Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында бюджтеттік қатынастарды реттеудің теориялық моделі
КІРІСПЕ
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің өңірлік бюджетаралық қатынастарды дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің өңірлік бюджетаралық қатынастарды дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ғылыми зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу үдерісiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi - мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау үдерісiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi Қазақстан Республикасы Парламентінің жыл сайын қабылдайтын мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты өңірлеріне шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді.
Елбасы «Қазақстан -2030» стратегиясын дәйектілікпен іске асыру еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының берік негізін қалағанын атап өтті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында бюджтеттік қатынастарды реттеудің теориялық моделін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – елдің бюджет жүйесін жетілдіру жолдары мен бағыттарын айқындау болып табылады.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi - мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау үдерісiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi Қазақстан Республикасы Парламентінің жыл сайын қабылдайтын мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты өңірлеріне шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді.
Елбасы «Қазақстан -2030» стратегиясын дәйектілікпен іске асыру еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының берік негізін қалағанын атап өтті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында бюджтеттік қатынастарды реттеудің теориялық моделін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – елдің бюджет жүйесін жетілдіру жолдары мен бағыттарын айқындау болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2008 ж., N 21, 93-құжат
2. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2006. - 320 бет.
3. Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б.
4. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25 қарашадағы № 189 Заңы.
5. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2009 жылға арналған нысаналы трансферт туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы 23 қазандағы № 682 Жарлығы
6. «2009 жылғы республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің есебі. - Астана, 2009.
7. Қаржы минситрлігі http://www.minfin.kz/index.php?uin
8. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2006.
9. Аблиакимов К Бюджет-2008. “Баға және талдау” Казхстанская правда 2008 жыл N12 .
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәжілісінде мақұлданған 2009 жылғы «11» наурыз № 9 хаттамасы
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2009 жылғы 24 наурызындағы № 13 хаттама 2008 жылғы 26 тамызда Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2009 – 2013 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамына» (2008 жылдың 26 тамызындағы № 32 хаттама) өзгерістер.
12. Бабкина С. Новая налоговая политика: Финансы Казахстана.- 2009-N6, с 20-22.
13. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2008ж, N1-12
14. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2006/8.
15. Салыққа салаутты көзқарас керек. Зерде N3 2008ж.
16. Жүнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
17. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы. 2009 жыл N1 .
18. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.- N5- 03.2006
19. Салық және бюджет саясаты Қазақстан ХХI ғасырға жол 2004 ж. N2
20. Облыс бюджетiнiң басты бағыты. Оңтүстiк Қазақстан N81.29.06.2006.
21. Қазақша - орысша, орысша – қазақша терминологиялық сөздiк: Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. – Алматы: Рауан, 2004-288 с
22. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2006г.
23. Деловой мир Казахстана –2004г. N3,с 20-22.
24. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2008.
25. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-ІV ҚРЗ//www.minplan.kz
26. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерi арасындағы 2007-2008 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми трансферттердiң көлемдерi туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 9 қарашадағы № 602 Заңы
27. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
28. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
29. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
30. «2009 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
31. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
32. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің жобасы //www.minplan.kz
33. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2008 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
34. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
2. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2006. - 320 бет.
3. Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б.
4. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25 қарашадағы № 189 Заңы.
5. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2009 жылға арналған нысаналы трансферт туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы 23 қазандағы № 682 Жарлығы
6. «2009 жылғы республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің есебі. - Астана, 2009.
7. Қаржы минситрлігі http://www.minfin.kz/index.php?uin
8. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2006.
9. Аблиакимов К Бюджет-2008. “Баға және талдау” Казхстанская правда 2008 жыл N12 .
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәжілісінде мақұлданған 2009 жылғы «11» наурыз № 9 хаттамасы
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2009 жылғы 24 наурызындағы № 13 хаттама 2008 жылғы 26 тамызда Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2009 – 2013 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамына» (2008 жылдың 26 тамызындағы № 32 хаттама) өзгерістер.
12. Бабкина С. Новая налоговая политика: Финансы Казахстана.- 2009-N6, с 20-22.
13. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2008ж, N1-12
14. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2006/8.
15. Салыққа салаутты көзқарас керек. Зерде N3 2008ж.
16. Жүнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
17. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы. 2009 жыл N1 .
18. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.- N5- 03.2006
19. Салық және бюджет саясаты Қазақстан ХХI ғасырға жол 2004 ж. N2
20. Облыс бюджетiнiң басты бағыты. Оңтүстiк Қазақстан N81.29.06.2006.
21. Қазақша - орысша, орысша – қазақша терминологиялық сөздiк: Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. – Алматы: Рауан, 2004-288 с
22. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2006г.
23. Деловой мир Казахстана –2004г. N3,с 20-22.
24. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2008.
25. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-ІV ҚРЗ//www.minplan.kz
26. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерi арасындағы 2007-2008 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми трансферттердiң көлемдерi туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 9 қарашадағы № 602 Заңы
27. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
28. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
29. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
30. «2009 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
31. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
32. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің жобасы //www.minplan.kz
33. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2008 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
34. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық 3
аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары 5
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы 11
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі 35
жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу 35
жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды 41
жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін 56
жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі56
бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің өңірлік бюджетаралық қатынастарды 60
дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
КlРlСПЕ
Ғылыми зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экономикалық категория
ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң
орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта
бөлу үдерісiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi
қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа
да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет
механизiмi( - мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау үдерісiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi Қазақстан
Республикасы Парламентінің жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет
туралы( заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
өңірлеріне шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында
мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді.
Елбасы Қазақстан -2030 стратегиясын дәйектілікпен іске асыру
еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының берік
негізін қалағанын атап өтті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін
жетілдіру мақсатында бюджтеттік қатынастарды реттеудің теориялық моделін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – елдің бюджет жүйесін жетілдіру жолдары мен
бағыттарын айқындау болып табылады.
Ғылыми жұмыстың нысаны - Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі болып
табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан – 2030 даму Стратегиясы,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан халқына
Жолдаулары, ҚР Бюджет кодексі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары,
Қазақстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігінің елдің
әлеуметтік-экономикалық даму есебі, басқа да құқықтық-нормативтік актілер,
арнайы веб-сайттар, Ұлттық статистика агенттігінің ресми мәліметтері
құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі 68 беттен, оның ішінде 3 кесте, 11 сурет берілген. Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі 34 мәліметтер атауын қамтиды.
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1. Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне сәйкес бюджет – бұл
мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржылық қамтамасыз
етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры [1]. Бюджет - ол жалпы қаржы
мен салыстырғанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория [2]. Оның
қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық
байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондай-ақ, көптеген
қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы
салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық
кұндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар
арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қайшылық қарым-
қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын
кұндылық бөлу үдерісінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі -
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет барлық
мемлекеттерде мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық,
займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-
экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын
өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория ретінде
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған коса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет ол қаржылық жоспар;
бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол
коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатын дәлелдейтін құжат
деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған
мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері,
бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
өз алдында жеке бір экономикалық категория;
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң
[2].
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол коғамдық өңдірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бөлуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланылады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен өңірлер
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет
орталық жөне жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде
орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры - бюджеттік қорда болады. Бұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің
жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді.
Мемлекет бюджеті төмендегі 1-суретте бейнеленген.
1-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Ескерту: Автормен құрастырылды.
Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) - ол мемлекет тарапына, оның жалпы
мемлекеттік функцияларын орындауға арналған құндылық бөлу сатыларынан
өткен, обьективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану - құндылықты бөлу мен кайта бөлуге байланысты сол құндылықтық
қозғалыс үдерісін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталыңтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
үдерісінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және
шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады,
яғни кіріс - мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс – жалпы мемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің
түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер бюджет тапшылығы
мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде,
бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін
бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу
үдерісіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым-қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл қарым-
қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге
пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу үдерістері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан көбінесе
солардың мәнін анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне қатысты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында каржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың әл-
ауқаттылығын арттыру мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын
төмендету мен баска да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
айқындалады, яғни экономикалық маңызды сипаттайтын әдіс ретінде жалпы қаржы
мен оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес жүргізіледі.
Сондықтан, мемлекетік бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау
функцияларын атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
ұлттық табысты қайта бөлу;
әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
экономиканы реттеу мен ынталандыру;
ақша каражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалануын
бақылау [3].
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттындыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу үдерісімен
анықталады. Бюджеттен басқа бірде-бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке
кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының баска да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
үдерістерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық үдерістерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іс-
әрекеті жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де
экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін жоғарылатуына
ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысын қалайды. Мысалы,
бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер -
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісіне
жатады. Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса, ол экономика мен басқа іс-әрекет салаларда экономикалық
коньюнктура қажетті деңгейде еместігін білдіреді. Сондықтан, бюджеттік
көрсеткіштер экономикадағы осындай кемшіліктерді көрсете отырып, сол
кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті іс-шаралармен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына таралды. Дегенмен, бюджетке елдің
барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға экономиканың
жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның талабына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары
да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі әлеуеттік
қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін тек міндетті
түрде белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер
көрінісі, оларды бөлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша
іс-әрекет үдерісінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады.
1.2. Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
Бюджет жүйесi - бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі
болып табылады [2]. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын, бюджетті - қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен өңірлер арасындағы қаржылық қатынастар.
Басқаша айтқанда, барлық денгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға
негізделген бюджеттік үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік
жүйе деп түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 2-суретте ұсынылған.
2-сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ескерту: Автормен құрастырылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі.
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен
кірістердің есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншікте тұрған активтерін, үкіметтік қарыздарды сатудан
түскен түсімдер республикалық бюджетке есептеледі.
Мемлекетте әр түрлі уақытта қандай да бір қажеттіліктерге арнап
жұмсалатын қаражаттың мөлшеріне әсер ететін иелігінде бар қаражатты жұмсау
бойынша әр түрлі басмымдықтардың болуы мүмкін. Мемлекеттің өзінің ақшалай
қаражатты жұмсау жөніндегі басымдықтарын өзгертуі оның фискальдық
саясатында және стратегиялық әлеуметтік-экономикалық жоспарларында көрініс
табады. Осыған байланысты мемлекет не кірістердің жаңа көздерін
іздестіреді, не өзге қажеттіліктерге арналған шығыстарын реттейді
(қысқартады).
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- әлеуметтік сала (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және
әлеуметтік қамтамасыз ету);
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметі;
- агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
- елдің инфрақұрылымы (көлік және коммуникациялар);
- өзге де бағыттар.
Республикалық бюджеттен сондай-ақ:
- кадрларды қайта даярлау мен қызметкерлердің біліктілігін арттыруды
қоса алғанда, орталық мемлекеттік органдар мен басқа да мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге;
- Бюджет кодексінде белгіленген бағыттар бойынша бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа,
қолданбалы ғылыми зерттеулер мен нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуге
жұмсалатын шығыстар қаржыландырылады.
Кез келген бюджеттің тағы бір маңызды құрауышы кірістер мен
шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып
нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша
нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар
кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде.
Жергілікті бюджеттердің кірістері республикалық бюджеттің кірістері
сияқты салықтық және салықтық емес түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте
жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің
регламенттеуші ережелеріне сәйкес республикалық бюджетке түсетін салық
түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді. Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі. Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың,
- ауданның (қаланың),
- қаладағы ауданның,
- аудандық маңызы бар қаланың,
- кенттің, ауылдың (селоның),
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық
бюджет туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады.
Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Үкіметінің оны іске асыру туралы қаулысының жобасын
мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып
бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес
қосымшаларымен бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге
Қазақстан Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат
құралдарында жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы жергілікті атқарушы орган қаулысының жобасын мемлекеттік
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан
кешіктірілмей кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының
төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту
кезінде осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы
жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы
шешімімен бірге жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық
бюджет сияқты бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржылық активтер мен басқа
мүліктерді қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және
сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты туралы
тоқтала кететін болсақ, ол 2009 ж. басына 3 310,7 млн. теңгені
құрады. Ұлттық қордың таза активтері 3 309,4 млн. теңгені
(аудиттелген қаржылық есептілікке сәйкес есептеу тәсілімен) құрады
(кесте 1) [4].
2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
1 718,7 млн. теңге түсті, оның ішінде мұнай секторы кәсіпорындарынан түскен
тікелей салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті
бюджеттерге есепке алынатын салықтарды қоспағанда) – 1 700,5 млн. теңге,
оның 717,7 млн. теңгесі (5,9 млн. АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастау
(қайта айырбастау) операциясын дәл сол күні
жүргізу жолымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
тиісті шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы
түсімдер болып табылады, мұнай секторы кәсіпорындары
жүзеге асыратын операциялардан түсетін басқа
да түсімдер (жергілікті бюджеттерге
есептелетін түсімдерді қоспағанда) – 16 678,1 млн.
теңге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерін сатудан түсетін түсімдер – 1 611,1
млн. теңге, Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорын басқарудан түсетін инвестициялық кірістер –
66 237,5 млн. теңге [4].
Кесте 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтерін сенімгерлік
басқару жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бухгалтерлік
теңгерімі (мың. теңге)
Баптың атауы 01.01.2008 ж. 01.01.2009 ж.
Активтер
Ақша және оның баламалары 272 866,9 49 161,2
Туынды қаржы құралдарын қоспағанда, пайда 2 458 210,9 3 258 923,6
немесе шығын арқылы әділ құн бойынша
ескерілетін қаржы құралдары
Туынды қаржы құралдары 948,5 4 901,9
Дебиторлық берешек 2 566,4 1 259,1
Активтердің барлығы 2 734 592,9 3 314 245,9
Міндеттемелер мен таза активтер
Туынды қаржы құралдары 1 057,6 2 466,4
Кредиторлық берешек және есептелген 2 647,3 2 408,0
шығыстар
Міндеттемелердің барлығы 3 705,0 4 874,4
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шотына 2 730 887,9 3 309 371,5
енгізілген таза активтер
Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің сайтында орналастырылған материалдар
негізінде автормен құрастырылды.
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге
байланысты Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы
2 674,0 млн. теңгеге шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 461430,6 млн. теңгенің
461 400,0 млн. теңгесі аударылды, ол жоспардың 99,9 %-ін құрайды. Бұдан
басқа, 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке жоспарланған 5094,1 млн. теңгенің 3521,3 млн. теңгесі аударылды,
бұл 69,1 %-ті құрайды [4].
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2008 жылға арналған
нысаналы трансферт туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы
23 қазандағы № 682 Жарлығына сәйкес 2008 жылғы қараша мен желтоқсанда
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
және орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды іске асыру үшін
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамының жарғылық
капиталын ұлғайтуға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке нысаналы трансферт түрінде 607500,0 млн. теңге аударылды.
Ұлттық қордың сенімгерлік басқарудың қорытындылары бойынша 2008 жылы
алынған ұлттық валютада көрсетілген инвестициялық табыс теріс қалыптасты,
сондай-ақ, 66237,5 млн. теңгені құрады [5].
Ұлттық қорды басқаруға байланысты қызметтің транспаренттілігін
қамтамасыз ету мақсатында аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес 2008
жылға аудиторлық тексеру жүргізілді.
Бюджет жүйесін қалыптастыру қағидаттарын қарастыралық, олар келесілерді
қамтиды: 1)бiрыңғайлық; 2)толымдылық; 3)реалистiк; 4)транспаренттiлiк;
5)дәйектiлiк; 6)нәтижелiлiк; 7)бюджеттердiң дербестiк; 8)сабақтастық;
9)негiздiлiк; 10)уақтылылық; 11)кассаның бiрыңғайлық қағидаты;
12)тиiмдiлiк; 13)жауапкершiлiк; 14)бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты [1].
Осы аталған бюджетті қалыптастыру қағадаттарын қарастырайық.
Ең бастысы - бiрыңғайлық қағидаты - бюджет жүйесiн ұйымдастырудың және
оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай қағидаларын қолдану, Қазақстан
Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет үдерісiнiң
бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану.
Екінші - толымдылық қағидаты - бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу.
Үшінші - реалистiк қағидаты - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттiк
параметрлердiң, мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлерiне, бағыттарына сәйкес
келуi.
Төртінші - транспаренттiлiк қағидаты - мемлекеттiк немесе заңмен
қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен
бұқаралық ақпарат құралдары үшiн бюджет үдерісiнiң мiндеттi ашықтығын
қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар
мен олардың iске асырылуы туралы есептердi, Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi
түрде жариялау.
Бесінші - дәйектiлiк қағидаты - мемлекеттiк органдардың бюджеттiк
қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы.
Алтыншы - нәтижелiлiк қағидаты - мемлекеттiк органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге
бағдарланған бюджеттердi әзiрлеу және атқару.
Жетінші - бюджеттердiң дербестiк қағидаты - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуiн белгiлеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет үдерісiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуi, төменгi бюджеттерге оларды тиiстi өтеусiз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi.
Сегізінші - сабақтастық қағидаты - өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттiк параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттiк мониторинг қорытындыларына, нәтижелердi бағалауға
негiзделген республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлау.
Тоғызыншы - негiздiлiк қағидаты - бюджет жобасына қандай да болсын
түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да
құжаттар негiзiнде бюджеттi жоспарлау.
Оныншы - уақтылылық қағидаты - республикалық және жергiлiктi
бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның
бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкiндегi Үкiмет шотына аудару, мiндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттiк мекемелердiң
мiндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына
сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерде
белгiленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар
шоттарына аудару.
Он бірінші - кассаның бiрыңғайлық қағидаты - бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру.
Он екінші - тиiмдiлiк қағидаты - бюджет қаражатының бекiтiлген көлемiн
пайдаланып, ең үздiк тiкелей нәтижеге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негiзге ала
отырып, бюджеттердi әзiрлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемiн пайдаланып, тiкелей нәтижеге қол жеткiзу.
Он үшінші - жауапкершiлiк қағидаты - тiкелей және түпкiлiктi
нәтижелерге қол жеткiзуге және бюджеттiк бағдарламалар әкiмгерлерi мен
мемлекеттiк мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмейтiн шешiмдер қабылдағаны үшiн жауапкершiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған қажеттi әкiмшiлiк және басқару шешiмдерiнiң қабылдануы.
Он төртінші - бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты
қағидаты - бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының
заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттiк органдардың
стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол
жеткiзуге бағыттауы және пайдалануы.
Бюджет жүйесінің қағидатына сәйкес 2009 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің
есебін талдау 2009 жылғы республикалық бюджет туралы Заңның (бұдан әрі -
Заң) жекелеген мақсаттарының, міндеттерінің және параметрлерінің толық
көлемінде орындалмағанын көрсетті. Заңның он жеті бабы толық орындалған, он
тоғыз бабының тиісті дәрежеде орындалуы қамтамасыз етілмеген, үш бабы
орындалмаған.
Заң баптарының нақты қағидалары мен ережелерінен ауытқу және оларды
орындамау бюджеттік үдеріске қатысушылардың бюджет жүйесінің басты
қағидаларын сақтамауынан болып отыр. Жекелеген бюджеттік бағдарлама
әкімгерлері бұларды бөлінген ресурстардың өсу мақсаттары мен
теңгерімділігінің арасындағы теңдестікті қамтамасыз етудің пәрменді
тетіктері болмағанына қарамастан іске асыруда. Салалар мен өңірлердің
дамуына қатысты жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен бағыттар бойынша, сондай-
ақ солардың іске асырылуына дербес жауапкершілікті бекіту жөнінде тиісті
өзара байланыс пен үйлестіру жұмыстары өз шешімін таппай отыр.
Өңірлердің және жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуға әсерін
тигізетін әртүрлі құралдарды (бюджетаралық трансферттер, нысаналы
мемлекеттік және салалық бағдарламалар, ұлттық холдингтер активтерінің
өсуі) қолдану нақты басымдықтарсыз әрі тиісті үйлестірусіз жүзеге
асырылуда.
Бюджеттік инвестициялық бағдарламаларды іске асыру кезіндегі
мемлекеттік органдардың жауапкершілігін бағалаудың өлшемдері әзірленбеген.
Жекелеген нәтижелерге қол жеткізу, бюджет қаражатының бекітілген
көлемін пайдаланып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық 3
аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары 5
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы 11
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі 35
жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу 35
жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды 41
жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін 56
жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі56
бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің өңірлік бюджетаралық қатынастарды 60
дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
КlРlСПЕ
Ғылыми зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экономикалық категория
ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң
орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта
бөлу үдерісiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi
қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа
да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет
механизiмi( - мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау үдерісiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi Қазақстан
Республикасы Парламентінің жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет
туралы( заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
өңірлеріне шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында
мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді.
Елбасы Қазақстан -2030 стратегиясын дәйектілікпен іске асыру
еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының берік
негізін қалағанын атап өтті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін
жетілдіру мақсатында бюджтеттік қатынастарды реттеудің теориялық моделін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – елдің бюджет жүйесін жетілдіру жолдары мен
бағыттарын айқындау болып табылады.
Ғылыми жұмыстың нысаны - Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі болып
табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан – 2030 даму Стратегиясы,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан халқына
Жолдаулары, ҚР Бюджет кодексі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары,
Қазақстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігінің елдің
әлеуметтік-экономикалық даму есебі, басқа да құқықтық-нормативтік актілер,
арнайы веб-сайттар, Ұлттық статистика агенттігінің ресми мәліметтері
құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі 68 беттен, оның ішінде 3 кесте, 11 сурет берілген. Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі 34 мәліметтер атауын қамтиды.
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1. Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне сәйкес бюджет – бұл
мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржылық қамтамасыз
етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры [1]. Бюджет - ол жалпы қаржы
мен салыстырғанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория [2]. Оның
қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық
байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондай-ақ, көптеген
қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы
салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық
кұндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар
арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қайшылық қарым-
қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын
кұндылық бөлу үдерісінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі -
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет барлық
мемлекеттерде мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық,
займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-
экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын
өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория ретінде
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған коса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет ол қаржылық жоспар;
бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол
коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатын дәлелдейтін құжат
деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған
мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері,
бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
өз алдында жеке бір экономикалық категория;
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң
[2].
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол коғамдық өңдірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бөлуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланылады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен өңірлер
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет
орталық жөне жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде
орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры - бюджеттік қорда болады. Бұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің
жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді.
Мемлекет бюджеті төмендегі 1-суретте бейнеленген.
1-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Ескерту: Автормен құрастырылды.
Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) - ол мемлекет тарапына, оның жалпы
мемлекеттік функцияларын орындауға арналған құндылық бөлу сатыларынан
өткен, обьективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану - құндылықты бөлу мен кайта бөлуге байланысты сол құндылықтық
қозғалыс үдерісін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталыңтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
үдерісінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және
шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады,
яғни кіріс - мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс – жалпы мемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің
түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер бюджет тапшылығы
мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде,
бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін
бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу
үдерісіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым-қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл қарым-
қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге
пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу үдерістері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан көбінесе
солардың мәнін анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне қатысты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында каржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың әл-
ауқаттылығын арттыру мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын
төмендету мен баска да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
айқындалады, яғни экономикалық маңызды сипаттайтын әдіс ретінде жалпы қаржы
мен оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес жүргізіледі.
Сондықтан, мемлекетік бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау
функцияларын атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
ұлттық табысты қайта бөлу;
әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
экономиканы реттеу мен ынталандыру;
ақша каражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалануын
бақылау [3].
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттындыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу үдерісімен
анықталады. Бюджеттен басқа бірде-бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке
кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының баска да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
үдерістерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық үдерістерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іс-
әрекеті жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де
экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін жоғарылатуына
ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысын қалайды. Мысалы,
бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер -
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісіне
жатады. Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса, ол экономика мен басқа іс-әрекет салаларда экономикалық
коньюнктура қажетті деңгейде еместігін білдіреді. Сондықтан, бюджеттік
көрсеткіштер экономикадағы осындай кемшіліктерді көрсете отырып, сол
кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті іс-шаралармен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына таралды. Дегенмен, бюджетке елдің
барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға экономиканың
жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның талабына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары
да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі әлеуеттік
қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін тек міндетті
түрде белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер
көрінісі, оларды бөлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша
іс-әрекет үдерісінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады.
1.2. Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
Бюджет жүйесi - бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі
болып табылады [2]. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын, бюджетті - қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен өңірлер арасындағы қаржылық қатынастар.
Басқаша айтқанда, барлық денгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға
негізделген бюджеттік үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік
жүйе деп түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 2-суретте ұсынылған.
2-сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ескерту: Автормен құрастырылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі.
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен
кірістердің есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншікте тұрған активтерін, үкіметтік қарыздарды сатудан
түскен түсімдер республикалық бюджетке есептеледі.
Мемлекетте әр түрлі уақытта қандай да бір қажеттіліктерге арнап
жұмсалатын қаражаттың мөлшеріне әсер ететін иелігінде бар қаражатты жұмсау
бойынша әр түрлі басмымдықтардың болуы мүмкін. Мемлекеттің өзінің ақшалай
қаражатты жұмсау жөніндегі басымдықтарын өзгертуі оның фискальдық
саясатында және стратегиялық әлеуметтік-экономикалық жоспарларында көрініс
табады. Осыған байланысты мемлекет не кірістердің жаңа көздерін
іздестіреді, не өзге қажеттіліктерге арналған шығыстарын реттейді
(қысқартады).
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- әлеуметтік сала (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және
әлеуметтік қамтамасыз ету);
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметі;
- агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
- елдің инфрақұрылымы (көлік және коммуникациялар);
- өзге де бағыттар.
Республикалық бюджеттен сондай-ақ:
- кадрларды қайта даярлау мен қызметкерлердің біліктілігін арттыруды
қоса алғанда, орталық мемлекеттік органдар мен басқа да мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге;
- Бюджет кодексінде белгіленген бағыттар бойынша бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа,
қолданбалы ғылыми зерттеулер мен нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуге
жұмсалатын шығыстар қаржыландырылады.
Кез келген бюджеттің тағы бір маңызды құрауышы кірістер мен
шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып
нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша
нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар
кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде.
Жергілікті бюджеттердің кірістері республикалық бюджеттің кірістері
сияқты салықтық және салықтық емес түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте
жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің
регламенттеуші ережелеріне сәйкес республикалық бюджетке түсетін салық
түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді. Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі. Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың,
- ауданның (қаланың),
- қаладағы ауданның,
- аудандық маңызы бар қаланың,
- кенттің, ауылдың (селоның),
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық
бюджет туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады.
Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Үкіметінің оны іске асыру туралы қаулысының жобасын
мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып
бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес
қосымшаларымен бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге
Қазақстан Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат
құралдарында жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы жергілікті атқарушы орган қаулысының жобасын мемлекеттік
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан
кешіктірілмей кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының
төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту
кезінде осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы
жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы
шешімімен бірге жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық
бюджет сияқты бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржылық активтер мен басқа
мүліктерді қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және
сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты туралы
тоқтала кететін болсақ, ол 2009 ж. басына 3 310,7 млн. теңгені
құрады. Ұлттық қордың таза активтері 3 309,4 млн. теңгені
(аудиттелген қаржылық есептілікке сәйкес есептеу тәсілімен) құрады
(кесте 1) [4].
2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
1 718,7 млн. теңге түсті, оның ішінде мұнай секторы кәсіпорындарынан түскен
тікелей салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті
бюджеттерге есепке алынатын салықтарды қоспағанда) – 1 700,5 млн. теңге,
оның 717,7 млн. теңгесі (5,9 млн. АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастау
(қайта айырбастау) операциясын дәл сол күні
жүргізу жолымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
тиісті шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы
түсімдер болып табылады, мұнай секторы кәсіпорындары
жүзеге асыратын операциялардан түсетін басқа
да түсімдер (жергілікті бюджеттерге
есептелетін түсімдерді қоспағанда) – 16 678,1 млн.
теңге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерін сатудан түсетін түсімдер – 1 611,1
млн. теңге, Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорын басқарудан түсетін инвестициялық кірістер –
66 237,5 млн. теңге [4].
Кесте 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтерін сенімгерлік
басқару жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бухгалтерлік
теңгерімі (мың. теңге)
Баптың атауы 01.01.2008 ж. 01.01.2009 ж.
Активтер
Ақша және оның баламалары 272 866,9 49 161,2
Туынды қаржы құралдарын қоспағанда, пайда 2 458 210,9 3 258 923,6
немесе шығын арқылы әділ құн бойынша
ескерілетін қаржы құралдары
Туынды қаржы құралдары 948,5 4 901,9
Дебиторлық берешек 2 566,4 1 259,1
Активтердің барлығы 2 734 592,9 3 314 245,9
Міндеттемелер мен таза активтер
Туынды қаржы құралдары 1 057,6 2 466,4
Кредиторлық берешек және есептелген 2 647,3 2 408,0
шығыстар
Міндеттемелердің барлығы 3 705,0 4 874,4
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шотына 2 730 887,9 3 309 371,5
енгізілген таза активтер
Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің сайтында орналастырылған материалдар
негізінде автормен құрастырылды.
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге
байланысты Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы
2 674,0 млн. теңгеге шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 461430,6 млн. теңгенің
461 400,0 млн. теңгесі аударылды, ол жоспардың 99,9 %-ін құрайды. Бұдан
басқа, 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке жоспарланған 5094,1 млн. теңгенің 3521,3 млн. теңгесі аударылды,
бұл 69,1 %-ті құрайды [4].
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2008 жылға арналған
нысаналы трансферт туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы
23 қазандағы № 682 Жарлығына сәйкес 2008 жылғы қараша мен желтоқсанда
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
және орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды іске асыру үшін
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамының жарғылық
капиталын ұлғайтуға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке нысаналы трансферт түрінде 607500,0 млн. теңге аударылды.
Ұлттық қордың сенімгерлік басқарудың қорытындылары бойынша 2008 жылы
алынған ұлттық валютада көрсетілген инвестициялық табыс теріс қалыптасты,
сондай-ақ, 66237,5 млн. теңгені құрады [5].
Ұлттық қорды басқаруға байланысты қызметтің транспаренттілігін
қамтамасыз ету мақсатында аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес 2008
жылға аудиторлық тексеру жүргізілді.
Бюджет жүйесін қалыптастыру қағидаттарын қарастыралық, олар келесілерді
қамтиды: 1)бiрыңғайлық; 2)толымдылық; 3)реалистiк; 4)транспаренттiлiк;
5)дәйектiлiк; 6)нәтижелiлiк; 7)бюджеттердiң дербестiк; 8)сабақтастық;
9)негiздiлiк; 10)уақтылылық; 11)кассаның бiрыңғайлық қағидаты;
12)тиiмдiлiк; 13)жауапкершiлiк; 14)бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты [1].
Осы аталған бюджетті қалыптастыру қағадаттарын қарастырайық.
Ең бастысы - бiрыңғайлық қағидаты - бюджет жүйесiн ұйымдастырудың және
оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай қағидаларын қолдану, Қазақстан
Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет үдерісiнiң
бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану.
Екінші - толымдылық қағидаты - бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу.
Үшінші - реалистiк қағидаты - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттiк
параметрлердiң, мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлерiне, бағыттарына сәйкес
келуi.
Төртінші - транспаренттiлiк қағидаты - мемлекеттiк немесе заңмен
қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен
бұқаралық ақпарат құралдары үшiн бюджет үдерісiнiң мiндеттi ашықтығын
қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар
мен олардың iске асырылуы туралы есептердi, Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi
түрде жариялау.
Бесінші - дәйектiлiк қағидаты - мемлекеттiк органдардың бюджеттiк
қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы.
Алтыншы - нәтижелiлiк қағидаты - мемлекеттiк органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге
бағдарланған бюджеттердi әзiрлеу және атқару.
Жетінші - бюджеттердiң дербестiк қағидаты - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуiн белгiлеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет үдерісiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуi, төменгi бюджеттерге оларды тиiстi өтеусiз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi.
Сегізінші - сабақтастық қағидаты - өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттiк параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттiк мониторинг қорытындыларына, нәтижелердi бағалауға
негiзделген республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлау.
Тоғызыншы - негiздiлiк қағидаты - бюджет жобасына қандай да болсын
түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да
құжаттар негiзiнде бюджеттi жоспарлау.
Оныншы - уақтылылық қағидаты - республикалық және жергiлiктi
бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның
бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкiндегi Үкiмет шотына аудару, мiндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттiк мекемелердiң
мiндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына
сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерде
белгiленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар
шоттарына аудару.
Он бірінші - кассаның бiрыңғайлық қағидаты - бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру.
Он екінші - тиiмдiлiк қағидаты - бюджет қаражатының бекiтiлген көлемiн
пайдаланып, ең үздiк тiкелей нәтижеге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негiзге ала
отырып, бюджеттердi әзiрлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемiн пайдаланып, тiкелей нәтижеге қол жеткiзу.
Он үшінші - жауапкершiлiк қағидаты - тiкелей және түпкiлiктi
нәтижелерге қол жеткiзуге және бюджеттiк бағдарламалар әкiмгерлерi мен
мемлекеттiк мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмейтiн шешiмдер қабылдағаны үшiн жауапкершiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған қажеттi әкiмшiлiк және басқару шешiмдерiнiң қабылдануы.
Он төртінші - бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты
қағидаты - бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының
заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттiк органдардың
стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол
жеткiзуге бағыттауы және пайдалануы.
Бюджет жүйесінің қағидатына сәйкес 2009 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің
есебін талдау 2009 жылғы республикалық бюджет туралы Заңның (бұдан әрі -
Заң) жекелеген мақсаттарының, міндеттерінің және параметрлерінің толық
көлемінде орындалмағанын көрсетті. Заңның он жеті бабы толық орындалған, он
тоғыз бабының тиісті дәрежеде орындалуы қамтамасыз етілмеген, үш бабы
орындалмаған.
Заң баптарының нақты қағидалары мен ережелерінен ауытқу және оларды
орындамау бюджеттік үдеріске қатысушылардың бюджет жүйесінің басты
қағидаларын сақтамауынан болып отыр. Жекелеген бюджеттік бағдарлама
әкімгерлері бұларды бөлінген ресурстардың өсу мақсаттары мен
теңгерімділігінің арасындағы теңдестікті қамтамасыз етудің пәрменді
тетіктері болмағанына қарамастан іске асыруда. Салалар мен өңірлердің
дамуына қатысты жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен бағыттар бойынша, сондай-
ақ солардың іске асырылуына дербес жауапкершілікті бекіту жөнінде тиісті
өзара байланыс пен үйлестіру жұмыстары өз шешімін таппай отыр.
Өңірлердің және жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуға әсерін
тигізетін әртүрлі құралдарды (бюджетаралық трансферттер, нысаналы
мемлекеттік және салалық бағдарламалар, ұлттық холдингтер активтерінің
өсуі) қолдану нақты басымдықтарсыз әрі тиісті үйлестірусіз жүзеге
асырылуда.
Бюджеттік инвестициялық бағдарламаларды іске асыру кезіндегі
мемлекеттік органдардың жауапкершілігін бағалаудың өлшемдері әзірленбеген.
Жекелеген нәтижелерге қол жеткізу, бюджет қаражатының бекітілген
көлемін пайдаланып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz