Қазақстанның табиғаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан территориясындағы табиғат зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
1.3 Қазақстанның жазық жерлерінің ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.4 Қазақстанның таулы аймақтарының ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 Қазақстан территориясындағы фаунаның таралу ерекшеліктері
2.1 Қазақстан территорисыдағы фаунаның алуан түрлілігі ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Орманды дала және дала зоналарының фауналары ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Шөлейт пен шөлдердің фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
2.4 Таулардағы фауналар мен омыртқасыздар фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.5 Жануарлардың «Қызыл кітапқа» енген түрлері және жануарлардың
халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан территориясындағы табиғат зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
1.3 Қазақстанның жазық жерлерінің ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.4 Қазақстанның таулы аймақтарының ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 Қазақстан территориясындағы фаунаның таралу ерекшеліктері
2.1 Қазақстан территорисыдағы фаунаның алуан түрлілігі ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Орманды дала және дала зоналарының фауналары ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Шөлейт пен шөлдердің фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
2.4 Таулардағы фауналар мен омыртқасыздар фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.5 Жануарлардың «Қызыл кітапқа» енген түрлері және жануарлардың
халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әрбір тірі организм өзіне қолайлы табиғат жағдайында өмір сүретіні мәлім. Егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылады. Ғалымдардың есебі бойынша тек 19 ғасырда ғана жер шарында ірі жануарлардың 70-тен астам түрі ,ал үстіміздегі ғасырдың елу жыл ішінде тағы 40 түрі мүлдем құрып кеткен.Соңғы төрт ғасырдың әрбір үш жылында дүние жүзінде хайуанаттардың бір түрі жойылып отырған. Ал, егер жануарларды қорғау мәселесіне көзқарас өзгермей, жағдай осылай қала берсе қазіргі кезде шамамен әрбір 8 айда жануарлардың бір түрі жойылып отыратын көрінеді. Бұл жануарлардың құрып кетуіне, біріншіден өмір сүрген ортаның өзгеруі әсер етсе, екіншіден бүкіл дүние жүзінде халық санының өсуі және бұрын болып көрмеген қуатты техниканың күшті қарқынмен дамуы үлкен әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі уақытта жер жүзіндегі жабайы аңдар мен құстардың 600-дей түрі саны азайып, құрып кетуге жақын қалса, солардың ішінде Қазақстан жерін мекендейтін бірегей аң мен құстардың да азайып кеткенін атап айтар едік. Әсіресе бір кезде даламызда тобымен жортып жүретін қарақұйрық, ормансусары,құндыз, мензбир суыры, ақ тырна, дуадақ, аққу, дегелек секілді хайуанаттарды оңайлықпен іздеп табу жылдан-жылға қиынға соғып барады. Жалпы Қазақстанда қазірде құрып кету қаупінде тұрған қоры мардымсыз аңдар аз емес.Сондықтан да бүкіл дүние жүзінің жұртшылығы табиғат байлықтарын оның ішінде саны күрт азайып кеткен жануарлар түрлерін қорғауға үлкен мән беріп отыр. Мұндай жұмысқа басшылық жасап отырушы ұйым-Бүкіл дүние жүзілік халықаралық табиғат қорғау одағы.
Халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстанда тіршілік ететін қарақұйрық, құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, қызыл қасқыр сияқты аңдар, ақтырна, қызыл жемсаулы, қарашақаз, реликті шағала, қоқиқаз сияқты құстар енген. бұл документке кіргізілген аң құстарды қорғау жауапкершілігі сол хайуанаттар мекендейтін елдерге жүктеледі. Бұл Қазақстанға да қатысты.[19].
Сондай-ақ саны азайып бара жатқан хайуанаттардың жер-жерге кеңінен таралуын, биологиялық ерекшеліктерін, ортаға бейімделуін зерттеуде оқымыстыларға бүкіл халық болып жәрдемдескен абзал. Бүкіл жұртшылық ғалымдармен бірігіп, ынтымақтасып жұмыс жүргізгенде ғана жоғарыда сөз болған жануарлар туралы толық деректер жинап,оларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған көптеген жұмыстар жүргізе алады.
Табиғат байлықтарының бірі-пайдалы жануарлар дүниесі. Қымбат бағалы аң-құстар–халық байлығы, табиғат көркі. Бұлар сарқылмайтын, таусылмайтын қор емес, оларды мәпелеп сіргенде ғана санын көбейтіп, халық шаруашылығының бұл саладағы қажетін толық өтеуге болады.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан территориясында таралған фауналар
Зерттеудің болжамы: Қазақстандағы жазық аймақтар табиғи зоналардан тұрады, ал таулы өңірлерде шөлді-дала белдеуінен басталып, мәңгі қарлар мен мұздықтар қалыптасқан биіктікпен аяқталады. Мұндай экологиялық жағдайлардың қалыптасуларына сәйкес және жануарлардың биологиялық ерекшеліктеріне қарай мекендік бөлшектенуіне әсерін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның географиялық орнына және ауа райының жағдайына байланысты таралған фауналық типтерін анықтап, оны қорғау бағыттарын айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан территориясында фаунаның таралу ерекшеліктерімен және оларды қорғау мәселелерін ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Фаунаның биологиялық ерекшеліктеріне және олардың ортаға бейімделуіне талдау жасау
3. Жануарларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған іс-шараларға талдау жасау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау жасау
2.Статистикалық әдістерді қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Тірі организм өзіне қолайлы табиғат жағдайында өмір сүретіндігі , егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылатындығы ғылыми тұрғыдан айқындалды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы мәліметтерді дәріс беру процесінде «Қазақстанның физикалық географиясы» және «Ландшафттану» курстарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі. Әрбір тірі организм өзіне қолайлы табиғат жағдайында өмір сүретіні мәлім. Егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылады. Ғалымдардың есебі бойынша тек 19 ғасырда ғана жер шарында ірі жануарлардың 70-тен астам түрі ,ал үстіміздегі ғасырдың елу жыл ішінде тағы 40 түрі мүлдем құрып кеткен.Соңғы төрт ғасырдың әрбір үш жылында дүние жүзінде хайуанаттардың бір түрі жойылып отырған. Ал, егер жануарларды қорғау мәселесіне көзқарас өзгермей, жағдай осылай қала берсе қазіргі кезде шамамен әрбір 8 айда жануарлардың бір түрі жойылып отыратын көрінеді. Бұл жануарлардың құрып кетуіне, біріншіден өмір сүрген ортаның өзгеруі әсер етсе, екіншіден бүкіл дүние жүзінде халық санының өсуі және бұрын болып көрмеген қуатты техниканың күшті қарқынмен дамуы үлкен әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі уақытта жер жүзіндегі жабайы аңдар мен құстардың 600-дей түрі саны азайып, құрып кетуге жақын қалса, солардың ішінде Қазақстан жерін мекендейтін бірегей аң мен құстардың да азайып кеткенін атап айтар едік. Әсіресе бір кезде даламызда тобымен жортып жүретін қарақұйрық, ормансусары,құндыз, мензбир суыры, ақ тырна, дуадақ, аққу, дегелек секілді хайуанаттарды оңайлықпен іздеп табу жылдан-жылға қиынға соғып барады. Жалпы Қазақстанда қазірде құрып кету қаупінде тұрған қоры мардымсыз аңдар аз емес.Сондықтан да бүкіл дүние жүзінің жұртшылығы табиғат байлықтарын оның ішінде саны күрт азайып кеткен жануарлар түрлерін қорғауға үлкен мән беріп отыр. Мұндай жұмысқа басшылық жасап отырушы ұйым-Бүкіл дүние жүзілік халықаралық табиғат қорғау одағы.
Халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстанда тіршілік ететін қарақұйрық, құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, қызыл қасқыр сияқты аңдар, ақтырна, қызыл жемсаулы, қарашақаз, реликті шағала, қоқиқаз сияқты құстар енген. бұл документке кіргізілген аң құстарды қорғау жауапкершілігі сол хайуанаттар мекендейтін елдерге жүктеледі. Бұл Қазақстанға да қатысты.[19].
Сондай-ақ саны азайып бара жатқан хайуанаттардың жер-жерге кеңінен таралуын, биологиялық ерекшеліктерін, ортаға бейімделуін зерттеуде оқымыстыларға бүкіл халық болып жәрдемдескен абзал. Бүкіл жұртшылық ғалымдармен бірігіп, ынтымақтасып жұмыс жүргізгенде ғана жоғарыда сөз болған жануарлар туралы толық деректер жинап,оларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған көптеген жұмыстар жүргізе алады.
Табиғат байлықтарының бірі-пайдалы жануарлар дүниесі. Қымбат бағалы аң-құстар–халық байлығы, табиғат көркі. Бұлар сарқылмайтын, таусылмайтын қор емес, оларды мәпелеп сіргенде ғана санын көбейтіп, халық шаруашылығының бұл саладағы қажетін толық өтеуге болады.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан территориясында таралған фауналар
Зерттеудің болжамы: Қазақстандағы жазық аймақтар табиғи зоналардан тұрады, ал таулы өңірлерде шөлді-дала белдеуінен басталып, мәңгі қарлар мен мұздықтар қалыптасқан биіктікпен аяқталады. Мұндай экологиялық жағдайлардың қалыптасуларына сәйкес және жануарлардың биологиялық ерекшеліктеріне қарай мекендік бөлшектенуіне әсерін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның географиялық орнына және ауа райының жағдайына байланысты таралған фауналық типтерін анықтап, оны қорғау бағыттарын айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан территориясында фаунаның таралу ерекшеліктерімен және оларды қорғау мәселелерін ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Фаунаның биологиялық ерекшеліктеріне және олардың ортаға бейімделуіне талдау жасау
3. Жануарларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған іс-шараларға талдау жасау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау жасау
2.Статистикалық әдістерді қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Тірі организм өзіне қолайлы табиғат жағдайында өмір сүретіндігі , егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылатындығы ғылыми тұрғыдан айқындалды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы мәліметтерді дәріс беру процесінде «Қазақстанның физикалық географиясы» және «Ландшафттану» курстарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Атлас Казахской ССР.Т.1.Природные условия и ресурсы. М., ГУГК СССР. 1982.
2. Афанасьев А.Л. Зоогеография Казахстана (на основе распространения млекопитающих). Алма-Ата, 1960. -259 с.
3. Бейсенова А., Карпеков К. Физическая география Казахстана. Алматы, Атамура,2004-256с
4. Беручашвили Н.А. Геофизика ландшафта. М.: Высшая школа, 1990. 340 с.
5. Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. – 142 с.
6. Биологияческая продуктивность растительности Казахстана. Под ред. Б.А.Быкова. – Алма-ата: Наука, 1974. – 210 с.
7. Боков В.А., Черванев И.Г. Введение в физическую географию и рациональное природопользование. – Харьков: ХГУ, 1989.
8. Воронов А.Г. Биогеография (с основами биологии) изд-60 МГУ,1963
9. Второв П.П., Дроздов Н.Н. «Биогеография материоков» М., «Просвещение» , 1974
10. Гельдева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. –Алма-Ата: Ғылым, 1992. – 172 с.
11. Геохимия окружающей среды. – М.:Недра, 1990. – 335 с.
12. Дарлингтон Ф. Зоогеография. М., Мысль, 1966
13. Есназарова Ұ. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, 2006. – 230 с.
14. Злотин Р.И Жизнь в высокогорях, М.,Мысль,1966
15. Злотин Р.И. Хазамова К.С. Роль животных в биологическом круговороте лесостепных экосистем. М., «Наука» 1974ж
16. Климат Казахстана. Под ред. Утешева А.С. – Л.: Гидрометсоиздат, 1959. 367 с.
17. Кренке А.И. Антропогенные изменения географической зональности и их влияние на соотношение тепла и влаги в климатической системе// АН СССР. Сер. Географическая, 1989. №3. С 43-50.
18. Крыжановский О.Л Состав в происхождения наземной фауны Средней Азии. М., «Наука» 1965
19. Қазақстанның қызыл кітабы. (өсімдіктер мен жануарлар) Алма-Ата, «Қайнар», 1978-1981
20. Леме Ж. Основы биографии. М., «Прогресс» 1976
21. Молдағұлов Н. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафт географиясы. Алматы, Рауан 1954 – 128 б
22. Николаев В.А. Региональное ландшафтоведение. М.: МГУ, 1981.
23. Очерки по физической географии Казахстана// Под ред. И.П.Герасимова. – Алма-Ата: Наука, 1952. – 560 с.
24. Өтемағанбетов М.М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы,2004
25. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. М.:Наука, 1975.
26. Физическая география Республики Казахстан. Алматы, «Қазақ университеті» 1998-266 с. Под ред Джаналиевой Г.М
27. Чернов Ю.И. Природная зональность и животных мир суши. М., Мысль,1975
28. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана: Учебное пособие. Алматы., «Қазақ университеті» 2003-338 с
29. Экология және табиғатты қорғау. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Мектеп.,2002
1. Атлас Казахской ССР.Т.1.Природные условия и ресурсы. М., ГУГК СССР. 1982.
2. Афанасьев А.Л. Зоогеография Казахстана (на основе распространения млекопитающих). Алма-Ата, 1960. -259 с.
3. Бейсенова А., Карпеков К. Физическая география Казахстана. Алматы, Атамура,2004-256с
4. Беручашвили Н.А. Геофизика ландшафта. М.: Высшая школа, 1990. 340 с.
5. Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. – 142 с.
6. Биологияческая продуктивность растительности Казахстана. Под ред. Б.А.Быкова. – Алма-ата: Наука, 1974. – 210 с.
7. Боков В.А., Черванев И.Г. Введение в физическую географию и рациональное природопользование. – Харьков: ХГУ, 1989.
8. Воронов А.Г. Биогеография (с основами биологии) изд-60 МГУ,1963
9. Второв П.П., Дроздов Н.Н. «Биогеография материоков» М., «Просвещение» , 1974
10. Гельдева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. –Алма-Ата: Ғылым, 1992. – 172 с.
11. Геохимия окружающей среды. – М.:Недра, 1990. – 335 с.
12. Дарлингтон Ф. Зоогеография. М., Мысль, 1966
13. Есназарова Ұ. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, 2006. – 230 с.
14. Злотин Р.И Жизнь в высокогорях, М.,Мысль,1966
15. Злотин Р.И. Хазамова К.С. Роль животных в биологическом круговороте лесостепных экосистем. М., «Наука» 1974ж
16. Климат Казахстана. Под ред. Утешева А.С. – Л.: Гидрометсоиздат, 1959. 367 с.
17. Кренке А.И. Антропогенные изменения географической зональности и их влияние на соотношение тепла и влаги в климатической системе// АН СССР. Сер. Географическая, 1989. №3. С 43-50.
18. Крыжановский О.Л Состав в происхождения наземной фауны Средней Азии. М., «Наука» 1965
19. Қазақстанның қызыл кітабы. (өсімдіктер мен жануарлар) Алма-Ата, «Қайнар», 1978-1981
20. Леме Ж. Основы биографии. М., «Прогресс» 1976
21. Молдағұлов Н. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафт географиясы. Алматы, Рауан 1954 – 128 б
22. Николаев В.А. Региональное ландшафтоведение. М.: МГУ, 1981.
23. Очерки по физической географии Казахстана// Под ред. И.П.Герасимова. – Алма-Ата: Наука, 1952. – 560 с.
24. Өтемағанбетов М.М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы,2004
25. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. М.:Наука, 1975.
26. Физическая география Республики Казахстан. Алматы, «Қазақ университеті» 1998-266 с. Под ред Джаналиевой Г.М
27. Чернов Ю.И. Природная зональность и животных мир суши. М., Мысль,1975
28. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана: Учебное пособие. Алматы., «Қазақ университеті» 2003-338 с
29. Экология және табиғатты қорғау. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Мектеп.,2002
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан территориясындағы табиғат
зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстанның жазық жерлерінің
ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.4 Қазақстанның таулы аймақтарының
ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 Қазақстан территориясындағы фаунаның таралу ерекшеліктері
2.1 Қазақстан территорисыдағы фаунаның алуан
түрлілігі ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Орманды дала және дала зоналарының
фауналары ... ... ... ... ... ... .. .. 47
2.3 Шөлейт пен шөлдердің
фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
2.4 Таулардағы фауналар мен омыртқасыздар фаунасы
... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.5 Жануарлардың Қызыл кітапқа енген түрлері және жануарлардың
халық шаруашылығындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 62
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әрбір тірі организм өзіне қолайлы
табиғат жағдайында өмір сүретіні мәлім. Егер тіршілік ету ортасы
өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында
жойылады. Ғалымдардың есебі бойынша тек 19 ғасырда ғана жер шарында ірі
жануарлардың 70-тен астам түрі ,ал үстіміздегі ғасырдың елу жыл ішінде тағы
40 түрі мүлдем құрып кеткен.Соңғы төрт ғасырдың әрбір үш жылында дүние
жүзінде хайуанаттардың бір түрі жойылып отырған. Ал, егер жануарларды
қорғау мәселесіне көзқарас өзгермей, жағдай осылай қала берсе қазіргі кезде
шамамен әрбір 8 айда жануарлардың бір түрі жойылып отыратын көрінеді. Бұл
жануарлардың құрып кетуіне, біріншіден өмір сүрген ортаның өзгеруі әсер
етсе, екіншіден бүкіл дүние жүзінде халық санының өсуі және бұрын болып
көрмеген қуатты техниканың күшті қарқынмен дамуы үлкен әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі уақытта жер жүзіндегі жабайы аңдар мен құстардың 600-дей
түрі саны азайып, құрып кетуге жақын қалса, солардың ішінде Қазақстан жерін
мекендейтін бірегей аң мен құстардың да азайып кеткенін атап айтар едік.
Әсіресе бір кезде даламызда тобымен жортып жүретін қарақұйрық,
ормансусары,құндыз, мензбир суыры, ақ тырна, дуадақ, аққу, дегелек секілді
хайуанаттарды оңайлықпен іздеп табу жылдан-жылға қиынға соғып барады. Жалпы
Қазақстанда қазірде құрып кету қаупінде тұрған қоры мардымсыз аңдар аз
емес.Сондықтан да бүкіл дүние жүзінің жұртшылығы табиғат байлықтарын оның
ішінде саны күрт азайып кеткен жануарлар түрлерін қорғауға үлкен мән беріп
отыр. Мұндай жұмысқа басшылық жасап отырушы ұйым-Бүкіл дүние жүзілік
халықаралық табиғат қорғау одағы.
Халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстанда тіршілік ететін қарақұйрық,
құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, қызыл қасқыр сияқты аңдар, ақтырна, қызыл
жемсаулы, қарашақаз, реликті шағала, қоқиқаз сияқты құстар енген. бұл
документке кіргізілген аң құстарды қорғау жауапкершілігі сол хайуанаттар
мекендейтін елдерге жүктеледі. Бұл Қазақстанға да қатысты.[19].
Сондай-ақ саны азайып бара жатқан хайуанаттардың жер-жерге
кеңінен таралуын, биологиялық ерекшеліктерін, ортаға бейімделуін зерттеуде
оқымыстыларға бүкіл халық болып жәрдемдескен абзал. Бүкіл жұртшылық
ғалымдармен бірігіп, ынтымақтасып жұмыс жүргізгенде ғана жоғарыда сөз
болған жануарлар туралы толық деректер жинап,оларды қорғау мен санын
көбейтуге бағытталған көптеген жұмыстар жүргізе алады.
Табиғат байлықтарының бірі-пайдалы жануарлар дүниесі. Қымбат
бағалы аң-құстар–халық байлығы, табиғат көркі. Бұлар сарқылмайтын,
таусылмайтын қор емес, оларды мәпелеп сіргенде ғана санын көбейтіп, халық
шаруашылығының бұл саладағы қажетін толық өтеуге болады.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан территориясында таралған фауналар
Зерттеудің болжамы: Қазақстандағы жазық аймақтар табиғи зоналардан
тұрады, ал таулы өңірлерде шөлді-дала белдеуінен басталып, мәңгі қарлар мен
мұздықтар қалыптасқан биіктікпен аяқталады. Мұндай экологиялық жағдайлардың
қалыптасуларына сәйкес және жануарлардың биологиялық ерекшеліктеріне қарай
мекендік бөлшектенуіне әсерін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның географиялық орнына және ауа
райының жағдайына байланысты таралған фауналық типтерін анықтап, оны қорғау
бағыттарын айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан территориясында фаунаның таралу ерекшеліктерімен және
оларды қорғау мәселелерін ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Фаунаның биологиялық ерекшеліктеріне және олардың ортаға
бейімделуіне талдау жасау
3. Жануарларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған іс-шараларға
талдау жасау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау
жасау
2.Статистикалық әдістерді қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Тірі организм өзіне қолайлы табиғат
жағдайында өмір сүретіндігі , егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа
ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылатындығы ғылыми тұрғыдан
айқындалды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы мәліметтерді
дәріс беру процесінде Қазақстанның физикалық географиясы және
Ландшафттану курстарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат жағдайы
Қазақстан аумағының климаттық жағдайын жер бетінің төсеніш қабаты мен
атмосфераның төменгі бөлігі арасындағы тығыз байланыстың әсерінен
қалыптасқан климат түзуші үрдістердің нәтижесі деп түсіну керек. Сондықтан
Қазақстан Республикасының климаты әртүрлі табиғи кешендердің пайда
болуындағы негізгі фактор. Осыған байланысты климаттық факторлар табиғи
кешендердің пайда болуы мен дамуындағы бірліктердің құрамдас бөлігі болып
табылады.
Климаттық жағдай деп - жер бетінің беткі қабатында дамитын ауа
массалары мен ауаның физикалық қасиеттерінің көп жылдық көрсеткішін
түсінеміз. Яғни, климаттық жағдай дегеніміз - кез келген нақтылы аймаққа
тиісті ауа райының көп жылдық орташа көрсеткіші.[1].
Қазақстан Республикасы туралы алғашқы климаттық мәліметтер
М.Д.Пономаревтың, В.Н.Барсуктың, А.А.Григорьевтің, Л.А.Чубуковтың,
П.Н.Колосковтың, А.С.Утешовтың, А.Т.Кузнецованың, З.Д.Клыкованың.
И.И.Прохоровтың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен қатар климаттық зерттеулер Қаз ҒЗГМИ мен Қазгидроқызмет
көрсету орталықтарының еңбектерінде де кеңінен қарастырылады. Қазақстан
климатына толығырақ сипаттама беру Очерки по физической географии
Казахстана (1952), Климат Казахстана (1959), Казахстан (1969) т.б.
ғылыми монографияларда да қарастырылған.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының климат түзуші факторлары,
климаттың жекелеген элементтері, жыл мезгілдері бойынша климаттық
элементтердің ауытқуы мен өзгеруіне және аймақтағы климаттық зоналардың
сипаттамасына арналған көптеген ғылыми зерттеулер өткізілген.
Кез-келген аймақтың, соның ішінде, Қазақстанның климатына әсер ететін
климаттық факторлар: ауаның құрамы, атмосфера циркуляциясы, олардың бір-
бірімен байланысы және жер бетіндегі компоненттермен: тау жыныстарымен,
ағын сулармен, биотамен және антропогендік объектілермен байланысы сияқты
бірліктерден тұрады. Олардың бір-бірімен тығыз байланысы мен қарым-
қатынасынан жергілікті жердің климаты ғана емес, бүкіл аймақтың табиғи
жағдайы анықталады. Сондықтан климат түзуші факторлар мен климатттық жағдай
аймақтың табиғи жағдайының құрамдас бөлігі және кешендерді қалыптастыратын
фактор болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының климаты туралы мәліметтер күн радиациясы мен
негізгі метеорологиялық элементтердің көп жылдық бақылауына негізделеді.
Олар: атмосфералық қысым, желдің жылдамдығы, оның бағыты, атмосфера
температурасы мен ылғалдылығы, бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын мөлшері
мен басқа да атмосфералық құбылыстар. Бұл көрсеткіштердің тек орташа шамасы
ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге шеткі көрсеткіштері, яғни орташа
көрсеткіштен ауытқу мөлшері, нақтылы құбылыстардың қайталанып отыруы және
де Қазақстан климатының жалпы ерекшеліктерін сипаттайтын басқа да қосымша
мәліметтер туралы зерттеулер іске асады.
Күн радиациясының таралуы.Күн радиациясы – жердің атмосфера қабатына
жеткен Күннің электромагниттік сәулеленуі болып табылады. Ол жер
қыртысының, атмосфераның, гидросфераның, биосфераның және жалпы
географиялық қабықшада іске асатын табиғи құбылыстар мен үрдістердің
негізгі жылу көзі болып есептеледі. Күн радиациясын жер бетіндегі әр түрлі
нысандар сіңіріп, планетамыздың табиғи жағдайына әсер ететін күрделі
термодинамикалық құбылыстарды іске асырады. Осы үрдістің даму салдарынан
жер бетінің әр түрлі аймақтары мен физгеографиялық аудандарының табиғи
жағдайы пайда болады. Сондықтан күн радиациясы табиғи жүйе және жердегі
барлық табиғи құбылыстардың жылу көзі ретінде аймақтардың табиғи жағдайының
құрамдас бірлігі болып табылады. Күннің сәулелі энергиясы жер бетіндегі әр
түрлі геожүйелерімен әрекетке түсіп, жылу энергиясына ауысады.
Күн жарығының ұзақтығы жердің ендігіне, жыл мезгілдеріне және
бұлттылық деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан, жер бетіне
күннен келіп жеткен тура (S) және шашыранды радиацияның (R) мөлшері
күндізгі кезеңнің ұзақтығына, Күннің жерден биіктігіне байланысты өзгермелі
сипатқа ие.[16].
Қазақстан Республикасы аймағын қамтитын ендіктердегі тал түсте күннің
биіктігі және қыс пен жаз мезгілдеріндегі күн тоқырауының ұзақтығы 1-
кестеде берілген.
Кесте- 1.Қазақстан Республикасын қамтитын ендіктердегі тал түсте
күннің биіктігі мен қыс және жаз айларындағы күн тоқырауының ұзақтығы
Ендік, 22ХІІ 22VІ
градуспен
берілген
Күннің Күннің Күннің Күннің
биіктігі ұзақтығы биіктігі ұзақтығы
55 10036' 7 сағ 09 мин 58024' 17 сағ 22 мин
50 16036' 8сағ 04 мин 63024' 16 сағ 21 мин
45 21036' 8сағ 48 мин 68024' 15 сағ 37 мин
40 26036' 9 сағ 19 мин 73024' 15 сағ 07 мин
Қазақстан Республикасы қоңыржай белдеудің оңтүстігінде
орналасқандықтан күн сәулесінің ұзақтығы көп және жыл ішінде 2000-3000
сағатқа тең. Осының себебінен жылдың жылы мезгілінде бұлттылық аз.
Республиканың солтүстігінде, оңтүстік пен оңтүстік-шығыс таулы аймақтарда,
тау алды жазықтарында күн сәулесінің жылдық шамасы азырақ (2000 сағатқа
дейін төмендейді). Солтүстікте бұл құбылыс атмосфералық фронттардың
қалыптасу аймағында пайда болатын бұлттылық пен жауын-шашынға, ал
оңтүстікте бүкіл жыл бойы тау алды жазықтарда циклондық әсердің
күрделенуіне байланысты.
Солтүстік және кейбір орталық аудандарда бұлттылық жоғары. Себебі
бұлттылықтың пайда болуына төсеніш беттің радиациялық және термикалық
қасиеттерінің бірдей еместігі, яғни әр түрлі ландшафт типтерінде жоғары
шамада орманды ағаштардың, көлдердің, батпақтардың басым кездесуі және
әртүрлі жер бедері пішіндерінің қалыптасуы әсер етеді.
Қыс мезгілдерінде Орталық және Оңтүстік Қазақстанның басым бөлігі
азиялық жоғарғы қысымның әсерінде болатындықтан, бұлттар қалыптаспайды. Жаз
айларында күннен келіп түсетін энергия жоғары, төсеніш бет құрғақ, ауа
массалары да салыстырмалы құрғақтығымен ерекшеленеді. Осының салдарынан
конвективті ағын пайда болып, түйдек бұлттар дамымайды. Шарбы бұлттар өте
биікте пайда болғанымен күн сәулесінің ұзақтығына әсер етпейді.
Қазақстанның жазық аймағында ашық және бұлыңғыр күндердің таралуы мен
бұлттылықтың арасында тығыз байланыс байқалады. Ашық күндердің саны
солтүстікте жылына 120 күннен оңтүстікте 260 күнге дейін, ал бұлыңғыр күн
солтүстікте 60 күннен оңтүстікте 10 күнге дейін өзгеріп отырады. Яғни, жаз
мезгілінде шөл ландшафтары тәулік ішіндегі жарық уақытта жеткілікті
мөлшерде жарық алады.
Сонымен қатар, күн жарығының орташа көрсеткіші тек метеостанцияның
географиялық орнына ғана байланысты емес екенін естен шығармаған жөн.
Мысалы, Қазақстандағы ірі метеостанциялар бойынша күн жарығының ұзақтығы
төмендегідей шамаға ие: Қостанайда – 2058, Алматыда – 2043, Бетпақдалада –
2936, Шымкентте – 2892 сағатқа тең. Дала ландшафтары дамыған аймақтарда күн
жарығының мөлшері Іле Алатауының тау алды жазықтарының сағаттық шамасымен
бірдей. Мұнда жарық мөлшерінің ендік бойынша таралуы негізгі рөл атқарады.
Жаз айларында солтүстік ендіктерде жарық уақыттың ұзақтығы оңтүстік ендік
ландшафтарымен салыстырғанда мол. Мысалы, Бетпақдала шөл ландшафтарында
жарық уақыттың орташа максимальды шамасы 12,6 сағатқа тең. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының басым бөлігінде күннің жарық уақытының
максимальды мөлшері маусым, ал кейде шілде айларына сәйкес келеді.
Қазақстан аймағының көп бөлігінде күннің жарық мезгілінің алты ай бойы
8 сағат және одан да көп уақытқа созылатыны байқалады. Бұл - Жайық
өзенінің төменгі ағысы мен Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікте орналасқан
аймақтар. Бетпақдала және Шымкент сияқты станцияларда жарық күннің ұзақтығы
болуға мүмкін шаманың 83-96 пайызына тең, яғни бұл аймақтар табиғи жағдайы
бойынша шөлді кешендер дамыған аймақтарға жатады.
Радиациялық баланс. Жер бетіндегі күн радиациясының мөлшері
радиациялық баланспен анықталады, яғни күн радиациясының жер бетінде
қалатын қалдықты шамасы. Радиациялық баланстың (R) құрамдас бөліктері:
жиынтық радиациясы (Q) (тура (S!) + шашыранды (D) радиация), шағылысқан
радиация (Z) және тиімді сәулелену (Е тиімді) (атмосфера (Еа) мен жер беті
(Еж) арасындағы сәулеленудің айырмасы).
R= S! + D –Z + Ea – Eж,
немесе R= Q (1-a) – E тиімді, мұнда а – альбедо шамасы.
Q мөлшері ең алдымен күн жарығының ұзақтығына байланысты. Қазақстан
Республикасында күн жарығының ұзақтығы солтүстік аймақтарда 2000, ал
оңтүстікте 3000 сағатқа тең. Сондықтан Q солтүстіктен оңтүстікке жылына бір
текше метрге 100 килокаллориядан (ккал) 140 ккал-ға дейін артады. Сонымен
оңтүстікте жарықтың көбеюі күн жылуының жиынтық радиациясын арттырады.
Күн радиациясының ең төменгі көрсеткіші жылдың суық мезгілінде,яғни
желтоқсанда байқалады. Осы кезде Күн көкжиектен биік болады да атмосфераның
төменгі шекарасында бұлттылықтың пайда болуы жоғарғы шегіне жетеді. Көктем
айларында жиынтық радиация мөлшері тез артады.
Қазақстан Республиксында күн энергиясының ең көп мөлшері маусымнан
тамыз айларына дейін байқалады. Маусым айында жиынтық радиацияның мөлшері
айына әрбір шаршы сантиметрге 19 ккал, яғни қыс айларындағы жиынтық
радиацияның шамасынан 4 есе аз.
Күз айларында жаз айларымен салыстырғанда, әсіресе, солтүстікте
жиынтық радиацияның мөлшері біршама төмен. Ал оңтүстік бағытта бұл қарама-
қайшылық онша білінбейді.
Қазақстанның ең солтүстік бөлігі көктем мен күз айларында бірдей
радиация алады. Ал оңтүстік аймақта күз айларында радиация ( айына бір
текше метрге 16 ккал), яғни көктеммен салыстырғанда (11 ккал) бір жарым есе
артық. Мұндай өзгешілік оңтүстік пен орталық аудандардың жыл бойғы
бұлттылығының ерекшеліктерімен байланысты, яғни күзде ол ең төменгі
көрсеткішке ие. Осыдан біз бұлттылық режимінің инсоляция шамасының кеңістік
пен уақыт аралығында өзгеруіне едәуір әсер ететінін көреміз.
Тура және шашыранды радиацияның жыл бойғы мөлшері әрқалай. Жаз
айларында шашыранды радиацияның шамасы жиынтық радиацияның 30, ал қыста 50-
60 пайызындай. Тура радиацияның ең жоғарғы шамасы оңтүстік Қазақстанға тән.
Горизонтальды жер бетіне келіп түсетін радиацияның жылдық мөлшері бойынша
Алматы қаласында жылына бір шаршы метрге 81,8 ккал,ал Ташкент қаласында бұл
көрсеткіш – 102 ккал. Төменгі көрсеткіш Тбилиси – 73,1, Одесса – 68,1
қалаларына тән.
Жиынтық радиацияның жер бетіне толығымен сіңіп кетпейтіні белгілі,
оның бір бөлігі шашырап қайтадан атмосфера қабатына оралады. Шағылысу
коеффициенті немесе альбедо мөлшері жер беті ерекшелігіне байланысты,
сондықтан Z жыл ішінде өзгеріп отырады. Қыс айларында қар жамылғысына
байланысты 70-80 %, ал жазда Қазақстан аумағының көп бөлігінде 20-30 %- ға
дейін төмендейді. Жаз және күз айларында қар жамылғысы жоқ болғандықтан
альбедо тұрақты болып келеді.[23].
Тиімді сәулелену көрсеткіші солтүстікте жылына бір шаршы метрге 35
ккал – дан оңтүстік бағытта 50 килокаллорияға дейін артады. Қыста тиімді
сәулеленудің шамасының өзгеруі көп емес. Ал жаз айларында Орталық
Қазақстанның шөлді өңірлерінде жер бетінің тез қызуына байланысты тез
көтеріледі. Тиімді сәулелену шамасының оңтүстік бағытта артуын
температураның көтерілуімен, ылғалдылықтың кемуімен және шөлдерде
бұлттылықтың нашарлауымен түсіндіреміз.
Жылдық радиациялық баланстың мөлшері солтүстікте – 25 ккал, Орталық
Қазақстанның шеткі бөліктерінде 35 ккал-ға дейін көбейеді.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен таулы аймақтарда радиациялық режим
беткейлердің экспозициясына, олардың бағытына және тәуліктік тура
радиацияның айырмашылығына байланысты күрт ауытқып отырады.
Жылдың көп уақытында радиациялық баланс оң, яғни жұтылған радиацияның
ұзын толқынды радиациядан артық екенін білдіреді. Радиациялық баланс теріс
кезең солтүстікте 3,5-4,5 айға (қараша-наурыз), оңтүстікте 1-2 айға
созылады. Радиациялық баланс мәнінің нөлдік шамадан артуы солтүстікте
көктемде – наурызға, күзде - қыркүйектің соңына, ал оңтүстікте ақпан мен
қазанның бастапқы кезеңіне тура келеді. Оңтүстікте радиациялық баланстың оң
шамасы біршама ұзақтығымен сипатталады.
Радиациялық баланстың ең жоғарғы мөлшері салыстармалы аз өзгереді және
айына шаршы сантиметрге 6-7 ккал. Оңтүстік аймақтың шөл және шөлейт
зоналарында жиынтық радиациясы көп, бірақ альбедо мен тиімді сәулеленудің
артуына қарай радиациялық баланс көрсеткіші төмендейді.
Жылу балансы және ауа температурасының өзгеруі. Жылу балансының
мөлшерін анықтағанда жер бетін жылытуға кеткен жылуды, радиациялық балансты
(R), булануға жұмсалған (И), ауа қабатын жылытуға жұмсалған шығынды (V)
және топырақ пен су қабаттарын жылытуға жұмсалған шығындарды есепке алады
(Р).
R = И + V + Р
Қазақстан Республикасының аймағында жердің беткі қабаты жұтқан жылу
булану мен ауа қабатын жылытуға, яғни жердің беткі қабаты мен атмосфера
арасындағы турбуленттік жылу айырбасына жұмсалады. Булануға жұмсалатын
жылдық орташа жылу мөлшері солтүстікте шаршы сантиметрге 15 ккал-дан
оңтүстікте 10 ккал-ға кемиді. Жылдың құрғақ мезгілінде шөл зонасында
жылудың басым бөлігі ауа қабатымен турбуленттік жылу айырбасына жұмсалады.
Ал тек көктем мезгілінде оазистерде жылдың жылы айларында булануға
жұмсалған жылудың шамасы ауаны жылытуға кеткен шығыннан артық болады.
Құрылық бетінен булануға жұмсалған шығынның мөлшері су көздерінің бар-
жоқтығына тығыз байланысты. Топырақ қабатының ылғалы мардымсыз болса булану
мен булануға жұмсалатын жылудың шамасы азаяды. Сондықтан, булануға кететін
жылудың көп мөлшері ылғалдануы жақсы аймақтарда байқалады. Республикамыздың
солтүстігінде жылына бір шаршы сантиметрге 18 ккал. Шөл зонасында булануға
кететін жылу ең төменгі көрсеткішке тең.
Шөл зонасында жылдық булануға жұмсалатын жылудың мөлшері топырақ
қабатының ылғалдылығы мен жауын-шашын мөлшеріне тәуелді болады. Көктемде
вегетациясының бастапқы кезінде топырақ қабаты ылғалға жақсы қанығады. Қыс
кезінде жиналған ылғал көктемгі жауын-шашынмен толығып отырады.
Турбуленттік жылу айырбасында булануға жұмсалатын шығын ауа қабатын
жылытуға кететін жылудан артық. Сондықтан, құрғақ климатты, жасанды
суармалы егістік дамымаған аудандарда булануға жұмсалатын радиациялық
шығынның шамасы шектеулі. Керісінше, климаты ылғалды, суармалы егін егу
жақсы жолға қойылған аймақтарда радиациялық жылу булануға және өсімдіктер
транспирациясына жұмсалады.
Солтүстіктен оңтүстік бағытта радиациялық және жылу баланстарының анық
байқалатын өзгерісі осы бағытта басқа да метеорологиялық элмементтер
көрсеткіштерінің өзгеретінін көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының
жазық аймақтарында қаңтар айының орташа температурасы солтүстік пен шығыста
18 градустан 3 градусқа дейін көтеріледі. Шілденің орташа температурасы
солтүстікте 19 градустан оңтүстікте 28-30 градусқа дейін артады. Қыс
мезгілінде аласа және орта таулы өңірлерде температуралық инверсияға
байланысты, тау аралық қазан-шұңқырлар мен жазықтармен салыстырғанда
жылырақ болып келеді. Қаңтар мен шілде айларында изотерма сызығы ендік
бағытта орналасады, бірақ бұл заңдылық орографиялық тосқауыл мен су бетінде
өзгеріске ұшырайды. Ең жоғарғы континенттік Қазақстан Республикасының
солтүстік-шығыс бөлігіне тән. Мұнда қаңтар мен шілде айларының орташа
температура ауытқуы 41 градус. Оңтүстікке жылжыған сайын жазық аймақтарда
орташа айлық температураның жылдық ауытқуы 37-39 градус, ал өте шеткі
оңтүстікте қайтадан 30-35 градусқа төмендейді.
Атмосферадағы циркуляциялық үрдістер.Қазақстан Республикасының
атмосфера қабатындағы циркуляциялық үрдістер де жылу мен ылғалды бір жерден
екінші жерге тасымалдап, кез-келген аймақтың ауа райын анықтайтын негізгі
климат түзуші фактор болып табылады. Циркуляциялық үрдістердің пайда болуы
атмосфералық қысымның таралуына, жер беті тау жыныстарының физикалық
қасиеттеріне, жер бедері пішініне, ауа температурасының күрт ауытқуына
тікелей байланысты қалыптасады. Мысалы, жергілікті жердің жер бедері
пішініне байланысты бұлттылық солтүстіктің ойпатты жазықтары мен
орографиялық тосқауыл әсер ететін оңтүстік-шығыста жиі қалыптасатыны
анық.[24].
Қазақстанның шөлді аймақтары қарқынды конвективті ауа ағынын
қалыптастырады, осының себебінен су буының конденсация деңгейі жоғары,
биікке көтеріледі. Сондықтан, бұлттылықтың конвективті формасы жоғарыда
орналасып қазбауыр бұлттарды қалыптастырады. Осы құбылыстардың барлығы –жер
бетінің күн радиациясын бірдей сіңірмеуінің нәтижесі болып есептеледі.
Жер бетінің жекелеген аймақтарының күн радиациясын бірдей сіңірмеуінен
атмосферада ауа массалар циркуляциясы, циклондар мен антициклондар
қалыптасады.
Атмосфералық қысым мен жел жылдамдығының таралуы. Жазда Қазақстан
аумағыАзор антициклонының (1025 мб), ал қыста Азия (Сібір) антициклонының
(1030 мб) әсерінде болады. Сонымен қатар, бүкіл аумақтың атмосфералық
циркуляциясы оңтүстікте орналасқан биік таулы аймақтардың циркуляциялық
үрдістерінің әсерінде дамиды.
Циркуляцияның батыс (немесе ендік) типінде ендік бағытта жоғарғы қысым
қалыптасады, немесе антициклондық жүйе батыстан шығысқа ығысқанда
атмосфералық фронттармен және төменгі қысым қолаттарымен араласып кетеді.
Жалпы, кең байтақ Қазақстанның ауа қабатында циркуляцияның ендік типі
дамығанда жауын-шашын жетіспейді және температура көтеріледі.
Қазақстан аумағында меридиандық бағыттағы циркуляция типі
қалыптасқанда солтүстік-батыс және солтүстік ауа массалары қарқынды
ығысады. Арктикалық ауа массаларының әсерінен ауа температурасы төмендейді,
суық фронттардан жауын-шашын мол түседі. Көбінесе суық фронттар оңтүсік-
шығыс пен шығыста орналасқан таулы аймақтарға дейін жетіп тау алды
жазықтарында ұзақ уақытқа бұлыңғыр ауа райы сақталады. Солтүстіктен енген
суық ауаның әсерінен кейде жоғарғы қысым қалыптасса, кейде азия
антициклонының батыс шекарасы күшейеді. Атмосфера циркуляциясының Сібір
типінде оңтүстіктен қызған ауа массалары енеді де жауын-шашын жетіспейді.
Осы ірі атмосфералық циркуляция типтерімен қатар кең байтақ
Қазақстанның орографиялық және инсоляциялық ерекшеліктеріне байланысты
жергілікті жерлерде әртүрлі циркуляциялық жүйелер дамиды (бриздер, тау-
аңғарлық желдер, бора т.б.). Таулы өңірлерде метеорологиялық элементтердің
тәуліктік режиміне, фронталдық үрдістер мен жауын-шашын мөлшеріне әсер
ететін фен құбылыстары пайда болады.
Циркуляциялық үрдістермен желдің жылдамдығы да тығыз байланыста
дамиды. Секундына жылдамдығы 4 метрден астам желдің таралуының оңтүстіктегі
шекарасы Арал теңізінің солтүстігі, Балқаш көлінің оңтүстігі арқылы өтіп
кейіннен солтүстікке қайтадан көтеріліп 800 шығыс бойлық меридианға дейін
созылады. Осы шекте желдің жылдамдығы бұл көрсеткіштен не жоғары, не төмен
жекелеген басқа да аудандарды бөледі. Мысалы, Каспий теңізінің шығыс
жағалауы мен Мұғалжарда желдің жылдық жылдамдығы секундына 7-8 метрге
жетеді.
Тау массивтері мен тау алды жазықтарында жел жылдамдығы небәрі
секундына 1-3 метр. Дегенмен, мұндай жерлерде де жоғарғы жылдамдықты
орталықтарды кездестіреміз: Жетісу қақпасында 4,9 метр, Қордай асуында –
5,4 м, Шоқпай асуында – 5,0 м т.с.с.
Жауын-шашынның булану мен буға айналуының таралуы. Қазақстанның жазық
аймақтарында жауын-шашын жеткіліксіз, яғни ылғалмен нашар қамтамасыз
етілген. Орманды дала зонасында жылына орташа 300-400 мм жауын жауса, дала
зонасында оның мөлшері 250 мм-ге дейін кемиді. Қазақтың ұсақ шоқысында
жауын-шашын мөлшері 300-400 мм-ге жетеді. Бұл үрдісті шоқының беткі
қабатында динамикалық және термикалық турбуленттіктің артуымен түсіндіруге
болады, бірақ шоқының шығыс шеткі аймағында қайтадан 200-250 мм-ге дейін
төмендейді. Шөл және шөлейт зоналарында жылдық орташа жауын-шашын мөлшері
100-200 мм. Жылдық жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсетін аймақтар: Балқаш
маңы, Арал Қарақұмының оңтүстік- батыс бөлігі, Үстірттің оңтүстігі. Батыста
орналасқан ірі Каспий теңізінің жауын-шашын мөлшерін арттыруға тигізер
әсері - солтүстік-шығыс теңіз жағалауының тар жағалаулық бөлігіне ғана әсер
етеді. Тау алды жазықтары мен тауларда жылдық жауын-шашын мөлшері 400-1600
мм, ал Алтай тауының батыс беткейлерінде кейбір жылдары 1600 мм-ден артық
жауады. Зайсан көлі қазаншұңқырында жылдық жауын – шашын мөлшері жылына 150
мм. Өйткені, Зайсан көлінің жоғарғы беті арқылы фронттар өте сирек өтеді,
ал батыс пен оңтүстік-батыстан келетін ылғалды ауа массалары тосқауылдық
рөл атқаратын тау беткейлеріне түседі. Таулардың абсолюттік биіктіктері де
жауын-шашын мөлшерінің артуына әсер етеді. Мысалы, Іле Алатауының солтүстік
беткейінде жауын-шашын шамасы 2000 м биіктікке дейін, Алтай мен Жетісу
тауларында 1600 метрге дейін көбейеді. Осы биіктіктерден жоғары жауын-
шашын азаяды. Орташа жауын-шашын мөлшері Іле Алатауында әрбір 100 метр
биіктікте 35 мм-ге, Жетісу Алатауында – 40 мм-ге, Алтай тауларында – 100 мм-
ге артады екен. Дегенмен, жылдық жауын-шашын мөлшері бір жылдан екінші
жылға өзгеріп отырады. Жылдық булану көрсеткіші солтүстікте 250 мм-ден
оңтүстікте 100 мм-ге дейін өзгереді. Тау алды жазықтарында булану шамасы -
200 мм. Таулы аймақтардың басым бөлігінде булану 300 мм, ал Алтай тауында
350-400 мм-ге тең.
Буланумен салыстырғанда буға айналушылықтың шамасы кері географиялық
заңдылықты көрсетеді және солтүстікте 500 мм-ден оңтүстікте 1200 мм-ге
дейін артады. Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауында
буға айналушылықтың мөлшері оған жақын орналасқан территориялармен
салыстырғанда 800 мм-ден аспайды.
Климаттық жағдайдың жыл мезгілдері бойынша сипаттамасы.Қазақстан
республикасының климаттық ерекшеліктерінің алуан түрлілігі актинометриялық
және метеорологиялық элементтердің әр түрлігінен, ең алдымен, жер бетінің
атмосфера қабатындағы жылу мен ылғалдың жылдық өзгешілігінен байқалады.
Атмосфераның төменгі жерге жақын қабатындағы жылу мен ылғалдың айырмашылығы
күн радиациясы қарқындылығына, жергілікті жердің жер бедері пішініне, зат
пен энергия айырбасына, ішкі және сыртқы климат құрушы факторлардың қарым-
қатынасына байланысты. Жылу мен ылғалдың қарым-қатынасы географиялық
ендікке және жыл мезгілдеріне де байланысты өзгермелі сипатқа ие болады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы және оның жыл
мезгілдері бойынша өзгеруі кез-келген аймақтың табиғи жағдайы мен
кешендерінің нақтылы көрсеткіші болып есептеледі. [26]. Яғни, жыл
мезгілдері бойынша климаттық көрсеткіштерді анықтамай, оның жыл ішіндегі
өзгеруін нақтылы дәлелдеу мүмкін емес.
Қазақстан территориясы бойынша қыс және жаз айларының радиация режимі,
циркуляция мен метеорологиялық элементтерінің көрсеткіштері анық білінеді.
Сондықтан да климаттық көрсеткіштерге сипаттама бергенде осы жыл
мезгілдеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Қыс мезгілі – жылдың ең суық мезгілі. Басқа жыл мезгілдері сияқты қыс
мезгілінің де ұзақтығы радиациялық режимге, жер бетінің жер бедері
пішініне, циркуляциялық үрдістер мен метеорологиялық элементтердің
өзгерісіне байланысты әр жерде әрқалай.
Қыс мезгілінің басталуының негізгі белгісі оң температураның 00- тан
өтуі мен тұрақты қар жамылғысының қалыптасуы болып саналады. Тұрақты қар
жамылғысы Қазақстан аймағында желтоқсан айынан кеш болмайды, тек шеткі
оңтүстік аймақта ғана кейбір жылдары тұрақты қар жамылғысы қалыптаспауы да
мүмкін.
Қыста Күн көкжиектен онша биік көтерілмейді, бұлттылық жоғары, ал
күннің ұзақтығы қысқа. Бұлттылық батыстан шығысқа қарай азаяды. Ең көп ашық
күн айына 15-20 күн – шығыс бөлікке тән болса, ең азы 7-15 күн батыста.
Бұлыңғыр күндердің саны айына батыста 5-10 күн болса, шығыста қыстың
аяғында 3 күнге дейін төмендейді.
Тұман көбінесе қыс айларында болады. Қазақстанның солтүстігі мен
батысында тұманды күндердің қайталанып отыруы жылына 25-40 күн, мұндай
күндердің саны оңтүстікте онша көп емес, бірақ таулы өңірлерде айына 25
күнге дейін артады.
Қыс айларында Қазақстанда Азия антициклоны қалыптасады да, ауа
температурасы төмендейді. Осының салдарынан ашық ауа райында жазық
территориялардың беткі жағында радиациялық тұман мен ұзаққа созылатын
температуралық инверсия қалыптасады. Соңғысы таулы аймақтарда жақсы дамиды.
Солтүстікте қыс суық және ұзақ, орталық аудандарда - қоңыржай-суық,
ал оңтүстікте – жұмсақ. Қазақстанның солтүстік-шығысында жыл сайын аяз
-450, ал оңтүстікте – 30-350-қа дейін төмендейді.
Тау алды жазықтары мен тауларда ауа температурасы абсолюттік биіктік
жоғарылаған сайын 1600-1800 метрге дейін көтеріледі. Бірақ тау аралық
қазаншұңқырлар мен жабық аңғарларда температура төмен болады. Бұл жерлерде
қаңтардың орташа температурасы – 270-қа тең. Аязды күндерде тауларда күн
ашық болады.
Қыс мезгілінде жылы ауа массалары суық ауамен ауысып отырады.
Сондықтан тәуліктік ауа температурасы ғана емес, тәуліктік амплитуда да
ауытқымалы болады.Қыс мезгілінде оңтүстіктен енген жылы циклонның әсерінен
ауа райы қыстың бастапқы және соңғы кездерінде күрт өзгеріп, құбылып
тұрады. Осы уақытта тау алды жазықтары мен тауларда қар аралас күшті боран
соғады.
Солтүстікте температура 50-градусқа жоғарылаған кезде жылымықбүкіл қыс
мезгілінің 50 пайызын құрайды. Оңтүстікте температураның 00-тан жоғарылауы
жиі қайталанып отырады. Кейде осындай ауа райында температура 15-200-қа
дейін көтеріледі. Мұндай ауа райы кейде бірнеше күн қатарынан сақталады.
Осы жылымықтың әсерінен қар жамылғысы толығымен еріп, топырақ қабаты
ылғалға жақсы қанығады.
Ауа райының қыс айларында жиі өзгеруі солтүстік, батыс және оңтүстік
бөліктерге тән. Аязды күндердің жылымықпен ауысып отыруынан қар еріп
суығанда жер беті тайғанақ келеді. Жылына жазық аймақтарда тайғанақ
күндердің саны 5-тен аз, тау беткейлерінің жел жақ беткейлері мен
қыраттарда 10-ға жуық. Олардың жыл ішіндегі саны ірі көл акваториялары
маңында арта түседі.
Радиациялық суыну кездерінде қырау түседі. Қырау түсудің қайталанып
отыруы жазықтарда 2-5 күн, таулардың жел жақ беткейлерінде 3 күнге дейін
созылады.
Қазақстанның жазық жерлерінде қыста жауын-шашын қар түрінде жауады,
мөлшері – 50-100 мм, яғни жылдық норманың 20-30 пайызына тең. Тау алды
жазықтарында оның шамасы 500 мм-ге дейін артады, кейде қар бірнеше күн
қатарынан жауады.
Қазақстан Республикасында қар жамылғысының қалыңдығы аз. Солтүстікте
20-30 см-ден оңтүстікте 10 см-ге дейін азаяды. Тау алды жазықтарына қарай
қалыңдығы: Іле Алатауында- 30 см-ге, Жетісу Алатауында – 60 см-ге дейін
артады. Таулы аймақтарда жергілікті жердің орографиялық ерекшеліктеріне
байланысты қар жамылғысының қалыңдығы бірдей емес және биіктеген сайын
артады.
Жазық жерлерде қыс айларында тұрақты қар болатын күндердің орташа саны
солтүстікте 165 күннен оңтүстікте 40 күнге дейін азаяды. Әр жыл сайын
тұрақты қар жамылғысы қалыптасатын күндердің ұзақтығы өзгермелі. 45-460
ендікке дейін бұрқасын жиі-жиі қайталанып отырады. Осы ендіктен оңтүстік
бағытта саны азаяды. Жалпы бұрқасынды күндердің сандық мөлшері солтүстікте
25-30 күннен оңтүстікте 1-5 күнге дейін кемиді. Қазақстан аумағының батыс
бөлігінде бұрқасын ауа температурасы –5-150-та жиі, ал 200-та сирек
байқалады. Оңтүстікте бұрқасынды ауа температурасы 0-100-та жиі пайда
болады. Қыста Ебі-Нұр көлінен Жетісу қақпасына қарай секундына 40 метрлік
жылдамдықпен жел соғады.
Көктем мезгілі - қыстан жаз мезгіліне өтпелі кезең. Температураның тез
көтерілуімен сипатталады.
Көктем ауа райының күрт өзгермелігімен ерекшеленеді. Қыстың соңына
қарай Азия антициклонының шеткі батыс шекарасында жылы ауаның адвекциясы
артады. Жылы ауа массалары оңтүстік аймақтардан енеді де қар жамылғысы тез
ери бастайды. Сонымен қатар, территорияның жазықты болып келуінен суық ауа
массалары жиі қайталанып отырады, яғни температура төмендейді. Суық ауа
массаларының қайтып айналуына қарамастан солтүстіктің жазық жерлерінде
көктем тез уақытта өте шығады. Тауларда көктем кешірек түседі. Абсолюттік
биіктік артқан сайын көктем жай түседі және ұзаққа созылады. 3000 метр
биіктікте сәуір айының басында суық ауа жиі қайталанып тұрақты қар
жамылғысы пайда болады.
Қазақстанның барлық жерінде қар жамылғысының еруі ауа температурасының
00 - градустан өтуімен сәйкес келеді. Қазақстанның солтүстігінде қар
сәуірдің ортасында, орталық Қазақстанда – наурызда, оңтүстікте – ақпанда,
ал ең қиыр шеткі оңтүстікте қар жамылғысы жыл сайын бола бермейді.
Қар жамылғысы ерігеннен кейін температура тез көтеріледі.
Температураның тез көтерілуімен қатар суық ауа қайталанып отырады. Осының
салдарынан уақытша қар жауады, бірақ тез еріп кетеді. Тәуліктік ауа
температурасының ауытқуы 16-200, әсіресе шөл және шөлейт зоналарында анық
білінеді.
Үсік солтүстікте мамыр, ал оңтүстікте сәуір айларында тоқтайды.
Әсіресе, үсік түсуде қауіпті аймақтар: тау аралық ойпаттар мен ылғалды
ойпаттар болып табылады. Тауларда үсік бұдан да кейінірек жүреді. Ал биік
беткейлерде бүкіл жаз айларында қайталанып отырады.
Көктемде жауын-шашын мөлшері бүкіл Қазақстанда көбейеді. Сондықтан
топырақ жамылғысы ылғалмен жақсы қанығады. Жылдық ең аз жауын-шашын мөлшері
(75 мм-ден аз) ең шеткі оңтүстікте, Каспий маңында, Зайсан шұңқырында және
Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік-шығысында байқалады.
Жалпы Қазақстан аймағы көктемнің құрғақтығына байланысты ылғалмен
нашар қамтамасыз етілген. Жауын-шашын аз жауған жылдары топырақ құрғақ
болады. Оған ауаның температурасының көтерілуі мен жел жылдамдығы әсер
етеді. Кейде шаңды боран соғады, тіпті көктемгі желдің жылдамдығы дауылдың
жылдамдығындай шамаға жетеді.
Жаз мезгілі – ауа температурасы өте жоғарғы көрсеткішке жетеді.
Солтүстікте жаз маусымның басында, оңтүстікте мамырдың ортасында басталады.
Тауларда биіктік артқан сайын жаздың басталуы кешіге түседі.
Тал түстегі күннің биіктігі, тәулік ішінде жарық мезгілдің ұзаққа
созылуынан күн радиациясының мөлшері артады. Оған аспанда бұлттардың аз
жиналуы да әсер етеді. Бұл уақытта бұлттылық солтүстік Қазақстан мен Алтай
және Тянь-Шаньның тау алды жазықтарында ғана көбірек болады. Күннің жарық
уақытының ұзақтығы (сәуір - қазан) солтүстікте 1500 - 1600 сағат,
оңтүстікте 2200 сағатқа тең.
Жаз мезгілінде Қазақстан ғана емес бүкіл Орталық Азия аймағының беткі
қабатында термикалық депрессияның солтүстік шеті қалыптасады. Термикалық
депрессия мамырдан қыркүйекке дейін, ал кей жылдары 10 - 15 күнге созылады.
Сондықтан ауа райы ыстық және құрғақ.
Жазда ауа массалары тез қызады, сондықтан күн жылуының басым бөлігі
булануға емес, керісінше топырақ пен атмосфера арасындағы турбуленттік жылу
айырбасына жұмсалады. Қыспен салыстырғанда жаз айларында солтүстік пен
оңтүстік арасындағы температуралық айырмашылық екі есеге тең. Солтүстікте -
жаз жылы, Орталық Қазақстанда - өте жылы, ал оңтүстікте ыстық. Тауларда жаз
мезгілі олардың географиялық орналасуына қарай әртүрлі. Теңіз деңгейінен
биіктеген сайын жаз жылы және қысқа. Іле Алатауында қар сызығының шекарасы
3600 - 3900 метр биіктіктен өтеді.
Көктемге қарағанда жазда ауаның тәуліктік ауытқуы көп. Шамамен барлық
жерде тәуліктік ауа температурасының ауытқуы 12 – 200-қа тең. Тауларда
биіктеген сайын ауа температурасының ауытқуы кемиді.
Ауа қабатының температуралық ресурс ретінде маңызы ерекше. Мысалы,
солтүстікте 100 - тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасы 130 күн
болса, оңтүстікте 200 күнге дейін жетеді. Ауаның 100 - тан артық жиынтық
температурасының мөлшері орманды дала зонасында 20000 - тан шөл зонасында
44000 - қа жетеді.
Жылдық жауын-шашын мөлшерінің таралуында солтүстік және оңтүстік
аймақтардың бір-бірінен айырмашылығы елеулі. Жылы мезгілде орманды дала мен
дала зоналарында 275 мм жауын жауады (бұл жылдық жауын – шашынның 60 - 80
пайызына тең), ал шөл зонасында 50 мм (35 - 40 пайыз). Тау алды жазықтары
мен аласа тауларда 600 мм-ге дейін, орта тауларда одан да көп жауын түседі.
Мысалы, Іле Алатауының солтүстік беткейінде 1500 - 3000 метр абсолюттік
биіктікте жылы мезгілде 650 - 700 мм, Алтайдың батыс беткейінде 800 - 1000
мм жауын түседі. Жауынсыз күндер солтүстікте 1 - 2 айға, оңтүстікте 5 айға
дейін созылады, ал шығыс бөліктің шөлді аймақтарында жауын тек жаздың
бастапқы кезінде ғана түседі.
Қазақстанның басым бөлігінде жаздық жауын көбінесе нөсерлі болып
келеді. Тауларда осы уақытта сел үрдістері қарқынды болады.
Жазда антициклонды құбылыстардың себебінен жазық территорияларда
бұлттылығы аз ауа райы қалыптасады. Атмосфера циркуляциясының барлық
типінде қуаңшылық пен құрғақтықтың қайталанып отыруы бірдей болып келеді.
Жалпы ауа массаларының зоналық ендік циркуляциясына өзгеріс енгізетін
меридиан бағытымен қозғалатын антициклондардан құрғақшылық пайда болады.
Мысалы, жаз мезгілдерінде солтүстік пен Алтай өңірінде ендік пен
меридиандық бағыттағы циркуляциялардың қарым-қатынасы орташа 30 - 70
пайызға тең.
Антициклондық ауа райы қалыптасқанда теңіз жағалаулары мен ірі су
алаптарында бриз, ал тауларда тау – аңғарлық жел пайда болады. Жазда жылдың
басқа мезгілдерімен салыстырғанда жел жылдамдығында айтарлықтай ауытқу
байқалады. Жыл ішінде минимальды жел жылдамдығы шілде және тамыз айларында
секундына2,5 метрден 4,5 метрге дейін жетеді.
Күз мезгілі - қыс пен жаз мезгілдер арасындағы өтпелі кезең. Күзде ауа
температурасы күрт төмендейді, жауын-шашын мөлшері режимінде өзгерістер
байқалады және өзен мен көлдерде мұз қатады.
Күз мезгілінің басталуы – бұл тәуліктік ауа температурасының 100 - тан
төмендеуі. Солтүстікте күз қыркүйектің басында, орталық аудандарда – осы
айдың ортасында, ал оңтүстікте - қазанның екінші жартысында қалыптасады.
Таулардың биік өңірлерінде күздің басы ертерек түседі. Қыркүйектің
ортасында орманды дала және дала зоналарында, қазанның басында шөл
зонасында алғашқы үсік түседі. Аязсыз күндердің ұзақтығы солтүстікте 105
күннен оңтүстікте 195 күнге дейін созылады.
Күздің екінші жартысында ауа температурасының 00 - тан төмендеуі
қалыпты жағдай болып саналады. Осы уақыттан соң алғашқы қар түседі де,
климаттық режим қыстың сипатына енеді.
Климаттың негізгі ерекшеліктері.Қазақстанның климаттық жағдайының
айырмашылықтары метеоэлементтер мен жер бетінде жылу мен ылғалдың
айырмашылығынан көрінетіні анық. Бұл күн радиациясының қарқындылығына, жер
қыртысының құрамы мен қасиетіне, жергілікті жердің пішініне, зат пен
энергия айналымына да байланысты.
Жыл мезгілдері бойынша жылу мен ылғалдың қарым-қатынасына байланысты
Қазақстан аймағында әр түрлі ауа массалары мен олардың қозғалысы
қалыптасады.
Ауа мен ауа массаларының қозғалысы жылу мен ылғалдың айырмашылығына,
желдің, жауын-шашынның қалыптасуына және температураның тербелмелі
өзгерісіне тәуелді. Климаттық жағдайдың алуан түрлі болуы, олардың жыл
мезгілдері бойынша өзгеріп отыруы үздіксіз бір-бірімен тығыз байланыста
дамитын үш негізгі факторға: ауданның әр түрлі бөліктеріне күн
радиациясының әрқалай түсуі, төсеніш беттің сипаты мен қасиетіне және осы
айрымашылықтарды бәсеңдететін ауа ағынына байланысты. Климаттың
континенттілігі осы факторларға тәуелді. Осыған байланысты Қазақстанның
жекелеген аудандарының климаты ғана емес табиғи жағдайлары мен кешендері
дамиды.
Климаттың континенттік деңгейі. Кез - келген аймақтың табиғи және
климаттық жағдайының ерекшелігін анықтайтын көрсеткіш – климаттың
континеттік деңгейі болып табылады. Климаттың континенттік деңгейі жер
бедері мен атмосфера циркуляциясының сипатымен айқындалады. Климаттың
континенттік деңгейі климат түзуші үрдістерге жер бедерінің тигізетін
әсерімен анықталады.
Қазақстан ылғал көзі болып табылатын Атлант мұхитынан шалғайда
орналасқан,сондықтан климаты құрғақ және континентті. Қазақстан аймағының
контитненттік жағдайы бүкіл жыл бойы солтүстікпен солтүстік- батыс пен
арктикалық суық, ал оңтүстіктен жылы ауа массаларының қайталанып отыруынан
деп түсіну керек. Климат континенттігі ең алдымен ауа температурасы
ауытқуынан көрініс табады. Континенттіктің көрсеткіші – ауа
температурасының жылдық және тәуліктік ауытқуы, салыстырмалы ылғалдылықтың
төмендеуі, жаз бен қыс айларында бұлттылықтың қайталанып отыруынан
байқалады. Климаттың контитненттігінің сандық шамасы – континенттік
индексі. Құрлықтың ортасына қарай ауа массаларының континенттігі артқан
сайын индекс те артады.[17].
Климаттың континенттік деңгейін бірнеше топтарға жіктейді (К) : 1)
теңіздік жұмсақ (К 0 - ден 20 пайыз арасында өзгереді), 2) теңіздік
қоңыржай (К 20,1 – ден 30 пайызға дейін), 3) қоңыржай-континеттік (К 30,1 –
ден 50 пайызға дейін), 4) континентті (К 50,1 – ден 70 пайызға дейін), 5)
шұғыл континентті (К 70,1 – ден 90 пайызға дейін), 6) нағыз континентті (К
90,1 - ден 100 пайызға дейін). Континенттік индексі Горчинскийдің формуласы
бойынша есептелген (Вилесов Е.Н. және т.б. ,1986).
Континенттіктің изосызығы батыста меридианнан сәл ауытқиды, ал орталық
және шығыс бөліктерде ендіктен сәл ауытқып өтеді. Континеттіктің ең
максимальды шамасы шөл және шөлейт зоналарының аудандарымен Шалқар – Арал -
Жезқазған - Балқаш көлі, Алакөл ойпаты, Тарбағатай қыраты арқылы Зайсанға
дейін созылап жатыр. Жалпы Азия антициклонының батыс шекарасымен сәйкес
келеді. Ең шеткі шығыста Зырянов маңында континенттік 70 - 72 пайызға тең,
оның екі жағында біртіндеп төмендейді.
Жан-жағын қоршаған басқа аудандармен салыстырғанда континенттіктің
төменгі мөлшері Қазақтың ұсақ шоқысының орталығы мен Көкшетау қыратында
байқалады. Бұл - мұнда аласа таулы кешендер мен абсолюттік биіктіктің 500
метрден артықтығына байланысты. Батыста континенттіктің аз болуына Каспий
теңізінің тигізер әсері мол.
Климаттың континенттік деңгейі оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы
өңірлерге тән. Іле Алатауының солтүстік беткейінде 850 метр биіктіке
континенттік 56 пайыз (Мыңжылқы), ал 3600-3800 метр биік гляциальды-
нивальды белдеуде 24 пайызға дейін төмендейді. Сонымен, биік таулардың
климаты континентттік деңгейіне қарай теңіздің қоңыржай климатына сәйкес.
Қазақстан Республикасының басым ауданы – 2262,2 мың шаршы км немесе 83
пайызы континенттік климатқа жатады. Шұғыл континентті климат (К70 пайыз)
территорияның 15,5 пайыз ауданына немесе 420 мың шаршы км-ге сәйкес келеді.
Бүкіл ауданның 35 мың шаршы км-і немесе 1,2 пайызы таулы аудандардың
үлесіне тиесілі.
Климаттық зоналар. Қазақстанның климаттық көрсеткіштерінің
актинометриялық және метеорологиялық элементтерінің таралуы горизонтальдық
зоналар мен биіктік белдеулердің алуандығынан көрініс табады.
Климаттық зоналарды жіктегенде радиациялық көрсеткіштердің нақтылы
шамасымен қатар жыл мезгілдері бойынша атмосфера циркуляциясының
ерекшеліктері, негізгі метеорологиялық элементтердің режимі және климат
құрушы факторлар есепке алынады. Ал климаттық зоналардың шекараларын тура
анықтағанда табиғи компоненттердің орналасу заңдылықтарын анықтайтын ылғал
мен жылудың қарым-қатынасы есепке алынған. Яғни климаттық зоналарды
жіктегенде табиғи компоненттердің байланысы мен қарым -қатынасы және климат
құрушы факторлар негізге алынды.
Барлық табиғи зоналардың шекарасында бірдей көрсеткіштің қарқындылығы
есепке алынады, өйткені қарқындылық белгілі бір шекте ауытқып отырады.
Сондықтан, табиғи зоналарды жіктегенде нақтылы территорияның
физгеографиялық үрдістерінің қарқындылығын да анықтайды.
Физгеографиялық үрдістердің солтүстіктен оңтүстік бағыттта өзгеруі
сыртқы факторларға байланысты. Мысалы, жазық жерлерде жылу мен ылғалдың
таралуында зоналық анық байқалады. Бұл осы бағытта, яғни солтүстіктен
оңтүстікке қарай және қыс мезгілінен жазға қарай түсетін күн радиациясының
мөлшеріне, атмосфералық жауын-шашынның азаюына, метеорологиялық
элементтердің өзгеруіне тәуелді. Негізгі метеорологиялық элементтердің
зоналық таралуында ауытқу тек Қазақтың ұсақ шоқысы мен биік таулы өңірлерде
байқалады. Ал тауларда жылу мен ылғалдың таралуына жер бедері пішінінің
әсері анық.
Қазақтанның солтүстігі мен орталық бөліктерінде климаттың жыл
мезгіліне қарай айырмашылығы байқалады. Бұл - құрлықты және сулы
аймақтардың қарым-қатынасына, яғни осыған байланысты жылуды сіңірудегі
өзгешелігіне, жылуды сақтау мен бөліп шығару, ылғалдың булануы сияқты
ерекшелігіне тәуелді.
Таулы аймақтардың климаттық көрсеткіштеріне беткей экспозициясы,
қыраттардың бағыты, негізгі ауа массаларының бағытына орналасу
ерекшеліктері мен таулардың тосқауылдық рөлі негізгі рөл атқарады.
Осылармен атмосфералық қысымның, ауа температурасының, ауа ағынының,
бұлттылықтың, жауын-шашын мөлшерінің таралуы байланысты. Таулы өңірлерде
табиғи зоналардың орнына биіктік белдеулер қалыптасады.
Қазақстан Республикасының климаттық зоналарының аймақ бойынша
заңдылықты таралуы жергілікті жердің ылғалдану ерекшелігімен, орографиялық
және литологиялық ерекшеліктермен, өсімдік жамылғысымен, қар мен
мұздықтармен, ауа құрамының аз уақыттық өзгеруімен, елді- мекендердің
әсерінен әртүрлі өзгерістерге ұшырайды. Осы факторлардың барлығы
территорияның климаттық зоналарын жіктегенде есепке алынады.
Сонымен, Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан территориясындағы табиғат
зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстанның жазық жерлерінің
ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.4 Қазақстанның таулы аймақтарының
ландшафтысы ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 Қазақстан территориясындағы фаунаның таралу ерекшеліктері
2.1 Қазақстан территорисыдағы фаунаның алуан
түрлілігі ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Орманды дала және дала зоналарының
фауналары ... ... ... ... ... ... .. .. 47
2.3 Шөлейт пен шөлдердің
фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
2.4 Таулардағы фауналар мен омыртқасыздар фаунасы
... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.5 Жануарлардың Қызыл кітапқа енген түрлері және жануарлардың
халық шаруашылығындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 62
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әрбір тірі организм өзіне қолайлы
табиғат жағдайында өмір сүретіні мәлім. Егер тіршілік ету ортасы
өзгерсе,онда ол жаңа ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында
жойылады. Ғалымдардың есебі бойынша тек 19 ғасырда ғана жер шарында ірі
жануарлардың 70-тен астам түрі ,ал үстіміздегі ғасырдың елу жыл ішінде тағы
40 түрі мүлдем құрып кеткен.Соңғы төрт ғасырдың әрбір үш жылында дүние
жүзінде хайуанаттардың бір түрі жойылып отырған. Ал, егер жануарларды
қорғау мәселесіне көзқарас өзгермей, жағдай осылай қала берсе қазіргі кезде
шамамен әрбір 8 айда жануарлардың бір түрі жойылып отыратын көрінеді. Бұл
жануарлардың құрып кетуіне, біріншіден өмір сүрген ортаның өзгеруі әсер
етсе, екіншіден бүкіл дүние жүзінде халық санының өсуі және бұрын болып
көрмеген қуатты техниканың күшті қарқынмен дамуы үлкен әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі уақытта жер жүзіндегі жабайы аңдар мен құстардың 600-дей
түрі саны азайып, құрып кетуге жақын қалса, солардың ішінде Қазақстан жерін
мекендейтін бірегей аң мен құстардың да азайып кеткенін атап айтар едік.
Әсіресе бір кезде даламызда тобымен жортып жүретін қарақұйрық,
ормансусары,құндыз, мензбир суыры, ақ тырна, дуадақ, аққу, дегелек секілді
хайуанаттарды оңайлықпен іздеп табу жылдан-жылға қиынға соғып барады. Жалпы
Қазақстанда қазірде құрып кету қаупінде тұрған қоры мардымсыз аңдар аз
емес.Сондықтан да бүкіл дүние жүзінің жұртшылығы табиғат байлықтарын оның
ішінде саны күрт азайып кеткен жануарлар түрлерін қорғауға үлкен мән беріп
отыр. Мұндай жұмысқа басшылық жасап отырушы ұйым-Бүкіл дүние жүзілік
халықаралық табиғат қорғау одағы.
Халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстанда тіршілік ететін қарақұйрық,
құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, қызыл қасқыр сияқты аңдар, ақтырна, қызыл
жемсаулы, қарашақаз, реликті шағала, қоқиқаз сияқты құстар енген. бұл
документке кіргізілген аң құстарды қорғау жауапкершілігі сол хайуанаттар
мекендейтін елдерге жүктеледі. Бұл Қазақстанға да қатысты.[19].
Сондай-ақ саны азайып бара жатқан хайуанаттардың жер-жерге
кеңінен таралуын, биологиялық ерекшеліктерін, ортаға бейімделуін зерттеуде
оқымыстыларға бүкіл халық болып жәрдемдескен абзал. Бүкіл жұртшылық
ғалымдармен бірігіп, ынтымақтасып жұмыс жүргізгенде ғана жоғарыда сөз
болған жануарлар туралы толық деректер жинап,оларды қорғау мен санын
көбейтуге бағытталған көптеген жұмыстар жүргізе алады.
Табиғат байлықтарының бірі-пайдалы жануарлар дүниесі. Қымбат
бағалы аң-құстар–халық байлығы, табиғат көркі. Бұлар сарқылмайтын,
таусылмайтын қор емес, оларды мәпелеп сіргенде ғана санын көбейтіп, халық
шаруашылығының бұл саладағы қажетін толық өтеуге болады.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан территориясында таралған фауналар
Зерттеудің болжамы: Қазақстандағы жазық аймақтар табиғи зоналардан
тұрады, ал таулы өңірлерде шөлді-дала белдеуінен басталып, мәңгі қарлар мен
мұздықтар қалыптасқан биіктікпен аяқталады. Мұндай экологиялық жағдайлардың
қалыптасуларына сәйкес және жануарлардың биологиялық ерекшеліктеріне қарай
мекендік бөлшектенуіне әсерін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның географиялық орнына және ауа
райының жағдайына байланысты таралған фауналық типтерін анықтап, оны қорғау
бағыттарын айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан территориясында фаунаның таралу ерекшеліктерімен және
оларды қорғау мәселелерін ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Фаунаның биологиялық ерекшеліктеріне және олардың ортаға
бейімделуіне талдау жасау
3. Жануарларды қорғау мен санын көбейтуге бағытталған іс-шараларға
талдау жасау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау
жасау
2.Статистикалық әдістерді қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Тірі организм өзіне қолайлы табиғат
жағдайында өмір сүретіндігі , егер тіршілік ету ортасы өзгерсе,онда ол жаңа
ортаға төзе алмай бірте-бірте азайып ақырында жойылатындығы ғылыми тұрғыдан
айқындалды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы мәліметтерді
дәріс беру процесінде Қазақстанның физикалық географиясы және
Ландшафттану курстарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан территориясында фаунаның таралуына әсер етуші
факторлардың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстанның климат жағдайы
Қазақстан аумағының климаттық жағдайын жер бетінің төсеніш қабаты мен
атмосфераның төменгі бөлігі арасындағы тығыз байланыстың әсерінен
қалыптасқан климат түзуші үрдістердің нәтижесі деп түсіну керек. Сондықтан
Қазақстан Республикасының климаты әртүрлі табиғи кешендердің пайда
болуындағы негізгі фактор. Осыған байланысты климаттық факторлар табиғи
кешендердің пайда болуы мен дамуындағы бірліктердің құрамдас бөлігі болып
табылады.
Климаттық жағдай деп - жер бетінің беткі қабатында дамитын ауа
массалары мен ауаның физикалық қасиеттерінің көп жылдық көрсеткішін
түсінеміз. Яғни, климаттық жағдай дегеніміз - кез келген нақтылы аймаққа
тиісті ауа райының көп жылдық орташа көрсеткіші.[1].
Қазақстан Республикасы туралы алғашқы климаттық мәліметтер
М.Д.Пономаревтың, В.Н.Барсуктың, А.А.Григорьевтің, Л.А.Чубуковтың,
П.Н.Колосковтың, А.С.Утешовтың, А.Т.Кузнецованың, З.Д.Клыкованың.
И.И.Прохоровтың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен қатар климаттық зерттеулер Қаз ҒЗГМИ мен Қазгидроқызмет
көрсету орталықтарының еңбектерінде де кеңінен қарастырылады. Қазақстан
климатына толығырақ сипаттама беру Очерки по физической географии
Казахстана (1952), Климат Казахстана (1959), Казахстан (1969) т.б.
ғылыми монографияларда да қарастырылған.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының климат түзуші факторлары,
климаттың жекелеген элементтері, жыл мезгілдері бойынша климаттық
элементтердің ауытқуы мен өзгеруіне және аймақтағы климаттық зоналардың
сипаттамасына арналған көптеген ғылыми зерттеулер өткізілген.
Кез-келген аймақтың, соның ішінде, Қазақстанның климатына әсер ететін
климаттық факторлар: ауаның құрамы, атмосфера циркуляциясы, олардың бір-
бірімен байланысы және жер бетіндегі компоненттермен: тау жыныстарымен,
ағын сулармен, биотамен және антропогендік объектілермен байланысы сияқты
бірліктерден тұрады. Олардың бір-бірімен тығыз байланысы мен қарым-
қатынасынан жергілікті жердің климаты ғана емес, бүкіл аймақтың табиғи
жағдайы анықталады. Сондықтан климат түзуші факторлар мен климатттық жағдай
аймақтың табиғи жағдайының құрамдас бөлігі және кешендерді қалыптастыратын
фактор болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының климаты туралы мәліметтер күн радиациясы мен
негізгі метеорологиялық элементтердің көп жылдық бақылауына негізделеді.
Олар: атмосфералық қысым, желдің жылдамдығы, оның бағыты, атмосфера
температурасы мен ылғалдылығы, бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын мөлшері
мен басқа да атмосфералық құбылыстар. Бұл көрсеткіштердің тек орташа шамасы
ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге шеткі көрсеткіштері, яғни орташа
көрсеткіштен ауытқу мөлшері, нақтылы құбылыстардың қайталанып отыруы және
де Қазақстан климатының жалпы ерекшеліктерін сипаттайтын басқа да қосымша
мәліметтер туралы зерттеулер іске асады.
Күн радиациясының таралуы.Күн радиациясы – жердің атмосфера қабатына
жеткен Күннің электромагниттік сәулеленуі болып табылады. Ол жер
қыртысының, атмосфераның, гидросфераның, биосфераның және жалпы
географиялық қабықшада іске асатын табиғи құбылыстар мен үрдістердің
негізгі жылу көзі болып есептеледі. Күн радиациясын жер бетіндегі әр түрлі
нысандар сіңіріп, планетамыздың табиғи жағдайына әсер ететін күрделі
термодинамикалық құбылыстарды іске асырады. Осы үрдістің даму салдарынан
жер бетінің әр түрлі аймақтары мен физгеографиялық аудандарының табиғи
жағдайы пайда болады. Сондықтан күн радиациясы табиғи жүйе және жердегі
барлық табиғи құбылыстардың жылу көзі ретінде аймақтардың табиғи жағдайының
құрамдас бірлігі болып табылады. Күннің сәулелі энергиясы жер бетіндегі әр
түрлі геожүйелерімен әрекетке түсіп, жылу энергиясына ауысады.
Күн жарығының ұзақтығы жердің ендігіне, жыл мезгілдеріне және
бұлттылық деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан, жер бетіне
күннен келіп жеткен тура (S) және шашыранды радиацияның (R) мөлшері
күндізгі кезеңнің ұзақтығына, Күннің жерден биіктігіне байланысты өзгермелі
сипатқа ие.[16].
Қазақстан Республикасы аймағын қамтитын ендіктердегі тал түсте күннің
биіктігі және қыс пен жаз мезгілдеріндегі күн тоқырауының ұзақтығы 1-
кестеде берілген.
Кесте- 1.Қазақстан Республикасын қамтитын ендіктердегі тал түсте
күннің биіктігі мен қыс және жаз айларындағы күн тоқырауының ұзақтығы
Ендік, 22ХІІ 22VІ
градуспен
берілген
Күннің Күннің Күннің Күннің
биіктігі ұзақтығы биіктігі ұзақтығы
55 10036' 7 сағ 09 мин 58024' 17 сағ 22 мин
50 16036' 8сағ 04 мин 63024' 16 сағ 21 мин
45 21036' 8сағ 48 мин 68024' 15 сағ 37 мин
40 26036' 9 сағ 19 мин 73024' 15 сағ 07 мин
Қазақстан Республикасы қоңыржай белдеудің оңтүстігінде
орналасқандықтан күн сәулесінің ұзақтығы көп және жыл ішінде 2000-3000
сағатқа тең. Осының себебінен жылдың жылы мезгілінде бұлттылық аз.
Республиканың солтүстігінде, оңтүстік пен оңтүстік-шығыс таулы аймақтарда,
тау алды жазықтарында күн сәулесінің жылдық шамасы азырақ (2000 сағатқа
дейін төмендейді). Солтүстікте бұл құбылыс атмосфералық фронттардың
қалыптасу аймағында пайда болатын бұлттылық пен жауын-шашынға, ал
оңтүстікте бүкіл жыл бойы тау алды жазықтарда циклондық әсердің
күрделенуіне байланысты.
Солтүстік және кейбір орталық аудандарда бұлттылық жоғары. Себебі
бұлттылықтың пайда болуына төсеніш беттің радиациялық және термикалық
қасиеттерінің бірдей еместігі, яғни әр түрлі ландшафт типтерінде жоғары
шамада орманды ағаштардың, көлдердің, батпақтардың басым кездесуі және
әртүрлі жер бедері пішіндерінің қалыптасуы әсер етеді.
Қыс мезгілдерінде Орталық және Оңтүстік Қазақстанның басым бөлігі
азиялық жоғарғы қысымның әсерінде болатындықтан, бұлттар қалыптаспайды. Жаз
айларында күннен келіп түсетін энергия жоғары, төсеніш бет құрғақ, ауа
массалары да салыстырмалы құрғақтығымен ерекшеленеді. Осының салдарынан
конвективті ағын пайда болып, түйдек бұлттар дамымайды. Шарбы бұлттар өте
биікте пайда болғанымен күн сәулесінің ұзақтығына әсер етпейді.
Қазақстанның жазық аймағында ашық және бұлыңғыр күндердің таралуы мен
бұлттылықтың арасында тығыз байланыс байқалады. Ашық күндердің саны
солтүстікте жылына 120 күннен оңтүстікте 260 күнге дейін, ал бұлыңғыр күн
солтүстікте 60 күннен оңтүстікте 10 күнге дейін өзгеріп отырады. Яғни, жаз
мезгілінде шөл ландшафтары тәулік ішіндегі жарық уақытта жеткілікті
мөлшерде жарық алады.
Сонымен қатар, күн жарығының орташа көрсеткіші тек метеостанцияның
географиялық орнына ғана байланысты емес екенін естен шығармаған жөн.
Мысалы, Қазақстандағы ірі метеостанциялар бойынша күн жарығының ұзақтығы
төмендегідей шамаға ие: Қостанайда – 2058, Алматыда – 2043, Бетпақдалада –
2936, Шымкентте – 2892 сағатқа тең. Дала ландшафтары дамыған аймақтарда күн
жарығының мөлшері Іле Алатауының тау алды жазықтарының сағаттық шамасымен
бірдей. Мұнда жарық мөлшерінің ендік бойынша таралуы негізгі рөл атқарады.
Жаз айларында солтүстік ендіктерде жарық уақыттың ұзақтығы оңтүстік ендік
ландшафтарымен салыстырғанда мол. Мысалы, Бетпақдала шөл ландшафтарында
жарық уақыттың орташа максимальды шамасы 12,6 сағатқа тең. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының басым бөлігінде күннің жарық уақытының
максимальды мөлшері маусым, ал кейде шілде айларына сәйкес келеді.
Қазақстан аймағының көп бөлігінде күннің жарық мезгілінің алты ай бойы
8 сағат және одан да көп уақытқа созылатыны байқалады. Бұл - Жайық
өзенінің төменгі ағысы мен Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікте орналасқан
аймақтар. Бетпақдала және Шымкент сияқты станцияларда жарық күннің ұзақтығы
болуға мүмкін шаманың 83-96 пайызына тең, яғни бұл аймақтар табиғи жағдайы
бойынша шөлді кешендер дамыған аймақтарға жатады.
Радиациялық баланс. Жер бетіндегі күн радиациясының мөлшері
радиациялық баланспен анықталады, яғни күн радиациясының жер бетінде
қалатын қалдықты шамасы. Радиациялық баланстың (R) құрамдас бөліктері:
жиынтық радиациясы (Q) (тура (S!) + шашыранды (D) радиация), шағылысқан
радиация (Z) және тиімді сәулелену (Е тиімді) (атмосфера (Еа) мен жер беті
(Еж) арасындағы сәулеленудің айырмасы).
R= S! + D –Z + Ea – Eж,
немесе R= Q (1-a) – E тиімді, мұнда а – альбедо шамасы.
Q мөлшері ең алдымен күн жарығының ұзақтығына байланысты. Қазақстан
Республикасында күн жарығының ұзақтығы солтүстік аймақтарда 2000, ал
оңтүстікте 3000 сағатқа тең. Сондықтан Q солтүстіктен оңтүстікке жылына бір
текше метрге 100 килокаллориядан (ккал) 140 ккал-ға дейін артады. Сонымен
оңтүстікте жарықтың көбеюі күн жылуының жиынтық радиациясын арттырады.
Күн радиациясының ең төменгі көрсеткіші жылдың суық мезгілінде,яғни
желтоқсанда байқалады. Осы кезде Күн көкжиектен биік болады да атмосфераның
төменгі шекарасында бұлттылықтың пайда болуы жоғарғы шегіне жетеді. Көктем
айларында жиынтық радиация мөлшері тез артады.
Қазақстан Республиксында күн энергиясының ең көп мөлшері маусымнан
тамыз айларына дейін байқалады. Маусым айында жиынтық радиацияның мөлшері
айына әрбір шаршы сантиметрге 19 ккал, яғни қыс айларындағы жиынтық
радиацияның шамасынан 4 есе аз.
Күз айларында жаз айларымен салыстырғанда, әсіресе, солтүстікте
жиынтық радиацияның мөлшері біршама төмен. Ал оңтүстік бағытта бұл қарама-
қайшылық онша білінбейді.
Қазақстанның ең солтүстік бөлігі көктем мен күз айларында бірдей
радиация алады. Ал оңтүстік аймақта күз айларында радиация ( айына бір
текше метрге 16 ккал), яғни көктеммен салыстырғанда (11 ккал) бір жарым есе
артық. Мұндай өзгешілік оңтүстік пен орталық аудандардың жыл бойғы
бұлттылығының ерекшеліктерімен байланысты, яғни күзде ол ең төменгі
көрсеткішке ие. Осыдан біз бұлттылық режимінің инсоляция шамасының кеңістік
пен уақыт аралығында өзгеруіне едәуір әсер ететінін көреміз.
Тура және шашыранды радиацияның жыл бойғы мөлшері әрқалай. Жаз
айларында шашыранды радиацияның шамасы жиынтық радиацияның 30, ал қыста 50-
60 пайызындай. Тура радиацияның ең жоғарғы шамасы оңтүстік Қазақстанға тән.
Горизонтальды жер бетіне келіп түсетін радиацияның жылдық мөлшері бойынша
Алматы қаласында жылына бір шаршы метрге 81,8 ккал,ал Ташкент қаласында бұл
көрсеткіш – 102 ккал. Төменгі көрсеткіш Тбилиси – 73,1, Одесса – 68,1
қалаларына тән.
Жиынтық радиацияның жер бетіне толығымен сіңіп кетпейтіні белгілі,
оның бір бөлігі шашырап қайтадан атмосфера қабатына оралады. Шағылысу
коеффициенті немесе альбедо мөлшері жер беті ерекшелігіне байланысты,
сондықтан Z жыл ішінде өзгеріп отырады. Қыс айларында қар жамылғысына
байланысты 70-80 %, ал жазда Қазақстан аумағының көп бөлігінде 20-30 %- ға
дейін төмендейді. Жаз және күз айларында қар жамылғысы жоқ болғандықтан
альбедо тұрақты болып келеді.[23].
Тиімді сәулелену көрсеткіші солтүстікте жылына бір шаршы метрге 35
ккал – дан оңтүстік бағытта 50 килокаллорияға дейін артады. Қыста тиімді
сәулеленудің шамасының өзгеруі көп емес. Ал жаз айларында Орталық
Қазақстанның шөлді өңірлерінде жер бетінің тез қызуына байланысты тез
көтеріледі. Тиімді сәулелену шамасының оңтүстік бағытта артуын
температураның көтерілуімен, ылғалдылықтың кемуімен және шөлдерде
бұлттылықтың нашарлауымен түсіндіреміз.
Жылдық радиациялық баланстың мөлшері солтүстікте – 25 ккал, Орталық
Қазақстанның шеткі бөліктерінде 35 ккал-ға дейін көбейеді.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен таулы аймақтарда радиациялық режим
беткейлердің экспозициясына, олардың бағытына және тәуліктік тура
радиацияның айырмашылығына байланысты күрт ауытқып отырады.
Жылдың көп уақытында радиациялық баланс оң, яғни жұтылған радиацияның
ұзын толқынды радиациядан артық екенін білдіреді. Радиациялық баланс теріс
кезең солтүстікте 3,5-4,5 айға (қараша-наурыз), оңтүстікте 1-2 айға
созылады. Радиациялық баланс мәнінің нөлдік шамадан артуы солтүстікте
көктемде – наурызға, күзде - қыркүйектің соңына, ал оңтүстікте ақпан мен
қазанның бастапқы кезеңіне тура келеді. Оңтүстікте радиациялық баланстың оң
шамасы біршама ұзақтығымен сипатталады.
Радиациялық баланстың ең жоғарғы мөлшері салыстармалы аз өзгереді және
айына шаршы сантиметрге 6-7 ккал. Оңтүстік аймақтың шөл және шөлейт
зоналарында жиынтық радиациясы көп, бірақ альбедо мен тиімді сәулеленудің
артуына қарай радиациялық баланс көрсеткіші төмендейді.
Жылу балансы және ауа температурасының өзгеруі. Жылу балансының
мөлшерін анықтағанда жер бетін жылытуға кеткен жылуды, радиациялық балансты
(R), булануға жұмсалған (И), ауа қабатын жылытуға жұмсалған шығынды (V)
және топырақ пен су қабаттарын жылытуға жұмсалған шығындарды есепке алады
(Р).
R = И + V + Р
Қазақстан Республикасының аймағында жердің беткі қабаты жұтқан жылу
булану мен ауа қабатын жылытуға, яғни жердің беткі қабаты мен атмосфера
арасындағы турбуленттік жылу айырбасына жұмсалады. Булануға жұмсалатын
жылдық орташа жылу мөлшері солтүстікте шаршы сантиметрге 15 ккал-дан
оңтүстікте 10 ккал-ға кемиді. Жылдың құрғақ мезгілінде шөл зонасында
жылудың басым бөлігі ауа қабатымен турбуленттік жылу айырбасына жұмсалады.
Ал тек көктем мезгілінде оазистерде жылдың жылы айларында булануға
жұмсалған жылудың шамасы ауаны жылытуға кеткен шығыннан артық болады.
Құрылық бетінен булануға жұмсалған шығынның мөлшері су көздерінің бар-
жоқтығына тығыз байланысты. Топырақ қабатының ылғалы мардымсыз болса булану
мен булануға жұмсалатын жылудың шамасы азаяды. Сондықтан, булануға кететін
жылудың көп мөлшері ылғалдануы жақсы аймақтарда байқалады. Республикамыздың
солтүстігінде жылына бір шаршы сантиметрге 18 ккал. Шөл зонасында булануға
кететін жылу ең төменгі көрсеткішке тең.
Шөл зонасында жылдық булануға жұмсалатын жылудың мөлшері топырақ
қабатының ылғалдылығы мен жауын-шашын мөлшеріне тәуелді болады. Көктемде
вегетациясының бастапқы кезінде топырақ қабаты ылғалға жақсы қанығады. Қыс
кезінде жиналған ылғал көктемгі жауын-шашынмен толығып отырады.
Турбуленттік жылу айырбасында булануға жұмсалатын шығын ауа қабатын
жылытуға кететін жылудан артық. Сондықтан, құрғақ климатты, жасанды
суармалы егістік дамымаған аудандарда булануға жұмсалатын радиациялық
шығынның шамасы шектеулі. Керісінше, климаты ылғалды, суармалы егін егу
жақсы жолға қойылған аймақтарда радиациялық жылу булануға және өсімдіктер
транспирациясына жұмсалады.
Солтүстіктен оңтүстік бағытта радиациялық және жылу баланстарының анық
байқалатын өзгерісі осы бағытта басқа да метеорологиялық элмементтер
көрсеткіштерінің өзгеретінін көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының
жазық аймақтарында қаңтар айының орташа температурасы солтүстік пен шығыста
18 градустан 3 градусқа дейін көтеріледі. Шілденің орташа температурасы
солтүстікте 19 градустан оңтүстікте 28-30 градусқа дейін артады. Қыс
мезгілінде аласа және орта таулы өңірлерде температуралық инверсияға
байланысты, тау аралық қазан-шұңқырлар мен жазықтармен салыстырғанда
жылырақ болып келеді. Қаңтар мен шілде айларында изотерма сызығы ендік
бағытта орналасады, бірақ бұл заңдылық орографиялық тосқауыл мен су бетінде
өзгеріске ұшырайды. Ең жоғарғы континенттік Қазақстан Республикасының
солтүстік-шығыс бөлігіне тән. Мұнда қаңтар мен шілде айларының орташа
температура ауытқуы 41 градус. Оңтүстікке жылжыған сайын жазық аймақтарда
орташа айлық температураның жылдық ауытқуы 37-39 градус, ал өте шеткі
оңтүстікте қайтадан 30-35 градусқа төмендейді.
Атмосферадағы циркуляциялық үрдістер.Қазақстан Республикасының
атмосфера қабатындағы циркуляциялық үрдістер де жылу мен ылғалды бір жерден
екінші жерге тасымалдап, кез-келген аймақтың ауа райын анықтайтын негізгі
климат түзуші фактор болып табылады. Циркуляциялық үрдістердің пайда болуы
атмосфералық қысымның таралуына, жер беті тау жыныстарының физикалық
қасиеттеріне, жер бедері пішініне, ауа температурасының күрт ауытқуына
тікелей байланысты қалыптасады. Мысалы, жергілікті жердің жер бедері
пішініне байланысты бұлттылық солтүстіктің ойпатты жазықтары мен
орографиялық тосқауыл әсер ететін оңтүстік-шығыста жиі қалыптасатыны
анық.[24].
Қазақстанның шөлді аймақтары қарқынды конвективті ауа ағынын
қалыптастырады, осының себебінен су буының конденсация деңгейі жоғары,
биікке көтеріледі. Сондықтан, бұлттылықтың конвективті формасы жоғарыда
орналасып қазбауыр бұлттарды қалыптастырады. Осы құбылыстардың барлығы –жер
бетінің күн радиациясын бірдей сіңірмеуінің нәтижесі болып есептеледі.
Жер бетінің жекелеген аймақтарының күн радиациясын бірдей сіңірмеуінен
атмосферада ауа массалар циркуляциясы, циклондар мен антициклондар
қалыптасады.
Атмосфералық қысым мен жел жылдамдығының таралуы. Жазда Қазақстан
аумағыАзор антициклонының (1025 мб), ал қыста Азия (Сібір) антициклонының
(1030 мб) әсерінде болады. Сонымен қатар, бүкіл аумақтың атмосфералық
циркуляциясы оңтүстікте орналасқан биік таулы аймақтардың циркуляциялық
үрдістерінің әсерінде дамиды.
Циркуляцияның батыс (немесе ендік) типінде ендік бағытта жоғарғы қысым
қалыптасады, немесе антициклондық жүйе батыстан шығысқа ығысқанда
атмосфералық фронттармен және төменгі қысым қолаттарымен араласып кетеді.
Жалпы, кең байтақ Қазақстанның ауа қабатында циркуляцияның ендік типі
дамығанда жауын-шашын жетіспейді және температура көтеріледі.
Қазақстан аумағында меридиандық бағыттағы циркуляция типі
қалыптасқанда солтүстік-батыс және солтүстік ауа массалары қарқынды
ығысады. Арктикалық ауа массаларының әсерінен ауа температурасы төмендейді,
суық фронттардан жауын-шашын мол түседі. Көбінесе суық фронттар оңтүсік-
шығыс пен шығыста орналасқан таулы аймақтарға дейін жетіп тау алды
жазықтарында ұзақ уақытқа бұлыңғыр ауа райы сақталады. Солтүстіктен енген
суық ауаның әсерінен кейде жоғарғы қысым қалыптасса, кейде азия
антициклонының батыс шекарасы күшейеді. Атмосфера циркуляциясының Сібір
типінде оңтүстіктен қызған ауа массалары енеді де жауын-шашын жетіспейді.
Осы ірі атмосфералық циркуляция типтерімен қатар кең байтақ
Қазақстанның орографиялық және инсоляциялық ерекшеліктеріне байланысты
жергілікті жерлерде әртүрлі циркуляциялық жүйелер дамиды (бриздер, тау-
аңғарлық желдер, бора т.б.). Таулы өңірлерде метеорологиялық элементтердің
тәуліктік режиміне, фронталдық үрдістер мен жауын-шашын мөлшеріне әсер
ететін фен құбылыстары пайда болады.
Циркуляциялық үрдістермен желдің жылдамдығы да тығыз байланыста
дамиды. Секундына жылдамдығы 4 метрден астам желдің таралуының оңтүстіктегі
шекарасы Арал теңізінің солтүстігі, Балқаш көлінің оңтүстігі арқылы өтіп
кейіннен солтүстікке қайтадан көтеріліп 800 шығыс бойлық меридианға дейін
созылады. Осы шекте желдің жылдамдығы бұл көрсеткіштен не жоғары, не төмен
жекелеген басқа да аудандарды бөледі. Мысалы, Каспий теңізінің шығыс
жағалауы мен Мұғалжарда желдің жылдық жылдамдығы секундына 7-8 метрге
жетеді.
Тау массивтері мен тау алды жазықтарында жел жылдамдығы небәрі
секундына 1-3 метр. Дегенмен, мұндай жерлерде де жоғарғы жылдамдықты
орталықтарды кездестіреміз: Жетісу қақпасында 4,9 метр, Қордай асуында –
5,4 м, Шоқпай асуында – 5,0 м т.с.с.
Жауын-шашынның булану мен буға айналуының таралуы. Қазақстанның жазық
аймақтарында жауын-шашын жеткіліксіз, яғни ылғалмен нашар қамтамасыз
етілген. Орманды дала зонасында жылына орташа 300-400 мм жауын жауса, дала
зонасында оның мөлшері 250 мм-ге дейін кемиді. Қазақтың ұсақ шоқысында
жауын-шашын мөлшері 300-400 мм-ге жетеді. Бұл үрдісті шоқының беткі
қабатында динамикалық және термикалық турбуленттіктің артуымен түсіндіруге
болады, бірақ шоқының шығыс шеткі аймағында қайтадан 200-250 мм-ге дейін
төмендейді. Шөл және шөлейт зоналарында жылдық орташа жауын-шашын мөлшері
100-200 мм. Жылдық жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсетін аймақтар: Балқаш
маңы, Арал Қарақұмының оңтүстік- батыс бөлігі, Үстірттің оңтүстігі. Батыста
орналасқан ірі Каспий теңізінің жауын-шашын мөлшерін арттыруға тигізер
әсері - солтүстік-шығыс теңіз жағалауының тар жағалаулық бөлігіне ғана әсер
етеді. Тау алды жазықтары мен тауларда жылдық жауын-шашын мөлшері 400-1600
мм, ал Алтай тауының батыс беткейлерінде кейбір жылдары 1600 мм-ден артық
жауады. Зайсан көлі қазаншұңқырында жылдық жауын – шашын мөлшері жылына 150
мм. Өйткені, Зайсан көлінің жоғарғы беті арқылы фронттар өте сирек өтеді,
ал батыс пен оңтүстік-батыстан келетін ылғалды ауа массалары тосқауылдық
рөл атқаратын тау беткейлеріне түседі. Таулардың абсолюттік биіктіктері де
жауын-шашын мөлшерінің артуына әсер етеді. Мысалы, Іле Алатауының солтүстік
беткейінде жауын-шашын шамасы 2000 м биіктікке дейін, Алтай мен Жетісу
тауларында 1600 метрге дейін көбейеді. Осы биіктіктерден жоғары жауын-
шашын азаяды. Орташа жауын-шашын мөлшері Іле Алатауында әрбір 100 метр
биіктікте 35 мм-ге, Жетісу Алатауында – 40 мм-ге, Алтай тауларында – 100 мм-
ге артады екен. Дегенмен, жылдық жауын-шашын мөлшері бір жылдан екінші
жылға өзгеріп отырады. Жылдық булану көрсеткіші солтүстікте 250 мм-ден
оңтүстікте 100 мм-ге дейін өзгереді. Тау алды жазықтарында булану шамасы -
200 мм. Таулы аймақтардың басым бөлігінде булану 300 мм, ал Алтай тауында
350-400 мм-ге тең.
Буланумен салыстырғанда буға айналушылықтың шамасы кері географиялық
заңдылықты көрсетеді және солтүстікте 500 мм-ден оңтүстікте 1200 мм-ге
дейін артады. Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауында
буға айналушылықтың мөлшері оған жақын орналасқан территориялармен
салыстырғанда 800 мм-ден аспайды.
Климаттық жағдайдың жыл мезгілдері бойынша сипаттамасы.Қазақстан
республикасының климаттық ерекшеліктерінің алуан түрлілігі актинометриялық
және метеорологиялық элементтердің әр түрлігінен, ең алдымен, жер бетінің
атмосфера қабатындағы жылу мен ылғалдың жылдық өзгешілігінен байқалады.
Атмосфераның төменгі жерге жақын қабатындағы жылу мен ылғалдың айырмашылығы
күн радиациясы қарқындылығына, жергілікті жердің жер бедері пішініне, зат
пен энергия айырбасына, ішкі және сыртқы климат құрушы факторлардың қарым-
қатынасына байланысты. Жылу мен ылғалдың қарым-қатынасы географиялық
ендікке және жыл мезгілдеріне де байланысты өзгермелі сипатқа ие болады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы және оның жыл
мезгілдері бойынша өзгеруі кез-келген аймақтың табиғи жағдайы мен
кешендерінің нақтылы көрсеткіші болып есептеледі. [26]. Яғни, жыл
мезгілдері бойынша климаттық көрсеткіштерді анықтамай, оның жыл ішіндегі
өзгеруін нақтылы дәлелдеу мүмкін емес.
Қазақстан территориясы бойынша қыс және жаз айларының радиация режимі,
циркуляция мен метеорологиялық элементтерінің көрсеткіштері анық білінеді.
Сондықтан да климаттық көрсеткіштерге сипаттама бергенде осы жыл
мезгілдеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Қыс мезгілі – жылдың ең суық мезгілі. Басқа жыл мезгілдері сияқты қыс
мезгілінің де ұзақтығы радиациялық режимге, жер бетінің жер бедері
пішініне, циркуляциялық үрдістер мен метеорологиялық элементтердің
өзгерісіне байланысты әр жерде әрқалай.
Қыс мезгілінің басталуының негізгі белгісі оң температураның 00- тан
өтуі мен тұрақты қар жамылғысының қалыптасуы болып саналады. Тұрақты қар
жамылғысы Қазақстан аймағында желтоқсан айынан кеш болмайды, тек шеткі
оңтүстік аймақта ғана кейбір жылдары тұрақты қар жамылғысы қалыптаспауы да
мүмкін.
Қыста Күн көкжиектен онша биік көтерілмейді, бұлттылық жоғары, ал
күннің ұзақтығы қысқа. Бұлттылық батыстан шығысқа қарай азаяды. Ең көп ашық
күн айына 15-20 күн – шығыс бөлікке тән болса, ең азы 7-15 күн батыста.
Бұлыңғыр күндердің саны айына батыста 5-10 күн болса, шығыста қыстың
аяғында 3 күнге дейін төмендейді.
Тұман көбінесе қыс айларында болады. Қазақстанның солтүстігі мен
батысында тұманды күндердің қайталанып отыруы жылына 25-40 күн, мұндай
күндердің саны оңтүстікте онша көп емес, бірақ таулы өңірлерде айына 25
күнге дейін артады.
Қыс айларында Қазақстанда Азия антициклоны қалыптасады да, ауа
температурасы төмендейді. Осының салдарынан ашық ауа райында жазық
территориялардың беткі жағында радиациялық тұман мен ұзаққа созылатын
температуралық инверсия қалыптасады. Соңғысы таулы аймақтарда жақсы дамиды.
Солтүстікте қыс суық және ұзақ, орталық аудандарда - қоңыржай-суық,
ал оңтүстікте – жұмсақ. Қазақстанның солтүстік-шығысында жыл сайын аяз
-450, ал оңтүстікте – 30-350-қа дейін төмендейді.
Тау алды жазықтары мен тауларда ауа температурасы абсолюттік биіктік
жоғарылаған сайын 1600-1800 метрге дейін көтеріледі. Бірақ тау аралық
қазаншұңқырлар мен жабық аңғарларда температура төмен болады. Бұл жерлерде
қаңтардың орташа температурасы – 270-қа тең. Аязды күндерде тауларда күн
ашық болады.
Қыс мезгілінде жылы ауа массалары суық ауамен ауысып отырады.
Сондықтан тәуліктік ауа температурасы ғана емес, тәуліктік амплитуда да
ауытқымалы болады.Қыс мезгілінде оңтүстіктен енген жылы циклонның әсерінен
ауа райы қыстың бастапқы және соңғы кездерінде күрт өзгеріп, құбылып
тұрады. Осы уақытта тау алды жазықтары мен тауларда қар аралас күшті боран
соғады.
Солтүстікте температура 50-градусқа жоғарылаған кезде жылымықбүкіл қыс
мезгілінің 50 пайызын құрайды. Оңтүстікте температураның 00-тан жоғарылауы
жиі қайталанып отырады. Кейде осындай ауа райында температура 15-200-қа
дейін көтеріледі. Мұндай ауа райы кейде бірнеше күн қатарынан сақталады.
Осы жылымықтың әсерінен қар жамылғысы толығымен еріп, топырақ қабаты
ылғалға жақсы қанығады.
Ауа райының қыс айларында жиі өзгеруі солтүстік, батыс және оңтүстік
бөліктерге тән. Аязды күндердің жылымықпен ауысып отыруынан қар еріп
суығанда жер беті тайғанақ келеді. Жылына жазық аймақтарда тайғанақ
күндердің саны 5-тен аз, тау беткейлерінің жел жақ беткейлері мен
қыраттарда 10-ға жуық. Олардың жыл ішіндегі саны ірі көл акваториялары
маңында арта түседі.
Радиациялық суыну кездерінде қырау түседі. Қырау түсудің қайталанып
отыруы жазықтарда 2-5 күн, таулардың жел жақ беткейлерінде 3 күнге дейін
созылады.
Қазақстанның жазық жерлерінде қыста жауын-шашын қар түрінде жауады,
мөлшері – 50-100 мм, яғни жылдық норманың 20-30 пайызына тең. Тау алды
жазықтарында оның шамасы 500 мм-ге дейін артады, кейде қар бірнеше күн
қатарынан жауады.
Қазақстан Республикасында қар жамылғысының қалыңдығы аз. Солтүстікте
20-30 см-ден оңтүстікте 10 см-ге дейін азаяды. Тау алды жазықтарына қарай
қалыңдығы: Іле Алатауында- 30 см-ге, Жетісу Алатауында – 60 см-ге дейін
артады. Таулы аймақтарда жергілікті жердің орографиялық ерекшеліктеріне
байланысты қар жамылғысының қалыңдығы бірдей емес және биіктеген сайын
артады.
Жазық жерлерде қыс айларында тұрақты қар болатын күндердің орташа саны
солтүстікте 165 күннен оңтүстікте 40 күнге дейін азаяды. Әр жыл сайын
тұрақты қар жамылғысы қалыптасатын күндердің ұзақтығы өзгермелі. 45-460
ендікке дейін бұрқасын жиі-жиі қайталанып отырады. Осы ендіктен оңтүстік
бағытта саны азаяды. Жалпы бұрқасынды күндердің сандық мөлшері солтүстікте
25-30 күннен оңтүстікте 1-5 күнге дейін кемиді. Қазақстан аумағының батыс
бөлігінде бұрқасын ауа температурасы –5-150-та жиі, ал 200-та сирек
байқалады. Оңтүстікте бұрқасынды ауа температурасы 0-100-та жиі пайда
болады. Қыста Ебі-Нұр көлінен Жетісу қақпасына қарай секундына 40 метрлік
жылдамдықпен жел соғады.
Көктем мезгілі - қыстан жаз мезгіліне өтпелі кезең. Температураның тез
көтерілуімен сипатталады.
Көктем ауа райының күрт өзгермелігімен ерекшеленеді. Қыстың соңына
қарай Азия антициклонының шеткі батыс шекарасында жылы ауаның адвекциясы
артады. Жылы ауа массалары оңтүстік аймақтардан енеді де қар жамылғысы тез
ери бастайды. Сонымен қатар, территорияның жазықты болып келуінен суық ауа
массалары жиі қайталанып отырады, яғни температура төмендейді. Суық ауа
массаларының қайтып айналуына қарамастан солтүстіктің жазық жерлерінде
көктем тез уақытта өте шығады. Тауларда көктем кешірек түседі. Абсолюттік
биіктік артқан сайын көктем жай түседі және ұзаққа созылады. 3000 метр
биіктікте сәуір айының басында суық ауа жиі қайталанып тұрақты қар
жамылғысы пайда болады.
Қазақстанның барлық жерінде қар жамылғысының еруі ауа температурасының
00 - градустан өтуімен сәйкес келеді. Қазақстанның солтүстігінде қар
сәуірдің ортасында, орталық Қазақстанда – наурызда, оңтүстікте – ақпанда,
ал ең қиыр шеткі оңтүстікте қар жамылғысы жыл сайын бола бермейді.
Қар жамылғысы ерігеннен кейін температура тез көтеріледі.
Температураның тез көтерілуімен қатар суық ауа қайталанып отырады. Осының
салдарынан уақытша қар жауады, бірақ тез еріп кетеді. Тәуліктік ауа
температурасының ауытқуы 16-200, әсіресе шөл және шөлейт зоналарында анық
білінеді.
Үсік солтүстікте мамыр, ал оңтүстікте сәуір айларында тоқтайды.
Әсіресе, үсік түсуде қауіпті аймақтар: тау аралық ойпаттар мен ылғалды
ойпаттар болып табылады. Тауларда үсік бұдан да кейінірек жүреді. Ал биік
беткейлерде бүкіл жаз айларында қайталанып отырады.
Көктемде жауын-шашын мөлшері бүкіл Қазақстанда көбейеді. Сондықтан
топырақ жамылғысы ылғалмен жақсы қанығады. Жылдық ең аз жауын-шашын мөлшері
(75 мм-ден аз) ең шеткі оңтүстікте, Каспий маңында, Зайсан шұңқырында және
Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік-шығысында байқалады.
Жалпы Қазақстан аймағы көктемнің құрғақтығына байланысты ылғалмен
нашар қамтамасыз етілген. Жауын-шашын аз жауған жылдары топырақ құрғақ
болады. Оған ауаның температурасының көтерілуі мен жел жылдамдығы әсер
етеді. Кейде шаңды боран соғады, тіпті көктемгі желдің жылдамдығы дауылдың
жылдамдығындай шамаға жетеді.
Жаз мезгілі – ауа температурасы өте жоғарғы көрсеткішке жетеді.
Солтүстікте жаз маусымның басында, оңтүстікте мамырдың ортасында басталады.
Тауларда биіктік артқан сайын жаздың басталуы кешіге түседі.
Тал түстегі күннің биіктігі, тәулік ішінде жарық мезгілдің ұзаққа
созылуынан күн радиациясының мөлшері артады. Оған аспанда бұлттардың аз
жиналуы да әсер етеді. Бұл уақытта бұлттылық солтүстік Қазақстан мен Алтай
және Тянь-Шаньның тау алды жазықтарында ғана көбірек болады. Күннің жарық
уақытының ұзақтығы (сәуір - қазан) солтүстікте 1500 - 1600 сағат,
оңтүстікте 2200 сағатқа тең.
Жаз мезгілінде Қазақстан ғана емес бүкіл Орталық Азия аймағының беткі
қабатында термикалық депрессияның солтүстік шеті қалыптасады. Термикалық
депрессия мамырдан қыркүйекке дейін, ал кей жылдары 10 - 15 күнге созылады.
Сондықтан ауа райы ыстық және құрғақ.
Жазда ауа массалары тез қызады, сондықтан күн жылуының басым бөлігі
булануға емес, керісінше топырақ пен атмосфера арасындағы турбуленттік жылу
айырбасына жұмсалады. Қыспен салыстырғанда жаз айларында солтүстік пен
оңтүстік арасындағы температуралық айырмашылық екі есеге тең. Солтүстікте -
жаз жылы, Орталық Қазақстанда - өте жылы, ал оңтүстікте ыстық. Тауларда жаз
мезгілі олардың географиялық орналасуына қарай әртүрлі. Теңіз деңгейінен
биіктеген сайын жаз жылы және қысқа. Іле Алатауында қар сызығының шекарасы
3600 - 3900 метр биіктіктен өтеді.
Көктемге қарағанда жазда ауаның тәуліктік ауытқуы көп. Шамамен барлық
жерде тәуліктік ауа температурасының ауытқуы 12 – 200-қа тең. Тауларда
биіктеген сайын ауа температурасының ауытқуы кемиді.
Ауа қабатының температуралық ресурс ретінде маңызы ерекше. Мысалы,
солтүстікте 100 - тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасы 130 күн
болса, оңтүстікте 200 күнге дейін жетеді. Ауаның 100 - тан артық жиынтық
температурасының мөлшері орманды дала зонасында 20000 - тан шөл зонасында
44000 - қа жетеді.
Жылдық жауын-шашын мөлшерінің таралуында солтүстік және оңтүстік
аймақтардың бір-бірінен айырмашылығы елеулі. Жылы мезгілде орманды дала мен
дала зоналарында 275 мм жауын жауады (бұл жылдық жауын – шашынның 60 - 80
пайызына тең), ал шөл зонасында 50 мм (35 - 40 пайыз). Тау алды жазықтары
мен аласа тауларда 600 мм-ге дейін, орта тауларда одан да көп жауын түседі.
Мысалы, Іле Алатауының солтүстік беткейінде 1500 - 3000 метр абсолюттік
биіктікте жылы мезгілде 650 - 700 мм, Алтайдың батыс беткейінде 800 - 1000
мм жауын түседі. Жауынсыз күндер солтүстікте 1 - 2 айға, оңтүстікте 5 айға
дейін созылады, ал шығыс бөліктің шөлді аймақтарында жауын тек жаздың
бастапқы кезінде ғана түседі.
Қазақстанның басым бөлігінде жаздық жауын көбінесе нөсерлі болып
келеді. Тауларда осы уақытта сел үрдістері қарқынды болады.
Жазда антициклонды құбылыстардың себебінен жазық территорияларда
бұлттылығы аз ауа райы қалыптасады. Атмосфера циркуляциясының барлық
типінде қуаңшылық пен құрғақтықтың қайталанып отыруы бірдей болып келеді.
Жалпы ауа массаларының зоналық ендік циркуляциясына өзгеріс енгізетін
меридиан бағытымен қозғалатын антициклондардан құрғақшылық пайда болады.
Мысалы, жаз мезгілдерінде солтүстік пен Алтай өңірінде ендік пен
меридиандық бағыттағы циркуляциялардың қарым-қатынасы орташа 30 - 70
пайызға тең.
Антициклондық ауа райы қалыптасқанда теңіз жағалаулары мен ірі су
алаптарында бриз, ал тауларда тау – аңғарлық жел пайда болады. Жазда жылдың
басқа мезгілдерімен салыстырғанда жел жылдамдығында айтарлықтай ауытқу
байқалады. Жыл ішінде минимальды жел жылдамдығы шілде және тамыз айларында
секундына2,5 метрден 4,5 метрге дейін жетеді.
Күз мезгілі - қыс пен жаз мезгілдер арасындағы өтпелі кезең. Күзде ауа
температурасы күрт төмендейді, жауын-шашын мөлшері режимінде өзгерістер
байқалады және өзен мен көлдерде мұз қатады.
Күз мезгілінің басталуы – бұл тәуліктік ауа температурасының 100 - тан
төмендеуі. Солтүстікте күз қыркүйектің басында, орталық аудандарда – осы
айдың ортасында, ал оңтүстікте - қазанның екінші жартысында қалыптасады.
Таулардың биік өңірлерінде күздің басы ертерек түседі. Қыркүйектің
ортасында орманды дала және дала зоналарында, қазанның басында шөл
зонасында алғашқы үсік түседі. Аязсыз күндердің ұзақтығы солтүстікте 105
күннен оңтүстікте 195 күнге дейін созылады.
Күздің екінші жартысында ауа температурасының 00 - тан төмендеуі
қалыпты жағдай болып саналады. Осы уақыттан соң алғашқы қар түседі де,
климаттық режим қыстың сипатына енеді.
Климаттың негізгі ерекшеліктері.Қазақстанның климаттық жағдайының
айырмашылықтары метеоэлементтер мен жер бетінде жылу мен ылғалдың
айырмашылығынан көрінетіні анық. Бұл күн радиациясының қарқындылығына, жер
қыртысының құрамы мен қасиетіне, жергілікті жердің пішініне, зат пен
энергия айналымына да байланысты.
Жыл мезгілдері бойынша жылу мен ылғалдың қарым-қатынасына байланысты
Қазақстан аймағында әр түрлі ауа массалары мен олардың қозғалысы
қалыптасады.
Ауа мен ауа массаларының қозғалысы жылу мен ылғалдың айырмашылығына,
желдің, жауын-шашынның қалыптасуына және температураның тербелмелі
өзгерісіне тәуелді. Климаттық жағдайдың алуан түрлі болуы, олардың жыл
мезгілдері бойынша өзгеріп отыруы үздіксіз бір-бірімен тығыз байланыста
дамитын үш негізгі факторға: ауданның әр түрлі бөліктеріне күн
радиациясының әрқалай түсуі, төсеніш беттің сипаты мен қасиетіне және осы
айрымашылықтарды бәсеңдететін ауа ағынына байланысты. Климаттың
континенттілігі осы факторларға тәуелді. Осыған байланысты Қазақстанның
жекелеген аудандарының климаты ғана емес табиғи жағдайлары мен кешендері
дамиды.
Климаттың континенттік деңгейі. Кез - келген аймақтың табиғи және
климаттық жағдайының ерекшелігін анықтайтын көрсеткіш – климаттың
континеттік деңгейі болып табылады. Климаттың континенттік деңгейі жер
бедері мен атмосфера циркуляциясының сипатымен айқындалады. Климаттың
континенттік деңгейі климат түзуші үрдістерге жер бедерінің тигізетін
әсерімен анықталады.
Қазақстан ылғал көзі болып табылатын Атлант мұхитынан шалғайда
орналасқан,сондықтан климаты құрғақ және континентті. Қазақстан аймағының
контитненттік жағдайы бүкіл жыл бойы солтүстікпен солтүстік- батыс пен
арктикалық суық, ал оңтүстіктен жылы ауа массаларының қайталанып отыруынан
деп түсіну керек. Климат континенттігі ең алдымен ауа температурасы
ауытқуынан көрініс табады. Континенттіктің көрсеткіші – ауа
температурасының жылдық және тәуліктік ауытқуы, салыстырмалы ылғалдылықтың
төмендеуі, жаз бен қыс айларында бұлттылықтың қайталанып отыруынан
байқалады. Климаттың контитненттігінің сандық шамасы – континенттік
индексі. Құрлықтың ортасына қарай ауа массаларының континенттігі артқан
сайын индекс те артады.[17].
Климаттың континенттік деңгейін бірнеше топтарға жіктейді (К) : 1)
теңіздік жұмсақ (К 0 - ден 20 пайыз арасында өзгереді), 2) теңіздік
қоңыржай (К 20,1 – ден 30 пайызға дейін), 3) қоңыржай-континеттік (К 30,1 –
ден 50 пайызға дейін), 4) континентті (К 50,1 – ден 70 пайызға дейін), 5)
шұғыл континентті (К 70,1 – ден 90 пайызға дейін), 6) нағыз континентті (К
90,1 - ден 100 пайызға дейін). Континенттік индексі Горчинскийдің формуласы
бойынша есептелген (Вилесов Е.Н. және т.б. ,1986).
Континенттіктің изосызығы батыста меридианнан сәл ауытқиды, ал орталық
және шығыс бөліктерде ендіктен сәл ауытқып өтеді. Континеттіктің ең
максимальды шамасы шөл және шөлейт зоналарының аудандарымен Шалқар – Арал -
Жезқазған - Балқаш көлі, Алакөл ойпаты, Тарбағатай қыраты арқылы Зайсанға
дейін созылап жатыр. Жалпы Азия антициклонының батыс шекарасымен сәйкес
келеді. Ең шеткі шығыста Зырянов маңында континенттік 70 - 72 пайызға тең,
оның екі жағында біртіндеп төмендейді.
Жан-жағын қоршаған басқа аудандармен салыстырғанда континенттіктің
төменгі мөлшері Қазақтың ұсақ шоқысының орталығы мен Көкшетау қыратында
байқалады. Бұл - мұнда аласа таулы кешендер мен абсолюттік биіктіктің 500
метрден артықтығына байланысты. Батыста континенттіктің аз болуына Каспий
теңізінің тигізер әсері мол.
Климаттың континенттік деңгейі оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы
өңірлерге тән. Іле Алатауының солтүстік беткейінде 850 метр биіктіке
континенттік 56 пайыз (Мыңжылқы), ал 3600-3800 метр биік гляциальды-
нивальды белдеуде 24 пайызға дейін төмендейді. Сонымен, биік таулардың
климаты континентттік деңгейіне қарай теңіздің қоңыржай климатына сәйкес.
Қазақстан Республикасының басым ауданы – 2262,2 мың шаршы км немесе 83
пайызы континенттік климатқа жатады. Шұғыл континентті климат (К70 пайыз)
территорияның 15,5 пайыз ауданына немесе 420 мың шаршы км-ге сәйкес келеді.
Бүкіл ауданның 35 мың шаршы км-і немесе 1,2 пайызы таулы аудандардың
үлесіне тиесілі.
Климаттық зоналар. Қазақстанның климаттық көрсеткіштерінің
актинометриялық және метеорологиялық элементтерінің таралуы горизонтальдық
зоналар мен биіктік белдеулердің алуандығынан көрініс табады.
Климаттық зоналарды жіктегенде радиациялық көрсеткіштердің нақтылы
шамасымен қатар жыл мезгілдері бойынша атмосфера циркуляциясының
ерекшеліктері, негізгі метеорологиялық элементтердің режимі және климат
құрушы факторлар есепке алынады. Ал климаттық зоналардың шекараларын тура
анықтағанда табиғи компоненттердің орналасу заңдылықтарын анықтайтын ылғал
мен жылудың қарым-қатынасы есепке алынған. Яғни климаттық зоналарды
жіктегенде табиғи компоненттердің байланысы мен қарым -қатынасы және климат
құрушы факторлар негізге алынды.
Барлық табиғи зоналардың шекарасында бірдей көрсеткіштің қарқындылығы
есепке алынады, өйткені қарқындылық белгілі бір шекте ауытқып отырады.
Сондықтан, табиғи зоналарды жіктегенде нақтылы территорияның
физгеографиялық үрдістерінің қарқындылығын да анықтайды.
Физгеографиялық үрдістердің солтүстіктен оңтүстік бағыттта өзгеруі
сыртқы факторларға байланысты. Мысалы, жазық жерлерде жылу мен ылғалдың
таралуында зоналық анық байқалады. Бұл осы бағытта, яғни солтүстіктен
оңтүстікке қарай және қыс мезгілінен жазға қарай түсетін күн радиациясының
мөлшеріне, атмосфералық жауын-шашынның азаюына, метеорологиялық
элементтердің өзгеруіне тәуелді. Негізгі метеорологиялық элементтердің
зоналық таралуында ауытқу тек Қазақтың ұсақ шоқысы мен биік таулы өңірлерде
байқалады. Ал тауларда жылу мен ылғалдың таралуына жер бедері пішінінің
әсері анық.
Қазақтанның солтүстігі мен орталық бөліктерінде климаттың жыл
мезгіліне қарай айырмашылығы байқалады. Бұл - құрлықты және сулы
аймақтардың қарым-қатынасына, яғни осыған байланысты жылуды сіңірудегі
өзгешелігіне, жылуды сақтау мен бөліп шығару, ылғалдың булануы сияқты
ерекшелігіне тәуелді.
Таулы аймақтардың климаттық көрсеткіштеріне беткей экспозициясы,
қыраттардың бағыты, негізгі ауа массаларының бағытына орналасу
ерекшеліктері мен таулардың тосқауылдық рөлі негізгі рөл атқарады.
Осылармен атмосфералық қысымның, ауа температурасының, ауа ағынының,
бұлттылықтың, жауын-шашын мөлшерінің таралуы байланысты. Таулы өңірлерде
табиғи зоналардың орнына биіктік белдеулер қалыптасады.
Қазақстан Республикасының климаттық зоналарының аймақ бойынша
заңдылықты таралуы жергілікті жердің ылғалдану ерекшелігімен, орографиялық
және литологиялық ерекшеліктермен, өсімдік жамылғысымен, қар мен
мұздықтармен, ауа құрамының аз уақыттық өзгеруімен, елді- мекендердің
әсерінен әртүрлі өзгерістерге ұшырайды. Осы факторлардың барлығы
территорияның климаттық зоналарын жіктегенде есепке алынады.
Сонымен, Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz