Қазақ тілдесім бірліктерінің коммуникативтік және прагматикалық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.4
1. Тілдесімнің тілдік және қатысымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... . 5.15
2. Коммуникативтік бірліктірдің тілдесім әрекетіндегі функциялары
және сөйлесім түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16.32
3. Қатысымдық бірліктердің контекстік.прагматикалық
қолданыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61.63
1. Тілдесімнің тілдік және қатысымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... . 5.15
2. Коммуникативтік бірліктірдің тілдесім әрекетіндегі функциялары
және сөйлесім түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16.32
3. Қатысымдық бірліктердің контекстік.прагматикалық
қолданыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61.63
Жұмыста адамдардың қоғамда өзара қарым-қатынас жасап пікір алысып түсінетін құралы – тілдің ауызша түрінің коммуникативтік бірліктерінің тілдік және қатысымдық ерекшеліктері, бірліктердің коммуникативтік және прагматикалық сипаты қарастырылған.
Тіл мағыналық жағынан қарым-қатынас құралы қызметін атқарады және ауызша, жазбаша сөзбен адамның даралық жақтары ерекшеленеді. Жазба сөз бен ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын байқалып тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды меңгеруде тіл арқылы дерексіз және нақты ұғымдар-түсініктер жасалады, олар объективтік болмыс пен құбылыстардың қасиет белгілерін бейнелейді. Осы бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде белгілі мағынасын, оның нәрселер мен құбылыстарды дерексіздендіруін, оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен символдар арқылы бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз.
Коммуникативтік және прагматикалық бірліктердің ішінде ақыл-ой мен сананың қалыптасуына қатысатын, ауызша қатынасты жүзеге асыратын ең кіші және мағыналы бірлік – сөзді әр қырынан, соның ішінде қатысымдық тұрғыдан зерттеу коммуникативтік лингвистиканың өзекті мәселесі болып табылады. Сөз қатысымдық басқа тұлғалардың да, тілдік тұлғалардың да негізгісі ретінде тілде дербес қолданылады, жеке атау түрде белгілі бір мағынада, өз алдына дербес түрде де қолданыла береді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қатысымдық тұлға ретінде және қатысымдық тұлғалардың қатарында сөз бен басқа коммуникация бірліктерін, олардың мағыналық,мазмұндық, функционалдық қызметтерін анықтау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынандай міндеттерді шешу көзделді:
- коммуникация бірліктерінің әрқайсысының тілдік және қатысымдық ерекшеліктерін анықтау;
- қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қасиеттерін, қолданыстың ерекшеліктерін, хабарды жеткізуде атқаратын қызметтерін, олардың түрлерін ашу;
- қатысымдық түлғалардың лексикалық мағыналарын талдау арқылы олардың ақпаратты жеткізу мазмұнын ашу;
- қатысымдық тұлғалардың мағыналарының компаненттерінің құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде, соның ішінде семасиологияда мағынаға компоненттік талдау жасау, қатысымдық тұлғалардың компоненттерінің құрамын анықтау, құрамдық мазмұнын ашу енді ғана зерттеле бастаған өзекті мәселелердің қатарына жататындығына байланысты, олардың талдауын жұмыс жаңалығы ретінде ұсынып отырмыз. Сондай-ақ, сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің сөйлеу әрекеті үрдісінің бірліктері ретіндегі прагматикалық қасиеттерін сөйлесім контексінде қарастыру да жаңа мамұнда жүзеге асырылып, талданды.
Тіл мағыналық жағынан қарым-қатынас құралы қызметін атқарады және ауызша, жазбаша сөзбен адамның даралық жақтары ерекшеленеді. Жазба сөз бен ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын байқалып тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды меңгеруде тіл арқылы дерексіз және нақты ұғымдар-түсініктер жасалады, олар объективтік болмыс пен құбылыстардың қасиет белгілерін бейнелейді. Осы бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде белгілі мағынасын, оның нәрселер мен құбылыстарды дерексіздендіруін, оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен символдар арқылы бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз.
Коммуникативтік және прагматикалық бірліктердің ішінде ақыл-ой мен сананың қалыптасуына қатысатын, ауызша қатынасты жүзеге асыратын ең кіші және мағыналы бірлік – сөзді әр қырынан, соның ішінде қатысымдық тұрғыдан зерттеу коммуникативтік лингвистиканың өзекті мәселесі болып табылады. Сөз қатысымдық басқа тұлғалардың да, тілдік тұлғалардың да негізгісі ретінде тілде дербес қолданылады, жеке атау түрде белгілі бір мағынада, өз алдына дербес түрде де қолданыла береді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қатысымдық тұлға ретінде және қатысымдық тұлғалардың қатарында сөз бен басқа коммуникация бірліктерін, олардың мағыналық,мазмұндық, функционалдық қызметтерін анықтау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынандай міндеттерді шешу көзделді:
- коммуникация бірліктерінің әрқайсысының тілдік және қатысымдық ерекшеліктерін анықтау;
- қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қасиеттерін, қолданыстың ерекшеліктерін, хабарды жеткізуде атқаратын қызметтерін, олардың түрлерін ашу;
- қатысымдық түлғалардың лексикалық мағыналарын талдау арқылы олардың ақпаратты жеткізу мазмұнын ашу;
- қатысымдық тұлғалардың мағыналарының компаненттерінің құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде, соның ішінде семасиологияда мағынаға компоненттік талдау жасау, қатысымдық тұлғалардың компоненттерінің құрамын анықтау, құрамдық мазмұнын ашу енді ғана зерттеле бастаған өзекті мәселелердің қатарына жататындығына байланысты, олардың талдауын жұмыс жаңалығы ретінде ұсынып отырмыз. Сондай-ақ, сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің сөйлеу әрекеті үрдісінің бірліктері ретіндегі прагматикалық қасиеттерін сөйлесім контексінде қарастыру да жаңа мамұнда жүзеге асырылып, талданды.
1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1976 ж.
2. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. – Москва: «Высшая школа», 1989 г.
3. Ф. де Соссюр.Курс общей лингвистики.– Москва, 1991 г.
4. Ш. Балли. Общая лингвистика и вопросы французского языка.– Москва, 1955 г.
5. Кибрик А.А. Анализ дискурса в когнетивной перспективе. АДД.– Москва: ИЯРАН, 2003 г.
6. ЗемскаяЕ.А., КитайгородскаяМ.В., Ширяев Е.Н. Русская разговорная речь. Общие вопросы. Словообразование. Синтаксис.– Москва: Наука, 1981 г.
7. Кибрик А.А. Лингвестическая реконструкция когнитивной структуры // Текст и дискурс.– Москва, 2004 г.
8. Аханов К. Тіл білімінің негіздері.– Алматы, 2002 ж. – 664 б.
9. Смағұлов Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері.– Алматы: Ғылым, 1998 ж. – 196 б.
10. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері.– Алматы: Мектеп, 1972 ж.
11. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии.– Москва: Гос.изд-во Мин.-во просв.-я РСФСР, 1957 г. – 295 с.
12. Қайдар Ә. Бір мың әсерлі де бейнелі оралым (Этнолингвистикалық түсініктеме берілген қазақша-орысша фразеологиялық сөздік). – Астана: Білге, 2003 ж. – 368 б.
13. Кеңесбаев Ә. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы: Ғылым, 1977 ж. – 712 б.
14. Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты.– Алматы, 1997 ж. -180 б.
15. Общее языкознание. Внутреняя стрктура языка.– Москва: Наука, 1972 г. – 565 с.
16. БалақаевМ., ЖанпейісовЕ., ТомановМ., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.– Алматы: Мектеп, 1974 ж.
17. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.– Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
18. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі.– Алматы, 2000ж.
19. Розенцвейг В.Ю. Языковые контакты. Лингвистическая проблематика.– Л., 1972 г.
20. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту.– Алматы: Мектеп, 1989 ж.
21. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.– М., 1963 г.
22. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.– Алматы: Ғылым, 1999 ж.
23. ЖүнісбековК., ОразбаеваФ., Сайрамбаев Т. Қазақ тілін тез үйрету сабағы.– Алматы: Санат, 1995 ж.
24. Исаев С. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар.– Алматы: Ғылым, 1990ж.
25. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі.– Алматы: Мектеп,1975 ж.
26. Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию.– Л., 1962 г.
27. Байтелиев А.Ә. Тіл біліміне кіріспе курсынан лекциялар конспектісі.– Тараз, 2003 ж.
28. Мұсабаева М. Қазақ тіл біліміндегі антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасы. КДА.– Алматы, 1995 ж.
29. Мұсабаева М. Антропонимика қандай ғылым? – Зерде, 1994 ж. №11
30. Жантаев Қ. Адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар. КДА.– Алматы, 1998 ж.
31. Байтелиев А.Ә Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы.– Тараз: Сенім, 2001 ж.
32. Мұсабаева М. Антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасы. КДА.// ҚР ҰҒА Хабарлары, 1995 ж., №3
33. Кеңесбаев Ә., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика.– Алматы, 1962 ж.
34. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.– Алматы, 1997 ж.
35. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты.– Алматы, 1997 ж.
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. – Алматы, 1974-1986 ж.ж.
37. Байтелиев А.Ә. Тілдердің типологиялық құрылымы туралы. Қазақстан қоғамы: ұлттық басымдық және бәсекеге қабілеттіліктің шешуші факторлары. Конференция м-ры.– Тараз, 2007 ж.
38. Байтелиев А.Ә. Зат есім номинативтік фразеологизмдердің мәнмәтінде қолданысы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2008 ж.
39. Байтелиев А.Ә. Қазақ тіліндегі етістік номинативтік фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы. – Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҰУ-ң Хабаршысы , 2007, №5 (59)
40. Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка.– Алматы, 1989ж.
41. Барлас Л.Г. Источники текстовой вырозительности // Проблемы экспрессивной стилистики. – Ростов,1987 г.
42. Жаманбаева К. Тіл қолданысының когнетивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы, 1998 ж.
43. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы,1984 ж.
44. Кәрімов Х. Қанатты тіл. – Алматы, 1984 ж.
45. Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдері. – Алматы, 1988 ж.
46. Ерназарова З. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. – Алматы, 2001 ж.
47. Аванова Р. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы. – Алматы, 2003 ж.
48. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 2006 ж.
49. Грин Я. Информативность текста. – Калининград, 1996 г.
50. Клюев Е.В. Речевая коммуникация. – Москва, 2009 г.
51. Новиков А.Н. Семантика текста и ее формализация. – Москва, 2008 г.
52. Байтелив А. Мәтін құрамындағы дискурстардың коммуникативтік сипаты. – ТарМПИ хабаршысы, №4, 2010 ж.
2. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. – Москва: «Высшая школа», 1989 г.
3. Ф. де Соссюр.Курс общей лингвистики.– Москва, 1991 г.
4. Ш. Балли. Общая лингвистика и вопросы французского языка.– Москва, 1955 г.
5. Кибрик А.А. Анализ дискурса в когнетивной перспективе. АДД.– Москва: ИЯРАН, 2003 г.
6. ЗемскаяЕ.А., КитайгородскаяМ.В., Ширяев Е.Н. Русская разговорная речь. Общие вопросы. Словообразование. Синтаксис.– Москва: Наука, 1981 г.
7. Кибрик А.А. Лингвестическая реконструкция когнитивной структуры // Текст и дискурс.– Москва, 2004 г.
8. Аханов К. Тіл білімінің негіздері.– Алматы, 2002 ж. – 664 б.
9. Смағұлов Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері.– Алматы: Ғылым, 1998 ж. – 196 б.
10. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері.– Алматы: Мектеп, 1972 ж.
11. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии.– Москва: Гос.изд-во Мин.-во просв.-я РСФСР, 1957 г. – 295 с.
12. Қайдар Ә. Бір мың әсерлі де бейнелі оралым (Этнолингвистикалық түсініктеме берілген қазақша-орысша фразеологиялық сөздік). – Астана: Білге, 2003 ж. – 368 б.
13. Кеңесбаев Ә. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы: Ғылым, 1977 ж. – 712 б.
14. Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты.– Алматы, 1997 ж. -180 б.
15. Общее языкознание. Внутреняя стрктура языка.– Москва: Наука, 1972 г. – 565 с.
16. БалақаевМ., ЖанпейісовЕ., ТомановМ., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.– Алматы: Мектеп, 1974 ж.
17. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.– Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
18. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі.– Алматы, 2000ж.
19. Розенцвейг В.Ю. Языковые контакты. Лингвистическая проблематика.– Л., 1972 г.
20. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту.– Алматы: Мектеп, 1989 ж.
21. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.– М., 1963 г.
22. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.– Алматы: Ғылым, 1999 ж.
23. ЖүнісбековК., ОразбаеваФ., Сайрамбаев Т. Қазақ тілін тез үйрету сабағы.– Алматы: Санат, 1995 ж.
24. Исаев С. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар.– Алматы: Ғылым, 1990ж.
25. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі.– Алматы: Мектеп,1975 ж.
26. Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию.– Л., 1962 г.
27. Байтелиев А.Ә. Тіл біліміне кіріспе курсынан лекциялар конспектісі.– Тараз, 2003 ж.
28. Мұсабаева М. Қазақ тіл біліміндегі антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасы. КДА.– Алматы, 1995 ж.
29. Мұсабаева М. Антропонимика қандай ғылым? – Зерде, 1994 ж. №11
30. Жантаев Қ. Адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар. КДА.– Алматы, 1998 ж.
31. Байтелиев А.Ә Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы.– Тараз: Сенім, 2001 ж.
32. Мұсабаева М. Антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасы. КДА.// ҚР ҰҒА Хабарлары, 1995 ж., №3
33. Кеңесбаев Ә., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика.– Алматы, 1962 ж.
34. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.– Алматы, 1997 ж.
35. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты.– Алматы, 1997 ж.
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. – Алматы, 1974-1986 ж.ж.
37. Байтелиев А.Ә. Тілдердің типологиялық құрылымы туралы. Қазақстан қоғамы: ұлттық басымдық және бәсекеге қабілеттіліктің шешуші факторлары. Конференция м-ры.– Тараз, 2007 ж.
38. Байтелиев А.Ә. Зат есім номинативтік фразеологизмдердің мәнмәтінде қолданысы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2008 ж.
39. Байтелиев А.Ә. Қазақ тіліндегі етістік номинативтік фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы. – Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҰУ-ң Хабаршысы , 2007, №5 (59)
40. Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка.– Алматы, 1989ж.
41. Барлас Л.Г. Источники текстовой вырозительности // Проблемы экспрессивной стилистики. – Ростов,1987 г.
42. Жаманбаева К. Тіл қолданысының когнетивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы, 1998 ж.
43. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы,1984 ж.
44. Кәрімов Х. Қанатты тіл. – Алматы, 1984 ж.
45. Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдері. – Алматы, 1988 ж.
46. Ерназарова З. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. – Алматы, 2001 ж.
47. Аванова Р. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы. – Алматы, 2003 ж.
48. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 2006 ж.
49. Грин Я. Информативность текста. – Калининград, 1996 г.
50. Клюев Е.В. Речевая коммуникация. – Москва, 2009 г.
51. Новиков А.Н. Семантика текста и ее формализация. – Москва, 2008 г.
52. Байтелив А. Мәтін құрамындағы дискурстардың коммуникативтік сипаты. – ТарМПИ хабаршысы, №4, 2010 ж.
ҚАЗАҚ ТІЛДЕСІМ БІРЛІКТЕРІНІҢ КОММУНИКАТИВТІК ЖӘНЕ ПРАГМАТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Тілдесімнің тілдік және қатысымдық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... . 5-15
2. Коммуникативтік бірліктірдің тілдесім әрекетіндегі функциялары
және сөйлесім түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16-32
3. Қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық
қолданыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... 33-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... 58-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 61-63
Кіріспе
Жұмыста адамдардың қоғамда өзара қарым-қатынас жасап пікір алысып
түсінетін құралы – тілдің ауызша түрінің коммуникативтік бірліктерінің
тілдік және қатысымдық ерекшеліктері, бірліктердің коммуникативтік және
прагматикалық сипаты қарастырылған.
Тіл мағыналық жағынан қарым-қатынас құралы қызметін атқарады және
ауызша, жазбаша сөзбен адамның даралық жақтары ерекшеленеді. Жазба сөз бен
ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын
байқалып тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды
меңгеруде тіл арқылы дерексіз және нақты ұғымдар-түсініктер жасалады, олар
объективтік болмыс пен құбылыстардың қасиет белгілерін бейнелейді. Осы
бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде белгілі мағынасын, оның нәрселер мен
құбылыстарды дерексіздендіруін, оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен
символдар арқылы бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз.
Коммуникативтік және прагматикалық бірліктердің ішінде ақыл-ой мен
сананың қалыптасуына қатысатын, ауызша қатынасты жүзеге асыратын ең кіші
және мағыналы бірлік – сөзді әр қырынан, соның ішінде қатысымдық тұрғыдан
зерттеу коммуникативтік лингвистиканың өзекті мәселесі болып табылады. Сөз
қатысымдық басқа тұлғалардың да, тілдік тұлғалардың да негізгісі ретінде
тілде дербес қолданылады, жеке атау түрде белгілі бір мағынада, өз алдына
дербес түрде де қолданыла береді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
қатысымдық тұлға ретінде және қатысымдық тұлғалардың қатарында сөз бен
басқа коммуникация бірліктерін, олардың мағыналық,мазмұндық, функционалдық
қызметтерін анықтау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынандай міндеттерді
шешу көзделді:
- коммуникация бірліктерінің әрқайсысының тілдік және қатысымдық
ерекшеліктерін анықтау;
- қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қасиеттерін, қолданыстың
ерекшеліктерін, хабарды жеткізуде атқаратын қызметтерін, олардың түрлерін
ашу;
- қатысымдық түлғалардың лексикалық мағыналарын талдау арқылы олардың
ақпаратты жеткізу мазмұнын ашу;
- қатысымдық тұлғалардың мағыналарының компаненттерінің құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде, соның ішінде
семасиологияда мағынаға компоненттік талдау жасау, қатысымдық тұлғалардың
компоненттерінің құрамын анықтау, құрамдық мазмұнын ашу енді ғана зерттеле
бастаған өзекті мәселелердің қатарына жататындығына байланысты, олардың
талдауын жұмыс жаңалығы ретінде ұсынып отырмыз. Сондай-ақ, сөздің, сөз
тіркесінің, сөйлемнің сөйлеу әрекеті үрдісінің бірліктері ретіндегі
прагматикалық қасиеттерін сөйлесім контексінде қарастыру да жаңа мамұнда
жүзеге асырылып, талданды.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Зерттеуде коммуникативтік
бірліктердің ішінде ауқымды бірліктермен қатар шағын да бірліктер
қолданылады. Сол себептен әртүрлі контекспен қатар, майда мәтіндер, жеке
хабар, ақпарат беретін сөздер, сөз тіркестері, паремнофразеологизмдер
әртүрлі сөздіктерден, шығармалардан алынып пайдаланылды. Теориялық
талдауларда тіл білімінде, қазақ тіл білімінде коммуникативтік лингвистика,
семасиология, тілдік қатынас салаларында зерттеу жүргізген мамандардың
еңбектеріндегі пікірлер талданып, керек жерінде сілтемелер жасалып
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың нақты мәселелерін талдауда әртүрлі әдістер
пайдаланылды. Мысалы, ауызша сөздің коммуникативтік бірліктерінің тілдік
және қатысымдық қасиеттер мен ерекшеліктерін ашуда сипаттама әдісі,
қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қолданыстарын талдауда
бірліктерді салыстыру, компонентік талдау, структуралық әдістер
пайдаланылды. Жалпы жұмыстың өн бойында, теориялық пікірлерді шолуда,
оларға пікір қосуда сипаттама-шолу, сараптау әдісіне жүгіндік.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Жұмыстың тұжырымдарын,
қорытындыларын, нәтижелерін, талдауларын жоғары оқу орындарында өтілетін
тілдік қатынас негіздері, семасиология, әлеуметтік лингвистика сияқты
пәндерде оқытылатын дәрістерде, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Сондай-ақ жұмыстың теориялық талдауларын, тәжірибелік ұстанымдарын,
прагматикалық жақтарын ғылыми жұмыстар жазуда, курстық, дипломдық жобалар
орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және пйдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тілдесімнің тілдік және қатысмдық ерекшеліктері
Адамдардық қоғамда өзара қарым-қатынас жасап пікір алысып түсінісетін
құралы – тіл. Ол ұлттық сипатқа ие. Тілдің сан алуан сыры халқымыздың Өнер
алды – қызыл тіл деген даналық мәтелімен тұжырымдалған. Бұл мәтелдің түпкі
мәні адамның дүниетанымы мен ақыл-ойы тілі арқылы дамитындығын білдіреді.
Тілдік ұғымдарды меңгеру, оларды күнделікті тәжірибеде қолдану, түрлі
ғылыми пәндер жүйесін меңгерудің бәрі де тілдік атау сөздермен, ұғымдармен
бейнеленеді. Сөйтіп, адамның ойлауы мен сөйлеуі қанат жайып, өрістеп,
дүниенің сырын танып біледі.
Тіл мағыналық жағынан мынадай ерекшеліктермен сипатталады: а) тілдің
қарым-қатынас құралы қызметін атқаруы; ә) ауызша және жазбаша сөзбен
адамның даралық ерекшеліктерін, өзіндік белгілерін білдіруі. Жазба сөз бен
ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын
байқалып тұрады.
Тілдің әлеуметтік сипаты – оның қоғамдық құбылыс ретіндегі қасиет
ерекшеліктерін айқын бейнелейтін тұрақты белгісінің бірі. Осы орайда біз
тілдің а) сөйлеу әрекетінде белгілер мен таңбаларды қолдану; ә) сөйлеудің
қоғам мен әлеуметтік өмірде атқарар қызметі; б) адам ойының сөйлеуі арқылы
бейнелеу ерекшеліктерінің анық көрініс беруін байқадық. Қоғам өмірінде
адамдар өзара тілдесу арқылы қарым-қатынас жасайтын болса, ал белгі,
таңбалар арқылы олар өз ойын өзгелерге жеткізеді. Мәселен, адамның белгілі
қашықтықта тұрып біріне-бірінің қол бұлғауы шақыру белгісін білдірсе, ал
бет құбылысын өзгертіп қолын сермеуі жақтырмау, ұнатпау белгісін білдіреді.
Мұндай әрекет түрлері де тілдің қатынас жасау қызметін көрсетеді. Сондай-
ақ, әртүрлі жол жиегіндегі, көшелер қиылысындағы таңбалар, жарық шамдары,
түрлі сурет-таңбалардың да мәні бар. Олар қатынас жасау қызметін атқарады.
Тілдің әлеуметтік қызметіндегі маңызы бар белгілер жүйесінде
адамдардың бірімен-бірінің зат алмасуы, мәселен, қазақ халқының салт-
дәстүрінде қыз-келіншектер арасында сақина, жүзік, білезік алмасып,
сәлемдеме жолдауы, беделді адамдардың өздері ұстап-тұтқан заттарын (
бөркін, қалпағын, белбеуін, қамшысын т.б.) сәлемдеме етіп, куәлік етіп
жіберуі – мұның бәрі тілдесіп сөйлесу әрекетінің өзіндік түр-сипатын
білдіретін қарым-қатынас жасау түрлері. Бұл – белгілерарқылы жүзеге асатын
қатынас. Адамдар арасындағы тілдесімде сөйлеуші мен айтушының хабарламақ
болған ойының мән-жайын бейнелейді. Мұндай сипат сөйлеу әрекетінде адам
ойының, оның жүйесінің ерекшеліктерін бейнелейтін белгісі. Осы жайт
халқымыздың Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады деген
мәтелімен тұжырымдалған.
Тілдің физикалық ерекшеліктері мен психологиялық сипаты коммуникацияда
қандай? Тілдің дыбысталып сөйлеу әрекетінде оның физикалық, акустикалық,
механикалық, математикалық және грамматикалық, фонетика саласы арқылы
зерттеу сипаттары қарастырылады. Мұндай сипаттар тілдің физикалық
ерекшеліктерін атай отырып, адамның сөйлеу әрекетінің қаншалықты күрделі
әрі маңызды құбылыс екендігі жайында ғылыми мағлұматтар береді. Тілдің
физикалық ерекшелігіндегі акустика сөйлеудегі дыбыстың шығуы мен таралуын,
ал механикалық қасиеті тілдің анотомиялық мүше ретінде ауыз қуысында түрлі
қимыл-қозғалысымен байланысты жайттарды зерттейді.
Фонетика – тіл грамматикасында дыбыстар жүйесін зерттейтін сала.
Дыбыссыз, анық сөйлеу әрекетінсіз адамдар арасында қатынас орнату мүмкін
емес. Мұндай жайттардың бәрі тілдің физикалық ерекшеліктеріне қатысты
қасиеттер. Сөйлеу әрекеті әрбір адамның сөйлеген сөзі мен ой жүйесі, оның
көңіл күйі (сезімі мен эмоциясы) дауыс ырғағынан, сөйлеу мәнері мен
дыбыстарды шығару ерекшеліктерінен байқалады. Оның ойын, күйініш, сүйініш
сезімін, абдырауы мен талап-тілегін, ниеттерін де аңғартады. Мұндай
құбылыстар сөйлеу әрекетіндегі күрделі психикалық үрдістер деп саналады.
Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі сипаттары тек сөйлеу әрекетінің эмоциялық
ерекшеліктерімен шектеліп қана қоймай, адам ойының шындықты бейнелеу
қасиетіне де байланысты. Бұл жайтта қазақ халқының Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ дейтін мәтелімен дәйектеуге болады. Мәселенің шындығы, оның
негізгі мазмұны, ойдың ақиқаттығы айтылған сөз арқылы өзгелерге
жеткізіледі. Демек, дыбысты анық сөйлеу адам ойының шындығын бейнелейтін
физикалық және психологиялық ерекшеліктерін құрайтын негізгі қасиеттері.
Қоғамда қуатты коммуникация құралы – тілдің психологиялық және
физикалық жағынан іздестірілуі адамның дүниетанымын, жан дүниесінің сырын
ғылыми тұрғыдан пайымдауда ерекше маңызды. Ұлы Абай: Жүрегімнің сырына
терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла деген сөзі осы жайттың
мәнін терең ұғындыра алады.
Тіл арқылы дерексіз (абстрактілі) және нақты түсініктер жасау.
Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды меңгеруде тіл арқылы дерексіз және
нақты ұғым түсініктер жасалады, олар объективтік болмыс пен құбылыстардың
қасиет белгілерін бейнелейді. Осы бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде
белгілі мағынасын, оның нәрселер мен құбылыстарды дерексіздендіруін
(абстракциялануын), оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен символдар арқылы
бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз. Бұл жайт дүниетанудағы
бейнелеу теориясына негізделіп, тәжірибе жүзіне асады. Бейнелеу теориясының
жоғарғы сатысы да осы дерексіз ойлау арқылы айқындалады, оның шындығы сөз,
дыбысты тіл арқылы анықталады. Абстракция – ойлау әрекеті, қазақ тілінде
бұл әрекетті біз дерексіздендіру деп атаймыз. Дерексіздендіру нәтижесінде
әрбір сөздің даралық мағынасы тектік ұғымға баланып, оның ерекше, жалпы
мағынасын білдіреді. Бұл тәсіл таным теориясы тұрғысынан сөздердің
мағыналық және жалпылық сипаты делінеді. Сонымен, біз тілдің
дерексіздендіру тәсілі арқылы сөздерден әр алуан ұғым-түсініктер құрастыра
аламыз.
Тілдің дерексіздендіру және нақтылау әрекеттері арқылы атқаратын
қызметі мен сипат ерекшеліктерін қарастырғанда, біз а) сөйлеу әрекетінің
дыбысталып айтылу нәтижесінде белгілі мағынаны білдіруі; ә) тілдің нәрселер
мен құбылыстарды дерексіздендіру нәтижесінде олардың мәнді, жалпы және
тұрақты қасиеттерін таңба, символдар арқылы бейнеленуі; б) тілдің
дерексіздендіру әрекеті арқылы әрбір сөздің жалпылау тәсілі ретінде ұғым-
түсініктердің жасалатындығын білеміз. Мұндай сипаттар тілдің таным құралы
ретіндегі белгілі бір қырын ғана аңғартады.
Тілдің тарихи дамуын зерттеу – адамның жалпы дүниетанымдық көзқарасын
өрістетіп отыратын маңызды мәселе. Тілдің қоғамдық құбылыс ретінде дамуын,
оның қатынас құралы ретінде екендігін ескере отырып, оны мынандай үш түрлі
кезеңге бөліп қарастырамыз: а) сөйлеуге дейінгі кезең; ә) сөйлеу кезеңі; б)
сөйлеуден кейінгі кезең. Бұл кезеңдердің қанша мерзімге созылу шамасын
анықтап айту қиын. Алайда белгілі бір ұлт (халық) тілінің дамуында осы
кезеңдердің болатыны тарихи шындық. Мысалы, көне замандардағы түркі тілі
қазіргі түркі тектес халықтардың ортақ тілі болған. Алайда қазіргі қазақ
тілінің арғы тегі көне түркі тілінің қыпшақ тілімен туыстас.
Тілдесу және өзара түсінісу арқылы адамдар жан дүниесінің сырын, ойы
мен мақсат-мүддесін білдіреді. Қарым-қатынастағы бұл ерекшелік адамдардың
тілдесіп, пікір алысуы олардың үнемі ішкі дүниесінің қалауы мен ниет-
тілектеріне орай құбылмалы болып отыратындығын көрсетеді. Тілдесімнің
түрлері ауызша сөйлесуде де, жазбаша сөзде де осы қағидаттарға
(принциптерге) негізделеді. Әрбір адамның даралық көңіл-күйін, білім-білік
деңгейін, ниет-тілектерін де айқындай түседі. Мұндай ерекшеліктер сөйлесуші
адамдардың өзара ой-пікірлерінің тілектестігінің бір бағытта екендігін де
байқатады.
Қатынас құралы – тілдің дамуында сөздердің мән-жайын түрліше белгілер
арқылы таңбалау тәсілдерін де осы мәселе шеңберінде қарастырып, оның
өзіндік қасиет сипаттары анықталады. Тілдің дамуы сапаның дамуына да
тікелей ықпал етеді. Өмір тәжірибесінде қолдану жайттары белгілі жүйемен,
қалыпты ізбен зерттеуге баса мән беріледі.
Тілдің таңбалану сипатына адамның бет құбылыстарының және әрқилы қимыл-
қозғалыстары мен ым-ишаралары да жатады.
Тілдің қарым-қатынас құралы болуы, оның бұл қасиеті ең негізгі
қызметі. Біріншісі, тілдің негізгі және басты қызметі – қатынас құралы
қызметін атқаруы. Адамдардың өзара түсінісіп пікір алысуы, сөйтіп әр алуан
іс-әрекеттер атқаруын қамтамасыз ету. Қазіргі кезде тілге қатысты
мәселелерді сөз еткенде бұл қызмет басты орын алады. Адамның қарым-
қатынасындағы басты құралы –тіл. Тіл дыбысты сөз арқылы жүзеге асады. Осы
орайда тілдің қатынас жасау қызметі мен танымдық рөлін Көз жеткізбегенді
сөз жеткізеді , Сұрай-сұрай адам Меккені де табады деген мәтелдердің
мәнімен анықтауға болады. Екінші, тілдің белгілі, не таңбалық қызметі. Бұл
қызметті ғылымда тілдің сигнификативтік қызметі деп атайды. Сигнификация –
латынның сигнал – белгі (таңба) деген сөзінен шығады. Қазақша мағынасы
белгілеу не таңбалау деп түсінуге болады. Үшінші, тілдің қатынас құралы
ретіндегі ерекше сипаты – оның эвристикалық, не ойлау әрекетіне қатысты
қызметі. Тілдің мұндай ерекшелігін біз тілдің дүниетанымдық және ойлауды
жүзеге асыру құралы ретінде атқаратын қызметі деп қарастырамыз. Ойлаудың
шындығы тіл арқылы бейнеленіп айтылады да, өзгелерге жеткізіледі. Тіл
адамның қуатты құралы және жан дүниесінің сырын білдіретін қоғамдық құбылыс
екендігін қазақ халқы ерте кезден-ақ жете аңғарған. Халқымызда адам
сөйлескенше, жылқы кісінескенше деген бір мәтелмен түйіндесе, тіл адамның
ішкі дүниесінің сырын бейнелеуші құрал екендігін ойымдағы тілімде,
тілімдегі ділімде деп тұжырымдайды. Ділім деуі – адамныңсенімі мен қағида-
ереже ретінде ұстаным тұтынған жол-жосығы. Жан дүниесінің ішкі сыры –
психикасын, мақсат-мүддесінің өзара үйлесім табуын дінім мен ділім деп
бейнелеп айтқан.
Бұл дипломық жұмысымда адамға табиғат берген дарын тілдік құбылысты
біріншіден, мән-мағыналық жағынан бірнеше салаға бөліп қарастырдым. Ондай
сипаттарды тілдің мағыналық аспектісі, оның әлеуметтік-қоғамдық қасиеті,
физикалық ерекшеліктері деп санасақ, ал тілдің психологиялық мәселесін
сөйлеу әрекеті және ойлаудың пайда болуы мен өрістеу ерекшелігімен
ұштастырдым. Тілдің ойлау әрекетімен тығыз байланысты түрде нақты және
дерексіздендіру амалы арқылы ғылыми ұғымдар мен түсініктер жасап, болмыс
пен шындықты танып білудің тиімді тәсілдері екендігіне көз жеткіздік.
Тілдің қызметіндегі бұл сипаты оның логикалық аспектісі делінеді. Тілдің
таным құралы екендігі оның тарихи дамуынан да айқын байқалады. Адамның ақыл-
ойы, білімі, оның қоғамда атқаратын қызметіне байланысты барынша күрделене
түспек. Ана тілі өзге тектес тілдерді де меңгерудің басты құралы қызметін
атқарады.Екіншіден, тілдің қоғамдық-әлеуметтік өмірде атқаратын негізгі
қызметі – қарым-қатынас жасау. Үшіншіден, тіл – қоғамдық құбылыс және
қатынас құралы ретінде жалпыұлттық сипатта болатындығын атап көрсету.
Тілмен тығыз байланыста дамитын ойлау әрекеті, адамның ой-өрісі
жалпыхалықтық сипатта болатындығы бұрыннан белгілі нәрсе.
Тілдің қуатты таным құралы екендігін айқындайтын жайттың бірі – кез
келген ғылым саласы мен адамның, дүниенің сырын танып білуі, ғылыми
мағлұматтарды игеру әрекетінің бәрі дыбысты анық тіл, сөйлеу әрекеті арқылы
жүзеге асады.
Әлемдік ғылымтану жүйесінің көш басында тіл ғылымы тұрады. Ғылым
салалары қоғамдық сананың бір формасы (түрі) екені мәлім. Осы негізде
психология адамтану ғылымдары ішінде жетекші ілім. Ақыл-ой иесі адамның әр
алуан іс-әрекеттері мен мінез-құлқы, жан дүниесінің тебіреністері мен
дүниетанымы саналы әрекет болып табылады. Адамның табиғатқа иелік етуіндегі
ақыл-ойының кемелдігін көрсетеді. Қатынас құралы анық дыбыстық тіл де,
саналы әрекеттің жемісі – ойлау да, оны еңбек әрекеті арқылы өзгертіп қайта
құру да адамға тән қасиеттер. Мұндай қасиет пен сипаттардың бәрі – адамның
бейнелеуші әрекеті, ақыл-ойы мен санасының жемісі.
Коммуникативтік бірліктердің ішінде ақыл-ой мен сананың қалыптасуына
қатысатын ең кіші және мағыналы бірлік – сөз. Қатысымдық тұлғалардың да,
тілдік тұлғалардың да негізгісі тілде дербес қолданылатын, жеке атау түрде
белгілі бір мағынада, өз алдына дербес түрде де қолданыла беретін
лексикалық бірлік – сөз.
Сөздің лексикалық мағынасына талдау (анализ) жасау әдісінің
лексикологияда пайда болғанына аса көп уақыт өте қойған жоқ. Соған
қарамастан лексикалық мағынаны талдауға көптеген лексикологтар ат салысты.
Сөздің лексикалық мағынасы – белгілі бір иерархиялық жүйеден тұратын
құрылым (структура). Бұл құрылымнан мағынаның қасиетін білдіретін белгіні
бөліп алып, ол белгілерді компонент деп атауға болады. Сонда сөз
мағынасынан компонентерді талдау деген дұрыс. Бұл компоненттер, ең алдымен,
үлкен (макро) және кіші (микро)болып үлкен екі топқа бөлінеді. Мысалыға
піл сөзіндегі үлкен, ірі, ұзын тұмсығы бар, т.б. микрокомпаненттер
қазірде сема атауымен аталып жүр.
Сөздің компоненттік құрылымы иерархиялық принцип бойынша құрылған,
оның компоненттері – семалар – бір-бірімен тең емес. Оның ішінен жалпы
семалар бөлінеді, оған басқа ұсақ семалар бағынышты болады (Кузнецова Э.В.
Лексикология русского языка, М.- 1989 ж., 33-бет) Сема дегеніміз не?
Сема дегеніміз бір сөздің мағынасын қабылдағанда, ең алдымен ойымызға
келетін мағынаның белгісі, мәні, қасиеті. Мысалы: Ауыз су – сұйықтық,
иіссіз, ішуге болатын, мөлдір, т.б. Сөздің мағынасынан мағыналық
белгілерді бөлу, табу, анықтау сөз мағынасын компанентті талдау жасау үшін,
өте қажет болатын нәрсе – аналитикалық анықтаушыны табу.
Анықтаушы негізінен екі бөліктен тұрады – негізгі ұқсастық
(идентификатор) және сөздік нақтылаушы (конкретизатор). Иденттификатор –
сөз мағынасының негізгі ортақ белгілерін көрсетеді. Лексикалық мағынаның
жалпы белгілері негізгі ұқсастық (идентификатор) арқылы, нақты белгілері
нақтылаушы (конкретизатор) арқылы білінеді. Мысалы: сатып алу – алу
(идентификатор), ақшаға (конкретизатор). Сөздің лексикалық мағынасын
талдаудың кең тараған түрі – сатылы талдау қазірде көп қолданылады. Сатылы
түріндегі негізгі ұқсастық бөлікті (идентификаторды) былай көрсетуге
болады: сатып алу – ақшаға алу (алу сөзі иденттификатор). Алу –
жекеменшікке алу; алу – өзіне алу. Алу сөзі, айналып келіп алу сөзіне
тіріледі.
Сөздің лексикалық мағынасына компонентті әдіс талдауын бас сөзіне
қолдансақ, ол сөздің мағынасы сөздікте: адамның, жан-жануардың ауыз, көз,
құлақ, мұрын, ми, т.б. ағзалары орналасқан дене мүшесі[1,111]. Бұнда
негізгі ортақ ұқсастық сөз мүшесі. Бұл сөздің нақтылаушы сыңары дене
сөзінің түсіндірмесін қарасаң, сыртқы физикалық формадағы адам не жануар
ағзасы. Жануар сөзі бүкіл тірі мақұлық, адам сөзі ойлай және сөйлей алатын,
құралдар ойлап тауып, соны қолдана алатын тірі мақұлық деп түсіндіріледі.
Адам – жануар – дене сөздерінде мақұлық, тірі жан семасы бар. Ауыз,
көз, құлақ, мұрын, ми сөздеріне ортақ мүше сөзі сема бола алады. Бұл
сөздердің бәрінің түсіндірмесіндегі семаларды потенциалды сема деген
атаумен беруге болады.
Ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми сөздерінің түсіндірмесін талдай берсек,
бөлшектене береді, сол себепті мүше сөзінен басқа бас сөзіне тоқталуға
болады. Адам, жануар, дене, мүше, көз, ауыз, құлақ, мұрын,
ми, организм, мақұлық сөздері бас сөзінің орталық (ядерлы)
компоненттері болады. Қызметі жағынан бөлетін болсақ былай болады: Ауыз –
тамақ ішу үшін, көз – көру үшін, құлақ – есту үшін, мұрын – тыныс алу
үшін, ми – ойлау үшін, сонда бас сөзіне тағы мынадай компоненттер
қосылады: тамақ ішетін, көретін, еститін, тыныс алатын, ойлайтын.
Бұл семаларды алыс (перифериялы) деп атаймыз. Алыс семалар сөздің басқа
қасиеттерін білдіреді.
Сөз мағынасына талдау жасағанда анықтауышы (идентификатор мен
конкретизатор) арқылы жасаған қолайлы. Сатылы талдау түрін көрсетсек,
алдымен ұқсас (идентификациялаушы) бөліктерді анықтаймыз. Мысалы: қаңғу,
бос жүру сөзінен қаралық, түсіндірмесі: мақсатсыз, жұмыссыз артқа немесе
алға қарай жүру, қаңғу. Жүру сөзі қозғалу негізгі ұқсастығына
(идентификатор) алып келеді: жүру – аяқты басу арқылы қимылдау; қимылдау –
орын ауыстыру, орын ауыстыру – қозғалу, қозғалу – орын ауыстыру, орын
ауыстыру – жүру.
М.Д. Степанова сөз мағынасын талдаудың басқа, кең тараған түрін
көрсетеді. Раушангүл (гүл аты) сөзіндегі ұсақ семантикалық компоненттер:
бақша гүлі, түсі әр алуан болатын, хош иісті, тікендері бар
(М.Д.Степанова. Методы синхронного анализа лексики. М., 1968, 145 бет).
Осы әдісті оқушы, студент, аспирант сөздеріне қолданып көрелік.
Оқушы сөздеріндегі орталық (ядерлы) сема оқитын басқа сөздерге де, яғни
студент, аспирант сөздеріне де ортақ болады. Оқушы сөзіндегі екінші
негізгі семантикалық белгі бала, одан кейінгі семалар мектеп жасындағы,
мектепте оқитын, т.б. Студент сөзінде жас, кәмелетке толған,
жоғары немесе орта арнайы білім орындарында оқитын алыс (перифериялы)
семалары бар. Аспирант сөзінде орта жастағы, аспирантурада оқитын,
ғылыммен айналысатын, диссертация, мақалалар жазатын семалар көрінеді.
Лексикалық мағынаны талдаудың негізгі түрлері осындай, бірақ басқа да
анализ түрлері көп.
Басқа талдау түрлерінде, алдымен лексикалық мағынадан үлкен (макро)
компоненттерді бөледі. Ұсақ (микро) компоненттерді әр үлкен компонент
аясына енгізе отырып, сол көлем негізінде мағынаға талдау жасайды.
Д.Н.Шмелев өзінің Проблемы семантического анализа лексики деген кітабында
үлкен компоненттер көлемінде мағынаға анализ жасай отырып, дифференциалды,
интегралды деген атауға ие болған семаларды алғаш бөліп көрсетті [2,155].
Қазақ тіл білімінде, соның ішінде семасиологияда мағынаға компонентті
талдау жасау, оның компоненттерінің құрамын анықтау – енді зерттеле
бастаған өзекті мәселелердің бірі екенін айтпақпыз.
Ауызша сөздің коммуникативтік бірліктерінің бірі – жай сөз тіркесі мен
күрделі сөз тіркесі.
Батыс ғылымында Ф.Де Соссюрдің қатар келген кез келген тілдік
элементті (олардың бірі анықталушы, екіншісі анықтаушы қатынастарын
белгілейді) синтагмаға жатқызғанын білеміз. Осыған орай Ф. Де Соссюр
синтагма всегда состоит из двух или нескольких последовательных едениц
деген анықтама береді.Сонымен, синтагма түсінігіне туынды сөздің морфемасы
да, септеу формалары да, тіпті күрделі сөйлемнің бөліктері де еніп кетеді.
Басқа қырынан алғанда, синтагманың анықтамасында сөз тіркестерінің міндетті
түрде екі мүшеден құралатыны туралы айтылмай, синтагманың ең аз көлемі –
екі элемент, екі мүше туралы мәлімет беріледі.
Соссюрдің лингвистикалық ілімі тіл ғылымының дамуына едәуір әсер етті.
Бұл ілімнің негізгі қағидалары қазіргі структуралық тіл білімінде
қолданылып келеді.
Дегенмен де структуралық тәсілдерді синтаксис саласында қолдану өз
нәтижесін бермей келе жатыр деуге болады. Өйткені структуралық синтаксистің
жалпы теориясы жасалмады, жеке тілдердің синтаксисін зерттеуге арналған
әдістемелік негіздер де жоқ. Ұлттық тілдердің синтаксистік қатарын
зерттеуге бағытталған жалпы әдістемелер мен прнциптерден бас тарту,
дәстүрлі синтаксистік тәсілдерге оралу женевалық және прагалық
лингвистикалық мектептердің өкілдерінің ( Ш. Балли, Н. Турбецкой, С.
Карцевский және т.б.) еңбектерінен де байқалады. Бүгінде Соссюрдің Курс
общей лингвистике деп аталатын еңбегінде айтылған синтагма туралы
түсінігі қазіргі кезде әрі қарай дамуда. Сөйлем мен сөз тіркесі біріне-бірі
ұқсас болғанымен, бұлардың арасында сапалық айырмашылықты аңғару қиын емес.
Ф. Де Соссюрдің ілімін дамытушылар, сөйлем – синтагма мен сөйлемге
жатпайтын синтагманы, сондай-ақ предикативті және предикативті емес
синтагмаларды бөлек қарастыруға тырысады.
Ш. Балли синтаксистің жалпы теориясын дамытуға елеулі үлес қосты [4].
Дегенмен де оның синтаксистік тұжырымдамасында, мысалы синтагма туралы
пікірінде қайшылықтар мен түсініксіз тұстар кездеседі. Ол бірінші орынға
сөйлем теориясын қойды. Сөйлемге талдау жасап, оны ойды жеткізуші ең
қарапайым форма деп атады.
Синтагмалардың ішінде бүтін синтагмалар, яғни сөйлемдер және толық
емес, яғни сөйлемнің мүшелері жеке-жеке қарастырылады.
Соссюрмен салыстырғанда Балли синтагманың екі мүшеден, екі элементтен
тұратыны туралы айтады. Всякая синтагма бинарна деп жазды Балли. Осыдан
ол ... синтагматическое отношение исключает сочинение и происходящие от
него сочетания деген тұжырым шығарды. Бірақ та бұған қарамастан ол
синтагмалардың қатарына ерлер, әйелдер мен балалар, қызыл – сары – көк
сияқты синтагмалады қосады.
1. Сөз тіркестерін құрылымдық-сандық тұрғыдан жай сөз тіркестер (екі
мүшелі, екі толық мағыналы сөзден тұратын) және күрделі сөз тіркестер
(үш, төрт не одан да көп сөздерден құралған ) деп бөліп қарастыруға
болады.
2. Сөз тіркесінің көлемі оның құрамындағы ең аз деген бөліктері арқылы
анықталады: сөз тіркесі кем дегенде екі толық мағыналы сөзден құралады,
өйткені жай екі мүшелі сөз тіркесі барлық күрделі сөз тіркестердің
негізінде жатады. Екіншіден, сөз тіркесінің ең аз көлемін анықтау сөз
тіркесін сөйлемнен бөлек қарастыру үшін қажет. Жай және күрделі сөз
тіркестері болғандықтан сөз тіркестерінің ең үлкен көлемін де анықтап
алған дұрыс.
3. Сөз тіркесінің көлемін оның грамматикалық табиғаты анықтап тұрады. Бұл
сондай-ақ сөз тіркесін дара бірлік ретінде қарастыруға мүмкіндік
туғызады.
4. Сөз тіркесі – тұтас номинативті бірлік, оны біз сөйлем құраған кезде
белгілі бір айырмашылықтарын сақтай отырып, сөз ретінде де пайдаланамыз.
Күрделі сөз тіркесі өзінің мағыналық тұтастығын сақтап тұрады және
күрделі ортақ мағынадан өзгеше мағына білдірмейді.
5. Сөз тіркесінің көлемі және күрделену шегі оның сөйлеммен салыстырғандағы
сапалық айырмашылықтарымен байланысты болады. Сөз тіркесі ең кемі екі
сөзден құралады, ал сөйлемді бір-ақ сөз құруы мүмкін. Сондықтан да
предикативті сөз тіркестері (яғни, бастауыш пен баяндауыштың қосындысы )
сөз тіркестері жүйесіне кірмейді.
Сөз тіркесі мен сөйлем арасында сапалық ерекшеліктер бар. Олардың
өзара тығыз байланысы мен қатынасы бар. Мұндай өзара қатынастың бірнеше
түрін анықтауға болады.
Жеке сөздер тәрізді сөз тіркестері де предикативтілік категория мен
интонация арқылы коммуникативті (араласу) қызмет атқара алады (қатал қыс
және қыс қатал, қыс қатал болды және т.б.)
Сөз тіркестері сөйлемдерді құрауға жиі қолданылады. Сонымен, сөйлем
арқылы коммуникативтік қызмет атқару барысында, сөз тіркестері сөйлем
мүшесі ретінде танылады.
Сөз тіркестері қос мүшелі және көп мүшелі (күрделі) болады. Тілде
бөліктері салаласа қатынас негізінде байланысатын көп мүшелі сөз
тіркестерінің мүшеленуі де жиі кездеседі. Синтаксистік алмасулар бір сөз
тіркесініңаумағынан алшақтамауы да мүмкін, бірақ негізгі шарт орындалуы
қажет, яғни сөз тіркесі көп мүшелі (кем дегенде үш мүшесі бар) болуы тиіс.
Сөз тіркестері бөліктерінің арасындағы қатынастар, мағыналық байланыстар
өзгергенде, жаңа модель (үлгілер) пайда болуы мүмкін. Бұл құбылыстың
негізінде тіліміздегі есімдік құрылыстардың кеңінен таралуы жатыр.
Ақ түскен қалың шаш, қырау бар ызғарлы жел, кестесі бар ақ
көйлектәрізді субъективті сөз тіркестері әр түрлі тәсілмен өзгертілуі
мүмкін. Мысалы: Кей тұсына ақ түскен қалың шаш. Мұндай жағдайда сөз тіркесі
құрылысының өзгеруі оның құрамына кіретін бөліктер арасындағы қатынастардың
өзгеруімен байланысты болады: тәуелді септік формасы (тіркесу) салаласа
байланысу арқылы басқа тәуелді бөлікпен – сын есіммен байланысады. Бұл
құбылыс ауызекі сөйлеудегі интонация, хатқа түскенде тыныс белгілері арқылы
өз көрінісін тауып жатады.
Күрделі субстантивті сөз тіркесіндегі синтаксистік алмасу құбылысы
адъективті тіркестің пайда болуына әкеледі. Бұл сөз тіркесі, негізгі есімге
қарағанда, тәуелді бөлік болып есептеледі. Басқаша айтқанда, зат есім оған
тәуелдік септік форма үлгісі пайда болады, мысалы: қызғылт күрең, қара
кер, қара ала, кер құла т.б. мұндай үлгілердің жасалуына қолайлы жағдайлар
болады. Сын есімнің белгілі бір мағыналық топқа кіруі, мысалы түсті
білдіретін сапалық сын есімдер (шаштың түсі немесе жануардың түр-түсі)
аталған үлгілерді жасауға қолайлы болып табылады.
Синтаксистік алмасу құбылысы етістікті-есімді сөз тіркестерінің
арасында да кездеседі. Мұндай жағдайда негізгі, тірек есімге тәуелді сөз
тіркестері пайда болады. Мысалы, зат есім + етістік (Серік кітап алды)
үлгісінің орнына, зат есім + тәуелді адъективті тіркес (Серіктің кітабын
алды) сияқты басқа үлгі жасалады. Мұнда септік формасы өзгереді.
Орыс тіліндегі дублетті үлгілердің жасалуы қазақ тіліндегі
синтаксистік қатынастардың көрінісі мен нәтижесінен мүлдем өзгешеленеді. Ең
әуелі флективті тілдерде жиі кездесетін префиксальді-септікті қатынастардың
болуы сөз тіркесінің зат есімге немесе сын есімге немесе етістікке тәуелді
болуын реттейді. Ал қазақ тілінің сөз тіркесінде ондай мысалдарды
кездестіру қиын. Қолыңды жу,қолды жу, қол жусөз тіркестерінің орыс
тіліндегі варианттарында ( мой руки) ешқандай өзгеріс болмайды.
Ауызша дискурс құрылымының ұйымдасуы мен туындауы – өзіндік
ерекшеліктері бар түрлі күрделі, атап айтқанда, когнитивтік,
лингвистикалық, психологиялық және физиологиялық үдерістердің нәтижесі. Бұл
проблема А.А.Кибрик [5], Е.А. Земская мен М.В. Китайгородская, Е.Н. Ширяев
[6] т.б. зерттеушілердің еңбектерінде талқыланып келеді. Аталған мәселенің
когнтивтік үдеріс қатарында танылу себебі дискурсқа қатысатын тілдің не
мәтіннің адамның ойлау әрекетін қамтамасыз ететін құралы болып
табылатынымен анықталады, яғни аданың ойлау әрекетіндегі іске қосылатын
құрылымдар, дәлірек айтсақ, когнитивтік құрылымдар оның сыртқы түрінің
түзілуіне тікелей негіз болады, бірақ көрінуі айқын да, жасырын сипатта да
келе алады. Сондықтан да тілдік әрекет пен ойлау әрекетінің арасындағы
қатынасты анықтау теориялық тұрғыдан екі жолмен айқындалады: 1) ойлаудан
тілге қарай немесе 2) тілден ойлауға қарай [7]. А.А. Кибриктің
тұжырымдауынша, мұның бірінші жолының тәжірибеде қолданылуы ойлау
бірліктері мен тектері туралы білімнің аздығынан әлі өз қарқынын ала алмай
келе жатса, екінші жолы тіл қалай құрылған және неге солай құрылған деген
сұрақтарға жауап беріп қана қоймайды, сондай-ақ когнитивтік құрылымдарға
тән сипаттарды болжамдап құруға мүмкіндік береді. Осы түсіндіру ауызша
дискурстың лингвистикалық үдеріс нәтижесі деп танылу сипатын да анықтайды,
өйткені тілсіз, мейлі, ол вербальды не бейвербальды болсын, дискурстың
құрылуы мүмкін болмайды. Ал мұның физиологиялық қыры дискурстың орындалуы
адамның қатысуынсыз мүмкін еместігіне орай көрінеді, сөйлеушінің не
тыңдаушының ағзалары өз міндеттері мен қызметтерін бас миына бағына отырып,
бес сезім мүшесінің қажеттісінің бірімен жүзеге асырылады. Сондай-ақ
дискурс дегеніміздің өзі мәтін мен коммуникацияның қосындысы болатын болса,
коммуникацияға қатысушылардың психикасы, коммуникациядағы психологиялық
күйі дискурсқа қандай да бір әсерін тигізеді, қарапайым түсіндірсек, адам
қай жерде де өз мінезімен, көңіл-күй, жан дүниесінен бөлектене алмайды, ол
тірі ағза иесі болғандықтан, санасы мен сезімі, тәні, жаны біртұтастықта,
содықтан да дискурстың ауызша түрінде де бұл күрделілік сақталады.
Ауызша дискурстың зерттелуінде ерекше орын алатын еңбектер Уоллес Чейф
есімімен байланыстырылады. Ол өз зерттеулерін когнитивтік тұрғыдан жүргізе
отырып, сөйлеуші адам санасында өтетін ойлау процесін реконструкциялауға
ұмтылады. Ол дәстүрлі есімдік, орын тәртібі, бастауыш ұғымдарына жаңаша,
когнитивтік тұрғыдан талдау жасайды. Ол екі проблеманы негізгілер қатарына
бөліп алған. Біріншісі – тілдік құбылыстарды адам санасында өтетін
үдерістер негізінде түсіндіру. Бұл тұста ол сананың өзін екіге бөледі: 1)
жалғамасыз (непосредственный) сана – қазір және сол жерде өткен жағдайды
бейнелейтін, 2) жалғамалы не шеткеріленген (отстранненный) сана – еске
түсіру, көз алдына елестетуді орындайтын сана. Мұның алғашқысы екіншісіне
қарағанда әрі негізгі, әрі құрылымы жағынан қарапайым болып келеді. Екінші
негізгі проблема – ауызша және жазбаша дискурсты, тілді салыстыра зерттеу.
Оның зерттеу деректері, ең әуелі, тұрмыстық ауызекі материалдары мен
жалғамасыз сана режиміне сүйенілген. Сондай-ақ оның түсіндіруінде, дискурс
құрылымына қатысты негізгі түсінік – интонациялық бірлік, яғни дискурстың
бір сана фокусына (санадағы бейненің (зат, құбылыс бейнесінің) шоғырланатын
нүктесіне) сай түсетін квантты бөлігі. Оның әрқайсысында жаңа ақпарат
болады. Ауызша дискурс пен жазбаша дискурстың айырмашылықтары ең алдымен,
ауызша дискурстың шынайы уақыт осінде (онлайн коммуникациясында)
орындалатынымен анықталады. Соған сай бұл коммуникация мен оның өнімі –
мәтінде ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүрген мынадай ерекшеліктер байқалады:
синтаксистік құрылымдардың толымсыздығы, сөз тудырудағы жаңылу, іркілу,
ұйымдасуындағы өзіндік ерекшелік (стандартты тілі). Осыған сәйкес ауызша
дискурс өзіне тән ұйымдасу тетіктерне ие болады. Мұндай қатарға интонация,
ым-ишарат, ерекше дискурстық маркерлер, хезитация (сөйлеуші сөзіндегі
айтқан ойын қайта түзету, не айтар ойын жүйелеу мақсатындағы үзіліс) т.б.
жатады. Біз осы тұста аталған ерекшеліктердің қазақы дискурста қаншалықты
көрініс табатындығын және өзіндік ерекшеліктерін анықтауға арналған
тәжірибе материалдарын назарға ұсынамыз. Бұл тәжірибеде Көшпенділер
кинофильмі көрсетіліп, респонденттердің қайта мазмұндаған мәтіндері жазылып
алынды.мұндағы мақсат – бақылау әдісімен (контралируйемый метод; бұл әдісті
У.Чейф өз деректерін жинақтауда сәтті пайдаланған) жинақталған
материалдарды талдау нәтижесінде көру тәжірибесін вербальдандыру үдерісін
сипаттауға қол жеткізу, басқаша айтқанда көру арқылы қабылдаған ақпаратын
қайта тудырудағы ерекшеліктерді, ауызша дискурстатуған тілдік құрылымдардың
негізіндегі когнитивтік құрылымдардың байланысын түзету, реконструкциялау.
Талдау мына мәселелердің анықталуына. Сөйлеуші санасының уақыттағы
динамикасын айқындауға; қозғалыстағы сана фокусының тілдік корреляттары
туралы болжам жасауға; айырмашылықтарды, синтаксистік құрылымдарды
таңдаудағы когнитивтік уәждерді айқындауға мүмкіндік бермек. Жалпы алғанда,
ауызша дискурс ерекшеліктері жалпы дискурсқа тән ерекшеліктермен
сабақтастырыла бермек. Бір айта кететін мәселе – біздің тәжірибемізде
пайдаланылған кинофильм алдыңғы дикурс өнімі – мәтін, нақтыласақ, оның
туындауының өзі (кино түсіру идеясының тууы, оған түрткі жағдайлар, оның
коммуникативтік жағдаятқа айналуы, құрылған сценарий, актер таңдау, олармен
келіссөз жүргізу, т.с.с.) белгілі бір мәтіндер тоғысқан үдеріс нәтижесі.
Сол туындыны басқа айналымдағы дискурсқа әкеліп салдық. Респонденттердің
кино мазмұнын қаншалықты қабылдап, қаншалықты дискурс нәтижесі мәтінде
(үнтаспаға түсірілген материал) бейнеленгеніне талдау жасап сипаттап
көрейік. Ол үшін респонденттердің үш тобынан бір-бір мәтін үзіндісін
береміз.
1-топ: Галина (1 курс):Фильмде кейіпкерлеріөмірде болған тарихи
тұлғалар: Әбілқайыр хан, Абылай хан, жоңғар қолбасшысы Қалдан Серен...
Фильмде қазақ пен жоңғарлар (соғысы) туралы айтылады. Абылай хан мен
жоңғар қолбасшысы Қалдан Серен фильмде екі дос - Әбілмансұр және Ералы
бірге күресті ( і...) . Ол Гауһар ( і...) Бірақ Гауһарға Абылай
ұнады. Бір күні Мансұрды өлтіру үшін, қалмақтар оны Ералымен жекпе-
жекке шығарады. Олар бірін-бірі танымады. Мансұр Ералыны өлтіреді. Мансұр
жауды жеңіп еліне оралады.
2- топ: Анар (3 курс):мен Гүлжанаттың пікіріне қосылмаймын. Өйткені ол неге
Қыз Жібек фильмімен салыстырады? Қыз Жібек фильмі ол қазақтарға арналған
кино. Қыз Жібекті біз шетелге шығара алмаймыз. Өйткені Қыз Жібек ол тек
қана қазақ ұлтына онда тек қазақ менталитеті, қазақ салт-дәстүрі...
сақталған. Анау Төлегеннің айтатын ( і ) Шегемен айтыстары, Алты қызға ( і
) Алты қызға айтатын назы ол тек қазақ халқына ғана тән, оны тек қазақ
халқы ғана көріп отырып оны түсінеді, оны басқа Америка халқы түсіне
алмайды. Ал Көшпенділер - ол қазаққа арналған кино емес ол шетелге
қазақтарды таныстырудағы мақсатында арналған кино. Ол қазақтардың да басы
істемейді емес,істейді, әдейі шетелдің актерларын алдырып отыр. Осы жерде
айтатын неге главный басты рольде өзіміздің әртістеріміз ойнамайды деп.
Себебі, егер әртіс Абылай ханның орнына жаңағы ... кімді ... Тұңғышбай ...
жаңағы ... өзіміздің әртістерімізді қоятын болсақ, шетелге шыққанда оны
ешкім көрмейді, ешкім білмейді. Тұңғышбай кім екенін білмейді. Ал оның егер
Марк, Скот, Беккер десе көреді.
2. Коммуникативтік бірліктердің тілдесім әрекетіндегі функциялары және
сөйлесім түрлері
Сөйлесім әрекеті - речевая деятельность әртүрлі ғылым
өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу объектісіне
қарай оның ерекшеліктерін әр қырынан қарастырған. Мәселен, лингвист
ғалымдар сөйлесім әрекеті мен тілдің ара қатысын, ортақ заңдылықтарын,
тілдік қатынастың лингвистикалық негізін қарастырады. Психолог-ғалымдар
сөйлесім әрекетінің ойлау, пайымдау, қабылдау, сезіну, түйсік, зейін т.б.
процерстермен байланысын, олардың сөйлесу кезінде сана арқылы өту
ерекшеліктерін зерттейді. Физиологтар тілдік қатынасқа байланысты сөйлесім
әрекетінің жүзеге асуына ықпал ететін дыбыстау мүшелерінің жұмыс істеу
механизмдерін, қызметін тексереді. Психолингвист сөйлесім әрекеті іске асу
үшін жұмсалатын тілдік-қатысымдық тұлғалардың санамен байланысын, сөйлесу
кезіндегі ойға қатысты түрлі процестерді қарастырады.
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды, жалпы сөйлеу
әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл саладағы ғалымдар кімді оқытатынын;
оларды неге үйрету керектігін қарастырады. Тілші-әдіскердің ең бірінші
мақсаты – сапалы оқытудың жолдарын табу, яғни қалай оқытсақ, ісіміз жақсы
нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. Соны практикалық жағынан дәлелдеп,
теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.
Сөйлесім әрекетін көптеген авторлар белгілі бір хабарды, ойды,
информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп түсіндіреді. Немесе
тілдік қарым-қатынас дегеніміз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы белгілі
бір ақпаратпен пікір алмасуы деген пікірді айтады. Рас, адамзат тілінің ең
басты қызметінің өзі – ойды, хабарды жеткізу.
Сөйлеу кезінде адам қалай болса солай тіліне келгенін айта салмайды,
ол ең алдымен ойлауды басынан өткереді, сырттағы объективті шындық санаға,
ойға әсер етіп, пайымдау туғызады. Сол адам миының ойлау процесі арқасында
нені айту керек, не туралы сөйлеу қажеттігі жөнінде нақтылы сөз жасалады.
Бұл – тек адамның ойлау жүйесіне ғана тән күрделі процесс.
Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі. Ал тіл ой
қызметін бейнеге, үлгіге түсіреді. Адамзат баласының шындық болмысты танып
– білуі барлық халықта бірдей, яғни таным-түсінік тіл арқылы емес, ми
қызметі арқылы жүзеге асады. Ми қызметінің нәтижесінде тілдік бірліктер
объективтік дүниемен байланысады. Ми қызметі арқылы адам өзін, өзімен
байланысты және сыртқы дүниені таниды. Адам танымының нәтижелері дыбыстық
кешендер арқылы тілден көрініс табады. Тілдік таңбалар негізінде тілдің
мазмұндық және тұрпаттық межелері айқындалады. Демек, таным – шындық
дүниенің бейнесі. Ғалам және адамның әртүрлі жақтарының бейнесі деген ұғым
адамның өзін қоршаған орта жайлы көзқарасын қарастыру деген сөз. Адам, оны
қоршаған дүние – адам мен оның ортасының өзара байланысы, ал қоршаған
ортаның, дүниенің бейнесі – адам мен оның ортасы жайлы ақпараттар. Адам не
туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізгендігін білгенмен, яғни сөйлесім
әрекеті, адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес, ол – табиғат берген,
жаратылыстан туған күрделі процесс. Адам сөйлеуді жетілдіріп,дамытады, оның
заңдылықтарын қарастырады, бірақ сөйлеу тілін өзі жасай алмайды. Осыдан
сөйлеудің, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипаты аңғарылады. Хабардың қай түрі
болса да шындыққа құралуы керек, сонда ғана тілдік қатысым өз бетінше
дамиды және сөйлеу информацияны қабылдау, оған жауап қайтару, қайта жауап
алу қатысымдық құбылыстың қоғамдық мәнін ашады, адамдар арасындағы көпір
бола алады. Демек, адамдар бірінің айтқан сөзін екіншісі жай білу үшін ғана
емес, олар бір-бірімен өзара түсінісу үшін, өзара қарым-қатынаста болу үшін
қарым-қатынастық бірлікке ұмтылады. Осыдан келіп тілдің қоғамдық-әлеуметтік
мазмұны, мәні шығады.
Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлесім
әрекетін төрт түрге бөліп қарастыру тұрақты орын алған. Олар: сөйлеу, оқу,
жазу, түсіну.
Біз жан-жақты тәжірибелерге сүйене келіп, сөйлесім әрекетін бес түрге
бөліп қарастырамыз. Олар: оқылым, жазылым,тыңдалым, айтылым, тілдесім.
Бұлардың барлығы – әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақ
тілінде бұл мәселе бұрын-соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесім
әрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әлі
қалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілген
терминдер: говорение - сөйлеу, аудирование - аудиолық, чтение -
оқу, письмо - жазу деген сияқты әртүрлі сөздермен айтылып жүр.
Біз бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым,
айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден,
тілдік қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден, олар –
қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбір
сөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай теориялық және әдістемелік
ғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әртүрлі емес, қазақ
тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бірізбен жасала келіп, біртұтас қатысымдық
қызмет атқарады.
Сөйлесім әрекетінің барлық түрлеріне тән ең басты көрсеткіш, ол –
түсіну. Бір адам екінші адамның айтқанын түсінбесе, ұқпаса, онда пікірлесу
мен сөйлесу де жүзеге аспайды. Біздің ойымызша, сөйлесім әрекетіне қатысты
айту да, оқу да, жазу да, есту де, тілдесу де белгілі бірхабарланған,
баяндалған ойды түсінуге негізделеді. Сондықтан аудирование дегенді біз
түсіну емес, тыңдалым деп айтамыз да, түсіну процесін осы әрекеттердің
бәріне ортақ ұстаным ретінде танимыз.
Сөйлесім әрекетінің барлық түрлері сөйлеу үшін қажет. Оның әртүрлі
сөйлей білуді әр жақтан іске асырады: говорение - айта білу арқылы,
чтение - оқи білу арқылы, письмо - жаза білу арқылы, аудирование -
тыңдай білу арқылы. Демек, говорение - сөйлеу дегеннен гөрі айтуға
жақын ұғым. Бұл әрекеттердің бәрі бір процестің (речевая деятельность)
ортақ тілдері болғандықтан, бірыңғай жұрнақтар арқылы жасалғаны тиімді.
Сонымен,тілдік қатынасқа байланысты іске асатын сөйлесім әрекеті бес
түрге бөлінеді: оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім.
Оқылым – грфикалық таңбалар арқылы қағаз бетіне түскен сөздер мен
тіркестердің мағынасы мен мазмұнын ой мен сананың нәтижесінде қабылдай
отырып, сауатты, дұрыс, мәнерлеп, ұғынықты оқу және одан қажетті деректі
түсініп, сұрыптап алу.
Көптеген әдістемелік әдебиеттерде бұл процесс Оқу деп аталынып жүр.
Қарастырып отырған мәселеге сай біздің айтар ойымызға оқу сөзінің
мағынасынан гөрі оқылым сөзінің мағынасы мен мәні қай жағынан болсын
сәйкес келеді. Сондықтан басқа тілдерде кездесетін чтение сөзінің ұғымын
біз тілдік қатынаста оқылым деп алып, сөз етеміз.
Оқылым, біріншіден, ой мен мидың бірлескен жұмысына байланысты болады,
екіншіден, жазылған графикалық таңбалардың тізбегін дұрыс танып білуге
қатысты. Үшіншіден, мұнда осы таңбалардың ішкі мән-мағынасын дұрыс
түсінудің рөлі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқан жағдайда ғана оқылған
материалдан керек ақпараттар жинақталып алынып, оқушының қажетіне жарайды.
Тіл үйрету сапалы болу үшін, оқылым процесі мен дауыстап оқуды ажырата
білген жөн. Оқылым – берілген материалды түсініп, ұғу ғана емес, ондағы
әрбір тілдік-қатысымдық тұлғалардың мағынасын білу, қалпын тану және оны
тілдік қарым-қатынаста кеңінен пайдалана білу. Ал дауыстап оқу – ішкі
мазмұнды толық ескере бермей, графикалық таңбаларды танудың нәтижесінде оны
дыбыстау аппаратының қимыл-қозғалысына салу, сөйтіп, сөйлеу мүшелерінің
көмегімен оқып шығу. Мұндай дауыстап оқу кезінде кейде мәтіннің мазмұны
түсініксіз болып қала беруі де мүмкін. Ой мен ми жұмыстарын толық ақтармай,
адамға қажет хабар алынбауы ықтимал.
Мұндай оқудың акустикалық қасиеті басым болады.
Дауыстап оқу акустикалық мақсаттың шеңберінен шығып, сөз, тіркес,
сөйлемдердің мағынасын түсінуге, оны сана арқылы қабылдауға, мәтіннің ішкі
мазмұнын баяндауға бағытталса, онда ол жай оқудың үлгісінен өтіп, мазмұнды
оқуға айналады. Бұл жағдайда дауыстап оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Тілдесімнің тілдік және қатысымдық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... . 5-15
2. Коммуникативтік бірліктірдің тілдесім әрекетіндегі функциялары
және сөйлесім түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16-32
3. Қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық
қолданыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... 33-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... 58-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 61-63
Кіріспе
Жұмыста адамдардың қоғамда өзара қарым-қатынас жасап пікір алысып
түсінетін құралы – тілдің ауызша түрінің коммуникативтік бірліктерінің
тілдік және қатысымдық ерекшеліктері, бірліктердің коммуникативтік және
прагматикалық сипаты қарастырылған.
Тіл мағыналық жағынан қарым-қатынас құралы қызметін атқарады және
ауызша, жазбаша сөзбен адамның даралық жақтары ерекшеленеді. Жазба сөз бен
ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын
байқалып тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды
меңгеруде тіл арқылы дерексіз және нақты ұғымдар-түсініктер жасалады, олар
объективтік болмыс пен құбылыстардың қасиет белгілерін бейнелейді. Осы
бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде белгілі мағынасын, оның нәрселер мен
құбылыстарды дерексіздендіруін, оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен
символдар арқылы бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз.
Коммуникативтік және прагматикалық бірліктердің ішінде ақыл-ой мен
сананың қалыптасуына қатысатын, ауызша қатынасты жүзеге асыратын ең кіші
және мағыналы бірлік – сөзді әр қырынан, соның ішінде қатысымдық тұрғыдан
зерттеу коммуникативтік лингвистиканың өзекті мәселесі болып табылады. Сөз
қатысымдық басқа тұлғалардың да, тілдік тұлғалардың да негізгісі ретінде
тілде дербес қолданылады, жеке атау түрде белгілі бір мағынада, өз алдына
дербес түрде де қолданыла береді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
қатысымдық тұлға ретінде және қатысымдық тұлғалардың қатарында сөз бен
басқа коммуникация бірліктерін, олардың мағыналық,мазмұндық, функционалдық
қызметтерін анықтау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынандай міндеттерді
шешу көзделді:
- коммуникация бірліктерінің әрқайсысының тілдік және қатысымдық
ерекшеліктерін анықтау;
- қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қасиеттерін, қолданыстың
ерекшеліктерін, хабарды жеткізуде атқаратын қызметтерін, олардың түрлерін
ашу;
- қатысымдық түлғалардың лексикалық мағыналарын талдау арқылы олардың
ақпаратты жеткізу мазмұнын ашу;
- қатысымдық тұлғалардың мағыналарының компаненттерінің құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде, соның ішінде
семасиологияда мағынаға компоненттік талдау жасау, қатысымдық тұлғалардың
компоненттерінің құрамын анықтау, құрамдық мазмұнын ашу енді ғана зерттеле
бастаған өзекті мәселелердің қатарына жататындығына байланысты, олардың
талдауын жұмыс жаңалығы ретінде ұсынып отырмыз. Сондай-ақ, сөздің, сөз
тіркесінің, сөйлемнің сөйлеу әрекеті үрдісінің бірліктері ретіндегі
прагматикалық қасиеттерін сөйлесім контексінде қарастыру да жаңа мамұнда
жүзеге асырылып, талданды.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Зерттеуде коммуникативтік
бірліктердің ішінде ауқымды бірліктермен қатар шағын да бірліктер
қолданылады. Сол себептен әртүрлі контекспен қатар, майда мәтіндер, жеке
хабар, ақпарат беретін сөздер, сөз тіркестері, паремнофразеологизмдер
әртүрлі сөздіктерден, шығармалардан алынып пайдаланылды. Теориялық
талдауларда тіл білімінде, қазақ тіл білімінде коммуникативтік лингвистика,
семасиология, тілдік қатынас салаларында зерттеу жүргізген мамандардың
еңбектеріндегі пікірлер талданып, керек жерінде сілтемелер жасалып
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың нақты мәселелерін талдауда әртүрлі әдістер
пайдаланылды. Мысалы, ауызша сөздің коммуникативтік бірліктерінің тілдік
және қатысымдық қасиеттер мен ерекшеліктерін ашуда сипаттама әдісі,
қатысымдық бірліктердің контекстік-прагматикалық қолданыстарын талдауда
бірліктерді салыстыру, компонентік талдау, структуралық әдістер
пайдаланылды. Жалпы жұмыстың өн бойында, теориялық пікірлерді шолуда,
оларға пікір қосуда сипаттама-шолу, сараптау әдісіне жүгіндік.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Жұмыстың тұжырымдарын,
қорытындыларын, нәтижелерін, талдауларын жоғары оқу орындарында өтілетін
тілдік қатынас негіздері, семасиология, әлеуметтік лингвистика сияқты
пәндерде оқытылатын дәрістерде, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Сондай-ақ жұмыстың теориялық талдауларын, тәжірибелік ұстанымдарын,
прагматикалық жақтарын ғылыми жұмыстар жазуда, курстық, дипломдық жобалар
орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және пйдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тілдесімнің тілдік және қатысмдық ерекшеліктері
Адамдардық қоғамда өзара қарым-қатынас жасап пікір алысып түсінісетін
құралы – тіл. Ол ұлттық сипатқа ие. Тілдің сан алуан сыры халқымыздың Өнер
алды – қызыл тіл деген даналық мәтелімен тұжырымдалған. Бұл мәтелдің түпкі
мәні адамның дүниетанымы мен ақыл-ойы тілі арқылы дамитындығын білдіреді.
Тілдік ұғымдарды меңгеру, оларды күнделікті тәжірибеде қолдану, түрлі
ғылыми пәндер жүйесін меңгерудің бәрі де тілдік атау сөздермен, ұғымдармен
бейнеленеді. Сөйтіп, адамның ойлауы мен сөйлеуі қанат жайып, өрістеп,
дүниенің сырын танып біледі.
Тіл мағыналық жағынан мынадай ерекшеліктермен сипатталады: а) тілдің
қарым-қатынас құралы қызметін атқаруы; ә) ауызша және жазбаша сөзбен
адамның даралық ерекшеліктерін, өзіндік белгілерін білдіруі. Жазба сөз бен
ауызекі сөйлеуде адамның мінез-құлқы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі айқын
байқалып тұрады.
Тілдің әлеуметтік сипаты – оның қоғамдық құбылыс ретіндегі қасиет
ерекшеліктерін айқын бейнелейтін тұрақты белгісінің бірі. Осы орайда біз
тілдің а) сөйлеу әрекетінде белгілер мен таңбаларды қолдану; ә) сөйлеудің
қоғам мен әлеуметтік өмірде атқарар қызметі; б) адам ойының сөйлеуі арқылы
бейнелеу ерекшеліктерінің анық көрініс беруін байқадық. Қоғам өмірінде
адамдар өзара тілдесу арқылы қарым-қатынас жасайтын болса, ал белгі,
таңбалар арқылы олар өз ойын өзгелерге жеткізеді. Мәселен, адамның белгілі
қашықтықта тұрып біріне-бірінің қол бұлғауы шақыру белгісін білдірсе, ал
бет құбылысын өзгертіп қолын сермеуі жақтырмау, ұнатпау белгісін білдіреді.
Мұндай әрекет түрлері де тілдің қатынас жасау қызметін көрсетеді. Сондай-
ақ, әртүрлі жол жиегіндегі, көшелер қиылысындағы таңбалар, жарық шамдары,
түрлі сурет-таңбалардың да мәні бар. Олар қатынас жасау қызметін атқарады.
Тілдің әлеуметтік қызметіндегі маңызы бар белгілер жүйесінде
адамдардың бірімен-бірінің зат алмасуы, мәселен, қазақ халқының салт-
дәстүрінде қыз-келіншектер арасында сақина, жүзік, білезік алмасып,
сәлемдеме жолдауы, беделді адамдардың өздері ұстап-тұтқан заттарын (
бөркін, қалпағын, белбеуін, қамшысын т.б.) сәлемдеме етіп, куәлік етіп
жіберуі – мұның бәрі тілдесіп сөйлесу әрекетінің өзіндік түр-сипатын
білдіретін қарым-қатынас жасау түрлері. Бұл – белгілерарқылы жүзеге асатын
қатынас. Адамдар арасындағы тілдесімде сөйлеуші мен айтушының хабарламақ
болған ойының мән-жайын бейнелейді. Мұндай сипат сөйлеу әрекетінде адам
ойының, оның жүйесінің ерекшеліктерін бейнелейтін белгісі. Осы жайт
халқымыздың Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады деген
мәтелімен тұжырымдалған.
Тілдің физикалық ерекшеліктері мен психологиялық сипаты коммуникацияда
қандай? Тілдің дыбысталып сөйлеу әрекетінде оның физикалық, акустикалық,
механикалық, математикалық және грамматикалық, фонетика саласы арқылы
зерттеу сипаттары қарастырылады. Мұндай сипаттар тілдің физикалық
ерекшеліктерін атай отырып, адамның сөйлеу әрекетінің қаншалықты күрделі
әрі маңызды құбылыс екендігі жайында ғылыми мағлұматтар береді. Тілдің
физикалық ерекшелігіндегі акустика сөйлеудегі дыбыстың шығуы мен таралуын,
ал механикалық қасиеті тілдің анотомиялық мүше ретінде ауыз қуысында түрлі
қимыл-қозғалысымен байланысты жайттарды зерттейді.
Фонетика – тіл грамматикасында дыбыстар жүйесін зерттейтін сала.
Дыбыссыз, анық сөйлеу әрекетінсіз адамдар арасында қатынас орнату мүмкін
емес. Мұндай жайттардың бәрі тілдің физикалық ерекшеліктеріне қатысты
қасиеттер. Сөйлеу әрекеті әрбір адамның сөйлеген сөзі мен ой жүйесі, оның
көңіл күйі (сезімі мен эмоциясы) дауыс ырғағынан, сөйлеу мәнері мен
дыбыстарды шығару ерекшеліктерінен байқалады. Оның ойын, күйініш, сүйініш
сезімін, абдырауы мен талап-тілегін, ниеттерін де аңғартады. Мұндай
құбылыстар сөйлеу әрекетіндегі күрделі психикалық үрдістер деп саналады.
Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі сипаттары тек сөйлеу әрекетінің эмоциялық
ерекшеліктерімен шектеліп қана қоймай, адам ойының шындықты бейнелеу
қасиетіне де байланысты. Бұл жайтта қазақ халқының Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ дейтін мәтелімен дәйектеуге болады. Мәселенің шындығы, оның
негізгі мазмұны, ойдың ақиқаттығы айтылған сөз арқылы өзгелерге
жеткізіледі. Демек, дыбысты анық сөйлеу адам ойының шындығын бейнелейтін
физикалық және психологиялық ерекшеліктерін құрайтын негізгі қасиеттері.
Қоғамда қуатты коммуникация құралы – тілдің психологиялық және
физикалық жағынан іздестірілуі адамның дүниетанымын, жан дүниесінің сырын
ғылыми тұрғыдан пайымдауда ерекше маңызды. Ұлы Абай: Жүрегімнің сырына
терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла деген сөзі осы жайттың
мәнін терең ұғындыра алады.
Тіл арқылы дерексіз (абстрактілі) және нақты түсініктер жасау.
Дүниетанымдық көзқарастар мен ұғымдарды меңгеруде тіл арқылы дерексіз және
нақты ұғым түсініктер жасалады, олар объективтік болмыс пен құбылыстардың
қасиет белгілерін бейнелейді. Осы бағытта біз тілдің сөйлеу әрекетінде
белгілі мағынасын, оның нәрселер мен құбылыстарды дерексіздендіруін
(абстракциялануын), оларды ойша біріктіріп, таңбалар мен символдар арқылы
бейнелеу қасиеттерін ажыратып көрсете аламыз. Бұл жайт дүниетанудағы
бейнелеу теориясына негізделіп, тәжірибе жүзіне асады. Бейнелеу теориясының
жоғарғы сатысы да осы дерексіз ойлау арқылы айқындалады, оның шындығы сөз,
дыбысты тіл арқылы анықталады. Абстракция – ойлау әрекеті, қазақ тілінде
бұл әрекетті біз дерексіздендіру деп атаймыз. Дерексіздендіру нәтижесінде
әрбір сөздің даралық мағынасы тектік ұғымға баланып, оның ерекше, жалпы
мағынасын білдіреді. Бұл тәсіл таным теориясы тұрғысынан сөздердің
мағыналық және жалпылық сипаты делінеді. Сонымен, біз тілдің
дерексіздендіру тәсілі арқылы сөздерден әр алуан ұғым-түсініктер құрастыра
аламыз.
Тілдің дерексіздендіру және нақтылау әрекеттері арқылы атқаратын
қызметі мен сипат ерекшеліктерін қарастырғанда, біз а) сөйлеу әрекетінің
дыбысталып айтылу нәтижесінде белгілі мағынаны білдіруі; ә) тілдің нәрселер
мен құбылыстарды дерексіздендіру нәтижесінде олардың мәнді, жалпы және
тұрақты қасиеттерін таңба, символдар арқылы бейнеленуі; б) тілдің
дерексіздендіру әрекеті арқылы әрбір сөздің жалпылау тәсілі ретінде ұғым-
түсініктердің жасалатындығын білеміз. Мұндай сипаттар тілдің таным құралы
ретіндегі белгілі бір қырын ғана аңғартады.
Тілдің тарихи дамуын зерттеу – адамның жалпы дүниетанымдық көзқарасын
өрістетіп отыратын маңызды мәселе. Тілдің қоғамдық құбылыс ретінде дамуын,
оның қатынас құралы ретінде екендігін ескере отырып, оны мынандай үш түрлі
кезеңге бөліп қарастырамыз: а) сөйлеуге дейінгі кезең; ә) сөйлеу кезеңі; б)
сөйлеуден кейінгі кезең. Бұл кезеңдердің қанша мерзімге созылу шамасын
анықтап айту қиын. Алайда белгілі бір ұлт (халық) тілінің дамуында осы
кезеңдердің болатыны тарихи шындық. Мысалы, көне замандардағы түркі тілі
қазіргі түркі тектес халықтардың ортақ тілі болған. Алайда қазіргі қазақ
тілінің арғы тегі көне түркі тілінің қыпшақ тілімен туыстас.
Тілдесу және өзара түсінісу арқылы адамдар жан дүниесінің сырын, ойы
мен мақсат-мүддесін білдіреді. Қарым-қатынастағы бұл ерекшелік адамдардың
тілдесіп, пікір алысуы олардың үнемі ішкі дүниесінің қалауы мен ниет-
тілектеріне орай құбылмалы болып отыратындығын көрсетеді. Тілдесімнің
түрлері ауызша сөйлесуде де, жазбаша сөзде де осы қағидаттарға
(принциптерге) негізделеді. Әрбір адамның даралық көңіл-күйін, білім-білік
деңгейін, ниет-тілектерін де айқындай түседі. Мұндай ерекшеліктер сөйлесуші
адамдардың өзара ой-пікірлерінің тілектестігінің бір бағытта екендігін де
байқатады.
Қатынас құралы – тілдің дамуында сөздердің мән-жайын түрліше белгілер
арқылы таңбалау тәсілдерін де осы мәселе шеңберінде қарастырып, оның
өзіндік қасиет сипаттары анықталады. Тілдің дамуы сапаның дамуына да
тікелей ықпал етеді. Өмір тәжірибесінде қолдану жайттары белгілі жүйемен,
қалыпты ізбен зерттеуге баса мән беріледі.
Тілдің таңбалану сипатына адамның бет құбылыстарының және әрқилы қимыл-
қозғалыстары мен ым-ишаралары да жатады.
Тілдің қарым-қатынас құралы болуы, оның бұл қасиеті ең негізгі
қызметі. Біріншісі, тілдің негізгі және басты қызметі – қатынас құралы
қызметін атқаруы. Адамдардың өзара түсінісіп пікір алысуы, сөйтіп әр алуан
іс-әрекеттер атқаруын қамтамасыз ету. Қазіргі кезде тілге қатысты
мәселелерді сөз еткенде бұл қызмет басты орын алады. Адамның қарым-
қатынасындағы басты құралы –тіл. Тіл дыбысты сөз арқылы жүзеге асады. Осы
орайда тілдің қатынас жасау қызметі мен танымдық рөлін Көз жеткізбегенді
сөз жеткізеді , Сұрай-сұрай адам Меккені де табады деген мәтелдердің
мәнімен анықтауға болады. Екінші, тілдің белгілі, не таңбалық қызметі. Бұл
қызметті ғылымда тілдің сигнификативтік қызметі деп атайды. Сигнификация –
латынның сигнал – белгі (таңба) деген сөзінен шығады. Қазақша мағынасы
белгілеу не таңбалау деп түсінуге болады. Үшінші, тілдің қатынас құралы
ретіндегі ерекше сипаты – оның эвристикалық, не ойлау әрекетіне қатысты
қызметі. Тілдің мұндай ерекшелігін біз тілдің дүниетанымдық және ойлауды
жүзеге асыру құралы ретінде атқаратын қызметі деп қарастырамыз. Ойлаудың
шындығы тіл арқылы бейнеленіп айтылады да, өзгелерге жеткізіледі. Тіл
адамның қуатты құралы және жан дүниесінің сырын білдіретін қоғамдық құбылыс
екендігін қазақ халқы ерте кезден-ақ жете аңғарған. Халқымызда адам
сөйлескенше, жылқы кісінескенше деген бір мәтелмен түйіндесе, тіл адамның
ішкі дүниесінің сырын бейнелеуші құрал екендігін ойымдағы тілімде,
тілімдегі ділімде деп тұжырымдайды. Ділім деуі – адамныңсенімі мен қағида-
ереже ретінде ұстаным тұтынған жол-жосығы. Жан дүниесінің ішкі сыры –
психикасын, мақсат-мүддесінің өзара үйлесім табуын дінім мен ділім деп
бейнелеп айтқан.
Бұл дипломық жұмысымда адамға табиғат берген дарын тілдік құбылысты
біріншіден, мән-мағыналық жағынан бірнеше салаға бөліп қарастырдым. Ондай
сипаттарды тілдің мағыналық аспектісі, оның әлеуметтік-қоғамдық қасиеті,
физикалық ерекшеліктері деп санасақ, ал тілдің психологиялық мәселесін
сөйлеу әрекеті және ойлаудың пайда болуы мен өрістеу ерекшелігімен
ұштастырдым. Тілдің ойлау әрекетімен тығыз байланысты түрде нақты және
дерексіздендіру амалы арқылы ғылыми ұғымдар мен түсініктер жасап, болмыс
пен шындықты танып білудің тиімді тәсілдері екендігіне көз жеткіздік.
Тілдің қызметіндегі бұл сипаты оның логикалық аспектісі делінеді. Тілдің
таным құралы екендігі оның тарихи дамуынан да айқын байқалады. Адамның ақыл-
ойы, білімі, оның қоғамда атқаратын қызметіне байланысты барынша күрделене
түспек. Ана тілі өзге тектес тілдерді де меңгерудің басты құралы қызметін
атқарады.Екіншіден, тілдің қоғамдық-әлеуметтік өмірде атқаратын негізгі
қызметі – қарым-қатынас жасау. Үшіншіден, тіл – қоғамдық құбылыс және
қатынас құралы ретінде жалпыұлттық сипатта болатындығын атап көрсету.
Тілмен тығыз байланыста дамитын ойлау әрекеті, адамның ой-өрісі
жалпыхалықтық сипатта болатындығы бұрыннан белгілі нәрсе.
Тілдің қуатты таным құралы екендігін айқындайтын жайттың бірі – кез
келген ғылым саласы мен адамның, дүниенің сырын танып білуі, ғылыми
мағлұматтарды игеру әрекетінің бәрі дыбысты анық тіл, сөйлеу әрекеті арқылы
жүзеге асады.
Әлемдік ғылымтану жүйесінің көш басында тіл ғылымы тұрады. Ғылым
салалары қоғамдық сананың бір формасы (түрі) екені мәлім. Осы негізде
психология адамтану ғылымдары ішінде жетекші ілім. Ақыл-ой иесі адамның әр
алуан іс-әрекеттері мен мінез-құлқы, жан дүниесінің тебіреністері мен
дүниетанымы саналы әрекет болып табылады. Адамның табиғатқа иелік етуіндегі
ақыл-ойының кемелдігін көрсетеді. Қатынас құралы анық дыбыстық тіл де,
саналы әрекеттің жемісі – ойлау да, оны еңбек әрекеті арқылы өзгертіп қайта
құру да адамға тән қасиеттер. Мұндай қасиет пен сипаттардың бәрі – адамның
бейнелеуші әрекеті, ақыл-ойы мен санасының жемісі.
Коммуникативтік бірліктердің ішінде ақыл-ой мен сананың қалыптасуына
қатысатын ең кіші және мағыналы бірлік – сөз. Қатысымдық тұлғалардың да,
тілдік тұлғалардың да негізгісі тілде дербес қолданылатын, жеке атау түрде
белгілі бір мағынада, өз алдына дербес түрде де қолданыла беретін
лексикалық бірлік – сөз.
Сөздің лексикалық мағынасына талдау (анализ) жасау әдісінің
лексикологияда пайда болғанына аса көп уақыт өте қойған жоқ. Соған
қарамастан лексикалық мағынаны талдауға көптеген лексикологтар ат салысты.
Сөздің лексикалық мағынасы – белгілі бір иерархиялық жүйеден тұратын
құрылым (структура). Бұл құрылымнан мағынаның қасиетін білдіретін белгіні
бөліп алып, ол белгілерді компонент деп атауға болады. Сонда сөз
мағынасынан компонентерді талдау деген дұрыс. Бұл компоненттер, ең алдымен,
үлкен (макро) және кіші (микро)болып үлкен екі топқа бөлінеді. Мысалыға
піл сөзіндегі үлкен, ірі, ұзын тұмсығы бар, т.б. микрокомпаненттер
қазірде сема атауымен аталып жүр.
Сөздің компоненттік құрылымы иерархиялық принцип бойынша құрылған,
оның компоненттері – семалар – бір-бірімен тең емес. Оның ішінен жалпы
семалар бөлінеді, оған басқа ұсақ семалар бағынышты болады (Кузнецова Э.В.
Лексикология русского языка, М.- 1989 ж., 33-бет) Сема дегеніміз не?
Сема дегеніміз бір сөздің мағынасын қабылдағанда, ең алдымен ойымызға
келетін мағынаның белгісі, мәні, қасиеті. Мысалы: Ауыз су – сұйықтық,
иіссіз, ішуге болатын, мөлдір, т.б. Сөздің мағынасынан мағыналық
белгілерді бөлу, табу, анықтау сөз мағынасын компанентті талдау жасау үшін,
өте қажет болатын нәрсе – аналитикалық анықтаушыны табу.
Анықтаушы негізінен екі бөліктен тұрады – негізгі ұқсастық
(идентификатор) және сөздік нақтылаушы (конкретизатор). Иденттификатор –
сөз мағынасының негізгі ортақ белгілерін көрсетеді. Лексикалық мағынаның
жалпы белгілері негізгі ұқсастық (идентификатор) арқылы, нақты белгілері
нақтылаушы (конкретизатор) арқылы білінеді. Мысалы: сатып алу – алу
(идентификатор), ақшаға (конкретизатор). Сөздің лексикалық мағынасын
талдаудың кең тараған түрі – сатылы талдау қазірде көп қолданылады. Сатылы
түріндегі негізгі ұқсастық бөлікті (идентификаторды) былай көрсетуге
болады: сатып алу – ақшаға алу (алу сөзі иденттификатор). Алу –
жекеменшікке алу; алу – өзіне алу. Алу сөзі, айналып келіп алу сөзіне
тіріледі.
Сөздің лексикалық мағынасына компонентті әдіс талдауын бас сөзіне
қолдансақ, ол сөздің мағынасы сөздікте: адамның, жан-жануардың ауыз, көз,
құлақ, мұрын, ми, т.б. ағзалары орналасқан дене мүшесі[1,111]. Бұнда
негізгі ортақ ұқсастық сөз мүшесі. Бұл сөздің нақтылаушы сыңары дене
сөзінің түсіндірмесін қарасаң, сыртқы физикалық формадағы адам не жануар
ағзасы. Жануар сөзі бүкіл тірі мақұлық, адам сөзі ойлай және сөйлей алатын,
құралдар ойлап тауып, соны қолдана алатын тірі мақұлық деп түсіндіріледі.
Адам – жануар – дене сөздерінде мақұлық, тірі жан семасы бар. Ауыз,
көз, құлақ, мұрын, ми сөздеріне ортақ мүше сөзі сема бола алады. Бұл
сөздердің бәрінің түсіндірмесіндегі семаларды потенциалды сема деген
атаумен беруге болады.
Ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми сөздерінің түсіндірмесін талдай берсек,
бөлшектене береді, сол себепті мүше сөзінен басқа бас сөзіне тоқталуға
болады. Адам, жануар, дене, мүше, көз, ауыз, құлақ, мұрын,
ми, организм, мақұлық сөздері бас сөзінің орталық (ядерлы)
компоненттері болады. Қызметі жағынан бөлетін болсақ былай болады: Ауыз –
тамақ ішу үшін, көз – көру үшін, құлақ – есту үшін, мұрын – тыныс алу
үшін, ми – ойлау үшін, сонда бас сөзіне тағы мынадай компоненттер
қосылады: тамақ ішетін, көретін, еститін, тыныс алатын, ойлайтын.
Бұл семаларды алыс (перифериялы) деп атаймыз. Алыс семалар сөздің басқа
қасиеттерін білдіреді.
Сөз мағынасына талдау жасағанда анықтауышы (идентификатор мен
конкретизатор) арқылы жасаған қолайлы. Сатылы талдау түрін көрсетсек,
алдымен ұқсас (идентификациялаушы) бөліктерді анықтаймыз. Мысалы: қаңғу,
бос жүру сөзінен қаралық, түсіндірмесі: мақсатсыз, жұмыссыз артқа немесе
алға қарай жүру, қаңғу. Жүру сөзі қозғалу негізгі ұқсастығына
(идентификатор) алып келеді: жүру – аяқты басу арқылы қимылдау; қимылдау –
орын ауыстыру, орын ауыстыру – қозғалу, қозғалу – орын ауыстыру, орын
ауыстыру – жүру.
М.Д. Степанова сөз мағынасын талдаудың басқа, кең тараған түрін
көрсетеді. Раушангүл (гүл аты) сөзіндегі ұсақ семантикалық компоненттер:
бақша гүлі, түсі әр алуан болатын, хош иісті, тікендері бар
(М.Д.Степанова. Методы синхронного анализа лексики. М., 1968, 145 бет).
Осы әдісті оқушы, студент, аспирант сөздеріне қолданып көрелік.
Оқушы сөздеріндегі орталық (ядерлы) сема оқитын басқа сөздерге де, яғни
студент, аспирант сөздеріне де ортақ болады. Оқушы сөзіндегі екінші
негізгі семантикалық белгі бала, одан кейінгі семалар мектеп жасындағы,
мектепте оқитын, т.б. Студент сөзінде жас, кәмелетке толған,
жоғары немесе орта арнайы білім орындарында оқитын алыс (перифериялы)
семалары бар. Аспирант сөзінде орта жастағы, аспирантурада оқитын,
ғылыммен айналысатын, диссертация, мақалалар жазатын семалар көрінеді.
Лексикалық мағынаны талдаудың негізгі түрлері осындай, бірақ басқа да
анализ түрлері көп.
Басқа талдау түрлерінде, алдымен лексикалық мағынадан үлкен (макро)
компоненттерді бөледі. Ұсақ (микро) компоненттерді әр үлкен компонент
аясына енгізе отырып, сол көлем негізінде мағынаға талдау жасайды.
Д.Н.Шмелев өзінің Проблемы семантического анализа лексики деген кітабында
үлкен компоненттер көлемінде мағынаға анализ жасай отырып, дифференциалды,
интегралды деген атауға ие болған семаларды алғаш бөліп көрсетті [2,155].
Қазақ тіл білімінде, соның ішінде семасиологияда мағынаға компонентті
талдау жасау, оның компоненттерінің құрамын анықтау – енді зерттеле
бастаған өзекті мәселелердің бірі екенін айтпақпыз.
Ауызша сөздің коммуникативтік бірліктерінің бірі – жай сөз тіркесі мен
күрделі сөз тіркесі.
Батыс ғылымында Ф.Де Соссюрдің қатар келген кез келген тілдік
элементті (олардың бірі анықталушы, екіншісі анықтаушы қатынастарын
белгілейді) синтагмаға жатқызғанын білеміз. Осыған орай Ф. Де Соссюр
синтагма всегда состоит из двух или нескольких последовательных едениц
деген анықтама береді.Сонымен, синтагма түсінігіне туынды сөздің морфемасы
да, септеу формалары да, тіпті күрделі сөйлемнің бөліктері де еніп кетеді.
Басқа қырынан алғанда, синтагманың анықтамасында сөз тіркестерінің міндетті
түрде екі мүшеден құралатыны туралы айтылмай, синтагманың ең аз көлемі –
екі элемент, екі мүше туралы мәлімет беріледі.
Соссюрдің лингвистикалық ілімі тіл ғылымының дамуына едәуір әсер етті.
Бұл ілімнің негізгі қағидалары қазіргі структуралық тіл білімінде
қолданылып келеді.
Дегенмен де структуралық тәсілдерді синтаксис саласында қолдану өз
нәтижесін бермей келе жатыр деуге болады. Өйткені структуралық синтаксистің
жалпы теориясы жасалмады, жеке тілдердің синтаксисін зерттеуге арналған
әдістемелік негіздер де жоқ. Ұлттық тілдердің синтаксистік қатарын
зерттеуге бағытталған жалпы әдістемелер мен прнциптерден бас тарту,
дәстүрлі синтаксистік тәсілдерге оралу женевалық және прагалық
лингвистикалық мектептердің өкілдерінің ( Ш. Балли, Н. Турбецкой, С.
Карцевский және т.б.) еңбектерінен де байқалады. Бүгінде Соссюрдің Курс
общей лингвистике деп аталатын еңбегінде айтылған синтагма туралы
түсінігі қазіргі кезде әрі қарай дамуда. Сөйлем мен сөз тіркесі біріне-бірі
ұқсас болғанымен, бұлардың арасында сапалық айырмашылықты аңғару қиын емес.
Ф. Де Соссюрдің ілімін дамытушылар, сөйлем – синтагма мен сөйлемге
жатпайтын синтагманы, сондай-ақ предикативті және предикативті емес
синтагмаларды бөлек қарастыруға тырысады.
Ш. Балли синтаксистің жалпы теориясын дамытуға елеулі үлес қосты [4].
Дегенмен де оның синтаксистік тұжырымдамасында, мысалы синтагма туралы
пікірінде қайшылықтар мен түсініксіз тұстар кездеседі. Ол бірінші орынға
сөйлем теориясын қойды. Сөйлемге талдау жасап, оны ойды жеткізуші ең
қарапайым форма деп атады.
Синтагмалардың ішінде бүтін синтагмалар, яғни сөйлемдер және толық
емес, яғни сөйлемнің мүшелері жеке-жеке қарастырылады.
Соссюрмен салыстырғанда Балли синтагманың екі мүшеден, екі элементтен
тұратыны туралы айтады. Всякая синтагма бинарна деп жазды Балли. Осыдан
ол ... синтагматическое отношение исключает сочинение и происходящие от
него сочетания деген тұжырым шығарды. Бірақ та бұған қарамастан ол
синтагмалардың қатарына ерлер, әйелдер мен балалар, қызыл – сары – көк
сияқты синтагмалады қосады.
1. Сөз тіркестерін құрылымдық-сандық тұрғыдан жай сөз тіркестер (екі
мүшелі, екі толық мағыналы сөзден тұратын) және күрделі сөз тіркестер
(үш, төрт не одан да көп сөздерден құралған ) деп бөліп қарастыруға
болады.
2. Сөз тіркесінің көлемі оның құрамындағы ең аз деген бөліктері арқылы
анықталады: сөз тіркесі кем дегенде екі толық мағыналы сөзден құралады,
өйткені жай екі мүшелі сөз тіркесі барлық күрделі сөз тіркестердің
негізінде жатады. Екіншіден, сөз тіркесінің ең аз көлемін анықтау сөз
тіркесін сөйлемнен бөлек қарастыру үшін қажет. Жай және күрделі сөз
тіркестері болғандықтан сөз тіркестерінің ең үлкен көлемін де анықтап
алған дұрыс.
3. Сөз тіркесінің көлемін оның грамматикалық табиғаты анықтап тұрады. Бұл
сондай-ақ сөз тіркесін дара бірлік ретінде қарастыруға мүмкіндік
туғызады.
4. Сөз тіркесі – тұтас номинативті бірлік, оны біз сөйлем құраған кезде
белгілі бір айырмашылықтарын сақтай отырып, сөз ретінде де пайдаланамыз.
Күрделі сөз тіркесі өзінің мағыналық тұтастығын сақтап тұрады және
күрделі ортақ мағынадан өзгеше мағына білдірмейді.
5. Сөз тіркесінің көлемі және күрделену шегі оның сөйлеммен салыстырғандағы
сапалық айырмашылықтарымен байланысты болады. Сөз тіркесі ең кемі екі
сөзден құралады, ал сөйлемді бір-ақ сөз құруы мүмкін. Сондықтан да
предикативті сөз тіркестері (яғни, бастауыш пен баяндауыштың қосындысы )
сөз тіркестері жүйесіне кірмейді.
Сөз тіркесі мен сөйлем арасында сапалық ерекшеліктер бар. Олардың
өзара тығыз байланысы мен қатынасы бар. Мұндай өзара қатынастың бірнеше
түрін анықтауға болады.
Жеке сөздер тәрізді сөз тіркестері де предикативтілік категория мен
интонация арқылы коммуникативті (араласу) қызмет атқара алады (қатал қыс
және қыс қатал, қыс қатал болды және т.б.)
Сөз тіркестері сөйлемдерді құрауға жиі қолданылады. Сонымен, сөйлем
арқылы коммуникативтік қызмет атқару барысында, сөз тіркестері сөйлем
мүшесі ретінде танылады.
Сөз тіркестері қос мүшелі және көп мүшелі (күрделі) болады. Тілде
бөліктері салаласа қатынас негізінде байланысатын көп мүшелі сөз
тіркестерінің мүшеленуі де жиі кездеседі. Синтаксистік алмасулар бір сөз
тіркесініңаумағынан алшақтамауы да мүмкін, бірақ негізгі шарт орындалуы
қажет, яғни сөз тіркесі көп мүшелі (кем дегенде үш мүшесі бар) болуы тиіс.
Сөз тіркестері бөліктерінің арасындағы қатынастар, мағыналық байланыстар
өзгергенде, жаңа модель (үлгілер) пайда болуы мүмкін. Бұл құбылыстың
негізінде тіліміздегі есімдік құрылыстардың кеңінен таралуы жатыр.
Ақ түскен қалың шаш, қырау бар ызғарлы жел, кестесі бар ақ
көйлектәрізді субъективті сөз тіркестері әр түрлі тәсілмен өзгертілуі
мүмкін. Мысалы: Кей тұсына ақ түскен қалың шаш. Мұндай жағдайда сөз тіркесі
құрылысының өзгеруі оның құрамына кіретін бөліктер арасындағы қатынастардың
өзгеруімен байланысты болады: тәуелді септік формасы (тіркесу) салаласа
байланысу арқылы басқа тәуелді бөлікпен – сын есіммен байланысады. Бұл
құбылыс ауызекі сөйлеудегі интонация, хатқа түскенде тыныс белгілері арқылы
өз көрінісін тауып жатады.
Күрделі субстантивті сөз тіркесіндегі синтаксистік алмасу құбылысы
адъективті тіркестің пайда болуына әкеледі. Бұл сөз тіркесі, негізгі есімге
қарағанда, тәуелді бөлік болып есептеледі. Басқаша айтқанда, зат есім оған
тәуелдік септік форма үлгісі пайда болады, мысалы: қызғылт күрең, қара
кер, қара ала, кер құла т.б. мұндай үлгілердің жасалуына қолайлы жағдайлар
болады. Сын есімнің белгілі бір мағыналық топқа кіруі, мысалы түсті
білдіретін сапалық сын есімдер (шаштың түсі немесе жануардың түр-түсі)
аталған үлгілерді жасауға қолайлы болып табылады.
Синтаксистік алмасу құбылысы етістікті-есімді сөз тіркестерінің
арасында да кездеседі. Мұндай жағдайда негізгі, тірек есімге тәуелді сөз
тіркестері пайда болады. Мысалы, зат есім + етістік (Серік кітап алды)
үлгісінің орнына, зат есім + тәуелді адъективті тіркес (Серіктің кітабын
алды) сияқты басқа үлгі жасалады. Мұнда септік формасы өзгереді.
Орыс тіліндегі дублетті үлгілердің жасалуы қазақ тіліндегі
синтаксистік қатынастардың көрінісі мен нәтижесінен мүлдем өзгешеленеді. Ең
әуелі флективті тілдерде жиі кездесетін префиксальді-септікті қатынастардың
болуы сөз тіркесінің зат есімге немесе сын есімге немесе етістікке тәуелді
болуын реттейді. Ал қазақ тілінің сөз тіркесінде ондай мысалдарды
кездестіру қиын. Қолыңды жу,қолды жу, қол жусөз тіркестерінің орыс
тіліндегі варианттарында ( мой руки) ешқандай өзгеріс болмайды.
Ауызша дискурс құрылымының ұйымдасуы мен туындауы – өзіндік
ерекшеліктері бар түрлі күрделі, атап айтқанда, когнитивтік,
лингвистикалық, психологиялық және физиологиялық үдерістердің нәтижесі. Бұл
проблема А.А.Кибрик [5], Е.А. Земская мен М.В. Китайгородская, Е.Н. Ширяев
[6] т.б. зерттеушілердің еңбектерінде талқыланып келеді. Аталған мәселенің
когнтивтік үдеріс қатарында танылу себебі дискурсқа қатысатын тілдің не
мәтіннің адамның ойлау әрекетін қамтамасыз ететін құралы болып
табылатынымен анықталады, яғни аданың ойлау әрекетіндегі іске қосылатын
құрылымдар, дәлірек айтсақ, когнитивтік құрылымдар оның сыртқы түрінің
түзілуіне тікелей негіз болады, бірақ көрінуі айқын да, жасырын сипатта да
келе алады. Сондықтан да тілдік әрекет пен ойлау әрекетінің арасындағы
қатынасты анықтау теориялық тұрғыдан екі жолмен айқындалады: 1) ойлаудан
тілге қарай немесе 2) тілден ойлауға қарай [7]. А.А. Кибриктің
тұжырымдауынша, мұның бірінші жолының тәжірибеде қолданылуы ойлау
бірліктері мен тектері туралы білімнің аздығынан әлі өз қарқынын ала алмай
келе жатса, екінші жолы тіл қалай құрылған және неге солай құрылған деген
сұрақтарға жауап беріп қана қоймайды, сондай-ақ когнитивтік құрылымдарға
тән сипаттарды болжамдап құруға мүмкіндік береді. Осы түсіндіру ауызша
дискурстың лингвистикалық үдеріс нәтижесі деп танылу сипатын да анықтайды,
өйткені тілсіз, мейлі, ол вербальды не бейвербальды болсын, дискурстың
құрылуы мүмкін болмайды. Ал мұның физиологиялық қыры дискурстың орындалуы
адамның қатысуынсыз мүмкін еместігіне орай көрінеді, сөйлеушінің не
тыңдаушының ағзалары өз міндеттері мен қызметтерін бас миына бағына отырып,
бес сезім мүшесінің қажеттісінің бірімен жүзеге асырылады. Сондай-ақ
дискурс дегеніміздің өзі мәтін мен коммуникацияның қосындысы болатын болса,
коммуникацияға қатысушылардың психикасы, коммуникациядағы психологиялық
күйі дискурсқа қандай да бір әсерін тигізеді, қарапайым түсіндірсек, адам
қай жерде де өз мінезімен, көңіл-күй, жан дүниесінен бөлектене алмайды, ол
тірі ағза иесі болғандықтан, санасы мен сезімі, тәні, жаны біртұтастықта,
содықтан да дискурстың ауызша түрінде де бұл күрделілік сақталады.
Ауызша дискурстың зерттелуінде ерекше орын алатын еңбектер Уоллес Чейф
есімімен байланыстырылады. Ол өз зерттеулерін когнитивтік тұрғыдан жүргізе
отырып, сөйлеуші адам санасында өтетін ойлау процесін реконструкциялауға
ұмтылады. Ол дәстүрлі есімдік, орын тәртібі, бастауыш ұғымдарына жаңаша,
когнитивтік тұрғыдан талдау жасайды. Ол екі проблеманы негізгілер қатарына
бөліп алған. Біріншісі – тілдік құбылыстарды адам санасында өтетін
үдерістер негізінде түсіндіру. Бұл тұста ол сананың өзін екіге бөледі: 1)
жалғамасыз (непосредственный) сана – қазір және сол жерде өткен жағдайды
бейнелейтін, 2) жалғамалы не шеткеріленген (отстранненный) сана – еске
түсіру, көз алдына елестетуді орындайтын сана. Мұның алғашқысы екіншісіне
қарағанда әрі негізгі, әрі құрылымы жағынан қарапайым болып келеді. Екінші
негізгі проблема – ауызша және жазбаша дискурсты, тілді салыстыра зерттеу.
Оның зерттеу деректері, ең әуелі, тұрмыстық ауызекі материалдары мен
жалғамасыз сана режиміне сүйенілген. Сондай-ақ оның түсіндіруінде, дискурс
құрылымына қатысты негізгі түсінік – интонациялық бірлік, яғни дискурстың
бір сана фокусына (санадағы бейненің (зат, құбылыс бейнесінің) шоғырланатын
нүктесіне) сай түсетін квантты бөлігі. Оның әрқайсысында жаңа ақпарат
болады. Ауызша дискурс пен жазбаша дискурстың айырмашылықтары ең алдымен,
ауызша дискурстың шынайы уақыт осінде (онлайн коммуникациясында)
орындалатынымен анықталады. Соған сай бұл коммуникация мен оның өнімі –
мәтінде ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүрген мынадай ерекшеліктер байқалады:
синтаксистік құрылымдардың толымсыздығы, сөз тудырудағы жаңылу, іркілу,
ұйымдасуындағы өзіндік ерекшелік (стандартты тілі). Осыған сәйкес ауызша
дискурс өзіне тән ұйымдасу тетіктерне ие болады. Мұндай қатарға интонация,
ым-ишарат, ерекше дискурстық маркерлер, хезитация (сөйлеуші сөзіндегі
айтқан ойын қайта түзету, не айтар ойын жүйелеу мақсатындағы үзіліс) т.б.
жатады. Біз осы тұста аталған ерекшеліктердің қазақы дискурста қаншалықты
көрініс табатындығын және өзіндік ерекшеліктерін анықтауға арналған
тәжірибе материалдарын назарға ұсынамыз. Бұл тәжірибеде Көшпенділер
кинофильмі көрсетіліп, респонденттердің қайта мазмұндаған мәтіндері жазылып
алынды.мұндағы мақсат – бақылау әдісімен (контралируйемый метод; бұл әдісті
У.Чейф өз деректерін жинақтауда сәтті пайдаланған) жинақталған
материалдарды талдау нәтижесінде көру тәжірибесін вербальдандыру үдерісін
сипаттауға қол жеткізу, басқаша айтқанда көру арқылы қабылдаған ақпаратын
қайта тудырудағы ерекшеліктерді, ауызша дискурстатуған тілдік құрылымдардың
негізіндегі когнитивтік құрылымдардың байланысын түзету, реконструкциялау.
Талдау мына мәселелердің анықталуына. Сөйлеуші санасының уақыттағы
динамикасын айқындауға; қозғалыстағы сана фокусының тілдік корреляттары
туралы болжам жасауға; айырмашылықтарды, синтаксистік құрылымдарды
таңдаудағы когнитивтік уәждерді айқындауға мүмкіндік бермек. Жалпы алғанда,
ауызша дискурс ерекшеліктері жалпы дискурсқа тән ерекшеліктермен
сабақтастырыла бермек. Бір айта кететін мәселе – біздің тәжірибемізде
пайдаланылған кинофильм алдыңғы дикурс өнімі – мәтін, нақтыласақ, оның
туындауының өзі (кино түсіру идеясының тууы, оған түрткі жағдайлар, оның
коммуникативтік жағдаятқа айналуы, құрылған сценарий, актер таңдау, олармен
келіссөз жүргізу, т.с.с.) белгілі бір мәтіндер тоғысқан үдеріс нәтижесі.
Сол туындыны басқа айналымдағы дискурсқа әкеліп салдық. Респонденттердің
кино мазмұнын қаншалықты қабылдап, қаншалықты дискурс нәтижесі мәтінде
(үнтаспаға түсірілген материал) бейнеленгеніне талдау жасап сипаттап
көрейік. Ол үшін респонденттердің үш тобынан бір-бір мәтін үзіндісін
береміз.
1-топ: Галина (1 курс):Фильмде кейіпкерлеріөмірде болған тарихи
тұлғалар: Әбілқайыр хан, Абылай хан, жоңғар қолбасшысы Қалдан Серен...
Фильмде қазақ пен жоңғарлар (соғысы) туралы айтылады. Абылай хан мен
жоңғар қолбасшысы Қалдан Серен фильмде екі дос - Әбілмансұр және Ералы
бірге күресті ( і...) . Ол Гауһар ( і...) Бірақ Гауһарға Абылай
ұнады. Бір күні Мансұрды өлтіру үшін, қалмақтар оны Ералымен жекпе-
жекке шығарады. Олар бірін-бірі танымады. Мансұр Ералыны өлтіреді. Мансұр
жауды жеңіп еліне оралады.
2- топ: Анар (3 курс):мен Гүлжанаттың пікіріне қосылмаймын. Өйткені ол неге
Қыз Жібек фильмімен салыстырады? Қыз Жібек фильмі ол қазақтарға арналған
кино. Қыз Жібекті біз шетелге шығара алмаймыз. Өйткені Қыз Жібек ол тек
қана қазақ ұлтына онда тек қазақ менталитеті, қазақ салт-дәстүрі...
сақталған. Анау Төлегеннің айтатын ( і ) Шегемен айтыстары, Алты қызға ( і
) Алты қызға айтатын назы ол тек қазақ халқына ғана тән, оны тек қазақ
халқы ғана көріп отырып оны түсінеді, оны басқа Америка халқы түсіне
алмайды. Ал Көшпенділер - ол қазаққа арналған кино емес ол шетелге
қазақтарды таныстырудағы мақсатында арналған кино. Ол қазақтардың да басы
істемейді емес,істейді, әдейі шетелдің актерларын алдырып отыр. Осы жерде
айтатын неге главный басты рольде өзіміздің әртістеріміз ойнамайды деп.
Себебі, егер әртіс Абылай ханның орнына жаңағы ... кімді ... Тұңғышбай ...
жаңағы ... өзіміздің әртістерімізді қоятын болсақ, шетелге шыққанда оны
ешкім көрмейді, ешкім білмейді. Тұңғышбай кім екенін білмейді. Ал оның егер
Марк, Скот, Беккер десе көреді.
2. Коммуникативтік бірліктердің тілдесім әрекетіндегі функциялары және
сөйлесім түрлері
Сөйлесім әрекеті - речевая деятельность әртүрлі ғылым
өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу объектісіне
қарай оның ерекшеліктерін әр қырынан қарастырған. Мәселен, лингвист
ғалымдар сөйлесім әрекеті мен тілдің ара қатысын, ортақ заңдылықтарын,
тілдік қатынастың лингвистикалық негізін қарастырады. Психолог-ғалымдар
сөйлесім әрекетінің ойлау, пайымдау, қабылдау, сезіну, түйсік, зейін т.б.
процерстермен байланысын, олардың сөйлесу кезінде сана арқылы өту
ерекшеліктерін зерттейді. Физиологтар тілдік қатынасқа байланысты сөйлесім
әрекетінің жүзеге асуына ықпал ететін дыбыстау мүшелерінің жұмыс істеу
механизмдерін, қызметін тексереді. Психолингвист сөйлесім әрекеті іске асу
үшін жұмсалатын тілдік-қатысымдық тұлғалардың санамен байланысын, сөйлесу
кезіндегі ойға қатысты түрлі процестерді қарастырады.
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды, жалпы сөйлеу
әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл саладағы ғалымдар кімді оқытатынын;
оларды неге үйрету керектігін қарастырады. Тілші-әдіскердің ең бірінші
мақсаты – сапалы оқытудың жолдарын табу, яғни қалай оқытсақ, ісіміз жақсы
нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. Соны практикалық жағынан дәлелдеп,
теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.
Сөйлесім әрекетін көптеген авторлар белгілі бір хабарды, ойды,
информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп түсіндіреді. Немесе
тілдік қарым-қатынас дегеніміз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы белгілі
бір ақпаратпен пікір алмасуы деген пікірді айтады. Рас, адамзат тілінің ең
басты қызметінің өзі – ойды, хабарды жеткізу.
Сөйлеу кезінде адам қалай болса солай тіліне келгенін айта салмайды,
ол ең алдымен ойлауды басынан өткереді, сырттағы объективті шындық санаға,
ойға әсер етіп, пайымдау туғызады. Сол адам миының ойлау процесі арқасында
нені айту керек, не туралы сөйлеу қажеттігі жөнінде нақтылы сөз жасалады.
Бұл – тек адамның ойлау жүйесіне ғана тән күрделі процесс.
Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі. Ал тіл ой
қызметін бейнеге, үлгіге түсіреді. Адамзат баласының шындық болмысты танып
– білуі барлық халықта бірдей, яғни таным-түсінік тіл арқылы емес, ми
қызметі арқылы жүзеге асады. Ми қызметінің нәтижесінде тілдік бірліктер
объективтік дүниемен байланысады. Ми қызметі арқылы адам өзін, өзімен
байланысты және сыртқы дүниені таниды. Адам танымының нәтижелері дыбыстық
кешендер арқылы тілден көрініс табады. Тілдік таңбалар негізінде тілдің
мазмұндық және тұрпаттық межелері айқындалады. Демек, таным – шындық
дүниенің бейнесі. Ғалам және адамның әртүрлі жақтарының бейнесі деген ұғым
адамның өзін қоршаған орта жайлы көзқарасын қарастыру деген сөз. Адам, оны
қоршаған дүние – адам мен оның ортасының өзара байланысы, ал қоршаған
ортаның, дүниенің бейнесі – адам мен оның ортасы жайлы ақпараттар. Адам не
туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізгендігін білгенмен, яғни сөйлесім
әрекеті, адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес, ол – табиғат берген,
жаратылыстан туған күрделі процесс. Адам сөйлеуді жетілдіріп,дамытады, оның
заңдылықтарын қарастырады, бірақ сөйлеу тілін өзі жасай алмайды. Осыдан
сөйлеудің, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипаты аңғарылады. Хабардың қай түрі
болса да шындыққа құралуы керек, сонда ғана тілдік қатысым өз бетінше
дамиды және сөйлеу информацияны қабылдау, оған жауап қайтару, қайта жауап
алу қатысымдық құбылыстың қоғамдық мәнін ашады, адамдар арасындағы көпір
бола алады. Демек, адамдар бірінің айтқан сөзін екіншісі жай білу үшін ғана
емес, олар бір-бірімен өзара түсінісу үшін, өзара қарым-қатынаста болу үшін
қарым-қатынастық бірлікке ұмтылады. Осыдан келіп тілдің қоғамдық-әлеуметтік
мазмұны, мәні шығады.
Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлесім
әрекетін төрт түрге бөліп қарастыру тұрақты орын алған. Олар: сөйлеу, оқу,
жазу, түсіну.
Біз жан-жақты тәжірибелерге сүйене келіп, сөйлесім әрекетін бес түрге
бөліп қарастырамыз. Олар: оқылым, жазылым,тыңдалым, айтылым, тілдесім.
Бұлардың барлығы – әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақ
тілінде бұл мәселе бұрын-соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесім
әрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әлі
қалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілген
терминдер: говорение - сөйлеу, аудирование - аудиолық, чтение -
оқу, письмо - жазу деген сияқты әртүрлі сөздермен айтылып жүр.
Біз бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым,
айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден,
тілдік қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден, олар –
қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбір
сөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай теориялық және әдістемелік
ғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әртүрлі емес, қазақ
тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бірізбен жасала келіп, біртұтас қатысымдық
қызмет атқарады.
Сөйлесім әрекетінің барлық түрлеріне тән ең басты көрсеткіш, ол –
түсіну. Бір адам екінші адамның айтқанын түсінбесе, ұқпаса, онда пікірлесу
мен сөйлесу де жүзеге аспайды. Біздің ойымызша, сөйлесім әрекетіне қатысты
айту да, оқу да, жазу да, есту де, тілдесу де белгілі бірхабарланған,
баяндалған ойды түсінуге негізделеді. Сондықтан аудирование дегенді біз
түсіну емес, тыңдалым деп айтамыз да, түсіну процесін осы әрекеттердің
бәріне ортақ ұстаным ретінде танимыз.
Сөйлесім әрекетінің барлық түрлері сөйлеу үшін қажет. Оның әртүрлі
сөйлей білуді әр жақтан іске асырады: говорение - айта білу арқылы,
чтение - оқи білу арқылы, письмо - жаза білу арқылы, аудирование -
тыңдай білу арқылы. Демек, говорение - сөйлеу дегеннен гөрі айтуға
жақын ұғым. Бұл әрекеттердің бәрі бір процестің (речевая деятельность)
ортақ тілдері болғандықтан, бірыңғай жұрнақтар арқылы жасалғаны тиімді.
Сонымен,тілдік қатынасқа байланысты іске асатын сөйлесім әрекеті бес
түрге бөлінеді: оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім.
Оқылым – грфикалық таңбалар арқылы қағаз бетіне түскен сөздер мен
тіркестердің мағынасы мен мазмұнын ой мен сананың нәтижесінде қабылдай
отырып, сауатты, дұрыс, мәнерлеп, ұғынықты оқу және одан қажетті деректі
түсініп, сұрыптап алу.
Көптеген әдістемелік әдебиеттерде бұл процесс Оқу деп аталынып жүр.
Қарастырып отырған мәселеге сай біздің айтар ойымызға оқу сөзінің
мағынасынан гөрі оқылым сөзінің мағынасы мен мәні қай жағынан болсын
сәйкес келеді. Сондықтан басқа тілдерде кездесетін чтение сөзінің ұғымын
біз тілдік қатынаста оқылым деп алып, сөз етеміз.
Оқылым, біріншіден, ой мен мидың бірлескен жұмысына байланысты болады,
екіншіден, жазылған графикалық таңбалардың тізбегін дұрыс танып білуге
қатысты. Үшіншіден, мұнда осы таңбалардың ішкі мән-мағынасын дұрыс
түсінудің рөлі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқан жағдайда ғана оқылған
материалдан керек ақпараттар жинақталып алынып, оқушының қажетіне жарайды.
Тіл үйрету сапалы болу үшін, оқылым процесі мен дауыстап оқуды ажырата
білген жөн. Оқылым – берілген материалды түсініп, ұғу ғана емес, ондағы
әрбір тілдік-қатысымдық тұлғалардың мағынасын білу, қалпын тану және оны
тілдік қарым-қатынаста кеңінен пайдалана білу. Ал дауыстап оқу – ішкі
мазмұнды толық ескере бермей, графикалық таңбаларды танудың нәтижесінде оны
дыбыстау аппаратының қимыл-қозғалысына салу, сөйтіп, сөйлеу мүшелерінің
көмегімен оқып шығу. Мұндай дауыстап оқу кезінде кейде мәтіннің мазмұны
түсініксіз болып қала беруі де мүмкін. Ой мен ми жұмыстарын толық ақтармай,
адамға қажет хабар алынбауы ықтимал.
Мұндай оқудың акустикалық қасиеті басым болады.
Дауыстап оқу акустикалық мақсаттың шеңберінен шығып, сөз, тіркес,
сөйлемдердің мағынасын түсінуге, оны сана арқылы қабылдауға, мәтіннің ішкі
мазмұнын баяндауға бағытталса, онда ол жай оқудың үлгісінен өтіп, мазмұнды
оқуға айналады. Бұл жағдайда дауыстап оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz