүктеуі мүмкін [11].
Шииттік калам: мəні мен ерекшелігі
Шииттік (Шиа) - Ислам дініндегі екі үлкен бағыттың бірінің аты. Шииттіктің қалыптасуы туралы ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Шиа араб тілінен аударғанда жақтас, көмекші, партия жəне фырқа (топ) мағыналарын береді. Термин ретінде шиа Хз. Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін Хз. Али жəне ұрпағының имамдық (халифалық) үшін ең лайықты кісілер екенін жəне мұның қасиетті мəтіндер (Құран жəне Сүннет) арқылы бекітілгеніне сенетін қауымға берілген есім болып табылады. Бүкіл шииттер Алидің Мұхаммед пайғамбар тарапынан халифа етіп тағайындалғанын жəне оның ең ұлы сахаба екендігін бір ауыздан қабылдап, мойындайды.
Шииттердің діни доктринасының негізін қалаған Абдулла ибн Саба деп есептеледі. Ол шеткі шииттердің көшбасшысы болған (VІІ ғасырдың орта шені). Оның есімімен əрбір пайғамбардың, соның арасында Мұхаммедтің де рухани өсиетхатын қабылдаушысы (уаси) болатындығы туралы идея байланыстырылады. Алиді уаси деп жариялау оның тегінің таңдаулы екендігіне баса назар аударатын. Алидің көзі тірісінің өзінде-ақ, оның айналасындағылардың ішінде оны құдайдай көріп, пір тұтқан адамдар кездескен. Шииттердің діни ілімінің рəсімделу кезеңі Аббасидтер əулетінің орнығу уақытымен, яғни VІІ ғ. соңынан VІІІ ғ. ортасына дейінгі дəуірмен анықталады. Оған қастандық жасалғаннан кейін жараланып өлген Алидің қасіретінің культі жəне Кербалада 680 жылы өлтірілген оның баласы - Хусейннің тартқан азабы - шииттердің діни ағымға айналуына əкелген басты факторлар еді [12].
Шииттер де барлық ислам жолын ұстанушыларға ортақ бастау - Құранға иек артты. Рухани билікті Алидің мұрагерлігіне беру туралы жалпы принцип - имамат (қауымның жетекшілері) о бастан берілген, бекітілген дүние болмайды. Нəтижесінде заңды талапкерді анықтау барысында өте күрделі, кейде, тіпті шешілместей мəселелер туындап отыратын. Əрбір шииттік имам қайтыс болғаннан кейін оның орнын кім басатындығы туралы алауыздық басталып кететін, сөйтіп Алидің үрім-бұтақтарының əрқайсысы өз тарапынан билікке келетін адамның мүддесін қорғайтын. Билікті берудің принципіне қатысты көп түрлі түсініктер болғанымен де, шииттік ортада Алидің əулетінің мұсылман қауымында билік етуге елден асқан құқы барлығын бұлжымайтын қағида деп танитын.
Шииттер, сунниттер сияқты, Суннаны мұсылман дін ілімінің екінші көзі, бастауы деп есептейді. Бірақ олардың суниттерден бір ерекшелігі мынада: олар бірінші топтағы аса абыройлы тұлғалар деп төртінші тақуа халиф Алиді, оның жақын əріптестерін, сонымен бірге, Али əулетінен шыққан имамдарды таниды. Өздерінің аңыздарын шииттер əдетте ахбар (хабар, мəлімет) деп атайды. Олар Мұхаммед пайғамбардың замандастарының - Алидің қарсыластарының қалдырған аңыздарын жалған деп мойындамайды. Шииттік ахбарлар сунниттік ахбарлармен салыстырғанда кейініректегі ахбарлар болып табылады. Олардың өзіндік канонизациялану процессі Х-ХІ ғғ. тиесілі. Мұсылмандардың қасиетті аңыздарын жинаушы шииттік діндарлар арасынан Мұхаммед əл-Қумми (903 ж. өлген), əл-Қулайни (939 ж. өлген), Мухаммед ат-Тусидің (10678 ж. өлген) аттары əйгілі [13].
Имам Матуриди ілімі
Негізін салушы Мухаммед бин Мухаммед бин Махмуд Əбу Мансур əл Матуриди (852-944 жж.). Ислам сенім негіздерінде Имам Матуридидің көзқарастарын ұстанатындардың қалыптастырған мектебіне Матуриди мазһабы деп айтылады. Бұл кісі қазіргі Өзбекстанның Самарқанд қаласы маңындағы Матурид деп аталатын ауылында дүниеге келген.
Матуридилік Ханафиліктің ақидаға (сенім негіздері) қатысты тұсын дамытып, жетілдірген сунниттік калам мектептерінің бірі болып табылады. Матуридилік ақида саласында аят жəне хадистермен қатар, ақылға да дінді түсініп, пайымдауда қажетті негіз деп үлкен мəн берген. Матуридилік кейбір мəселелерде Салафтарға Ашариттерден де жақын. Кейбір мəселелерде барынша рационалды болғандықтан Ашариттер мен Мутазилиттердің ортасынан орын алады. Матуридилік мазһабын ұстанатын көптеген ғалымдар шыққан жəне еңбектер жазған. Алайда Матуридилік Бағдат пен Басра сияқты сол дəуірдің ғылым орталықтарынан алыс Мəуреннахр секілді жерде шығып, таралғандықтан Ашариттердей танымал болмаған. Соңғы уақыттағы зерттеулер Матуридилікті өзіндік көзқарастары бар, мəселені объективті тұрғыдан қарастыратын мазмұнды əрі көлемді еңбектері бар калам мектебі екенін анықтаған [14].
Қазіргі таңда əлемдегі суннит мұсылмандардың үштен екісі Ханафилер болса, Ханафилердің басым бөлігі сенім жүйесінде Матуридилікті ұстанады. Матуридилік Туркия, Балқан түбегі, Орта Азия (соның ішінде Қазақстан мұсылмандары да), Үндістан, Қытай, Пакистанда таралған. Түркі халықтары негізінен сенімде (ақида) Матуриди, фиқһта (ислам құқығы, шариғат) Ханафи мазһабын ұстанады.
Матуридилік көп жағдайда сунниттік калам мазһабтарынан Ашариттікпен бірдей көзқарасты ұстанғанымен кейбір мəселелерде өзіндік ұстанымдары бар. Осы көзқарастарынан кейбіреулері мыналар:
А) Діни уағыз жетпегеннің өзінде де адам баласы ақылымен Алланы тани алады.
Ə) Жақсы мен жаманды ақылмен білуге болады. Алла бір нəрсені жақсы болғандықтан əмір еткен, жаман болғандықтан тыйым салған.
Б) Адамда жеке дара ерік бар. Адам өз қалауымен таңдау жасайды, Алла болса, адамның қалауына қарай іс-əрекетті жаратады.
В) Алла адам баласының күші жетпейтін нəрсені оған жүктемейді т.б.[15]
1.2. Кәләмдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар
Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен құралдарды ( немесе себептерді ) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:
1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады: Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз. Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.
2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер) дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады. Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер ( бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер ( йақинийат ) болып табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың қатарына жатады.
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының құрамына енгізген [16].
Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды құрайтын діни сенімдер ( ақидалар ) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін денелер өткінші қасиеттерден ада емес , денелер атомдардан құралады деген гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы ( худус ), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип ( құрал, себеп ) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді. Қазір кейбір философтар қабылдаған табиғат заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады [17].
Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі буын кәләмшыларының кәләм ғылымдарындағы принциптер мен қағидалар басқа болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған деген сөз.
Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты пайдалары мынадай:
1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.
2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып қарсы шығатындардың аузын жабады.
3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.
4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.
5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады. Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм ғылымы бағыштайды.
Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен ақыретті бақытқа ( са'дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі дүниедегі бақыт - күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск - у фужур) берілетін қорқынышты азаптан құтылу [18].
Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады. (әл-Ахкаф, 13)
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі
Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып табылады. Амантуде көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман негіздердің негізі (асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта тірілту (ба'с) Алланың әрекеттеріне жатады.
Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (5051111 ж. қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып бар болуына байланысты ол бар (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді [19].
Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып Кәләм мәлім (ма'лум) болған нәрселерді қарастырады деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер, аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма'дум) секілді сыртқы әлемде бар болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді.
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны еді. Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері арасындағы пікірталастан біршама алыс еді. Дегенмен, Мәймун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік идеологияға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен, олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі имам Матуриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари мен имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық туғызбайтынын айтқан [20].
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ, олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата алатынын айтады.
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп жібермей, ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның ізбасарлары нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған орай, Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп түюге негіз бар. Ал Әшғарилік - Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының арасындағы мәзһаб [21].
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге, ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді, бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят, хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы, фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды [22].
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер мыналар:
:: Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді: Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят). Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
:: Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды. Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес [23].
:: Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
:: Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді. Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін болған) дейміз деді;
:: Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
:: Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп білді;
:: Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
:: Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен тыйымдары нәтижесінде анықталады [24].
:: Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым салған;
:: Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
:: Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін біледі және Хәкім;
:: Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың Хикмет сипатының қажеттерінен деді.
:: Жузи ирада (қалау еркіндігі). Матуридилер бойынша, құлда жеке жузи ирада (қалау еркіндігі) бар. Әшғарилер бойынша, бұл қалау еркіндігі жеке емес, оны Аллаһ жаратады.
:: Хусн және Қубх (жақсы-жаман, сүйкімді-сүйкімсіз). Әшғарилер бойынша, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының объектісі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарысы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенәм түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
І. Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне Ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған Ислам теологиясы ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері фиқһтан бөлек. Өйткені фиқһ шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), Факиһтың діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады [1].
Ислам сенім жүйесінің теологиялық негіздемесі
Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады.... Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады[2].
Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында қалам-қағаз мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі деді. Кейбіреулері жазатын керек-жарақ əкелейік деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал деп кейіс білдірді [3]. Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты. Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 53 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады. Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж.) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4].
Калам ғылымы - калам ғылымының қалыптасуы мен басты
ерекшеліктері.
Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті.Каламның негізгі тезисі дінді ақылмен пайымда. Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т.б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5].
Алғашқы кезеңде пайда болған калам бағыттары
Муржия - Шииттер мен Харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.
Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай харижиттердің муржиясы, қадариттердің муржиясы, жабариттердің муржиясы секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6].
Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр). Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.
Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды Қадариттер деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7].
Мутазалиттер болмыс жəне таным мəселесі туралы
Мутазила мазһабының ежелгі грек философиясымен терең айналысулары жəне рационалистік пайымдауды нақылға сүйенген діни мəтіндердің алдына шығаруы, өздеріне тəн Ислам теологиясының шығуына себеп болуымен қатар, алдағы уақыттарда мутазилеттердің өздерін де ішіне алатын Исламға жат ағымдармен күресетін Əһли Сунна Ислам теологиясыының қалыптасуына да алғышарт жасады. Осы тұрғыдан алғанда Ислам теологиясы ғылымын мутазиланың шығуымен бірге қарастырғанда тұрған бір дəнеңе жоқ. Мутазилиттердің əһли-суннаға сенім негіздеріне байланысты мəселелерде қарсы келген жерлерінің əсіресе екеуі өте маңызды. Бұлардан біріншісі адамның іс-əрекеттерімен байланысты. Мутазилиттердің ойынша іс-əрекеттердің шынайы жаратушысы Алла емес, адамның өзі. Осы себепті адам сауап жəне жазаға лайықты болмақ. Мутазила, бұл көзқарасымен тағдырды жоққа шығарып, Хз. Мұхаммед пайғамбардан келген тағдырмен байланысты хадистерді терістеп, сахабалардан бастап осы хадистерді жеткізген рауилерді жалғаншылар деп айыптады. Ал əһли-сунна бойынша адамның іс-əрекеттерін Алла жаратады. Бұл жаратуда адамның еркінің ешбір рөлі жоқ. Барлық нəрсе Алланың қалауы аясында жүзеге асады. Пайғамбардан осы мəселеге байланысты айтылған хадистерді сахих деп санап оларды сол тұрған күйінде қабылдау керек [8].
Мутазилеттердің əһли-суннаға қайшы келген екінші мəселесі, Алла Тағаланың сипаттарымен (атрибуттары) байланысты. Мутазилиттердің ойынша Алла есту, көру, ғылым, өмір, құдырет жəне сөйлеуші секілді мəнімен (болмысымен) тұтас сипаттардан ада болып табылады. Өйткені бұл сипаттар дəлелденген жағдайда мəңгіліктің көбеюі қажет болады. Əһли-сунна болса бұл сипаттардың Алла Тағаланың болмысының (мəнінің) не өзі не басқасы емес, бірақ онымен тұтас мəңгілік екендігін ұстанады.
Жалпы алғанда мутазилиттердің ортаға шығуы жəне грек философиясымен терең айналыса бастаулары, Ислам дінін осы философияның аясында түсіндіруге тырысулары сол кезге дейін мұсылмандар арасында үстем болып келген Ислам сенім негіздеріне қайшы келді. Сену қажет нəрселер ығыстырылып, жаңа сенімдер шығарылды. Хадисшылар қауымын да осы сенімдерді қабылдауға зорлады, қорқытты, азаптаулар жасады. Ислам тарихында бұған қатысты көптеген мысалдар мен деректер бар. Мутазилиттер өз ұстанымдарымен үйлеспейтін хадистерді жалған деп мойындамаумен қатар, хадисшыларды да жалғаншылар деп айыптады. Осының нəтижесінде екі жақтың арасында өте ауыр айыптаулар мен пікірталастар орын алып, мутазилиттердің билікпен тіл табысқаннан кейін хадисшыларды халифаның себебімен ауыр жазаларға ұшыратты. Мутазила имамдары, жақсы немесе жаман іс-əрекеттерін, философиялық көзқарастарын халыққа таратуды жоспарлап жатқанда, хадисшылар қауымының да суннаға негізделген сенімдерін жаю үшін қайрат жұмсауларын қалыпты нəрсе деп қабылдау керек. Негізінде хадисшылардың діни мəселелерде ұстанған сенімдері мутазиладан ерекше болып, Құран жəне хадистен тапқан, діни мəтіндердің білдірген мағынасынан тұрды. Өйткені діни мəтіндердің дұрыстығы олар үшін айқын болғаннан кейін, ол діни мəтін нақты сенім қалыптастырады. Осы тұрғыдан хадисшылардың жасайтын ең бірінші шаруасы, əр қайсысы бір амал немесе бір сенімді қажет ететін хадис мəтіндерінің насихатталуы жəне жеңіл қолдана алу үшін кітаптарға жүйелеп жинақтау болды. Ал мутазилиттерде жағдай басқаша. Олар үшін діни мəтіндердің дұрыстығы, мағынасының өз ұстанымдарына сəйкескен жағдайында ғана құнды болмақ [9].
Ашариттік бағыт: Ашаридің ілімі
Сенім негіздерінде Əбул Хасан əл-Ашаридің (өлімі 936 ж.) көзқарастарын ұстанатындардың мазһабына берілген атау. Имам Ашари Басра қаласында дүниеге келеді, қырық жасына дейін Мутазила мазһабында болады. Кейіннен тарихта үш бауыр деген мысалмен танымал оқиғадан кейін ұстазы Əбу Али Жуббаиден бөлініп кетеді. Пікірталаста ұстазын жеңген ол, өз алдына Ашарилікті құрады. Ашари Мутазила жəне басқа да сол кездегі дүниетанымдық ағымдармен күрескен. Ашарилік көбіне Мутазилаға қарсы ілім ретінде пайда болып, философияға қарсы ілім ретінде жалғасып отырған. Осы себепті Ашарилік Салаф сеніміне Матуридилерге қарағанда алшақтау екенін айтуға болады. Ашари ғалымдар кейде түсіндірмелеулерге (тəуил) өте көп назар аударса, кейде калам ғылымында жаңалықтар мен өзгерістер жасай отырып калам ғылымын философиямен бəсекелесе алатын жағдайға жеткізген.
Қазіргі таңда əлемдегі суннит мұсылмандардың 13% -ын құрайтын Маликилердің дені, 33% -ын құрайтын Шафилердің төрттен үш бөлігі жəне Ханафилер мен Ханбалилердің аз бөлігі сенімде Ашари мазһабын ұстанады[10].
Ашарилік əһли суннаның негізгі ұстанымдарын қабылдаумен қатар, кейбір жерлерде Матуридиліктен бөлініп, өзіндік көзқарастар алға тартқан. Оларды қысқаша былай көрсетуге болады:
А) Діни уағыз жетпеген адамдар ақылдарымен Алланы таба алмайды жəне оған иман етумен міндеттелмейді.
Ə) Жақсы мен жаман ақылмен емес, шариғатпен білінеді. Бір іс-əрекет Алла бұйырғандықтан жақсы, тыйым салғандықтан жаман болып табылады. Іс-əрекеттің өзінде жақсылық жамандық деген жоқ.
Б) Адамда жеке дара ерік жоқ. Адамның еркі Алланың еркіне тəуелді. Адам қалайды, Алла қаласа жаратады, қаламаса жаратпайды.
В) Алла адамның күші жетпейтін нəрсені адамға жүктеуі мүмкін [11].
Шииттік калам: мəні мен ерекшелігі
Шииттік (Шиа) - Ислам дініндегі екі үлкен бағыттың бірінің аты. Шииттіктің қалыптасуы туралы ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Шиа араб тілінен аударғанда жақтас, көмекші, партия жəне фырқа (топ) мағыналарын береді. Термин ретінде шиа Хз. Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін Хз. Али жəне ұрпағының имамдық (халифалық) үшін ең лайықты кісілер екенін жəне мұның қасиетті мəтіндер (Құран жəне Сүннет) арқылы бекітілгеніне сенетін қауымға берілген есім болып табылады. Бүкіл шииттер Алидің Мұхаммед пайғамбар тарапынан халифа етіп тағайындалғанын жəне оның ең ұлы сахаба екендігін бір ауыздан қабылдап, мойындайды.
Шииттердің діни доктринасының негізін қалаған Абдулла ибн Саба деп есептеледі. Ол шеткі шииттердің көшбасшысы болған (VІІ ғасырдың орта шені). Оның есімімен əрбір пайғамбардың, соның арасында Мұхаммедтің де рухани өсиетхатын қабылдаушысы (уаси) болатындығы туралы идея байланыстырылады. Алиді уаси деп жариялау оның тегінің таңдаулы екендігіне баса назар аударатын. Алидің көзі тірісінің өзінде-ақ, оның айналасындағылардың ішінде оны құдайдай көріп, пір тұтқан адамдар кездескен. Шииттердің діни ілімінің рəсімделу кезеңі Аббасидтер əулетінің орнығу уақытымен, яғни VІІ ғ. соңынан VІІІ ғ. ортасына дейінгі дəуірмен анықталады. Оған қастандық жасалғаннан кейін жараланып өлген Алидің қасіретінің культі жəне Кербалада 680 жылы өлтірілген оның баласы - Хусейннің тартқан азабы - шииттердің діни ағымға айналуына əкелген басты факторлар еді [12].
Шииттер де барлық ислам жолын ұстанушыларға ортақ бастау - Құранға иек артты. Рухани билікті Алидің мұрагерлігіне беру туралы жалпы принцип - имамат (қауымның жетекшілері) о бастан берілген, бекітілген дүние болмайды. Нəтижесінде заңды талапкерді анықтау барысында өте күрделі, кейде, тіпті шешілместей мəселелер туындап отыратын. Əрбір шииттік имам қайтыс болғаннан кейін оның орнын кім басатындығы туралы алауыздық басталып кететін, сөйтіп Алидің үрім-бұтақтарының əрқайсысы өз тарапынан билікке келетін адамның мүддесін қорғайтын. Билікті берудің принципіне қатысты көп түрлі түсініктер болғанымен де, шииттік ортада Алидің əулетінің мұсылман қауымында билік етуге елден асқан құқы барлығын бұлжымайтын қағида деп танитын.
Шииттер, сунниттер сияқты, Суннаны мұсылман дін ілімінің екінші көзі, бастауы деп есептейді. Бірақ олардың суниттерден бір ерекшелігі мынада: олар бірінші топтағы аса абыройлы тұлғалар деп төртінші тақуа халиф Алиді, оның жақын əріптестерін, сонымен бірге, Али əулетінен шыққан имамдарды таниды. Өздерінің аңыздарын шииттер əдетте ахбар (хабар, мəлімет) деп атайды. Олар Мұхаммед пайғамбардың замандастарының - Алидің қарсыластарының қалдырған аңыздарын жалған деп мойындамайды. Шииттік ахбарлар сунниттік ахбарлармен салыстырғанда кейініректегі ахбарлар болып табылады. Олардың өзіндік канонизациялану процессі Х-ХІ ғғ. тиесілі. Мұсылмандардың қасиетті аңыздарын жинаушы шииттік діндарлар арасынан Мұхаммед əл-Қумми (903 ж. өлген), əл-Қулайни (939 ж. өлген), Мухаммед ат-Тусидің (10678 ж. өлген) аттары əйгілі [13].
Имам Матуриди ілімі
Негізін салушы Мухаммед бин Мухаммед бин Махмуд Əбу Мансур əл Матуриди (852-944 жж.). Ислам сенім негіздерінде Имам Матуридидің көзқарастарын ұстанатындардың қалыптастырған мектебіне Матуриди мазһабы деп айтылады. Бұл кісі қазіргі Өзбекстанның Самарқанд қаласы маңындағы Матурид деп аталатын ауылында дүниеге келген.
Матуридилік Ханафиліктің ақидаға (сенім негіздері) қатысты тұсын дамытып, жетілдірген сунниттік калам мектептерінің бірі болып табылады. Матуридилік ақида саласында аят жəне хадистермен қатар, ақылға да дінді түсініп, пайымдауда қажетті негіз деп үлкен мəн берген. Матуридилік кейбір мəселелерде Салафтарға Ашариттерден де жақын. Кейбір мəселелерде барынша рационалды болғандықтан Ашариттер мен Мутазилиттердің ортасынан орын алады. Матуридилік мазһабын ұстанатын көптеген ғалымдар шыққан жəне еңбектер жазған. Алайда Матуридилік Бағдат пен Басра сияқты сол дəуірдің ғылым орталықтарынан алыс Мəуреннахр секілді жерде шығып, таралғандықтан Ашариттердей танымал болмаған. Соңғы уақыттағы зерттеулер Матуридилікті өзіндік көзқарастары бар, мəселені объективті тұрғыдан қарастыратын мазмұнды əрі көлемді еңбектері бар калам мектебі екенін анықтаған [14].
Қазіргі таңда əлемдегі суннит мұсылмандардың үштен екісі Ханафилер болса, Ханафилердің басым бөлігі сенім жүйесінде Матуридилікті ұстанады. Матуридилік Туркия, Балқан түбегі, Орта Азия (соның ішінде Қазақстан мұсылмандары да), Үндістан, Қытай, Пакистанда таралған. Түркі халықтары негізінен сенімде (ақида) Матуриди, фиқһта (ислам құқығы, шариғат) Ханафи мазһабын ұстанады.
Матуридилік көп жағдайда сунниттік калам мазһабтарынан Ашариттікпен бірдей көзқарасты ұстанғанымен кейбір мəселелерде өзіндік ұстанымдары бар. Осы көзқарастарынан кейбіреулері мыналар:
А) Діни уағыз жетпегеннің өзінде де адам баласы ақылымен Алланы тани алады.
Ə) Жақсы мен жаманды ақылмен білуге болады. Алла бір нəрсені жақсы болғандықтан əмір еткен, жаман болғандықтан тыйым салған.
Б) Адамда жеке дара ерік бар. Адам өз қалауымен таңдау жасайды, Алла болса, адамның қалауына қарай іс-əрекетті жаратады.
В) Алла адам баласының күші жетпейтін нəрсені оған жүктемейді т.б.[15]
1.2. Кәләмдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар
Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен құралдарды ( немесе себептерді ) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:
1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады: Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз. Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.
2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер) дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады. Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер ( бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер ( йақинийат ) болып табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың қатарына жатады.
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының құрамына енгізген [16].
Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды құрайтын діни сенімдер ( ақидалар ) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін денелер өткінші қасиеттерден ада емес , денелер атомдардан құралады деген гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы ( худус ), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип ( құрал, себеп ) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді. Қазір кейбір философтар қабылдаған табиғат заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады [17].
Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі буын кәләмшыларының кәләм ғылымдарындағы принциптер мен қағидалар басқа болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған деген сөз.
Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты пайдалары мынадай:
1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.
2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып қарсы шығатындардың аузын жабады.
3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.
4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.
5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады. Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм ғылымы бағыштайды.
Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен ақыретті бақытқа ( са'дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі дүниедегі бақыт - күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск - у фужур) берілетін қорқынышты азаптан құтылу [18].
Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады. (әл-Ахкаф, 13)
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі
Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып табылады. Амантуде көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман негіздердің негізі (асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта тірілту (ба'с) Алланың әрекеттеріне жатады.
Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (5051111 ж. қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып бар болуына байланысты ол бар (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді [19].
Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып Кәләм мәлім (ма'лум) болған нәрселерді қарастырады деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер, аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма'дум) секілді сыртқы әлемде бар болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді.
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны еді. Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері арасындағы пікірталастан біршама алыс еді. Дегенмен, Мәймун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік идеологияға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен, олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі имам Матуриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари мен имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық туғызбайтынын айтқан [20].
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ, олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата алатынын айтады.
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп жібермей, ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның ізбасарлары нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған орай, Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп түюге негіз бар. Ал Әшғарилік - Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының арасындағы мәзһаб [21].
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге, ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді, бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят, хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы, фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды [22].
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер мыналар:
:: Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді: Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят). Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
:: Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды. Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес [23].
:: Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
:: Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді. Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін болған) дейміз деді;
:: Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
:: Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп білді;
:: Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
:: Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен тыйымдары нәтижесінде анықталады [24].
:: Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым салған;
:: Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
:: Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін біледі және Хәкім;
:: Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың Хикмет сипатының қажеттерінен деді.
:: Жузи ирада (қалау еркіндігі). Матуридилер бойынша, құлда жеке жузи ирада (қалау еркіндігі) бар. Әшғарилер бойынша, бұл қалау еркіндігі жеке емес, оны Аллаһ жаратады.
:: Хусн және Қубх (жақсы-жаман, сүйкімді-сүйкімсіз). Әшғарилер бойынша, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz