Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы ... ..4
2 Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
2.1 Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Жамбыл облысы су қоймаларының жағдайы
3 жамбыл облысындағы су көздерін биологиялық әдіспен тазалау нәтижелері және оларды сараптау
3.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы ... ..4
2 Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
2.1 Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Жамбыл облысы су қоймаларының жағдайы
3 жамбыл облысындағы су көздерін биологиялық әдіспен тазалау нәтижелері және оларды сараптау
3.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Техногенді ластанған экожүйелердің экологиялық жағдайын зерттеу мен өзгеру динамикасын анықтаудың қазіргі кезде ең тиімді жолдарының бірі - биоиндикациялық әдіс. Биоиндикация - ластаушы факторлардың мөлшері мен әсеріне, тірі ағзалар қауымдастығының жауаптық іс-әрекеттік көрсеткіштері арқылы, экожүйенің өзгеріске ұшырау динамикасын анықтауға мүмкіндік береді. Су ортасының экологиялық жағдайын биоиндикациялауда жоғары сатыдағы макрофиттік өсімдіктер аса маңызды [Строганов Н.С., Исакова Е.Ф., Колосова Л.В. 1997]. Бұл мәселенің Жамбыл облысы үшін маңыздылығы, аридтік климаттағы су ресурстарын тиімді пайдалану қажеттіліктеріне негіздейді. Бұл су ресурстарының қазіргі кездегі ластану дәрежелері жылдан-жылға артып бара жатқаны мәлім. Оның себебі, Жамбыл аймағындағы өндіріс орындарының тығыз шоғырлануы мен урбанизациялық үрдістің қарқынды дамуына байланысты. Антропогендік әсердің нәтижесінде шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған ерекше су көздері белгілі. Солардың ішінде Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық мәселелер қатарына жатады.
Қазіргі кезде, облыс көлемінде су көздерінің сапалық көрсеткіштерін анықтау үшін 24 гидробекеттер қызмет атқарады. Техногендік ластанған суларды тазарту мақсатында Тараз қаласында биологиялық тазалау ғимараты әлі соғылуда. Облыстық экологиялық қызмет мекемесінің деректері бойынша, барлық зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар, нитриттер, фенолдар түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың тұздары тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 2-15,6 есеге дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты қаржы жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне тәуелділігін сипаттамайды.
Биоиндикациялық әдістердің тиімділігі мен ғылыми – ақпараттық ерекшелігі мұнаймен, ауыр металдармен және басқа да түрлі органикалық қосылыстармен ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда дәлелденіп келеді [Патин С.А. 1987].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты: Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалауда гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалану және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту әдістемелерін ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-тест әдісін қолдану;
Зерттеу нысандары: Талас, Шу, Аса өзендері;
Ғылыми жаңалығы. Атқарылған зерттеу жұмыстардың нәтижелерінде келесідей ғылыми жаңалықтар бар:
• Жамбыл облысында орналасқан негізгі 3 өзендердің экологиялық жағдайы бағаланып, ластаушы заттар және олардың көзі мен әсерінің мерзімдік динамикасы анықталды;
• Жамбыл облысындағы зерттеуге алынған су көздеріндегі географиялық ағым бағытындағы гидротермиялық параметрлердің өзгеруі мен техногендік жүктемелердің үйлесіміне қарай орныққан гидрофитоценоздың түрлік құрамы анықталды;
• Су ортасының кадмий, қорғасын және мыс иондарының, тиесілі 1,0; 1,5 және 3,0 мг/л концентрациясын анықтауға фитотест әдісі жүргізілді;
Ғылыми зерттеу жұмыстардың нәтижесінде анықталған аймақтағы гидрофитоценоз құрылымының өзгеру заңдылықтары, өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері анықталды, сонымен қатар доминантты өсімдіктер топтамалары арқылы техногенді ластанған су көздерін биоиндикациялау әдісіне қажетті ғылыми деректер негізделді.
Зерттеу нәтижелерінде анықталған судың әртүрлі ластану дәрежесін анықтайтын биоиндикаторлар болып саналатын өсімдіктер анықталды.
Жұмыстың өзектілігі. Техногенді ластанған экожүйелердің экологиялық жағдайын зерттеу мен өзгеру динамикасын анықтаудың қазіргі кезде ең тиімді жолдарының бірі - биоиндикациялық әдіс. Биоиндикация - ластаушы факторлардың мөлшері мен әсеріне, тірі ағзалар қауымдастығының жауаптық іс-әрекеттік көрсеткіштері арқылы, экожүйенің өзгеріске ұшырау динамикасын анықтауға мүмкіндік береді. Су ортасының экологиялық жағдайын биоиндикациялауда жоғары сатыдағы макрофиттік өсімдіктер аса маңызды [Строганов Н.С., Исакова Е.Ф., Колосова Л.В. 1997]. Бұл мәселенің Жамбыл облысы үшін маңыздылығы, аридтік климаттағы су ресурстарын тиімді пайдалану қажеттіліктеріне негіздейді. Бұл су ресурстарының қазіргі кездегі ластану дәрежелері жылдан-жылға артып бара жатқаны мәлім. Оның себебі, Жамбыл аймағындағы өндіріс орындарының тығыз шоғырлануы мен урбанизациялық үрдістің қарқынды дамуына байланысты. Антропогендік әсердің нәтижесінде шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған ерекше су көздері белгілі. Солардың ішінде Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық мәселелер қатарына жатады.
Қазіргі кезде, облыс көлемінде су көздерінің сапалық көрсеткіштерін анықтау үшін 24 гидробекеттер қызмет атқарады. Техногендік ластанған суларды тазарту мақсатында Тараз қаласында биологиялық тазалау ғимараты әлі соғылуда. Облыстық экологиялық қызмет мекемесінің деректері бойынша, барлық зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар, нитриттер, фенолдар түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың тұздары тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 2-15,6 есеге дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты қаржы жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне тәуелділігін сипаттамайды.
Биоиндикациялық әдістердің тиімділігі мен ғылыми – ақпараттық ерекшелігі мұнаймен, ауыр металдармен және басқа да түрлі органикалық қосылыстармен ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда дәлелденіп келеді [Патин С.А. 1987].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты: Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалауда гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалану және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту әдістемелерін ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-тест әдісін қолдану;
Зерттеу нысандары: Талас, Шу, Аса өзендері;
Ғылыми жаңалығы. Атқарылған зерттеу жұмыстардың нәтижелерінде келесідей ғылыми жаңалықтар бар:
• Жамбыл облысында орналасқан негізгі 3 өзендердің экологиялық жағдайы бағаланып, ластаушы заттар және олардың көзі мен әсерінің мерзімдік динамикасы анықталды;
• Жамбыл облысындағы зерттеуге алынған су көздеріндегі географиялық ағым бағытындағы гидротермиялық параметрлердің өзгеруі мен техногендік жүктемелердің үйлесіміне қарай орныққан гидрофитоценоздың түрлік құрамы анықталды;
• Су ортасының кадмий, қорғасын және мыс иондарының, тиесілі 1,0; 1,5 және 3,0 мг/л концентрациясын анықтауға фитотест әдісі жүргізілді;
Ғылыми зерттеу жұмыстардың нәтижесінде анықталған аймақтағы гидрофитоценоз құрылымының өзгеру заңдылықтары, өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері анықталды, сонымен қатар доминантты өсімдіктер топтамалары арқылы техногенді ластанған су көздерін биоиндикациялау әдісіне қажетті ғылыми деректер негізделді.
Зерттеу нәтижелерінде анықталған судың әртүрлі ластану дәрежесін анықтайтын биоиндикаторлар болып саналатын өсімдіктер анықталды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. А.А. Турсунов «Гидроэкологические проблемы Республики Казахстан» //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед. Алматы. 2006, - С. 47-49.
2. Бишимбаев В.К., Саданов А.К., Исаева А.У., Акынова Л.А., Асамбаева Л.К. «Морфологические и физико-химические исследования степени загрязненности техногенными факторами почв и вод юга казахстана» //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед.Алматы, 2008. - С. 56-63.
3. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың жолдауы. 2008 жыл ақпан.
4. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан- 2030 жылға арналған стратегиялық дамуы».
5. Ешибаев А. А. Экологические проблемы основных притоков реки Сырдарья. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008. - С.54-55.
6. Исаева А.У. Микробиология и биотехнология очистки нефтезагряз ненных почв и вод в аридных условиях юга Казахстана: Автореф. Док. дис. Алматы, 2006. С.38 - 45.
7. Тлеубердин Ч.А. Утилизация и обеспечение экологической безопасности сточных вод г. Алматы: автореф. …канд.техн.наук.- Алматы, КазНТУ, 2002.- 25с.
8. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды.- М.: Гидрометеоиздат – С.1984.- 560.
9. Потапов Д.С., Стом Д.И., Алещенко Т.В. Комплексная технология утилизации отходов, получение ценного пищевого и кормового белка и биогумуса. - Иркутск: Иркутс. гос. ун-т., 1998. - Деп. - в ВИНИТИ 16.10.98. - N 3017 - В98. - 15 с.
10. Алферова А.А., Нечаев А.П. «Замкнутые системы водного хозяйства промышленных предприятий, комплексов и районов» Москва: Стройиздат, 1987.
11. Патин С.А. Биотестирование как метод изучения и предотвращения загрязнения водоемов. Ленинград. 1987г.
12. Гиль Т.А., Казаринова Т.Ф., Стом Д.И. Действие азотсодержащих соединений в смеси с некоторыми загрязнителями водоемов на гидробионтов // Прибайкалья. - Т. 11. - Иркутск, 1995.- С. 118-122.
13. Тимофеева С.С., Стом Д.И., Гаврилова Е.Ф., Иванов В.А., Курочкин Н.И. Перспективы использования грибов и иммобилизованных ферментов для очистки сточных вод //Самоочищение воды и миграция загрязнений по трофической цепи.- М.: Наука, 1984. - С. 118-122.
14. Куракбаева С.Д. Методика расчета распространения загрязнений в водном объекте. Пенза //Материалы ХVI Межд.научно-практ. конф.: «Экология и жизнь». – Пенза, 2008.- С.168-170.
15. Dunbabin J.S.,Bowner K.H. Potential use of constructen wetlands for
treatment of industrial waster waters containing metals.— Sci.Total. Environ. — 1992. — 111,№2/3.
16. Григорьева И. Л. Комиссаров А.Б. Изменение качество воды верхней волги под воздействием антропогеных факторов. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008.-С.43-44
17. Храмцова Т.Г., Стом Д.И. Токсичность солей азота и фосфора для гидробионтов//Биоразнообразие Байкальского региона.:сб.науч.тр. Биолого-почвенного факультета ИГУ – Иркутск, 2000. - Вып.2 - С. 18-24.
18. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии: Учебное пособие-М.: Издательство Московского университета, 1987 - 285с.
19. Майстренко В.Н., Хамитов Р.З., Будников Г.К. Экологический мониторинг суперэкотоксикантов. М.: Химия, 1996. 320 с.
20. Доливо-Добровольский Л.Б. и другие. Химия и микробиология воды. – Изд. «Вища школа». Киев, 1971.
21. Пат. 95119517/25 РФ. Установка для биохимической очистки концентрированных сточных вод от орагнических и азотсодержащих загрязнений/Колесников В.П., Климухин В.Д., Гордеев – Гавриков В.К.; опубл. 15.11.95, Бюл. № 19. –2 с: ил.
22. Павлечко В.Н., Курлович Т.А. Анализ степени опасности сбросов загрязняющих веществ в поверхностные воды //Сб. научн. обеспеч. республ. компл. программы охраны окруж. среды на 1991-1995гг. Сб. статей по РНТП 75.02 р.: «Охрана природы». –Мн., 1995.- С. 6–9.
23. Двинских С.А., Орлянская Н.А. Экологические исследования в зоне действия комплекса выбросов предприятий химической промышленности //Тезисы докл. и сообщ на 14 Менделеев. съезд по общ. и прикл. химии. – Москва, 1989. - Т.2. - С.493.
24. Мережко А.И. Эколого-физиологические исследования водных растений в связи с их ролью в самоочищении водоемов. //Тезисы докл. 1 Всесоюзн. конф. по высшим водным и прибрежно-водн. растениям, Борок, 1977.-125с.
25. Дробот В.И., Пономарев С.В. Экологическая оценка водоемов урбанизированных территорий по гидробиологическим показателям //Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии. - 2004.- 3 №1-3.-С.374
26. Гигиенические требования к использованию сточных вод их осадков для орошения и удобрения:-М Информационно издательский центр Минздрава России, 1997 - 54с.
27. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
1. А.А. Турсунов «Гидроэкологические проблемы Республики Казахстан» //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед. Алматы. 2006, - С. 47-49.
2. Бишимбаев В.К., Саданов А.К., Исаева А.У., Акынова Л.А., Асамбаева Л.К. «Морфологические и физико-химические исследования степени загрязненности техногенными факторами почв и вод юга казахстана» //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед.Алматы, 2008. - С. 56-63.
3. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың жолдауы. 2008 жыл ақпан.
4. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан- 2030 жылға арналған стратегиялық дамуы».
5. Ешибаев А. А. Экологические проблемы основных притоков реки Сырдарья. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008. - С.54-55.
6. Исаева А.У. Микробиология и биотехнология очистки нефтезагряз ненных почв и вод в аридных условиях юга Казахстана: Автореф. Док. дис. Алматы, 2006. С.38 - 45.
7. Тлеубердин Ч.А. Утилизация и обеспечение экологической безопасности сточных вод г. Алматы: автореф. …канд.техн.наук.- Алматы, КазНТУ, 2002.- 25с.
8. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды.- М.: Гидрометеоиздат – С.1984.- 560.
9. Потапов Д.С., Стом Д.И., Алещенко Т.В. Комплексная технология утилизации отходов, получение ценного пищевого и кормового белка и биогумуса. - Иркутск: Иркутс. гос. ун-т., 1998. - Деп. - в ВИНИТИ 16.10.98. - N 3017 - В98. - 15 с.
10. Алферова А.А., Нечаев А.П. «Замкнутые системы водного хозяйства промышленных предприятий, комплексов и районов» Москва: Стройиздат, 1987.
11. Патин С.А. Биотестирование как метод изучения и предотвращения загрязнения водоемов. Ленинград. 1987г.
12. Гиль Т.А., Казаринова Т.Ф., Стом Д.И. Действие азотсодержащих соединений в смеси с некоторыми загрязнителями водоемов на гидробионтов // Прибайкалья. - Т. 11. - Иркутск, 1995.- С. 118-122.
13. Тимофеева С.С., Стом Д.И., Гаврилова Е.Ф., Иванов В.А., Курочкин Н.И. Перспективы использования грибов и иммобилизованных ферментов для очистки сточных вод //Самоочищение воды и миграция загрязнений по трофической цепи.- М.: Наука, 1984. - С. 118-122.
14. Куракбаева С.Д. Методика расчета распространения загрязнений в водном объекте. Пенза //Материалы ХVI Межд.научно-практ. конф.: «Экология и жизнь». – Пенза, 2008.- С.168-170.
15. Dunbabin J.S.,Bowner K.H. Potential use of constructen wetlands for
treatment of industrial waster waters containing metals.— Sci.Total. Environ. — 1992. — 111,№2/3.
16. Григорьева И. Л. Комиссаров А.Б. Изменение качество воды верхней волги под воздействием антропогеных факторов. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008.-С.43-44
17. Храмцова Т.Г., Стом Д.И. Токсичность солей азота и фосфора для гидробионтов//Биоразнообразие Байкальского региона.:сб.науч.тр. Биолого-почвенного факультета ИГУ – Иркутск, 2000. - Вып.2 - С. 18-24.
18. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии: Учебное пособие-М.: Издательство Московского университета, 1987 - 285с.
19. Майстренко В.Н., Хамитов Р.З., Будников Г.К. Экологический мониторинг суперэкотоксикантов. М.: Химия, 1996. 320 с.
20. Доливо-Добровольский Л.Б. и другие. Химия и микробиология воды. – Изд. «Вища школа». Киев, 1971.
21. Пат. 95119517/25 РФ. Установка для биохимической очистки концентрированных сточных вод от орагнических и азотсодержащих загрязнений/Колесников В.П., Климухин В.Д., Гордеев – Гавриков В.К.; опубл. 15.11.95, Бюл. № 19. –2 с: ил.
22. Павлечко В.Н., Курлович Т.А. Анализ степени опасности сбросов загрязняющих веществ в поверхностные воды //Сб. научн. обеспеч. республ. компл. программы охраны окруж. среды на 1991-1995гг. Сб. статей по РНТП 75.02 р.: «Охрана природы». –Мн., 1995.- С. 6–9.
23. Двинских С.А., Орлянская Н.А. Экологические исследования в зоне действия комплекса выбросов предприятий химической промышленности //Тезисы докл. и сообщ на 14 Менделеев. съезд по общ. и прикл. химии. – Москва, 1989. - Т.2. - С.493.
24. Мережко А.И. Эколого-физиологические исследования водных растений в связи с их ролью в самоочищении водоемов. //Тезисы докл. 1 Всесоюзн. конф. по высшим водным и прибрежно-водн. растениям, Борок, 1977.-125с.
25. Дробот В.И., Пономарев С.В. Экологическая оценка водоемов урбанизированных территорий по гидробиологическим показателям //Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии. - 2004.- 3 №1-3.-С.374
26. Гигиенические требования к использованию сточных вод их осадков для орошения и удобрения:-М Информационно издательский центр Минздрава России, 1997 - 54с.
27. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы ... ..4
2 Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
2.1 Зерттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...16
2.2 Зерттеу әдістемелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Жамбыл облысы су қоймаларының жағдайы
3 жамбыл облысындағы су көздерін биологиялық әдіспен тазалау нәтижелері
және оларды сараптау
3.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Техногенді ластанған экожүйелердің экологиялық
жағдайын зерттеу мен өзгеру динамикасын анықтаудың қазіргі кезде ең тиімді
жолдарының бірі - биоиндикациялық әдіс. Биоиндикация - ластаушы
факторлардың мөлшері мен әсеріне, тірі ағзалар қауымдастығының жауаптық іс-
әрекеттік көрсеткіштері арқылы, экожүйенің өзгеріске ұшырау динамикасын
анықтауға мүмкіндік береді. Су ортасының экологиялық жағдайын
биоиндикациялауда жоғары сатыдағы макрофиттік өсімдіктер аса маңызды
[Строганов Н.С., Исакова Е.Ф., Колосова Л.В. 1997]. Бұл мәселенің Жамбыл
облысы үшін маңыздылығы, аридтік климаттағы су ресурстарын тиімді пайдалану
қажеттіліктеріне негіздейді. Бұл су ресурстарының қазіргі кездегі ластану
дәрежелері жылдан-жылға артып бара жатқаны мәлім. Оның себебі, Жамбыл
аймағындағы өндіріс орындарының тығыз шоғырлануы мен урбанизациялық
үрдістің қарқынды дамуына байланысты. Антропогендік әсердің нәтижесінде
шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған ерекше су көздері
белгілі. Солардың ішінде Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер қатарына жатады.
Қазіргі кезде, облыс көлемінде су көздерінің сапалық көрсеткіштерін
анықтау үшін 24 гидробекеттер қызмет атқарады. Техногендік ластанған
суларды тазарту мақсатында Тараз қаласында биологиялық тазалау ғимараты әлі
соғылуда. Облыстық экологиялық қызмет мекемесінің деректері бойынша, барлық
зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар,
нитриттер, фенолдар түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың
тұздары тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 2-15,6
есеге дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты
қаржы жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне
тәуелділігін сипаттамайды.
Биоиндикациялық әдістердің тиімділігі мен ғылыми – ақпараттық
ерекшелігі мұнаймен, ауыр металдармен және басқа да түрлі органикалық
қосылыстармен ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда
дәлелденіп келеді [Патин С.А. 1987].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты:
Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалауда
гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалану және кешенді
ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту әдістемелерін ғылыми
негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын
өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік
өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде
доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің
доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-
тест әдісін қолдану;
Зерттеу нысандары: Талас, Шу, Аса өзендері;
Ғылыми жаңалығы. Атқарылған зерттеу жұмыстардың нәтижелерінде келесідей
ғылыми жаңалықтар бар:
• Жамбыл облысында орналасқан негізгі 3 өзендердің экологиялық жағдайы
бағаланып, ластаушы заттар және олардың көзі мен әсерінің мерзімдік
динамикасы анықталды;
• Жамбыл облысындағы зерттеуге алынған су көздеріндегі географиялық
ағым бағытындағы гидротермиялық параметрлердің өзгеруі мен
техногендік жүктемелердің үйлесіміне қарай орныққан гидрофитоценоздың
түрлік құрамы анықталды;
• Су ортасының кадмий, қорғасын және мыс иондарының, тиесілі 1,0; 1,5
және 3,0 мгл концентрациясын анықтауға фитотест әдісі жүргізілді;
Ғылыми зерттеу жұмыстардың нәтижесінде анықталған аймақтағы
гидрофитоценоз құрылымының өзгеру заңдылықтары, өсімдіктердің морфологиялық
өзгерістері анықталды, сонымен қатар доминантты өсімдіктер топтамалары
арқылы техногенді ластанған су көздерін биоиндикациялау әдісіне қажетті
ғылыми деректер негізделді.
Зерттеу нәтижелерінде анықталған судың әртүрлі ластану дәрежесін
анықтайтын биоиндикаторлар болып саналатын өсімдіктер анықталды.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай,
еліміз неғұрлым жоғары дәрежелі ауасы кәусар, суы тұнық, ең таза жасыл ел
болуы қажет. Осыған байланысты, 2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі
бағыттары айқындалған еді. Еліміздің орнықты дамуында табиғи қоршаған
ортаның сапалық көрсеткішін жан-жақты жақсарту үшін түрлі бағыттар бойынша
жұмыстар жүргізіліп жатыр [4]. Соның бірі – антропогенді және техногенді
жүктемелердің әсерінен ластанған су көздерін биологиялық жолмен тазарту.
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді. Бір
тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3 құрайды.
Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30% халықтың
ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химиялық және қағаз өндіру
өндірістерінде, қара және түрлі-түсті металл өндірісінде, энергетика
өндіруде пайдаланады [5]. Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді
ластанған сулар, өзендер мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құяды.
Су ортасындағы тіршілік иелеріне сыртқы ортадан тек бейорганикалық
қосылыстар ғана емес, сонымен қатар органикалық қосылыстар да түсіп
отырады. Орта есеппен жыл сайын табиғи су көздеріне 1300380 млн.т
органикалық заттар түседі. Судың органикалық ластануының артуы, суға
түсетін жарықтың түсуін қиындатады, фотосинтез үрдісін төмендеткендіктен,
суда еріген оттегінің үлесін азайтады, биохимиялық ыдырау үрдістерін
үдетеді [21].
Су ортасының органикалық ластануы, патогенді және сапротрофты
микроағзалардың шектен тыс көбеюі арқылы, су көздерінің өздігінен ластану
дәрежесін арттыруға ықпалын тигізеді. Бұл жағдай урбанизациялық үрдістің
дамуына байланысты өте қарқынды жүруі әбден ықтимал. Мұндай жағдайда,
ластанған су ортасы, адам ағзасына өте қауіпті болып саналатын, холера,
дизентерея және тағы басқа ауру тудыратын микроағзалардың ошағына айналып,
жергілікті көлемдегі эпидемиялық мәслелердің тууына негізгі себеп болады
[25,26].
Мұнай химиялық өндірістерден шыққан қалдық сулардың құрамындағы негізгі
ластаушы зат-фенол. Фенол және оның қосылыстарымен ластанған суда
биологиялық жолмен табиғи түрде тазару үрдістері бәсеңдейді [27-29].
Өсімдік ауруларымен күресу мақсатында пайдаланатын заттардың бір түрі
- пестицидтер. Пестицидтер - зиянкес тірі ағзаларға қарсы қолданылатын
химиялық препараттар. Пестицидтерді қолдану аясына қарай мынадай топтарға
бөлінеді: зиянды жәндіктерге қарсы - инсектицидтер, арам шөптерге қарсы-
гербицидтер, өсімдіктердің бактериалды ауруларына қарсы пайдаланатын
-фунгицидтер мен бактерицидтер. Пестицидтер көптеген зиянкестерді жоя
отырып, басқа да тірі ағзаларға зиянын тигізеді, биоценоздың қалпын
бұзады. Қазіргі кезде ауылшаруашылығындағы алға қойған негізгі мәселелердің
бірі, зиянкестерді жою үшін - химиялық әдістен, биологиялық әдіске көшу.
Пестицицидтер өндіретін өнеркәсіптерден шыққан қалдық сулар - су
экожүйесін ластаушы көздердің бірі. Инсектицидтер суда суспензия түрінде
кездесіп, мұнайөнімдерімен ластанған суда еритіні анықталған. Синтезделген
инсектицидтер мынадай топтарға бөлінеді: хлороорганикалық,
фосфороорганикалық және карбонаттар. Хлороорганикалық инсектицидтерді,
ароматикалық және гетероциклді сұйық көмірсуларды хлорлау жолымен алады.
Бұл заттар бірнеше жыл бойы тұнба ретінде сақталады және биодеградация
үрдісіне төзімді болады [30,31].
. Ауыр металдардың улық әсері оның концентрациялық мөлшері мен химиялық
табиғатына тікелей байланысты. Улық қасиеттері бойынша оларды үш топқа
бөледі, қорғасын мен кадмий ең улы металдар болып саналады [32-34].
Ауыр металдардың ішінде қорғасын қосылыстары аккумулятивті улы заттарға
жатып политропты болып табылады, олар сүйектерде, бауырда, бүйректе,
асқазан бездерінде жинақталады [35-37].
Техногендік аймақтарда су көздеріндегі кадмий иондарының әртүрлі
концентрациялық деңгейі, ластану дәрежесіне жетеді. Санитарлық норма
бойынша кадмий иондарының судағы шектік мөлшерлік концентрациясы 0,001 мгл
болып саналады [38-40].
суға медициналық, микробиологиялық зерттеу нысандарында пайдаланылған сулар
мен тұрмыстық қалдықтар арқылы түседі [41,42].
Суды залалсыздандыру дегеніміз, ондағы микроорганизмдерді жою үрдісі.
Бактериялардың 98%-ға жуығы суды тазалау үрдісінде жойылады. Бірақ, қалған
бактериялар арасында, сондай-ақ вирустар арасында патогенді, ауру тудырғыш
микробтар болуы мүмкін, оларды жою үшін суды арнайы өңдеу қажет. Судың
жоғарғы қабатын толық тазалағанда залалсыздандыру әрдайым қажет, ал жер
асты суларын тек судың микробиологиялық қасиеті талап еткен жағдайда
тексеру жүргізіледі. Апат жағдайында суды өңдеу және профилактикалық
залалсыздандыру үшін, залалсыздандыру ғимараты барлық ауыз су және
шаруашылық су дайындайтын бекеттерінде болуы тиіс [44-48].
суды күшті тотықтырғыштармен өңдейді және суға ультракүлгін сәулесімен әсер
етеді. Аталған әдістерден басқа қажетті тиімділікті ультрасүзгіш арқылы
суды сүзіп, ультрадыбыс арқылы өңдеп, қайнату арқылы алады. Судың жоғарғы
қабатын тазалағанда тотықтырғыштармен - хлор, хлорқұрамды реагенттер,
озон; жер асты суларын залалсыздандыру үшін, бактерицидті қондырғылар
пайдалануға болады; аз мөлшердегі суларды залалсыздандыру үшін - калий
перманганаты, сутегі тотығы пайдаланылады. Микробтарды жоюдың бірден бірі -
суды қайнату болып табылады [49,50].
Бактерицидті қондырғылардағы суларды залалсыздандыру: ультракүлгін сәулелер
ұзындығы 220-280 нм бактерияларға кері әсерін тигізеді, максимум
бактерицидтік әсер толқынның ұзындығы 260 нм-ге сәйкес келеді.
Ультракүлгін сәулені алу көзі болып, сынапты - аргонды немесе сынапты -
кварцты шам болып табылады. Ол металды корпустың ортасына кварцты қабығына
орналасқан. Қабық шамды судан қорғайды, ультракүлгін сәулені оңай өткізеді
[68].
Сорбенттер мен тотықтырғыштарды суды дезодорациялау және токсиндік
заттарды жою үшін қолдану: табиғи судың жалпы сапасын жақсарту бойынша,
судың құрамындағы токсинді заттарды, иістерді, дәмдерді жояды.
Суда пайда болған иістер мен дәмдер, ондағы судың құрамында пайда болған
еріген коллоиды заттар (көмірсулар, темір, хлор), сондай-ақ, органикалық
қосылыстардың пайда болуына тікелей байланысты.
Дегенмен, дезодорацияның негізгі мақсаты - судан еріген органикалық
заттарды жою. Бұл - суды арнайы өңдеуді талап етеді [69-74].
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бақылау мен жақсарту
мақсатында әлемдегі Қытай, Австралия, Канада және Ресей сияқты дамыған
елдерде биоиндикациялық және биоремедиациялық әдістердің маңызының
артықшылығы дәлелденіп, өндірістік жағдайларда кеңінен қолданылуда.
Гидромакрофиттік өсімдіктер, су ортасын мекендейтін тіршілік
иелерінің ішіндегі, экологиялық және техногендік факторлардың әсерін ең
айқын анықтайтын биотест-нысан болып саналады.
морфометрикалық және биомассалық көрсеткіштері бойынша басымдылықты
иемденеді [86,87].
Тұрақты орныққан өсімдік жамылғысы, су ортасын оттегімен байытады,
суда еріген минералды және органикалық қосылыстарды сіңіреді, басқа
тіршілік иелеріне қолайлы тіршілік орта түзу арқылы, экожүйеде маңызды
қызмет атқарады. Су ортасының техногендік ластаушы заттармен ластануы,
өсімдіктерге ерекше әсер ету арқылы, олардың қауымдастығының түрлік
құрамына өзгерістер енгізеді.
. Осыған орай, зиянды факторлардың әсері ұзақ және бірқалыпты болған
жағдайда, ол ортаға төзімді әрі бейімді түрлерден тұратын өсімдік
қауымдастығы орнығады [88,89].
Ал, ластанған ортадағы зиянды заттарды сіңіру және оларды ыдырату үрдісіне
қатысатын микроағзаларға қолайлы жағдай туғызу арқылы, пайда келтіретін
өсімдік түрлерін қолдану фиторекультивациялық тәсілдің негізіне айналды [90-
92].
Биоиндикация - тірі ағзаға биологиялық жүйе арқылы абиотикалық
және биотикалық факторлардың әсерін бағалайтын әдіс. Биоиндикация
деңгейін мынадай бөлімдерге бөлуге болады:
1. Су ортасындағы тіршілік иелерінің ішінде ауыр металдар үшін
биоиндикатор қызметін атқаратын гидромакрофиттерді жылтыр шылаң
(Potamogeton lucens L.), дәнді шылаң (Potamogeton аlpinus L.),
орама жапырақты шылаң (Potamogeton perfoliatus L.), жүзгіш
салвиния (Salvinia natans L.) құрайды [109,110].
2. Гидромакрофиттердің түрлік құрамы және олардың су
көздеріндегі таралу аймағы, судың экологиялық жағдайына және
генезисіне, соның ішінде судың морфологиялық тереңдігіне,
мөлдірлігіне, су асты шөгіндісінің құрамына, су масссының
химиялық құрамына, минералдық және қышқылдық қасиеттеріне
тікелей байланысты. Гидромакрофиттердің тіршілігі үшін аса
қажетті азот және фосфор сияқты заттар суға қажетті мөлшерде
түсіп отырса, су ортасындағы өсімдік қауымдастығының көбейіп -
дамуына қолайлы орта болады. Морфологиялық құрылысы толық
қалыптасқан өсімдіктер сыртқы ортадан түсіп отырған техногенді
жүктемелерге төтеп береді және тазартуға қабілетті болады.
3. Судағы өсімдіктер қауымдастығын және түрлік құрамын
анықтап, сараптау барысында су көздерінің экологиялық
жағдайына толық сиппатама беруге мүмкіндік бар. Қазіргі кезде
гидробиологиялық зерттеулерде көптеген биоиндикациялық
әдістемелер пайдаланылады. Олардың бірі Сладечека шкаласы.
Аталған шкалаға сәйкес, гидрофлораның өсімдіктердің экологиялық
факторлардың көрсеткіштеріне орай қалыптасқан бірнеше топтарын
жіктеуге болады:
Көптеген ғалымдардың жылдар бойы жасаған зерттеулерінің нәтижесі мынадай
тұжырым жасауға негіз болады: су ортасын техногендік жүктемелерден басқа,
гидромакрофиттік өсімдіктердің шамадан тыс көбеюі де лстайды. Су көздерінің
сапалық көрсеткіші жақсы болу үшін, судың 1м2 аймағында өсімдіктің
мөлшері- 1,3 - 1,5 кг болу керек. Осындай жағдайда суда зат алмасу үрдісі
қалыпты жағдайда жүреді.
Гидромакрофиттер биогенді әлементтерді, минералды және органикалық
заттарды, ауыр металл иондарын бойына сіңіру арқылы минерализатор және
детоксикант қызметін, сонымен қатар пестицидтер мен мұнайөнімдерін сүзу
арқылы биосүзгіш қызметін атқарады. Гидромакрофиттердің бұл қасиеті
әмбебап биосүзгіш қызметімен қатар, фитопланктонның шеттен тыс көбеюіне
тосқауыл болады. Осы жағдайлардың барлығы да гидромакрофиттердің
техногендік факторлерге төзімділік қасиеттеріне тікелей байланысты [116-
119].
Гидромакрофиттердің сүзгіштік қызметін ұтымды пайдалану - су
көздеріне түсетін техногенді ластағыш заттарды азайтудың бірден-бір тиімді
жолы. Соңғы кезде көптеген ғылыми тұжырымдар, су көздерін тазартуда
өсімдіктер қауымдастығын пайдалану тиімді екенін көрсетіп отыр. Кәдімгі
қамыс (Ph. australis Train), қара өлеңшөп (Scircus Lacustris L.) сияқты су
өсімдіктері, қазіргі кезде көптеген елдерде малшаруашылығынан шыққан
суларды және биоинженерлік құрылысында арнайы мелиоративті жүйеде
пайдаланады [120,121].
Өсімдіктер судағы ластағыш заттарды вегетативті мүшелері арқылы сіңіреді.
Гидрофиттердің химиялық элеметтердің әртүрлі концентрациясын, сіңіру
қабілеті әртүрлі болады. Бұл ерекшеліктер жыл мезгілдеріне, өсімдіктердің
даму фазаларына, вегетациялық кезеңінің жалғасуына байланысты. Су бетінде
жүзіп жүретін балықот (Lemna spp.) түрлері, көптамырлар (Spirodela
Schleid.) және сукөріктер (Hudrocharis L.) сияқты өсімдіктер өзіне қажетті
минералды заттарды тек судан сіңіреді. Сондықтан, олардың сіңіру қабілеті
элементтің концентрациялық мөлшері мен су ортасының рН көрсеткішіне
байланысты. Су өсімдіктерінің элементтерді барлық вегетациялық кезеңінде
өзіне көп сіңіру қасиеті, су көзінің антропогенді және химиялық
жүктемеледің әсерінен ластануын анықтайтын нағыз тест-нысана бола алатынын
көрсетеді.
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр жүйесі
арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Топырақтың мұнай өнімдерімен ластану дәрежесін тестілейтін өсімдік ретінде
кәдімгі үрмебұршақ кеңінен пайдаланылады. А.А.Лукашевтың зерттеулерінде,
топырақтағы мұнай концентрациясын үрмебұршақ өсімдігінің жемісінің ұзындығы
арқылы анықтауға болатындығы көрсетілген: 1% ластанған топырақта 7-8 см; 2%
- 3,5 см; 4% - 2 см және өсімдіктердің 30% тіршілігін жояды
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр металл
иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Топырақ ерітіндісінен алынған сұйықтықта
кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде, токсиканттардың әсерінен
өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың құрылысының бұзылуы мен
жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі болып табылған. Осыған
ұқсас нәтижелер, кіші балықотының (L. minor L.) барлық морфометрикалық
көрсеткіштерінде байқалатын өзгерістер арқылы дәлелденген. Бұл кезде, су
ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің тамырлары қысқараған
және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген [130-134].
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр жүйесі
арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр металл
иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Топырақ ерітіндісінен алынған сұйықтықта
кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде, токсиканттардың әсерінен
өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың құрылысының бұзылуы мен
жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі болып табылған. Осыған
ұқсас нәтижелер, кіші балықотының (L. minor L.) барлық морфометрикалық
көрсеткіштерінде байқалатын өзгерістер арқылы дәлелденген. Бұл кезде, су
ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің тамырлары қысқараған
және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген [130-134].
Сонымен қатар, техногендік факторлардың әсеріне сезімтал немесе төзімді су
өсімдіктері, арнайы биологиялық тоғандарда су ортасын ластаушы заттардан
тиімді және арзан нарықта тазартатын бірден-бір құрал болып табылады
Барлық ауыр металдар өсімдік ағзасында микроэлементтер ретінде маңызды
физиологиялық қызмет атқарады. Ал, олардың шектен тыс артық мөлшері кері
әсерін тигізеді. Cd, Pb, As, Zn сияқты ауыр металдар физиологиялық
үрдіске қажетті органикалық қосылыстардың қызметін бәсеңдетеді. Ауыр
металдардың ағзаға шамадан тыс түсуі ағзаның өсуі мен дамуын тежейді,
метоболизм үрдісінің жүруін төмендетеді. Жеміс-жидектер мен басқа да азық
арқылы адам ағзасына түскен ауыр металдардың кері әсері жасырынды түрде
жүреді. Олар, трофикалық тізбектер арқылы, адам және жануарлар ағзасына
топырақтан көп түсетіні анықталған [139,140].
Элементтердің геохимиялық айналымында өсімдіктердің қызметі ерекше.
Zn (мырыш), Mo (молибден), Cu (мыс) және Co (кобальт) сияқты ауыр
металдар өсімдіктердің ағзасына микроэлементтер ретінде жиналуы, ағзаның
улануына бірден бір себеп болады. Бірнеше авторлардың [141-143]
тұжырымдамасы бойынша, ауыр металдардың көбеюі ауыл шаруашылығындағы мәдени
өсімдіктердің өнімділігін төмендетеді. Олар өсімдіктің мүшелеріне
келесідей тәртіппен таралады: тамыры сабағы жапырағы жемісі.
Өсімдіктің жер үсті мүшелерінде жинақталған ауыр металдар, өсімдік
қалдықтары арқылы қоршаған ортаның ластануына себеп болады [144-146].
Ауыр металдарды токсиканттық қасиеті бойынша мынадай қатармен орналастыруға
болады: Cd Ni Cu Zn Cr = Pb.
Өсімдіктерді ауыр металдардың концентрациясына сезімталдығы бойынша
келесідей топтастырады:
1) фитотест - нысандар - ауыр металл иондарының шамадан тыс
концентрациясына, тез реакциялық жауап беретін өсімдіктер;
2) концентратор-өсімдіктер - ауыр металдарды бойына көп сіңіретін,
бірақ ешқандай өзгеріс танытпайтын өсімдік түрлері [147,148].
Гидромакрофиттердің су ортасындағы техногенді жүктеменің артуына
төзімділігі су көздерінің тереңдеуі мен су ортасының температурасының
өзгеруі де себеп болады. Бұл ғылыми қағидалар Белоруссия ғалымдарының 15
жыл көлемінде жасаған зерттеулерінде анықталған.
Гидромакрофиттердің су ортасын химиялық және физикалық қасиеттеріне әсер
етуі, биоремедиациялық қасиеттеріне байланысты. Олар суаттардың табиғи
жағдайда өздігінен тазару үрдісінде әмбебап биологиялық сүзгі қызметін
атқарады.
Макрофиттік өсімдіктер судан ластаушы заттарды – биогендік элементтерді,
ауыр металдарды, фенолдарды, сульфаттарды, мұнайөнімдерін, синтетикалық
беттік-белсенді заттарды сіңіреді. Бұл оттегінің биологиялық (ОБС) және
химиялық (ОХС) жолдармен сіңірілу көрсеткіштерімен бақыланады.
АҚШ-тың Бентон қаласында 1985 жылдан бастап кәдімгі қамыс (Ph.
australis Train.) өсетін биотоғандарда тұрмыстық ағын суларды тазарту
әдістері жүргізіліп келеді. Азот, фосфор қосылыстарынан, жүзгін және
органикалық заттардан суды биологиялық әдістермен тазарту, дәстүрлі
жүйелерге жұмсалатын қаражатқа қарағанда бағасы 10 есе кем. Ирландияның
Вильямстоун қаласында шаруашылық-тұрмыстық суларды тазартуда кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train), май қоға (Thypha latifolia L.) өсімдіктері
пайдалнылады. Бұл жағдайда су ортасының тазару дәрежесі 72% құраған.
Тазалау үрдісіндесінде су келесі көрсеткіштерге дейін тазаланады (мгл):
ОБС2 – 9, жүзгін заттар – 9, толық азот – 14,2, аммиак – 0,8, нитраттар –
9,2, толық фосфор – 4,45, ортофосфаттар – 3,15. Екі жыл бойында жүргізілген
бақылау нәтижесінде ластаушы заттардың концентрацияларының азаю динамикасы
келесідей көрсеткіштерді құраған: ОБС2 үшін 48%, жүзгін заттар үшін 83%,
жалпы азот үшін 51%, жалпы фосфор үшін 13%, патогендік организмдерді жою
99,8% [169-171].
Ресейде, цитология және генетика институтында су гиацинтін (E.
crassipes Solms.) пайдалану арқылы ағын суларды тазарту технологиясы
түзілген. Шошқа өсіру кешенінінің маңында орнатылған биотоғандарда
жүргізілген тәжірибеде аммоний азотының концентрациясы 30-50 мгл-ден 4-5
мгл дейін, ОБС5 – 150 мгл-ден 20-30 мгл дейін, ОХС – 300-ден 25-30 мгл
дейін төмендеп, су құрамындағы еріген оттегінің концентрациясы 0,5-тен 2-5-
ке дейін өскен [175,176].
Осындай биотоғандар Норвегия, Украина елдерінде де ауылшаруашылық ағын
суларды тазартуда пайдаланылады. Су сапасына салыстырмалы түрде жүргізілген
сараптамаларда жүзгін заттардың - 45-75%, фосфордың – 21-44%, азоттың – 15%
төмендейтіні анықталған. Аталған биотоғандарда су өсімдіктерінің ішінде
кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.), қара өлеңшөп (S.
Lacustris L.), аил қоға (Thypha angustifolia L.) және май қоға (T.
latifolia L.), бұйра шылаң (Potamogeton crispus L.), жіңішке шылаң
(Potamogeton filiformis Pers.), көп тамырлы спироделла, канада элодеясы
(E. сanadensis Michx.), өэгеше эйхорния (E. crassipes Solms.), кәдімгі
жебежапырақ (Sagittaria sagittifolia L.), қос мекенді таран (Poligonum
amphibium L.), теңіз резухасы сияқты түрлер жиі пайдаланылған. Бұл
өсімдіктердің әр түрі су ортасындағы заттарды кәделеу барысы бойынша
ерекшеленеді. Мысалы, май қоға (T. latifolia L.) ауыр металл иондарын
тамыр және тамырсабақтарында жинақтайтыны анықталған; (мгкг) темір –
199,1; марганец – 159,5; мыс – 3,4; мырыш – 16,6; Кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train.) ластану дәрежесі мен биохимиялық үрдістердің
динамикасы жоғары су олртасында өсуге бейімді. Ол су ортасындағы мұнай
өнімдерін, яғни фенолдарды, нафтолдарды, анилиндерді және басқа да
органикалық заттарды сіңіруге қабілетті. Минералды заттарды сіңіру деңгейі
1 г құрғақ салмаққа шаққанда, кальциий – 3,95 мг, калий – 10,3 мг, натрий
– 6,3 мг, кремний – 12,6 мг, мырыш 50 мг, марганец – 1200 мг, бор – 14,6
мг құрайды [177-180].
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) пен қара өлеңшөп (S. lacustris
L.) өсімдіктерінің мұндай биоремедиациялық қасиеттері Украиналық
зерттеушілердің ізденістерінде де дәлелденген. Ондағы ластанған судың ОБС5
төмендету тиімділігі кәдімгі қамыста (Ph. australis Train.) жоғарырақ, ал
қара өлеңшөп (S. lacustris L.) пен май қоға (T. latifolia L.) төменірек
болды. Биогенді элементтердің өсімдіктермен кәделенуі олардың
концентрацияларына, өсімдіктердің биомассалық мөлшеріне және судың басты
физико-химиялық параметрлеріне тәуелді болады [181,182].
Республикалық экологиялық комитеттің мәліметі бойынша оңтүстік-шығыс
өңірлерінің экологиялық жағдайы төменгі кестелерде келтірілген.
Ластайтын заттардың ұсталғаны және залалсыздандырылғаны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 98,7 98,3 192,2 199,9 137,3 91,7 143,9
Алматы облысы 794,5 763,9 722,2 679,0 682,9 967,8 1051,4
Қызылорда 1,3 0,6 0,6 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 131,5 174,3 160,8 143,1 66,0 37,3 57,0
Қазақстан
облысы
Ластайтын заттардың кәдеге жаратылуы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 11,1 9,0 30,7 9,3 7,1 76,6 126,7
Алматы облысы 10,7 13,4 19,4 26,6 25,5 26,1 28,8
Қызылорда 0,3 0,2 0,5 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 127,5 166,3 155,0 138,8 59,5 32,5 53,3
Қазақстан
облысы
Тұрақты ластау көздерінің саны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 6521 6639 6913 7545 8272 8377 8417
Алматы облысы 3940 4241 5293 5777 6775 6283 5974
Қызылорда 2182 4277 5348 4629 5436 5557 6014
облысы
Оңтүстік 7930 8367 8528 8874 11953 18207 12663
Қазақстан
облысы
Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 17,6 18,9 20,0 21,2 28,9 16,7 19,3
Алматы облысы 69,8 68,4 71,8 62,4 68,3 71,3 74,7
Қызылорда 22,4 40,0 35,9 36,3 34,7 33,9 29,0
облысы
Оңтүстік 31,0 36,8 38,9 39,9 40,4 39,9 40,7
Қазақстан
облысы
Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 8,2 9,7 11,5 11,7 18,9 10,4 10,3
Алматы облысы 44,2 44,8 48,6 40,5 45,7 48,1 51,4
Қызылорда 18,4 34,8 30,6 30,7 29,1 29,7 25,6
облысы
Оңтүстік 26,5 29,7 32,3 33,5 32,0 31,1 31,5
Қазақстан
облысы
ІІ тарау Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
1. Зерттеу нысандары
Зерттеу нысаны ретінде Жамбыл облысындағы Талас, Аса, Шу өзендері және су
қоймалары алынды.
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42 – 46 с.е. – мен 69 – 75
ш.б. аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық –Мойынқұм, Бетпақдалаға
ашық тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Алатау (Шу – Іле таулары),
оңтүстігінде Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі. Шу
және Талас өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер
көлемі 145, 2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400
шақырымға созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың
шығысындағы, оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын
тау жоталарымен өтеді. Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында Евразия
материгінің терең қойнауында, мұхит – теңіздерден шалғайда (3000 шақырым
қашықтықта), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай облыс
климатының шұғыл континентальды болып қалыптасуына әсер етеді. Ал оның
салдарын, облыстағы ауа температурасының жылдық және тәуліктік тербелісінің
(амплитудасы) шұғыл өзгеріп, теңіз жағалауындағы елдермен салыстырғанда,
салыстырмалы ылғалдылық пен бұлттылықтың төмен, құрғақшылықты болып
қалыптасуынан көреміз. Ол кезегімен территория мен жыл мезгілдерінің ішінде
жауын – шашынның әркелкі түсуі мен шөл ландшафтысы мен дамуына ықпал жасап
отыр. Таулардан басталған ірілі – ұсақтты өзендер техногенді зиянды қалдық
заттарды облыс орталығындағы Шу – Талас аккумулятивті жазығына қарай
тасмалдайды да шөктіреді. Жер беті және жер асты суларының экологиялық
әсері екі түрлі сипаттан көрінеді. Біріншіден, Жамбыл облысы жерінде өзен
торлары тау алды аймағында жиі. Өзен торының тау алдында жиі болуы,
техногенді және ауыл шаруашылығынан жиналған зиянды заттар мен ластануына
себеп болса, екіншіден таулардан басталған өзендердің экологиялық жағымды
әсерлері де байқалады. Ірі деген өзендері түгелдей дерлік, қоректену
режиміне қарай, Тянь-Шань типіне жатады, сондықтан олардың суының деңгейі
жылына екі рет көтеріледі: көктемде және жазда. Көктемгі судың тасуы тау
беткейлеріндегі қардың еріген кезінде байқалса, ал жаздағы тасуы тау
басындағы мұздықтардың еруімен байланысты. Өзендер арасының ұзақ мерзім
ішінде суға толып жатуы, сулардың техногенді зиян заттардан өзін - өзі
тазартып отыруына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы бойынша 12 трансшекаралық өзендер ағып өтеді. Ірі – Шу,
Талас және Аса өзендердің бастауы толығымен Қырғыз Республикасының
аумағынан басталып, құмдарда аяқталады.
Шу, Аса, Талас өзенінің суының химиялық құрамы Қырғыз Республикасы
аймағынан келіп түсетін ластайтын заттардың әсерінен өзгереді. Шу мен Талас
өзенінің жоғарғы саласында судың химиялық құрамы Қырғыз Республикасынан
келіп түсетін ластаушы заттардың әсерінен пайда болады
Шу өзені Ыстық көлінің батысында орналасқан Қырғыз Алатауынан басталып,
Бишкек қаласының солтүстігінде орналасқан Үлкен Шу каналына Қазақстан
шекарасын жағалай құйяды. Шу өзені сонымен қатар Қазақстан мен Қырғыстан
елдерінің шекарасын қалыптастрады және жалпы шекараның ұзындығының, яғни
336 километрінің 221 километрі Қырғыстан мемлекетінде орналасқан.
Шу өзені Қырғыстан Республикасынан бастау алатын Кочкор және Жуан-Арық
өзендерінің бірігуінен пайда болады. Осы өзеннің жалпы ұзындығы 1186 км
және оның 850 километрі Қазақстан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Шу
өзенінің су жинау көлемі 38400 км2, ал оның 16400 км2 Қазақстан
Республикасына тиесілі. Тасоткөл су қоймасы (620 млн3) Шу өзенінде
орналасқан және осы су қоймасына 140-тен аса шағын өзендер құяды. Ал Шу
өзенінің жоғарғы ағысы Орто-Тоқай (420 млн3) су қоймасымен реттеледі. Шу
өзенінің Қазақстанға құйятын орташа жылдық су мөлшері 2409 млн3. Ал ағылып
келген судың 381 млн3 мөлшері Шу өзеніне құйылады.
Аса өзені Теріс және Күркереу-су өзендерінің бірлесуінен қалыптасады.
Аса өзенінің ұзындығы 552 км. Аса өзені бассейнінің жалпы ауданы 9900км2
құрайды.. Аса өзеніне 64-тен аса өзен салалары құйылады. Теріс өзенінде
орналасқан Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы (158 млн. м3) Аса өзеніне құйылатын
негізгі салалардың бірі, ал Шабакты көлінің саласында орналасқан Ынталы су
қоймасы (30 млн. м3) ол да Аса өзеніне жатады.
Талас өзені көршілес Қырғыз Республикасы жерінен басталып, орта және
төменгі ағысында Жамбыл облысы жеріне кіреді. Облыс жеріндегі екі 226 мың
гектар болатын суармалы егістік жерлер су қорының 80% Қырғыз
Республикасындағы қалыптасқан ағыстардан алады. Сондай ақ, өзендерді
экологиялық зиянды заттарды тасымалдайтын каналдар ретінде қарастыруға
болады. Мысалы, Талас өзені сулары мен біздің өлкеге зерттеулерге
қарағанда, Қырғыз Республикасынан жылына, органикалық заттардың 1,6 ШМК –
дан, мұнай өнімдерінен 1,4 ШМК-дан артық зиянды заттар ағып келеді. Үлкен
бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан мен Қырғыз Республикасы
арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз шешімін таппай отыр.
Осындай мемлекет аралық экологиялық мәселелер (суға қатысты ғана емес),
халықаралық дипломатияда саяси экологияның маңызды орын алатынын дәлелдейді
[22].
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын – Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құмға сіңіп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен Қазоты көліне дейін барып жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен орта ағасында еріген қар суымен,
төменгі ағасында судық шығыны 24 - 30м3сек, максималды су шығысы маусымда
- 43м3сек, минимальдысы көктемде 22 - 22,7м3сек. Төменгі ағасында (Үшарал
маңында) - 5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48 мың га жер
суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Республика аралық маңызы бар, өзендердің су қоры кестеде көрсетілген
(кесте № 5).
Кесте № 5
Талас пен Асса өзендерінің су ресурстары (Санай, 2008)
Жылдық ағыс көлемі
Өзендері
Орташа Қамтамассыз етілуі, %
75 95
Талас өзені 1320 1180 1020
Аса өзені 368 318 25
Провинция бойынша1708 1498 1045
Өзен су қоры суармалы егіншілікте қолданылады. Талас өзенінде бірнеше
каналдар, тоғандар мен Киров су қоймасы салынған. Су қойманың жалпы
көлемі – 520,0 млн.м3. Өзен суын бөлу келісіміне байланысты, Жамбыл
облысына 808 млн.м3 су бөлінсе, оның 589,8 млн.м3 вегетациялық мерзімде
бөлінеді.
Осы өзеннің суы ертеден – ақ суаруға пайдаланылып келеді, мысалы 20
ғасырдың соңында осы бассейннің суармалы егіншілік жер ауданы 64,5% болса
30 – жылдардың соқында – 76% өскен еді. Кейінгі жылдары, 60 –жылдары
көршілес Шу өзені алқабымен, салыстырғанда суармалы жер ауданының
арақатынасы теңеседі. Қазіргі кезде, ол ара қатынас көрсеткіші – 57% Шу
алабында, 43% - Талас бассейнінде.
Кесте мәліметіне жүгінсек, Талас өзенінің су қорына деген сұраныс, оның
жылдық ағыс көлеміненде артып отыр. Өзендердің су ресурстарын пайдаланудың
жылдан – жылға артуы, олардың төменгі ағысындағы су қорының күрт азаюына
әсер етті. Оны, өзендердің азаюы мен суларының тартылуынан көреміз (кесте №
6).
Кесте № 6
Талас өзенінің су қорын пайдаланудың көрсеткіштері, км3 (Жұматаева, 2008)
Жылдар Ағыс Алынған су көлемі Пайдаланылды Колек
көлемі тор-дрена
ж сулары
Ауыл Ауыл
Барлығы шаруашылығБарлығы шаруашылығ
ына ына
2004 1,467 1,262 1,180 0,925 0,843 0,156
2005 1,191 1,065 0,775 0,668 0,668 0,007
2006 1,308 0,986 0,890 0,645 0,578 0,084
2007 1,065 1,046 0,991 0,724 0,668 0,100
2008 1,283 1,104 1,042 0,781 0,719 0,122
Провинцияның су ресурстарын тиімді пайдалануы, мелиоративтік жүйелердің
техникалық жағдайына байланысты. Соңғы жылдары, мелиоративтік фондының
тозуы, істен шығуы, техникалық деңгейінің күрт төмендеуіне себеп болды. Бұл
негімен, провинцияның су – жер ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
бермей отыр.
Провинцияда қалыптасқан мелиоративтік жүйелердің қалыпты жұмыс істеуі,
агроландшафтылардың экологиялық тепе - теңдігін сақтаудың бірден – бір
кепілі. Суландыру жүйелерінің техникалық деңгейінің төмендігі, суармалы
жерлердің құнарлылығын төмендетіп отыр.
Қазіргі экологиялық жағдайы – қанағаттанарлық емес. Экологиялық жағдайы
ісіне Тараз өнеркәсіптік тарабының үлесі зор. Экологиялық жағдайы
шиеленісіп отырған аудандары:
Тараз урбо өнеркәсіпті торабы облыс орталығы Тараз қаласынын қамтиды.
Қаланың экономикасы химия өнеркәсібінен тұрады. 90 – жылдардағы дағдарыс
жұмыс істемей қалған өндіріс орындары – ТООХимпром – 2030, ТОО Казфосфат-
НДФЗ, Жамбыл ГРЭС-і, жұмысын қайта Батуров атындағы бастауына байланысты
суға бөлінген зиянды заттар мөлшері артып отыр. Мысалы, 2001 жылы 46,7 мың
т. болса 2008 жылы лас заттар мөлшері 46,7 мың т. артты; ал жылжымалы
көздерден суға яғни 73,5% көлемінде лас зат бөлініп отыр.
Тараз торабы аймағында жер асты суларының ластануы дәрежесі – жылына
100м жылдамдықпен артып отырады. Қаланы ауыз сумен жабдықтайтын
скважиналардан алынған судың құрамындағы сульфат пен нитрат, полифосфат,
фтор концентрациясы артық тіркелген (кесте № 7).
Кесте № 7
Талас өзенінің гидрохимиялық көрсеткіштері (Скаков, 2008 ж)
Көрсеткіштер Гродико МихайловкаТараз қ Тараз қ
во (700метр
төмен)
pH 7.6 7.2 8.0 7.7
Иісі - - - -
Түсі 15 15 13 14
Тұнықтығы 17 16 14 14
Хлорид, мгл 21,3 23,0 25,2 23,0
Қаттылығы мг.эквл 3,1 3,5 3,5 3,3
Аммиак, мгл 0,5 0,5 0,6 0,5
Нитрит, мгл 0.04 0.02 0.01 0.06
Темір , мгл 0,2 0,2 0,3 0,3
Қышқылдығы 3,1 3,3 3,5 3,5
Сульфат 24,2 26,0 25,3 25,1
Еріген оттегі 7,7 7,0 6,9 7,2
Тараз қаласының су бассейні мониторингі суды ластайтын негізгі өндіріс
орны химия өнеркәсіп орындары – 4,64 мың т. немесе 36,7% тау кен өндіріс
орындары 2,235 мың т. немесе 17,7%, жылу – энергетика өндіріс орындары 1,23
мың т. немесе 10%, УМТТараз, Интергаз орталық Азия ЖАҚ-ы 1,119 мың т.
немесе 9% бөгде зат бөледі (Тусупов. 2002 ж). Тараз қаласындағы шайынды
суларды тазалаудың қандырғыларының болмауынан, қалаға таяу жатқан:
ауылдарда – Көктөбе, Еңбек, Жамбыл (Жамбыл ауданы) жер асты сулары
ластанған. Жер асты сулары ауылдарда ертеден шаруашылық – ауыз суы ретінде
пайдаланылатын. Шайынды сулар есебінен, ауыл шаруашылық жерлерінде грунт
суларының деңгейі көтерілүде осы экологиялық мәселені шешу үшін, облыс
әкімшілігі мен СОЖЕА француз фирмасы Тараз қаласындағы суды биологиялық
тазалау қондырғыларын орнату проектісің технико – экономикалық негіздемесі
(ТЭО) жасалған. Бірақ инвестицияның болмауына байланысты, жұмыс тоқтап тұр
(кесте № 8).
Кесте № 8
Талас өзені суының ластануы (Скаков, 2008)
Зерттелінген Ингредиенттер ПДК Бақылау ПДК – дан артуы
аймақтар мгл периоды
(жылдар)
Гродиково Нитрит 0,024 2000-2008 20,0
Фтор 0,75 2000-2008 15,7
БПК5 3,00 2000-2008 4,2
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 9,8
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 26,3
Фенол 0,001 2000-2008 35,7
Михайловка Нитрит 0,024 2000-2008 19,1
Фтор 0,75 2000-2008 19,6
БПК5 3,00 2000-2008 18,2
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 8,5
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 25,6
Тараз қ Фенол 0,001 2000-2008 20,9
(700 метр Нитрит 0,024 2000-2008 42,3
төмен) Фтор 0,75 2000-2008 27,5
БПК5 3,00 2000-2008 20,5
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 34,0
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 38,1
Фенол 0,001 2000-2008 53,5
Талас өзенінің суының сапасы Қырғызстанмен шекарадан бастап
төмендейді. Мұнда ешқандай да тазарту жұмыстары жүргізілмейді. Талас
өзенінің суын көбірек пайдалану үшін мемлекеттік деңгейде өзеннің
Қырғызстан Республикасынан ластанбауын қолға алу керектігін шешу керек.
Талас өзенін егін шаруашылығында, мал шаруашылығында, түрлі өндіріс
салаларында, электр энергетикасында кеңінен пайдаланылады [25].
Талас өзені суының мониторингтік бақылауларын ұйымдастыру
Биосфера параметрлерінің талаптарын негіздеу үшін әртүрлі факторлардың
бағалауын және қоршаған ортаның элементтерінің жағымсыз әсерлерге дейін
және ол әсерден кейін жағдайын білу қажет. Мұнда арнайы әдістер және
экологиялық тексеруді (мониторинг) өткізу формалары үлкен маңызға ие.
Экологиялық мониторингтің маңызды құрамы биомониторинг болып табылады.
Биомониторинг – бақылаулар системасы, биотада жүріп жатқан әртүрлі
өзгерістердің болжамы және бағалануы. Биомониторинг ортаның сапалық бағасын
беруге мүмкіндік береді және экосистеманы зерттеуге көмектеседі.
Биологиялық мониорингтің басты міндеті биотаның ластану дәрежесін бақылау
болып табылады. Ал бақылау жұмыстары диагностикалау және болжам жасау үшін
жүргізіледі. Барлық мониторингтік программалар информацияға сүйенеді.
Мониторингтік программалардың нәтижесі ақпаратты, яғни тура және дұрыс
ақпаратты табу немесе осы ақпараттың жеткіліксіздігі болуы мүмкін.
Сондықтан да мониторинг программаларының мақсаты бағытталады:
1. Дәл, нақты проблемамен байланысты ақпаратты табу;
2. Ақпаратты әртүрлі типтегі аудиторияларға ұсыну және оның таралуы;
Мақсатқа жету үшін нақты міндеттерді орындау керек. Міндеттер мақсатқа
байланысты және бағынышты болады. Дұрыс құрастырылған программада мақсатқа
байланыссыз міндеттер болмайды. Қойылған мақсат негізінде приоритеттерді
анықтау керек, яғни мониторинг обьектісін және анықталатын параметрлерді
көрсету керек. Мұнда обьект сөзі кең мағынада қолданылады. Обьект
антропогендік және табиғи мағынада қолданылуы мүмкін. Мысалы, егер
программалардың мақсаты өзен жағдайымен байланысты болса, онда обьект нақты
науа (сток) болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда обьектті таңдауда нақты
қойылған проблемалардан ауытқулар болады, ал кейде маңызды міндеттер
болады. Ең бірінші қойылған мақсат және міндеттер негізінде мониторинг
обьектілері таңдалып алынады. Содан кейін анықталатын параметрлер таңдалып
алынады. Бірақ керісінше де анықтауға болады. Әсіресе, егер проблема
белгілі затпен байланысты болса. Ұзақ мерзімді мониторинг программасын
жасауда алдын ала зерттеулер жүргізген жөн. Бұл этапта проблема туралы бар
информацияны және оның анализі туралы информацияны жинау маңызды. Барлық
мәліметтерді дұрыс әрі нәтижелі пайдалану керек. Приоритет таңдауда
нәтижелі тәсіл - әсер тетуші көздердің әдеби портреттерін жасау, яғни
кескінін жасау. Су обьектілеріне маркерлік сипаттама жасаған ыңғайлы.
Себебі олар ласатанудың жалпы сипатын өлшеулердің толық программасын
жасамай ақ құрасытруға мүмкіндік береді. Көптеген сипаттамалар соның
ішінде маркерлік сипаттамалар да таблицалардың әртүрлі графаларында
қайталанады. Бұл белгісіз жайттарды картирлеу (картирования) көмегімен
жоюға болады. Үстірт суларының минерализациясының артуы бөгде қосылыстың
бар екенін көрсетеді. Су экосистемасының маңызды сипаттамасының бірі
түбіндегі шөгінділер болып табылады. Су түбіндегі шөгінділер бір жағынан
ауыр металлардарды, радионуклидтерді және жоғарғы токсинді органикалық
заттарды жинайды, су ортасының өзін - өзі тазартуына әсерін тигізеді.
Екінші жағынан суаттардың екінші реттік ластануының қайнар көзі болып
табылады. Су түбіндегі шөгінділер – обьект анализінің көрінісі. Ластанудың
көп жылдық картинасын көрсетеді. Бақыланатын параметрлер таңдалып алынғанда
үлгілер санын және үлгілердің орналасқан жерін анықтау керек. Сондықтан да
асығыс қорытынды жасамау керек. Өйткені бұл қорытынды қате болум мүмкін.
Мысалы, егер біз өндіріс салалары өзендердегі ағын суларды ластау дәрежесін
анықтағымыз келсе, онда үлгілерді өндіріс орнының жоғарғы және төменгі
жағынан алуымызға болады. Үлгілерді алынған жерлер анықталған соң өлшеу
және бақылау стадиясы басталады. Бұған дала операциялары және
лаборатиориялық өлшеумен бақылауларды жатқызуға болады. Дала операцияларына
сол жерде жүргізілетін өлшеулер, үлгілерді жинау, үлгілерді консервілеу
және өңдеу, лабораторияға жеткізу және идентификацияны жатқызады.
Лаборатиориялық жағдайларда биотесттерді қолдану және т.б жатады.
Лабораториялық анализдер мен далалық өлшеулер қолданылып жатқан әдістер мен
сипаттамаларға сүйеніп жүргізілуі тиіс. Мәліметтер сапасын бақылау
статистикалық әдістерді пайдалану арқылы жүзеге асады. Үлгілерді стадиясы
экологиялық мониторингтің маңызды этабы болып табылады. Ең алдымен үлгі
қоршаған ортада анықталатын компоненттердің бар немесе жоқ екенін
көрсетеді. Мұнда зерттелетін обьект маңызды орын алады. Су системасын
зерттегенде ең бірінші судың түбіндегі шөгінділерге назар аудару керек.
Өйткені онда ластаушы заттар жиналады және ластану картинасы дәл
көрсетіледі. Үлгілерді жинау стадиясында аранйы ережелерді сақтау керек.
Әдетте мұндай ережелер әдістердің өзінде де көрсетіледі. Үлгілерді дұрыс
емес сақтағанда, үлгілер құрамы өзгеруі мүмкін. Көп жағдайда практиктер
үлгілерді консервілейді, себебі үлгілерді консервілеу аналитикалық
жұмыстарды далалық жағдайда ғана емес, әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік
береді. Үлгілерді дайындау аналитикалық фазаның бірінші сатысы болып
табылады. Белгісіз факторлардың бөгет болуын компонентті таңдап алынған
әдіс арқылы жарамды формаға айналдыру. Нәтижелерді құжаттандыру –
экологиялық мониторингтің маңызды құрам бөлігі. Жұмыстың барлық
стадияларын, үлгі жинаудан бастап, құжаттандыру керек. Үлгілерді жинау
практикамен бекітіледі, ал оған барлық қатысушылар қол қояды. Протокол
формасын өздері жасау керек немесе мемлекеттік орындардан алуға болады.
Үлгілерді жинағандағы протокол сол мезетте, яғни үлгі жинау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы ... ..4
2 Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
2.1 Зерттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...16
2.2 Зерттеу әдістемелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Жамбыл облысы су қоймаларының жағдайы
3 жамбыл облысындағы су көздерін биологиялық әдіспен тазалау нәтижелері
және оларды сараптау
3.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Техногенді ластанған экожүйелердің экологиялық
жағдайын зерттеу мен өзгеру динамикасын анықтаудың қазіргі кезде ең тиімді
жолдарының бірі - биоиндикациялық әдіс. Биоиндикация - ластаушы
факторлардың мөлшері мен әсеріне, тірі ағзалар қауымдастығының жауаптық іс-
әрекеттік көрсеткіштері арқылы, экожүйенің өзгеріске ұшырау динамикасын
анықтауға мүмкіндік береді. Су ортасының экологиялық жағдайын
биоиндикациялауда жоғары сатыдағы макрофиттік өсімдіктер аса маңызды
[Строганов Н.С., Исакова Е.Ф., Колосова Л.В. 1997]. Бұл мәселенің Жамбыл
облысы үшін маңыздылығы, аридтік климаттағы су ресурстарын тиімді пайдалану
қажеттіліктеріне негіздейді. Бұл су ресурстарының қазіргі кездегі ластану
дәрежелері жылдан-жылға артып бара жатқаны мәлім. Оның себебі, Жамбыл
аймағындағы өндіріс орындарының тығыз шоғырлануы мен урбанизациялық
үрдістің қарқынды дамуына байланысты. Антропогендік әсердің нәтижесінде
шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған ерекше су көздері
белгілі. Солардың ішінде Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер қатарына жатады.
Қазіргі кезде, облыс көлемінде су көздерінің сапалық көрсеткіштерін
анықтау үшін 24 гидробекеттер қызмет атқарады. Техногендік ластанған
суларды тазарту мақсатында Тараз қаласында биологиялық тазалау ғимараты әлі
соғылуда. Облыстық экологиялық қызмет мекемесінің деректері бойынша, барлық
зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар,
нитриттер, фенолдар түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың
тұздары тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 2-15,6
есеге дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты
қаржы жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне
тәуелділігін сипаттамайды.
Биоиндикациялық әдістердің тиімділігі мен ғылыми – ақпараттық
ерекшелігі мұнаймен, ауыр металдармен және басқа да түрлі органикалық
қосылыстармен ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда
дәлелденіп келеді [Патин С.А. 1987].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты:
Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалауда
гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалану және кешенді
ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту әдістемелерін ғылыми
негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын
өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік
өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде
доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің
доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-
тест әдісін қолдану;
Зерттеу нысандары: Талас, Шу, Аса өзендері;
Ғылыми жаңалығы. Атқарылған зерттеу жұмыстардың нәтижелерінде келесідей
ғылыми жаңалықтар бар:
• Жамбыл облысында орналасқан негізгі 3 өзендердің экологиялық жағдайы
бағаланып, ластаушы заттар және олардың көзі мен әсерінің мерзімдік
динамикасы анықталды;
• Жамбыл облысындағы зерттеуге алынған су көздеріндегі географиялық
ағым бағытындағы гидротермиялық параметрлердің өзгеруі мен
техногендік жүктемелердің үйлесіміне қарай орныққан гидрофитоценоздың
түрлік құрамы анықталды;
• Су ортасының кадмий, қорғасын және мыс иондарының, тиесілі 1,0; 1,5
және 3,0 мгл концентрациясын анықтауға фитотест әдісі жүргізілді;
Ғылыми зерттеу жұмыстардың нәтижесінде анықталған аймақтағы
гидрофитоценоз құрылымының өзгеру заңдылықтары, өсімдіктердің морфологиялық
өзгерістері анықталды, сонымен қатар доминантты өсімдіктер топтамалары
арқылы техногенді ластанған су көздерін биоиндикациялау әдісіне қажетті
ғылыми деректер негізделді.
Зерттеу нәтижелерінде анықталған судың әртүрлі ластану дәрежесін
анықтайтын биоиндикаторлар болып саналатын өсімдіктер анықталды.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай,
еліміз неғұрлым жоғары дәрежелі ауасы кәусар, суы тұнық, ең таза жасыл ел
болуы қажет. Осыған байланысты, 2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі
бағыттары айқындалған еді. Еліміздің орнықты дамуында табиғи қоршаған
ортаның сапалық көрсеткішін жан-жақты жақсарту үшін түрлі бағыттар бойынша
жұмыстар жүргізіліп жатыр [4]. Соның бірі – антропогенді және техногенді
жүктемелердің әсерінен ластанған су көздерін биологиялық жолмен тазарту.
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді. Бір
тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3 құрайды.
Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30% халықтың
ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химиялық және қағаз өндіру
өндірістерінде, қара және түрлі-түсті металл өндірісінде, энергетика
өндіруде пайдаланады [5]. Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді
ластанған сулар, өзендер мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құяды.
Су ортасындағы тіршілік иелеріне сыртқы ортадан тек бейорганикалық
қосылыстар ғана емес, сонымен қатар органикалық қосылыстар да түсіп
отырады. Орта есеппен жыл сайын табиғи су көздеріне 1300380 млн.т
органикалық заттар түседі. Судың органикалық ластануының артуы, суға
түсетін жарықтың түсуін қиындатады, фотосинтез үрдісін төмендеткендіктен,
суда еріген оттегінің үлесін азайтады, биохимиялық ыдырау үрдістерін
үдетеді [21].
Су ортасының органикалық ластануы, патогенді және сапротрофты
микроағзалардың шектен тыс көбеюі арқылы, су көздерінің өздігінен ластану
дәрежесін арттыруға ықпалын тигізеді. Бұл жағдай урбанизациялық үрдістің
дамуына байланысты өте қарқынды жүруі әбден ықтимал. Мұндай жағдайда,
ластанған су ортасы, адам ағзасына өте қауіпті болып саналатын, холера,
дизентерея және тағы басқа ауру тудыратын микроағзалардың ошағына айналып,
жергілікті көлемдегі эпидемиялық мәслелердің тууына негізгі себеп болады
[25,26].
Мұнай химиялық өндірістерден шыққан қалдық сулардың құрамындағы негізгі
ластаушы зат-фенол. Фенол және оның қосылыстарымен ластанған суда
биологиялық жолмен табиғи түрде тазару үрдістері бәсеңдейді [27-29].
Өсімдік ауруларымен күресу мақсатында пайдаланатын заттардың бір түрі
- пестицидтер. Пестицидтер - зиянкес тірі ағзаларға қарсы қолданылатын
химиялық препараттар. Пестицидтерді қолдану аясына қарай мынадай топтарға
бөлінеді: зиянды жәндіктерге қарсы - инсектицидтер, арам шөптерге қарсы-
гербицидтер, өсімдіктердің бактериалды ауруларына қарсы пайдаланатын
-фунгицидтер мен бактерицидтер. Пестицидтер көптеген зиянкестерді жоя
отырып, басқа да тірі ағзаларға зиянын тигізеді, биоценоздың қалпын
бұзады. Қазіргі кезде ауылшаруашылығындағы алға қойған негізгі мәселелердің
бірі, зиянкестерді жою үшін - химиялық әдістен, биологиялық әдіске көшу.
Пестицицидтер өндіретін өнеркәсіптерден шыққан қалдық сулар - су
экожүйесін ластаушы көздердің бірі. Инсектицидтер суда суспензия түрінде
кездесіп, мұнайөнімдерімен ластанған суда еритіні анықталған. Синтезделген
инсектицидтер мынадай топтарға бөлінеді: хлороорганикалық,
фосфороорганикалық және карбонаттар. Хлороорганикалық инсектицидтерді,
ароматикалық және гетероциклді сұйық көмірсуларды хлорлау жолымен алады.
Бұл заттар бірнеше жыл бойы тұнба ретінде сақталады және биодеградация
үрдісіне төзімді болады [30,31].
. Ауыр металдардың улық әсері оның концентрациялық мөлшері мен химиялық
табиғатына тікелей байланысты. Улық қасиеттері бойынша оларды үш топқа
бөледі, қорғасын мен кадмий ең улы металдар болып саналады [32-34].
Ауыр металдардың ішінде қорғасын қосылыстары аккумулятивті улы заттарға
жатып политропты болып табылады, олар сүйектерде, бауырда, бүйректе,
асқазан бездерінде жинақталады [35-37].
Техногендік аймақтарда су көздеріндегі кадмий иондарының әртүрлі
концентрациялық деңгейі, ластану дәрежесіне жетеді. Санитарлық норма
бойынша кадмий иондарының судағы шектік мөлшерлік концентрациясы 0,001 мгл
болып саналады [38-40].
суға медициналық, микробиологиялық зерттеу нысандарында пайдаланылған сулар
мен тұрмыстық қалдықтар арқылы түседі [41,42].
Суды залалсыздандыру дегеніміз, ондағы микроорганизмдерді жою үрдісі.
Бактериялардың 98%-ға жуығы суды тазалау үрдісінде жойылады. Бірақ, қалған
бактериялар арасында, сондай-ақ вирустар арасында патогенді, ауру тудырғыш
микробтар болуы мүмкін, оларды жою үшін суды арнайы өңдеу қажет. Судың
жоғарғы қабатын толық тазалағанда залалсыздандыру әрдайым қажет, ал жер
асты суларын тек судың микробиологиялық қасиеті талап еткен жағдайда
тексеру жүргізіледі. Апат жағдайында суды өңдеу және профилактикалық
залалсыздандыру үшін, залалсыздандыру ғимараты барлық ауыз су және
шаруашылық су дайындайтын бекеттерінде болуы тиіс [44-48].
суды күшті тотықтырғыштармен өңдейді және суға ультракүлгін сәулесімен әсер
етеді. Аталған әдістерден басқа қажетті тиімділікті ультрасүзгіш арқылы
суды сүзіп, ультрадыбыс арқылы өңдеп, қайнату арқылы алады. Судың жоғарғы
қабатын тазалағанда тотықтырғыштармен - хлор, хлорқұрамды реагенттер,
озон; жер асты суларын залалсыздандыру үшін, бактерицидті қондырғылар
пайдалануға болады; аз мөлшердегі суларды залалсыздандыру үшін - калий
перманганаты, сутегі тотығы пайдаланылады. Микробтарды жоюдың бірден бірі -
суды қайнату болып табылады [49,50].
Бактерицидті қондырғылардағы суларды залалсыздандыру: ультракүлгін сәулелер
ұзындығы 220-280 нм бактерияларға кері әсерін тигізеді, максимум
бактерицидтік әсер толқынның ұзындығы 260 нм-ге сәйкес келеді.
Ультракүлгін сәулені алу көзі болып, сынапты - аргонды немесе сынапты -
кварцты шам болып табылады. Ол металды корпустың ортасына кварцты қабығына
орналасқан. Қабық шамды судан қорғайды, ультракүлгін сәулені оңай өткізеді
[68].
Сорбенттер мен тотықтырғыштарды суды дезодорациялау және токсиндік
заттарды жою үшін қолдану: табиғи судың жалпы сапасын жақсарту бойынша,
судың құрамындағы токсинді заттарды, иістерді, дәмдерді жояды.
Суда пайда болған иістер мен дәмдер, ондағы судың құрамында пайда болған
еріген коллоиды заттар (көмірсулар, темір, хлор), сондай-ақ, органикалық
қосылыстардың пайда болуына тікелей байланысты.
Дегенмен, дезодорацияның негізгі мақсаты - судан еріген органикалық
заттарды жою. Бұл - суды арнайы өңдеуді талап етеді [69-74].
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бақылау мен жақсарту
мақсатында әлемдегі Қытай, Австралия, Канада және Ресей сияқты дамыған
елдерде биоиндикациялық және биоремедиациялық әдістердің маңызының
артықшылығы дәлелденіп, өндірістік жағдайларда кеңінен қолданылуда.
Гидромакрофиттік өсімдіктер, су ортасын мекендейтін тіршілік
иелерінің ішіндегі, экологиялық және техногендік факторлардың әсерін ең
айқын анықтайтын биотест-нысан болып саналады.
морфометрикалық және биомассалық көрсеткіштері бойынша басымдылықты
иемденеді [86,87].
Тұрақты орныққан өсімдік жамылғысы, су ортасын оттегімен байытады,
суда еріген минералды және органикалық қосылыстарды сіңіреді, басқа
тіршілік иелеріне қолайлы тіршілік орта түзу арқылы, экожүйеде маңызды
қызмет атқарады. Су ортасының техногендік ластаушы заттармен ластануы,
өсімдіктерге ерекше әсер ету арқылы, олардың қауымдастығының түрлік
құрамына өзгерістер енгізеді.
. Осыған орай, зиянды факторлардың әсері ұзақ және бірқалыпты болған
жағдайда, ол ортаға төзімді әрі бейімді түрлерден тұратын өсімдік
қауымдастығы орнығады [88,89].
Ал, ластанған ортадағы зиянды заттарды сіңіру және оларды ыдырату үрдісіне
қатысатын микроағзаларға қолайлы жағдай туғызу арқылы, пайда келтіретін
өсімдік түрлерін қолдану фиторекультивациялық тәсілдің негізіне айналды [90-
92].
Биоиндикация - тірі ағзаға биологиялық жүйе арқылы абиотикалық
және биотикалық факторлардың әсерін бағалайтын әдіс. Биоиндикация
деңгейін мынадай бөлімдерге бөлуге болады:
1. Су ортасындағы тіршілік иелерінің ішінде ауыр металдар үшін
биоиндикатор қызметін атқаратын гидромакрофиттерді жылтыр шылаң
(Potamogeton lucens L.), дәнді шылаң (Potamogeton аlpinus L.),
орама жапырақты шылаң (Potamogeton perfoliatus L.), жүзгіш
салвиния (Salvinia natans L.) құрайды [109,110].
2. Гидромакрофиттердің түрлік құрамы және олардың су
көздеріндегі таралу аймағы, судың экологиялық жағдайына және
генезисіне, соның ішінде судың морфологиялық тереңдігіне,
мөлдірлігіне, су асты шөгіндісінің құрамына, су масссының
химиялық құрамына, минералдық және қышқылдық қасиеттеріне
тікелей байланысты. Гидромакрофиттердің тіршілігі үшін аса
қажетті азот және фосфор сияқты заттар суға қажетті мөлшерде
түсіп отырса, су ортасындағы өсімдік қауымдастығының көбейіп -
дамуына қолайлы орта болады. Морфологиялық құрылысы толық
қалыптасқан өсімдіктер сыртқы ортадан түсіп отырған техногенді
жүктемелерге төтеп береді және тазартуға қабілетті болады.
3. Судағы өсімдіктер қауымдастығын және түрлік құрамын
анықтап, сараптау барысында су көздерінің экологиялық
жағдайына толық сиппатама беруге мүмкіндік бар. Қазіргі кезде
гидробиологиялық зерттеулерде көптеген биоиндикациялық
әдістемелер пайдаланылады. Олардың бірі Сладечека шкаласы.
Аталған шкалаға сәйкес, гидрофлораның өсімдіктердің экологиялық
факторлардың көрсеткіштеріне орай қалыптасқан бірнеше топтарын
жіктеуге болады:
Көптеген ғалымдардың жылдар бойы жасаған зерттеулерінің нәтижесі мынадай
тұжырым жасауға негіз болады: су ортасын техногендік жүктемелерден басқа,
гидромакрофиттік өсімдіктердің шамадан тыс көбеюі де лстайды. Су көздерінің
сапалық көрсеткіші жақсы болу үшін, судың 1м2 аймағында өсімдіктің
мөлшері- 1,3 - 1,5 кг болу керек. Осындай жағдайда суда зат алмасу үрдісі
қалыпты жағдайда жүреді.
Гидромакрофиттер биогенді әлементтерді, минералды және органикалық
заттарды, ауыр металл иондарын бойына сіңіру арқылы минерализатор және
детоксикант қызметін, сонымен қатар пестицидтер мен мұнайөнімдерін сүзу
арқылы биосүзгіш қызметін атқарады. Гидромакрофиттердің бұл қасиеті
әмбебап биосүзгіш қызметімен қатар, фитопланктонның шеттен тыс көбеюіне
тосқауыл болады. Осы жағдайлардың барлығы да гидромакрофиттердің
техногендік факторлерге төзімділік қасиеттеріне тікелей байланысты [116-
119].
Гидромакрофиттердің сүзгіштік қызметін ұтымды пайдалану - су
көздеріне түсетін техногенді ластағыш заттарды азайтудың бірден-бір тиімді
жолы. Соңғы кезде көптеген ғылыми тұжырымдар, су көздерін тазартуда
өсімдіктер қауымдастығын пайдалану тиімді екенін көрсетіп отыр. Кәдімгі
қамыс (Ph. australis Train), қара өлеңшөп (Scircus Lacustris L.) сияқты су
өсімдіктері, қазіргі кезде көптеген елдерде малшаруашылығынан шыққан
суларды және биоинженерлік құрылысында арнайы мелиоративті жүйеде
пайдаланады [120,121].
Өсімдіктер судағы ластағыш заттарды вегетативті мүшелері арқылы сіңіреді.
Гидрофиттердің химиялық элеметтердің әртүрлі концентрациясын, сіңіру
қабілеті әртүрлі болады. Бұл ерекшеліктер жыл мезгілдеріне, өсімдіктердің
даму фазаларына, вегетациялық кезеңінің жалғасуына байланысты. Су бетінде
жүзіп жүретін балықот (Lemna spp.) түрлері, көптамырлар (Spirodela
Schleid.) және сукөріктер (Hudrocharis L.) сияқты өсімдіктер өзіне қажетті
минералды заттарды тек судан сіңіреді. Сондықтан, олардың сіңіру қабілеті
элементтің концентрациялық мөлшері мен су ортасының рН көрсеткішіне
байланысты. Су өсімдіктерінің элементтерді барлық вегетациялық кезеңінде
өзіне көп сіңіру қасиеті, су көзінің антропогенді және химиялық
жүктемеледің әсерінен ластануын анықтайтын нағыз тест-нысана бола алатынын
көрсетеді.
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр жүйесі
арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Топырақтың мұнай өнімдерімен ластану дәрежесін тестілейтін өсімдік ретінде
кәдімгі үрмебұршақ кеңінен пайдаланылады. А.А.Лукашевтың зерттеулерінде,
топырақтағы мұнай концентрациясын үрмебұршақ өсімдігінің жемісінің ұзындығы
арқылы анықтауға болатындығы көрсетілген: 1% ластанған топырақта 7-8 см; 2%
- 3,5 см; 4% - 2 см және өсімдіктердің 30% тіршілігін жояды
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр металл
иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Топырақ ерітіндісінен алынған сұйықтықта
кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде, токсиканттардың әсерінен
өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың құрылысының бұзылуы мен
жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі болып табылған. Осыған
ұқсас нәтижелер, кіші балықотының (L. minor L.) барлық морфометрикалық
көрсеткіштерінде байқалатын өзгерістер арқылы дәлелденген. Бұл кезде, су
ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің тамырлары қысқараған
және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген [130-134].
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр жүйесі
арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр металл
иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Топырақ ерітіндісінен алынған сұйықтықта
кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде, токсиканттардың әсерінен
өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың құрылысының бұзылуы мен
жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі болып табылған. Осыған
ұқсас нәтижелер, кіші балықотының (L. minor L.) барлық морфометрикалық
көрсеткіштерінде байқалатын өзгерістер арқылы дәлелденген. Бұл кезде, су
ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің тамырлары қысқараған
және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген [130-134].
Сонымен қатар, техногендік факторлардың әсеріне сезімтал немесе төзімді су
өсімдіктері, арнайы биологиялық тоғандарда су ортасын ластаушы заттардан
тиімді және арзан нарықта тазартатын бірден-бір құрал болып табылады
Барлық ауыр металдар өсімдік ағзасында микроэлементтер ретінде маңызды
физиологиялық қызмет атқарады. Ал, олардың шектен тыс артық мөлшері кері
әсерін тигізеді. Cd, Pb, As, Zn сияқты ауыр металдар физиологиялық
үрдіске қажетті органикалық қосылыстардың қызметін бәсеңдетеді. Ауыр
металдардың ағзаға шамадан тыс түсуі ағзаның өсуі мен дамуын тежейді,
метоболизм үрдісінің жүруін төмендетеді. Жеміс-жидектер мен басқа да азық
арқылы адам ағзасына түскен ауыр металдардың кері әсері жасырынды түрде
жүреді. Олар, трофикалық тізбектер арқылы, адам және жануарлар ағзасына
топырақтан көп түсетіні анықталған [139,140].
Элементтердің геохимиялық айналымында өсімдіктердің қызметі ерекше.
Zn (мырыш), Mo (молибден), Cu (мыс) және Co (кобальт) сияқты ауыр
металдар өсімдіктердің ағзасына микроэлементтер ретінде жиналуы, ағзаның
улануына бірден бір себеп болады. Бірнеше авторлардың [141-143]
тұжырымдамасы бойынша, ауыр металдардың көбеюі ауыл шаруашылығындағы мәдени
өсімдіктердің өнімділігін төмендетеді. Олар өсімдіктің мүшелеріне
келесідей тәртіппен таралады: тамыры сабағы жапырағы жемісі.
Өсімдіктің жер үсті мүшелерінде жинақталған ауыр металдар, өсімдік
қалдықтары арқылы қоршаған ортаның ластануына себеп болады [144-146].
Ауыр металдарды токсиканттық қасиеті бойынша мынадай қатармен орналастыруға
болады: Cd Ni Cu Zn Cr = Pb.
Өсімдіктерді ауыр металдардың концентрациясына сезімталдығы бойынша
келесідей топтастырады:
1) фитотест - нысандар - ауыр металл иондарының шамадан тыс
концентрациясына, тез реакциялық жауап беретін өсімдіктер;
2) концентратор-өсімдіктер - ауыр металдарды бойына көп сіңіретін,
бірақ ешқандай өзгеріс танытпайтын өсімдік түрлері [147,148].
Гидромакрофиттердің су ортасындағы техногенді жүктеменің артуына
төзімділігі су көздерінің тереңдеуі мен су ортасының температурасының
өзгеруі де себеп болады. Бұл ғылыми қағидалар Белоруссия ғалымдарының 15
жыл көлемінде жасаған зерттеулерінде анықталған.
Гидромакрофиттердің су ортасын химиялық және физикалық қасиеттеріне әсер
етуі, биоремедиациялық қасиеттеріне байланысты. Олар суаттардың табиғи
жағдайда өздігінен тазару үрдісінде әмбебап биологиялық сүзгі қызметін
атқарады.
Макрофиттік өсімдіктер судан ластаушы заттарды – биогендік элементтерді,
ауыр металдарды, фенолдарды, сульфаттарды, мұнайөнімдерін, синтетикалық
беттік-белсенді заттарды сіңіреді. Бұл оттегінің биологиялық (ОБС) және
химиялық (ОХС) жолдармен сіңірілу көрсеткіштерімен бақыланады.
АҚШ-тың Бентон қаласында 1985 жылдан бастап кәдімгі қамыс (Ph.
australis Train.) өсетін биотоғандарда тұрмыстық ағын суларды тазарту
әдістері жүргізіліп келеді. Азот, фосфор қосылыстарынан, жүзгін және
органикалық заттардан суды биологиялық әдістермен тазарту, дәстүрлі
жүйелерге жұмсалатын қаражатқа қарағанда бағасы 10 есе кем. Ирландияның
Вильямстоун қаласында шаруашылық-тұрмыстық суларды тазартуда кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train), май қоға (Thypha latifolia L.) өсімдіктері
пайдалнылады. Бұл жағдайда су ортасының тазару дәрежесі 72% құраған.
Тазалау үрдісіндесінде су келесі көрсеткіштерге дейін тазаланады (мгл):
ОБС2 – 9, жүзгін заттар – 9, толық азот – 14,2, аммиак – 0,8, нитраттар –
9,2, толық фосфор – 4,45, ортофосфаттар – 3,15. Екі жыл бойында жүргізілген
бақылау нәтижесінде ластаушы заттардың концентрацияларының азаю динамикасы
келесідей көрсеткіштерді құраған: ОБС2 үшін 48%, жүзгін заттар үшін 83%,
жалпы азот үшін 51%, жалпы фосфор үшін 13%, патогендік организмдерді жою
99,8% [169-171].
Ресейде, цитология және генетика институтында су гиацинтін (E.
crassipes Solms.) пайдалану арқылы ағын суларды тазарту технологиясы
түзілген. Шошқа өсіру кешенінінің маңында орнатылған биотоғандарда
жүргізілген тәжірибеде аммоний азотының концентрациясы 30-50 мгл-ден 4-5
мгл дейін, ОБС5 – 150 мгл-ден 20-30 мгл дейін, ОХС – 300-ден 25-30 мгл
дейін төмендеп, су құрамындағы еріген оттегінің концентрациясы 0,5-тен 2-5-
ке дейін өскен [175,176].
Осындай биотоғандар Норвегия, Украина елдерінде де ауылшаруашылық ағын
суларды тазартуда пайдаланылады. Су сапасына салыстырмалы түрде жүргізілген
сараптамаларда жүзгін заттардың - 45-75%, фосфордың – 21-44%, азоттың – 15%
төмендейтіні анықталған. Аталған биотоғандарда су өсімдіктерінің ішінде
кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.), қара өлеңшөп (S.
Lacustris L.), аил қоға (Thypha angustifolia L.) және май қоға (T.
latifolia L.), бұйра шылаң (Potamogeton crispus L.), жіңішке шылаң
(Potamogeton filiformis Pers.), көп тамырлы спироделла, канада элодеясы
(E. сanadensis Michx.), өэгеше эйхорния (E. crassipes Solms.), кәдімгі
жебежапырақ (Sagittaria sagittifolia L.), қос мекенді таран (Poligonum
amphibium L.), теңіз резухасы сияқты түрлер жиі пайдаланылған. Бұл
өсімдіктердің әр түрі су ортасындағы заттарды кәделеу барысы бойынша
ерекшеленеді. Мысалы, май қоға (T. latifolia L.) ауыр металл иондарын
тамыр және тамырсабақтарында жинақтайтыны анықталған; (мгкг) темір –
199,1; марганец – 159,5; мыс – 3,4; мырыш – 16,6; Кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train.) ластану дәрежесі мен биохимиялық үрдістердің
динамикасы жоғары су олртасында өсуге бейімді. Ол су ортасындағы мұнай
өнімдерін, яғни фенолдарды, нафтолдарды, анилиндерді және басқа да
органикалық заттарды сіңіруге қабілетті. Минералды заттарды сіңіру деңгейі
1 г құрғақ салмаққа шаққанда, кальциий – 3,95 мг, калий – 10,3 мг, натрий
– 6,3 мг, кремний – 12,6 мг, мырыш 50 мг, марганец – 1200 мг, бор – 14,6
мг құрайды [177-180].
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) пен қара өлеңшөп (S. lacustris
L.) өсімдіктерінің мұндай биоремедиациялық қасиеттері Украиналық
зерттеушілердің ізденістерінде де дәлелденген. Ондағы ластанған судың ОБС5
төмендету тиімділігі кәдімгі қамыста (Ph. australis Train.) жоғарырақ, ал
қара өлеңшөп (S. lacustris L.) пен май қоға (T. latifolia L.) төменірек
болды. Биогенді элементтердің өсімдіктермен кәделенуі олардың
концентрацияларына, өсімдіктердің биомассалық мөлшеріне және судың басты
физико-химиялық параметрлеріне тәуелді болады [181,182].
Республикалық экологиялық комитеттің мәліметі бойынша оңтүстік-шығыс
өңірлерінің экологиялық жағдайы төменгі кестелерде келтірілген.
Ластайтын заттардың ұсталғаны және залалсыздандырылғаны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 98,7 98,3 192,2 199,9 137,3 91,7 143,9
Алматы облысы 794,5 763,9 722,2 679,0 682,9 967,8 1051,4
Қызылорда 1,3 0,6 0,6 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 131,5 174,3 160,8 143,1 66,0 37,3 57,0
Қазақстан
облысы
Ластайтын заттардың кәдеге жаратылуы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 11,1 9,0 30,7 9,3 7,1 76,6 126,7
Алматы облысы 10,7 13,4 19,4 26,6 25,5 26,1 28,8
Қызылорда 0,3 0,2 0,5 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 127,5 166,3 155,0 138,8 59,5 32,5 53,3
Қазақстан
облысы
Тұрақты ластау көздерінің саны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 6521 6639 6913 7545 8272 8377 8417
Алматы облысы 3940 4241 5293 5777 6775 6283 5974
Қызылорда 2182 4277 5348 4629 5436 5557 6014
облысы
Оңтүстік 7930 8367 8528 8874 11953 18207 12663
Қазақстан
облысы
Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 17,6 18,9 20,0 21,2 28,9 16,7 19,3
Алматы облысы 69,8 68,4 71,8 62,4 68,3 71,3 74,7
Қызылорда 22,4 40,0 35,9 36,3 34,7 33,9 29,0
облысы
Оңтүстік 31,0 36,8 38,9 39,9 40,4 39,9 40,7
Қазақстан
облысы
Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 8,2 9,7 11,5 11,7 18,9 10,4 10,3
Алматы облысы 44,2 44,8 48,6 40,5 45,7 48,1 51,4
Қызылорда 18,4 34,8 30,6 30,7 29,1 29,7 25,6
облысы
Оңтүстік 26,5 29,7 32,3 33,5 32,0 31,1 31,5
Қазақстан
облысы
ІІ тарау Жамбыл облысы су бассейнінен суды пайдалану жағдайы
1. Зерттеу нысандары
Зерттеу нысаны ретінде Жамбыл облысындағы Талас, Аса, Шу өзендері және су
қоймалары алынды.
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42 – 46 с.е. – мен 69 – 75
ш.б. аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық –Мойынқұм, Бетпақдалаға
ашық тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Алатау (Шу – Іле таулары),
оңтүстігінде Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі. Шу
және Талас өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер
көлемі 145, 2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400
шақырымға созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың
шығысындағы, оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын
тау жоталарымен өтеді. Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында Евразия
материгінің терең қойнауында, мұхит – теңіздерден шалғайда (3000 шақырым
қашықтықта), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай облыс
климатының шұғыл континентальды болып қалыптасуына әсер етеді. Ал оның
салдарын, облыстағы ауа температурасының жылдық және тәуліктік тербелісінің
(амплитудасы) шұғыл өзгеріп, теңіз жағалауындағы елдермен салыстырғанда,
салыстырмалы ылғалдылық пен бұлттылықтың төмен, құрғақшылықты болып
қалыптасуынан көреміз. Ол кезегімен территория мен жыл мезгілдерінің ішінде
жауын – шашынның әркелкі түсуі мен шөл ландшафтысы мен дамуына ықпал жасап
отыр. Таулардан басталған ірілі – ұсақтты өзендер техногенді зиянды қалдық
заттарды облыс орталығындағы Шу – Талас аккумулятивті жазығына қарай
тасмалдайды да шөктіреді. Жер беті және жер асты суларының экологиялық
әсері екі түрлі сипаттан көрінеді. Біріншіден, Жамбыл облысы жерінде өзен
торлары тау алды аймағында жиі. Өзен торының тау алдында жиі болуы,
техногенді және ауыл шаруашылығынан жиналған зиянды заттар мен ластануына
себеп болса, екіншіден таулардан басталған өзендердің экологиялық жағымды
әсерлері де байқалады. Ірі деген өзендері түгелдей дерлік, қоректену
режиміне қарай, Тянь-Шань типіне жатады, сондықтан олардың суының деңгейі
жылына екі рет көтеріледі: көктемде және жазда. Көктемгі судың тасуы тау
беткейлеріндегі қардың еріген кезінде байқалса, ал жаздағы тасуы тау
басындағы мұздықтардың еруімен байланысты. Өзендер арасының ұзақ мерзім
ішінде суға толып жатуы, сулардың техногенді зиян заттардан өзін - өзі
тазартып отыруына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы бойынша 12 трансшекаралық өзендер ағып өтеді. Ірі – Шу,
Талас және Аса өзендердің бастауы толығымен Қырғыз Республикасының
аумағынан басталып, құмдарда аяқталады.
Шу, Аса, Талас өзенінің суының химиялық құрамы Қырғыз Республикасы
аймағынан келіп түсетін ластайтын заттардың әсерінен өзгереді. Шу мен Талас
өзенінің жоғарғы саласында судың химиялық құрамы Қырғыз Республикасынан
келіп түсетін ластаушы заттардың әсерінен пайда болады
Шу өзені Ыстық көлінің батысында орналасқан Қырғыз Алатауынан басталып,
Бишкек қаласының солтүстігінде орналасқан Үлкен Шу каналына Қазақстан
шекарасын жағалай құйяды. Шу өзені сонымен қатар Қазақстан мен Қырғыстан
елдерінің шекарасын қалыптастрады және жалпы шекараның ұзындығының, яғни
336 километрінің 221 километрі Қырғыстан мемлекетінде орналасқан.
Шу өзені Қырғыстан Республикасынан бастау алатын Кочкор және Жуан-Арық
өзендерінің бірігуінен пайда болады. Осы өзеннің жалпы ұзындығы 1186 км
және оның 850 километрі Қазақстан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Шу
өзенінің су жинау көлемі 38400 км2, ал оның 16400 км2 Қазақстан
Республикасына тиесілі. Тасоткөл су қоймасы (620 млн3) Шу өзенінде
орналасқан және осы су қоймасына 140-тен аса шағын өзендер құяды. Ал Шу
өзенінің жоғарғы ағысы Орто-Тоқай (420 млн3) су қоймасымен реттеледі. Шу
өзенінің Қазақстанға құйятын орташа жылдық су мөлшері 2409 млн3. Ал ағылып
келген судың 381 млн3 мөлшері Шу өзеніне құйылады.
Аса өзені Теріс және Күркереу-су өзендерінің бірлесуінен қалыптасады.
Аса өзенінің ұзындығы 552 км. Аса өзені бассейнінің жалпы ауданы 9900км2
құрайды.. Аса өзеніне 64-тен аса өзен салалары құйылады. Теріс өзенінде
орналасқан Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы (158 млн. м3) Аса өзеніне құйылатын
негізгі салалардың бірі, ал Шабакты көлінің саласында орналасқан Ынталы су
қоймасы (30 млн. м3) ол да Аса өзеніне жатады.
Талас өзені көршілес Қырғыз Республикасы жерінен басталып, орта және
төменгі ағысында Жамбыл облысы жеріне кіреді. Облыс жеріндегі екі 226 мың
гектар болатын суармалы егістік жерлер су қорының 80% Қырғыз
Республикасындағы қалыптасқан ағыстардан алады. Сондай ақ, өзендерді
экологиялық зиянды заттарды тасымалдайтын каналдар ретінде қарастыруға
болады. Мысалы, Талас өзені сулары мен біздің өлкеге зерттеулерге
қарағанда, Қырғыз Республикасынан жылына, органикалық заттардың 1,6 ШМК –
дан, мұнай өнімдерінен 1,4 ШМК-дан артық зиянды заттар ағып келеді. Үлкен
бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан мен Қырғыз Республикасы
арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз шешімін таппай отыр.
Осындай мемлекет аралық экологиялық мәселелер (суға қатысты ғана емес),
халықаралық дипломатияда саяси экологияның маңызды орын алатынын дәлелдейді
[22].
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын – Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құмға сіңіп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен Қазоты көліне дейін барып жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен орта ағасында еріген қар суымен,
төменгі ағасында судық шығыны 24 - 30м3сек, максималды су шығысы маусымда
- 43м3сек, минимальдысы көктемде 22 - 22,7м3сек. Төменгі ағасында (Үшарал
маңында) - 5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48 мың га жер
суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Республика аралық маңызы бар, өзендердің су қоры кестеде көрсетілген
(кесте № 5).
Кесте № 5
Талас пен Асса өзендерінің су ресурстары (Санай, 2008)
Жылдық ағыс көлемі
Өзендері
Орташа Қамтамассыз етілуі, %
75 95
Талас өзені 1320 1180 1020
Аса өзені 368 318 25
Провинция бойынша1708 1498 1045
Өзен су қоры суармалы егіншілікте қолданылады. Талас өзенінде бірнеше
каналдар, тоғандар мен Киров су қоймасы салынған. Су қойманың жалпы
көлемі – 520,0 млн.м3. Өзен суын бөлу келісіміне байланысты, Жамбыл
облысына 808 млн.м3 су бөлінсе, оның 589,8 млн.м3 вегетациялық мерзімде
бөлінеді.
Осы өзеннің суы ертеден – ақ суаруға пайдаланылып келеді, мысалы 20
ғасырдың соңында осы бассейннің суармалы егіншілік жер ауданы 64,5% болса
30 – жылдардың соқында – 76% өскен еді. Кейінгі жылдары, 60 –жылдары
көршілес Шу өзені алқабымен, салыстырғанда суармалы жер ауданының
арақатынасы теңеседі. Қазіргі кезде, ол ара қатынас көрсеткіші – 57% Шу
алабында, 43% - Талас бассейнінде.
Кесте мәліметіне жүгінсек, Талас өзенінің су қорына деген сұраныс, оның
жылдық ағыс көлеміненде артып отыр. Өзендердің су ресурстарын пайдаланудың
жылдан – жылға артуы, олардың төменгі ағысындағы су қорының күрт азаюына
әсер етті. Оны, өзендердің азаюы мен суларының тартылуынан көреміз (кесте №
6).
Кесте № 6
Талас өзенінің су қорын пайдаланудың көрсеткіштері, км3 (Жұматаева, 2008)
Жылдар Ағыс Алынған су көлемі Пайдаланылды Колек
көлемі тор-дрена
ж сулары
Ауыл Ауыл
Барлығы шаруашылығБарлығы шаруашылығ
ына ына
2004 1,467 1,262 1,180 0,925 0,843 0,156
2005 1,191 1,065 0,775 0,668 0,668 0,007
2006 1,308 0,986 0,890 0,645 0,578 0,084
2007 1,065 1,046 0,991 0,724 0,668 0,100
2008 1,283 1,104 1,042 0,781 0,719 0,122
Провинцияның су ресурстарын тиімді пайдалануы, мелиоративтік жүйелердің
техникалық жағдайына байланысты. Соңғы жылдары, мелиоративтік фондының
тозуы, істен шығуы, техникалық деңгейінің күрт төмендеуіне себеп болды. Бұл
негімен, провинцияның су – жер ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
бермей отыр.
Провинцияда қалыптасқан мелиоративтік жүйелердің қалыпты жұмыс істеуі,
агроландшафтылардың экологиялық тепе - теңдігін сақтаудың бірден – бір
кепілі. Суландыру жүйелерінің техникалық деңгейінің төмендігі, суармалы
жерлердің құнарлылығын төмендетіп отыр.
Қазіргі экологиялық жағдайы – қанағаттанарлық емес. Экологиялық жағдайы
ісіне Тараз өнеркәсіптік тарабының үлесі зор. Экологиялық жағдайы
шиеленісіп отырған аудандары:
Тараз урбо өнеркәсіпті торабы облыс орталығы Тараз қаласынын қамтиды.
Қаланың экономикасы химия өнеркәсібінен тұрады. 90 – жылдардағы дағдарыс
жұмыс істемей қалған өндіріс орындары – ТООХимпром – 2030, ТОО Казфосфат-
НДФЗ, Жамбыл ГРЭС-і, жұмысын қайта Батуров атындағы бастауына байланысты
суға бөлінген зиянды заттар мөлшері артып отыр. Мысалы, 2001 жылы 46,7 мың
т. болса 2008 жылы лас заттар мөлшері 46,7 мың т. артты; ал жылжымалы
көздерден суға яғни 73,5% көлемінде лас зат бөлініп отыр.
Тараз торабы аймағында жер асты суларының ластануы дәрежесі – жылына
100м жылдамдықпен артып отырады. Қаланы ауыз сумен жабдықтайтын
скважиналардан алынған судың құрамындағы сульфат пен нитрат, полифосфат,
фтор концентрациясы артық тіркелген (кесте № 7).
Кесте № 7
Талас өзенінің гидрохимиялық көрсеткіштері (Скаков, 2008 ж)
Көрсеткіштер Гродико МихайловкаТараз қ Тараз қ
во (700метр
төмен)
pH 7.6 7.2 8.0 7.7
Иісі - - - -
Түсі 15 15 13 14
Тұнықтығы 17 16 14 14
Хлорид, мгл 21,3 23,0 25,2 23,0
Қаттылығы мг.эквл 3,1 3,5 3,5 3,3
Аммиак, мгл 0,5 0,5 0,6 0,5
Нитрит, мгл 0.04 0.02 0.01 0.06
Темір , мгл 0,2 0,2 0,3 0,3
Қышқылдығы 3,1 3,3 3,5 3,5
Сульфат 24,2 26,0 25,3 25,1
Еріген оттегі 7,7 7,0 6,9 7,2
Тараз қаласының су бассейні мониторингі суды ластайтын негізгі өндіріс
орны химия өнеркәсіп орындары – 4,64 мың т. немесе 36,7% тау кен өндіріс
орындары 2,235 мың т. немесе 17,7%, жылу – энергетика өндіріс орындары 1,23
мың т. немесе 10%, УМТТараз, Интергаз орталық Азия ЖАҚ-ы 1,119 мың т.
немесе 9% бөгде зат бөледі (Тусупов. 2002 ж). Тараз қаласындағы шайынды
суларды тазалаудың қандырғыларының болмауынан, қалаға таяу жатқан:
ауылдарда – Көктөбе, Еңбек, Жамбыл (Жамбыл ауданы) жер асты сулары
ластанған. Жер асты сулары ауылдарда ертеден шаруашылық – ауыз суы ретінде
пайдаланылатын. Шайынды сулар есебінен, ауыл шаруашылық жерлерінде грунт
суларының деңгейі көтерілүде осы экологиялық мәселені шешу үшін, облыс
әкімшілігі мен СОЖЕА француз фирмасы Тараз қаласындағы суды биологиялық
тазалау қондырғыларын орнату проектісің технико – экономикалық негіздемесі
(ТЭО) жасалған. Бірақ инвестицияның болмауына байланысты, жұмыс тоқтап тұр
(кесте № 8).
Кесте № 8
Талас өзені суының ластануы (Скаков, 2008)
Зерттелінген Ингредиенттер ПДК Бақылау ПДК – дан артуы
аймақтар мгл периоды
(жылдар)
Гродиково Нитрит 0,024 2000-2008 20,0
Фтор 0,75 2000-2008 15,7
БПК5 3,00 2000-2008 4,2
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 9,8
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 26,3
Фенол 0,001 2000-2008 35,7
Михайловка Нитрит 0,024 2000-2008 19,1
Фтор 0,75 2000-2008 19,6
БПК5 3,00 2000-2008 18,2
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 8,5
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 25,6
Тараз қ Фенол 0,001 2000-2008 20,9
(700 метр Нитрит 0,024 2000-2008 42,3
төмен) Фтор 0,75 2000-2008 27,5
БПК5 3,00 2000-2008 20,5
Аммоний азоты 0,39 2000-2008 34,0
Мұнай өнімдері 0,05 2000-2008 38,1
Фенол 0,001 2000-2008 53,5
Талас өзенінің суының сапасы Қырғызстанмен шекарадан бастап
төмендейді. Мұнда ешқандай да тазарту жұмыстары жүргізілмейді. Талас
өзенінің суын көбірек пайдалану үшін мемлекеттік деңгейде өзеннің
Қырғызстан Республикасынан ластанбауын қолға алу керектігін шешу керек.
Талас өзенін егін шаруашылығында, мал шаруашылығында, түрлі өндіріс
салаларында, электр энергетикасында кеңінен пайдаланылады [25].
Талас өзені суының мониторингтік бақылауларын ұйымдастыру
Биосфера параметрлерінің талаптарын негіздеу үшін әртүрлі факторлардың
бағалауын және қоршаған ортаның элементтерінің жағымсыз әсерлерге дейін
және ол әсерден кейін жағдайын білу қажет. Мұнда арнайы әдістер және
экологиялық тексеруді (мониторинг) өткізу формалары үлкен маңызға ие.
Экологиялық мониторингтің маңызды құрамы биомониторинг болып табылады.
Биомониторинг – бақылаулар системасы, биотада жүріп жатқан әртүрлі
өзгерістердің болжамы және бағалануы. Биомониторинг ортаның сапалық бағасын
беруге мүмкіндік береді және экосистеманы зерттеуге көмектеседі.
Биологиялық мониорингтің басты міндеті биотаның ластану дәрежесін бақылау
болып табылады. Ал бақылау жұмыстары диагностикалау және болжам жасау үшін
жүргізіледі. Барлық мониторингтік программалар информацияға сүйенеді.
Мониторингтік программалардың нәтижесі ақпаратты, яғни тура және дұрыс
ақпаратты табу немесе осы ақпараттың жеткіліксіздігі болуы мүмкін.
Сондықтан да мониторинг программаларының мақсаты бағытталады:
1. Дәл, нақты проблемамен байланысты ақпаратты табу;
2. Ақпаратты әртүрлі типтегі аудиторияларға ұсыну және оның таралуы;
Мақсатқа жету үшін нақты міндеттерді орындау керек. Міндеттер мақсатқа
байланысты және бағынышты болады. Дұрыс құрастырылған программада мақсатқа
байланыссыз міндеттер болмайды. Қойылған мақсат негізінде приоритеттерді
анықтау керек, яғни мониторинг обьектісін және анықталатын параметрлерді
көрсету керек. Мұнда обьект сөзі кең мағынада қолданылады. Обьект
антропогендік және табиғи мағынада қолданылуы мүмкін. Мысалы, егер
программалардың мақсаты өзен жағдайымен байланысты болса, онда обьект нақты
науа (сток) болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда обьектті таңдауда нақты
қойылған проблемалардан ауытқулар болады, ал кейде маңызды міндеттер
болады. Ең бірінші қойылған мақсат және міндеттер негізінде мониторинг
обьектілері таңдалып алынады. Содан кейін анықталатын параметрлер таңдалып
алынады. Бірақ керісінше де анықтауға болады. Әсіресе, егер проблема
белгілі затпен байланысты болса. Ұзақ мерзімді мониторинг программасын
жасауда алдын ала зерттеулер жүргізген жөн. Бұл этапта проблема туралы бар
информацияны және оның анализі туралы информацияны жинау маңызды. Барлық
мәліметтерді дұрыс әрі нәтижелі пайдалану керек. Приоритет таңдауда
нәтижелі тәсіл - әсер тетуші көздердің әдеби портреттерін жасау, яғни
кескінін жасау. Су обьектілеріне маркерлік сипаттама жасаған ыңғайлы.
Себебі олар ласатанудың жалпы сипатын өлшеулердің толық программасын
жасамай ақ құрасытруға мүмкіндік береді. Көптеген сипаттамалар соның
ішінде маркерлік сипаттамалар да таблицалардың әртүрлі графаларында
қайталанады. Бұл белгісіз жайттарды картирлеу (картирования) көмегімен
жоюға болады. Үстірт суларының минерализациясының артуы бөгде қосылыстың
бар екенін көрсетеді. Су экосистемасының маңызды сипаттамасының бірі
түбіндегі шөгінділер болып табылады. Су түбіндегі шөгінділер бір жағынан
ауыр металлардарды, радионуклидтерді және жоғарғы токсинді органикалық
заттарды жинайды, су ортасының өзін - өзі тазартуына әсерін тигізеді.
Екінші жағынан суаттардың екінші реттік ластануының қайнар көзі болып
табылады. Су түбіндегі шөгінділер – обьект анализінің көрінісі. Ластанудың
көп жылдық картинасын көрсетеді. Бақыланатын параметрлер таңдалып алынғанда
үлгілер санын және үлгілердің орналасқан жерін анықтау керек. Сондықтан да
асығыс қорытынды жасамау керек. Өйткені бұл қорытынды қате болум мүмкін.
Мысалы, егер біз өндіріс салалары өзендердегі ағын суларды ластау дәрежесін
анықтағымыз келсе, онда үлгілерді өндіріс орнының жоғарғы және төменгі
жағынан алуымызға болады. Үлгілерді алынған жерлер анықталған соң өлшеу
және бақылау стадиясы басталады. Бұған дала операциялары және
лаборатиориялық өлшеумен бақылауларды жатқызуға болады. Дала операцияларына
сол жерде жүргізілетін өлшеулер, үлгілерді жинау, үлгілерді консервілеу
және өңдеу, лабораторияға жеткізу және идентификацияны жатқызады.
Лаборатиориялық жағдайларда биотесттерді қолдану және т.б жатады.
Лабораториялық анализдер мен далалық өлшеулер қолданылып жатқан әдістер мен
сипаттамаларға сүйеніп жүргізілуі тиіс. Мәліметтер сапасын бақылау
статистикалық әдістерді пайдалану арқылы жүзеге асады. Үлгілерді стадиясы
экологиялық мониторингтің маңызды этабы болып табылады. Ең алдымен үлгі
қоршаған ортада анықталатын компоненттердің бар немесе жоқ екенін
көрсетеді. Мұнда зерттелетін обьект маңызды орын алады. Су системасын
зерттегенде ең бірінші судың түбіндегі шөгінділерге назар аудару керек.
Өйткені онда ластаушы заттар жиналады және ластану картинасы дәл
көрсетіледі. Үлгілерді жинау стадиясында аранйы ережелерді сақтау керек.
Әдетте мұндай ережелер әдістердің өзінде де көрсетіледі. Үлгілерді дұрыс
емес сақтағанда, үлгілер құрамы өзгеруі мүмкін. Көп жағдайда практиктер
үлгілерді консервілейді, себебі үлгілерді консервілеу аналитикалық
жұмыстарды далалық жағдайда ғана емес, әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік
береді. Үлгілерді дайындау аналитикалық фазаның бірінші сатысы болып
табылады. Белгісіз факторлардың бөгет болуын компонентті таңдап алынған
әдіс арқылы жарамды формаға айналдыру. Нәтижелерді құжаттандыру –
экологиялық мониторингтің маңызды құрам бөлігі. Жұмыстың барлық
стадияларын, үлгі жинаудан бастап, құжаттандыру керек. Үлгілерді жинау
практикамен бекітіледі, ал оған барлық қатысушылар қол қояды. Протокол
формасын өздері жасау керек немесе мемлекеттік орындардан алуға болады.
Үлгілерді жинағандағы протокол сол мезетте, яғни үлгі жинау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz