Парақорлықтағы делдалдық
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І бөлім. Парақорлықтағы делдалдықтың қылмысты.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Парақорлықтағы делдалдық ұғымы туралы түсінік, оның объекті мен объектілік жағы ... ... ... 7
1.2.Қылмыстың субъекті және оның субъектілік жағы ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Пара алудың және парақорлықтағы делдалдықтың болған орны, уақыты және сол кездегі қалып.жағдай ... ... ... ..41
1.4.Парақорлықтағы делдалдықты таптастырудың қиындықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІ бөлім. Парақорлықпен күресудің қылмыстық сипаттамасы мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.1.Парақорлық пен парақорлықтағы делдалдықтың қылмыстық сипаттамасы ... ... ...56
2.2. Парақорлықта делдалдықты айқындау әдістері мен тергеу жұмыстары ... ... .60
2.3.Парақорлықта делдалдықты айқындаудың негізгі қиындықтары мен тергеу жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...97
Қолданылған әдебиет.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..100
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І бөлім. Парақорлықтағы делдалдықтың қылмысты.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Парақорлықтағы делдалдық ұғымы туралы түсінік, оның объекті мен объектілік жағы ... ... ... 7
1.2.Қылмыстың субъекті және оның субъектілік жағы ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Пара алудың және парақорлықтағы делдалдықтың болған орны, уақыты және сол кездегі қалып.жағдай ... ... ... ..41
1.4.Парақорлықтағы делдалдықты таптастырудың қиындықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІ бөлім. Парақорлықпен күресудің қылмыстық сипаттамасы мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.1.Парақорлық пен парақорлықтағы делдалдықтың қылмыстық сипаттамасы ... ... ...56
2.2. Парақорлықта делдалдықты айқындау әдістері мен тергеу жұмыстары ... ... .60
2.3.Парақорлықта делдалдықты айқындаудың негізгі қиындықтары мен тергеу жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...97
Қолданылған әдебиет.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..100
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық жолмен табылған ақшаның «ағызылуына» және соның көмегімен қылмыстың орын алуына қарсы күресудің ұйымдастырылуы мемлекет тарапынан қолданылатын шараларының құрамдық бөлігі болып, көп уақыттан бері Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресу мемлекеттік саясаты кешенді сипатта болып, сол қаражаттың заңдастырылуына жол бермеуге бағытталған.
Жемқорлықпен тек қана құқық және арнайы органдардың көмегімен күресу – бұл әлеуметтік қиянаттың себептерімен емес, оның салдарымен күресу деген сөз. Сондықтан да Қазақстандық ерекшеліктер мен дүниежүзілік қауымдастықтың біріге жинаған тәжірибесі мемлекеттің жемқорлықпен күресуімен бірге қоғамдық қарым-қатынастың әлеуметтік, саяси, экономикалық құқықтық сияқты салалардың орасан кең жақтарын шешуге бағытталған.
«Жемқорлықпен күресу туралы »Заңның қабылдануы жемқорлықпен күресуді ұйымдастыру барысында ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Жемқорлықпен күресудің қазіргі заманға сай мемлекет саясаты жемқорлыққа қарсы тұрудың, үкімет және қоғамның барлық институттарының күштерін бақылауға алып, бірегей механизмін қолдану мақсатында жүргізіліп жатыр. Бұл саясат Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму Стратегиясының талаптарына сай келіп, қоғамның криминалистіленуіне қарсы және қоғамның бірігуімен Саясат аралық тұрақтылық және жемқорлықпен күресу мәселелері бойынша мен «Кәсіби Үкімет» деген оның ең басты артышылықтарының біріне бағытталып отыр.
Мемлекеттің жемқорлықпен күресу саясатының ең басты мақсаты -жемқорлықтың жалпы мемлекеттік сипаттағы күреске, жемқорлыққа себеп болатын және оынмен қатар жүретін проблемаларды кешенді шешілуін қамтамасыз етіп, оның шынайы әлеуметтік-экономикалық тамырын айқындап, құқықты бұзбай өмір сүруді, демократиялық және құқықтық мемлекеттің жемқорлықпен күресу жорамалдарына қайшы келетіндігін насихаттап, теңдестірілуінде.
Парақорлық барлық мемлекеттерде демесек те, көптеген мемлекеттердің үкіметтік аппаратын тотық сияқты кеңінен жайылып, жоюға себеп болып отыр. Шенеуніктердің жемқорланған әрекеттерімен халықаралық деңгейде де күрес жүргізіліп жатыр. Құқықтың сақталуын қадағалап отыратын лауазымды қызметкерлердің тәртіптері Кодексінде (БҰҰ Ассамблеясында 1979 жылдың 17 желтоқсанында қабылданған) былай делінген: «...жемқорлық деген түсінік ұлттық құқыққа сәйкес анықталуы керек болса да, оны қызмет бабындағы тұлғалардың қандай да бір әрекетті жасауы немесе жасамауын қамтитынын немесе осы міндеттеріне байланысты талап етілетін әлде алынған сыйлықтар, бір нәрсе беремін дейтін сөздер немесе ынталандыру әрекеттері, әлде олардың әрқашан да заңсыз алынуы және ең соңында, осы әрекеттердің болуы не болмауы».
Осы түсінікке сәйкес Қазақстанның қылмыс құқығында парақорлықтың анықтамасы берілген. Парақорлық дегеніміз – лауазымды адамның пара берушінің немесе оның өкілдері болатын тұлғалардың мүдделерін ескере отырып, әрекеттер жасауға сөз беру (әлде еш әрекет жасамау) үшін алынатын материалды сипаттағы сыйлықтар, сонымен қатар, осындай әрекеттер сол лауазымды тұлғаның атқаратын қызметіне кіретін болса, яғни қызмет бабы бойынша жалған жасыру немесе немқойлы қарау.
Сырттай парақорлық сыйлық беру келісіміне ұқсайды, дегенмен де, ол мүлде басқаша сипатта болады, әлде ол заңсыз мердігерлік келісіміне де ұқсайды, ол кезде қызметтің тапсырушысы- пара беруші де, алд мердігері – пара алушы болып табылады.
Сыйға беру келісім шартының азаматтық заңнамасында былай деп жазылған: «...сыйға беру шарты бойынша бірінші тарап (сыйға беруші) екінші тарапқа (сый алушыға) ешқандай ақысыз меншігіне немесе (талап) өзіне не үшінші тарапқа меншіктік құқық береді немесе босатады әлде өз адында ол тұлғаны мүліктік міндетінен босататыны туралы келісім міндеттемеден босату туралы айтылған. Ал егер де заттың немесе құқықтың келісім міндеттемелері бар болса, онда сыйға беру шарты жарамсыз деп саналады».
Парақорлық әрқашан да көрсеткен немесе алдағы уақытта көрсетілетін қызмет үшін төленетін ақы болғандықтан, сыйға беру келісім-шартын реттейтін қағидалар, демек, мемлекеттік қызметкерлерге сыйлық беру туралы айтылғандай, пара берді дегенге теңдестіріле алмайды.
Мұндай сипаттағы қылмыстық әрекеттердің кең таралуы, олардың жасырындылығы парақорлық тақырыбының проблемаларын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің қиыншылықтары. Парақорлықты және делдалдықты тергеу құқық органдары үшін өте маңызды проблема болып тұр. Сыбайлас жемқорлыққа және парақорлыққа қарсы тұру деңгейінің төмен болуы, ең алдымен, мемлекет қызметіне алынуды тексерудің төмен деңгейде болуымен, мемлекет тарапынан лауазымды қызметкерлердің қаражат көздерін бақылаудың тиісті дәрежеде болмауымен, сонымен қатар, осыларға сәйкес қылмыстық-құқықтық шаралардың жеткілікті болмауында. Сонымен қатар, жемқорлықпен күресуде тиісті шараларды тағайындау барысында басқа да объективті және субъективті себептерді ескеру де жөн. Объективті себептердің арасында аталған қылмысты айқындаудың өз табиғаты бойынша қиын екендігін атап өту керек.
Жемқорлық әрекеттері, ең алдымен, пара алу екітарапты қылмыстарға жатады, себебі бұл қылмыста не айыпталушы да, не осы іс бойынша шындықтың айқындалуына мүдделі де, не айыпкерлерді жазалауға дейін мүдделі тараптың жоқ болуында. Керісінше, екі жақ та, солармен қатар делдал да – бұл қылмысты құқық орган қызметкерлерінен ғана емес, бүкіл айналасындағы жұрттан да жасыруға тырысады. Осы айтылғандар жемқорлықтың жоғары дәрежеде жасырын болуына себеп. Ресми статистикада бұл қылмыстың айқындалған мөлшерінің соншалықты төмен болуы Қазақстанда жемқорлықтың әлеуметтік құбылыс бар деп қорытындылауға да болмайды.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы құқық органдары, криминологиялық және криминалистикалық ілімдердің жасақтаған парақорлықты және парақорлық делдалдығын тергеу әдістерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - құқық органдарының парақорлық және парақорлықтағы делдалдақтың болуын тергеумен байланысты қоғамдық қарым-қатынастар.
Зерттеудің мәні, жүргізілу шеңбері мен шектелулері – парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтың. әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылуы, олармен күрестің құқық органдарының шеңберінде жүргізілетіндігінде(жасалған қылмыстарды тергеу жолдарымен).
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаттары төменде көрсетілгендердің өзара қатынасы мен кешенді талдаудан тұрады:
- парақорлықты тергеудің негізгі проблемаларының;
- парақорлық субъектінің сипаттамасының;
- пара берушінің, пара алушның және олардың арасындағы көмекшінің қылмыстық әрекеттерді жасауының әдістерінің;
- пара алудың болған орны және мезгілінің;
- парақорлық мәнінің;
- парақорлық субъектілерінің психологиялық әрекеттерінің (себебі мен мақсаты);
- парақорлықтың болған орнының;
- парақорлықтың криминалдық белгілерінің;
- парақорлықтағы делдалдың әрекеттерін айқындаудың әдістемелері;
- парақорлық туралы қылмыстық істердің қозғалуының ерекшеліктері;
- парақорлық туралы істердің қозғалуына қарасатын жағдайлардың;
- тергеудің алғашқы кезеңдерінің ұйымдастырылуы;
- парақорлық туралы шағымданушыдан жауап алудың тактикасы;
- пара алуда делдал ретінде күдіктіден (айыпкерден) жауап алудың тәсілдік ерекшеліктері;
- куәгерлерден жауап алудың тәсілі;
- тіміскілеу шарасын жүргізудің тәсілі;
- құжаттармен жұмыс істеудің.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық жолмен табылған ақшаның «ағызылуына» және соның көмегімен қылмыстың орын алуына қарсы күресудің ұйымдастырылуы мемлекет тарапынан қолданылатын шараларының құрамдық бөлігі болып, көп уақыттан бері Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресу мемлекеттік саясаты кешенді сипатта болып, сол қаражаттың заңдастырылуына жол бермеуге бағытталған.
Жемқорлықпен тек қана құқық және арнайы органдардың көмегімен күресу – бұл әлеуметтік қиянаттың себептерімен емес, оның салдарымен күресу деген сөз. Сондықтан да Қазақстандық ерекшеліктер мен дүниежүзілік қауымдастықтың біріге жинаған тәжірибесі мемлекеттің жемқорлықпен күресуімен бірге қоғамдық қарым-қатынастың әлеуметтік, саяси, экономикалық құқықтық сияқты салалардың орасан кең жақтарын шешуге бағытталған.
«Жемқорлықпен күресу туралы »Заңның қабылдануы жемқорлықпен күресуді ұйымдастыру барысында ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Жемқорлықпен күресудің қазіргі заманға сай мемлекет саясаты жемқорлыққа қарсы тұрудың, үкімет және қоғамның барлық институттарының күштерін бақылауға алып, бірегей механизмін қолдану мақсатында жүргізіліп жатыр. Бұл саясат Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму Стратегиясының талаптарына сай келіп, қоғамның криминалистіленуіне қарсы және қоғамның бірігуімен Саясат аралық тұрақтылық және жемқорлықпен күресу мәселелері бойынша мен «Кәсіби Үкімет» деген оның ең басты артышылықтарының біріне бағытталып отыр.
Мемлекеттің жемқорлықпен күресу саясатының ең басты мақсаты -жемқорлықтың жалпы мемлекеттік сипаттағы күреске, жемқорлыққа себеп болатын және оынмен қатар жүретін проблемаларды кешенді шешілуін қамтамасыз етіп, оның шынайы әлеуметтік-экономикалық тамырын айқындап, құқықты бұзбай өмір сүруді, демократиялық және құқықтық мемлекеттің жемқорлықпен күресу жорамалдарына қайшы келетіндігін насихаттап, теңдестірілуінде.
Парақорлық барлық мемлекеттерде демесек те, көптеген мемлекеттердің үкіметтік аппаратын тотық сияқты кеңінен жайылып, жоюға себеп болып отыр. Шенеуніктердің жемқорланған әрекеттерімен халықаралық деңгейде де күрес жүргізіліп жатыр. Құқықтың сақталуын қадағалап отыратын лауазымды қызметкерлердің тәртіптері Кодексінде (БҰҰ Ассамблеясында 1979 жылдың 17 желтоқсанында қабылданған) былай делінген: «...жемқорлық деген түсінік ұлттық құқыққа сәйкес анықталуы керек болса да, оны қызмет бабындағы тұлғалардың қандай да бір әрекетті жасауы немесе жасамауын қамтитынын немесе осы міндеттеріне байланысты талап етілетін әлде алынған сыйлықтар, бір нәрсе беремін дейтін сөздер немесе ынталандыру әрекеттері, әлде олардың әрқашан да заңсыз алынуы және ең соңында, осы әрекеттердің болуы не болмауы».
Осы түсінікке сәйкес Қазақстанның қылмыс құқығында парақорлықтың анықтамасы берілген. Парақорлық дегеніміз – лауазымды адамның пара берушінің немесе оның өкілдері болатын тұлғалардың мүдделерін ескере отырып, әрекеттер жасауға сөз беру (әлде еш әрекет жасамау) үшін алынатын материалды сипаттағы сыйлықтар, сонымен қатар, осындай әрекеттер сол лауазымды тұлғаның атқаратын қызметіне кіретін болса, яғни қызмет бабы бойынша жалған жасыру немесе немқойлы қарау.
Сырттай парақорлық сыйлық беру келісіміне ұқсайды, дегенмен де, ол мүлде басқаша сипатта болады, әлде ол заңсыз мердігерлік келісіміне де ұқсайды, ол кезде қызметтің тапсырушысы- пара беруші де, алд мердігері – пара алушы болып табылады.
Сыйға беру келісім шартының азаматтық заңнамасында былай деп жазылған: «...сыйға беру шарты бойынша бірінші тарап (сыйға беруші) екінші тарапқа (сый алушыға) ешқандай ақысыз меншігіне немесе (талап) өзіне не үшінші тарапқа меншіктік құқық береді немесе босатады әлде өз адында ол тұлғаны мүліктік міндетінен босататыны туралы келісім міндеттемеден босату туралы айтылған. Ал егер де заттың немесе құқықтың келісім міндеттемелері бар болса, онда сыйға беру шарты жарамсыз деп саналады».
Парақорлық әрқашан да көрсеткен немесе алдағы уақытта көрсетілетін қызмет үшін төленетін ақы болғандықтан, сыйға беру келісім-шартын реттейтін қағидалар, демек, мемлекеттік қызметкерлерге сыйлық беру туралы айтылғандай, пара берді дегенге теңдестіріле алмайды.
Мұндай сипаттағы қылмыстық әрекеттердің кең таралуы, олардың жасырындылығы парақорлық тақырыбының проблемаларын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің қиыншылықтары. Парақорлықты және делдалдықты тергеу құқық органдары үшін өте маңызды проблема болып тұр. Сыбайлас жемқорлыққа және парақорлыққа қарсы тұру деңгейінің төмен болуы, ең алдымен, мемлекет қызметіне алынуды тексерудің төмен деңгейде болуымен, мемлекет тарапынан лауазымды қызметкерлердің қаражат көздерін бақылаудың тиісті дәрежеде болмауымен, сонымен қатар, осыларға сәйкес қылмыстық-құқықтық шаралардың жеткілікті болмауында. Сонымен қатар, жемқорлықпен күресуде тиісті шараларды тағайындау барысында басқа да объективті және субъективті себептерді ескеру де жөн. Объективті себептердің арасында аталған қылмысты айқындаудың өз табиғаты бойынша қиын екендігін атап өту керек.
Жемқорлық әрекеттері, ең алдымен, пара алу екітарапты қылмыстарға жатады, себебі бұл қылмыста не айыпталушы да, не осы іс бойынша шындықтың айқындалуына мүдделі де, не айыпкерлерді жазалауға дейін мүдделі тараптың жоқ болуында. Керісінше, екі жақ та, солармен қатар делдал да – бұл қылмысты құқық орган қызметкерлерінен ғана емес, бүкіл айналасындағы жұрттан да жасыруға тырысады. Осы айтылғандар жемқорлықтың жоғары дәрежеде жасырын болуына себеп. Ресми статистикада бұл қылмыстың айқындалған мөлшерінің соншалықты төмен болуы Қазақстанда жемқорлықтың әлеуметтік құбылыс бар деп қорытындылауға да болмайды.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы құқық органдары, криминологиялық және криминалистикалық ілімдердің жасақтаған парақорлықты және парақорлық делдалдығын тергеу әдістерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - құқық органдарының парақорлық және парақорлықтағы делдалдақтың болуын тергеумен байланысты қоғамдық қарым-қатынастар.
Зерттеудің мәні, жүргізілу шеңбері мен шектелулері – парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтың. әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылуы, олармен күрестің құқық органдарының шеңберінде жүргізілетіндігінде(жасалған қылмыстарды тергеу жолдарымен).
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаттары төменде көрсетілгендердің өзара қатынасы мен кешенді талдаудан тұрады:
- парақорлықты тергеудің негізгі проблемаларының;
- парақорлық субъектінің сипаттамасының;
- пара берушінің, пара алушның және олардың арасындағы көмекшінің қылмыстық әрекеттерді жасауының әдістерінің;
- пара алудың болған орны және мезгілінің;
- парақорлық мәнінің;
- парақорлық субъектілерінің психологиялық әрекеттерінің (себебі мен мақсаты);
- парақорлықтың болған орнының;
- парақорлықтың криминалдық белгілерінің;
- парақорлықтағы делдалдың әрекеттерін айқындаудың әдістемелері;
- парақорлық туралы қылмыстық істердің қозғалуының ерекшеліктері;
- парақорлық туралы істердің қозғалуына қарасатын жағдайлардың;
- тергеудің алғашқы кезеңдерінің ұйымдастырылуы;
- парақорлық туралы шағымданушыдан жауап алудың тактикасы;
- пара алуда делдал ретінде күдіктіден (айыпкерден) жауап алудың тәсілдік ерекшеліктері;
- куәгерлерден жауап алудың тәсілі;
- тіміскілеу шарасын жүргізудің тәсілі;
- құжаттармен жұмыс істеудің.
Қолданылған әдебиет
1. 1997 жылғы 16 шілдедегі №167-1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
2. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі).
3. 2001 жылғы 30 қаңтардағы №155-ІІ Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі.
4. 2003 жылғы 25 қыркүйектегі № 484-ІІ Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресудің заңнамалық кейбір актілеріне өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы.
5. 2000 жылғы 5 мамырдағы № 47-ІІ Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында қылмыспен күресудің заңнамалық кейбір актілеріне өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы.
6. 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1 Қазақстан Республикасының «Жемқорлықпен күресу туралы» Заңы.
7. 2002 жылғы 2 сәуірдегі № 839 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында сыбайлас жемқорлықпен күресу және мемлекет қызметкерлерінің қызметтік этикасын сақтау мәселелері бойынша Комиссияны тағайындау туралы» Жарлығы.
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы № 9 «Соттардың пара алғаны үшін жауапкершіліктің қолдану тәжірибесі туралы» Қаулысы.
9. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 18 «Сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстық істерді соттардың қарастыру тәжірибесі туралы» нормативті қаулысы.
10. Баев О.Я. Тергеу жұмыстарын жүргізу тәсілдері. Воронеж, 1995.
11. Белкин Р.С. Тергеу жұмыстарын жүргізу тәсілдері. М., 1997.
12. Белкин Р.С. Криминалистика: проблемалары, беталысы, болашағы. М.,1987.
13. Белоконь А. Гүлшоғы: сыйлық па, әлде пара ма? // Бизнес-адвокат. 1996.№0.
14. Волженкин Б.В. Қызмет бабындағы қылмыс. М., 2000.
15. Волженкин Б.В. Жай сыйлық па, әлде пара ма? // Заңдылығы. 1997. №4
16. Волженкин Б.В. Сыбайлас жемқорлықпен күресуде зиянкестік жасау әдісін қолдануға бола ма?// Ресей юстициясы. 2001. №5.
17. Волженкин Б.В. Сыбайлас жемқорлық. СПб. 1998.
18. Гаухман Л. Сыбайлас жемқорлық және жемқорлық қылмыстар// Заңдылығы. 2000. №6.
19. Густов Г.А. Сауда саласындағы қызметтік ұрылықты тергеу. 1 б. Қылмыстардың криминалистикалық сипаттамсы. Л., 1991.
20. Густов Г.А. Қылмыстарды ашуды ұйымдастырудағы ғылыми түсіндіру әдістерінің қиындықтары. Заң ғылымдары докторының диссертациясы. Автореферат. М., 1993.
21. Густов Г.А. Қылмыстың криминалистикалық түсінігіне анықтама беру.// Ресей Федерациясы Бас прокуратурасының Санкт-Петербургтік заң институтының еңбектері. №2. СПб,2000.
22. Дулов А.В. Қызмет бабындағы тұлғалардың жасаған қылмыстарын ашудың негіздері. Минск, 1985.
23. Жбанков В.А.Қылмыстық құрылымдардың әрекеттерін тергеудегі топтық тіміскілеу жұмыстарының жүргізілуі мен ұйымдастырылуы. М., 1995.
24. Карагодин В.И.Тергеу жұмыстарын жүргізу кезінде кедергі жасалатын әрекеттерге қарсы тұру туралы криминалистикалық ілімнің негіздері.Свердловск, 1992.
25. Кибальник А.Г. Қылмыстық құқықтағы иммунитеттер. Ставрополь, 1999.
26. Корухов Ю.Г. Қылмыстарды тергеудегі криминалистикалық диагностика. М., 1998.
27. Криминалистика: Оқулық / Т.А.Седова, А.А.Эксархопуло редакциясында. СПб, 2001.
28. Криминалистика: Оқулық / Н.П.Яблоков редакциясында. М., 1999.
29. Криминалистика: Оқулық / В.А.Образцов редакциясында. М., 1995.
30. Кустов А.М. Қылмыс механизмі туралы криминалистикалық ілімнің теоретикалық негіздері. М., 1997.
31. Кушниренко С.П. Санкт-Петербургтің құқық органдарында сыбайлас жемқорлық кеңінен таралған ба // Құқық органдардың жұмысындағы қиянат әрекеттерді зерттеудің ерекшеліктері. Ресей-Америка семинарының материалдарынан. 1998 жылдың 1-3 қазаны. СПб, 1999.
32. Кушниренко С.П., Панфилова Е.И. Экономикалық қылмыс істер бойынша компьютерлі мәліметтерді алудың қылмысты-үрдістік әдістері. СПб, 2001.
33. Мешков В.М. Қылмыстарды ашу кезіндегі мерзімдік сипаттамаларды тағайындау. Н.Новгород, 1993.
34. Миронова Е.А., Завидов Б.Д., Кушниренко С.П. және т.б. Пара алуды тергеудің әдістері мен ұйымдастырылуы. Әдістемелік құрал. М., 2002.
35. Осипкин В.Н. ШІЖ жүргізудегі заңдылықтың сақталуын прокурорлық бақылаудың ұйымдастырылуы мен әдістері. СПб, 1997.
36. Пристансков В.Д.Парақорлық туралы шағым жазушыдан жауап алудың ерекшеліктері. Криминалистикалық тұрғысы. СПб, 2002.
37. Ратинов А.Р. Тергеушілер үшін сот психологиясы. М., 2001.
38. Криминалистің анықтама кітапшасы / Проф. Н.А.Селивановтың редакциясында. М.,2000.
39. Тергеушінің анықтама кітапшасы. 2-ші басылым. М., 1990.
40. Степанов В.В. Парақорлықты тергеу. Саратов, 1966.
41. Стулин А.А. Қылмысты ашуға кедергі болатын арнайы зиянкестіктерді жоюдың тактикалық негіздемелері: Заң ғылымдары кандидатының авторефераттық диссертациясы. СПб, 1999.
42. Тимофеев Л. Инстутциялы сыбайлас жемқорлық. М., 2000.
43. Федоров А.В. Парақорлықтың орын алғаны туралы ақпаратты шұғыл-іздеу тексеру шаралары. // Аймақтық деңгейде сыбайлас жемқорлыққа қарсы проблемалардың өзектілігі. Аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. СПб, 2001.
44. Эрделевский А. «Сый әкелетін данайлықтардан сәскену керек» // Бизнес-адвокат. 2000. № 21.
45. Яни П.С. Парақорлық және қызметтік қиянат ету: қылмыстық жауапкершілік. М., 2002.
1. 1997 жылғы 16 шілдедегі №167-1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
2. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі).
3. 2001 жылғы 30 қаңтардағы №155-ІІ Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі.
4. 2003 жылғы 25 қыркүйектегі № 484-ІІ Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресудің заңнамалық кейбір актілеріне өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы.
5. 2000 жылғы 5 мамырдағы № 47-ІІ Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында қылмыспен күресудің заңнамалық кейбір актілеріне өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы.
6. 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1 Қазақстан Республикасының «Жемқорлықпен күресу туралы» Заңы.
7. 2002 жылғы 2 сәуірдегі № 839 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында сыбайлас жемқорлықпен күресу және мемлекет қызметкерлерінің қызметтік этикасын сақтау мәселелері бойынша Комиссияны тағайындау туралы» Жарлығы.
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы № 9 «Соттардың пара алғаны үшін жауапкершіліктің қолдану тәжірибесі туралы» Қаулысы.
9. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 18 «Сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстық істерді соттардың қарастыру тәжірибесі туралы» нормативті қаулысы.
10. Баев О.Я. Тергеу жұмыстарын жүргізу тәсілдері. Воронеж, 1995.
11. Белкин Р.С. Тергеу жұмыстарын жүргізу тәсілдері. М., 1997.
12. Белкин Р.С. Криминалистика: проблемалары, беталысы, болашағы. М.,1987.
13. Белоконь А. Гүлшоғы: сыйлық па, әлде пара ма? // Бизнес-адвокат. 1996.№0.
14. Волженкин Б.В. Қызмет бабындағы қылмыс. М., 2000.
15. Волженкин Б.В. Жай сыйлық па, әлде пара ма? // Заңдылығы. 1997. №4
16. Волженкин Б.В. Сыбайлас жемқорлықпен күресуде зиянкестік жасау әдісін қолдануға бола ма?// Ресей юстициясы. 2001. №5.
17. Волженкин Б.В. Сыбайлас жемқорлық. СПб. 1998.
18. Гаухман Л. Сыбайлас жемқорлық және жемқорлық қылмыстар// Заңдылығы. 2000. №6.
19. Густов Г.А. Сауда саласындағы қызметтік ұрылықты тергеу. 1 б. Қылмыстардың криминалистикалық сипаттамсы. Л., 1991.
20. Густов Г.А. Қылмыстарды ашуды ұйымдастырудағы ғылыми түсіндіру әдістерінің қиындықтары. Заң ғылымдары докторының диссертациясы. Автореферат. М., 1993.
21. Густов Г.А. Қылмыстың криминалистикалық түсінігіне анықтама беру.// Ресей Федерациясы Бас прокуратурасының Санкт-Петербургтік заң институтының еңбектері. №2. СПб,2000.
22. Дулов А.В. Қызмет бабындағы тұлғалардың жасаған қылмыстарын ашудың негіздері. Минск, 1985.
23. Жбанков В.А.Қылмыстық құрылымдардың әрекеттерін тергеудегі топтық тіміскілеу жұмыстарының жүргізілуі мен ұйымдастырылуы. М., 1995.
24. Карагодин В.И.Тергеу жұмыстарын жүргізу кезінде кедергі жасалатын әрекеттерге қарсы тұру туралы криминалистикалық ілімнің негіздері.Свердловск, 1992.
25. Кибальник А.Г. Қылмыстық құқықтағы иммунитеттер. Ставрополь, 1999.
26. Корухов Ю.Г. Қылмыстарды тергеудегі криминалистикалық диагностика. М., 1998.
27. Криминалистика: Оқулық / Т.А.Седова, А.А.Эксархопуло редакциясында. СПб, 2001.
28. Криминалистика: Оқулық / Н.П.Яблоков редакциясында. М., 1999.
29. Криминалистика: Оқулық / В.А.Образцов редакциясында. М., 1995.
30. Кустов А.М. Қылмыс механизмі туралы криминалистикалық ілімнің теоретикалық негіздері. М., 1997.
31. Кушниренко С.П. Санкт-Петербургтің құқық органдарында сыбайлас жемқорлық кеңінен таралған ба // Құқық органдардың жұмысындағы қиянат әрекеттерді зерттеудің ерекшеліктері. Ресей-Америка семинарының материалдарынан. 1998 жылдың 1-3 қазаны. СПб, 1999.
32. Кушниренко С.П., Панфилова Е.И. Экономикалық қылмыс істер бойынша компьютерлі мәліметтерді алудың қылмысты-үрдістік әдістері. СПб, 2001.
33. Мешков В.М. Қылмыстарды ашу кезіндегі мерзімдік сипаттамаларды тағайындау. Н.Новгород, 1993.
34. Миронова Е.А., Завидов Б.Д., Кушниренко С.П. және т.б. Пара алуды тергеудің әдістері мен ұйымдастырылуы. Әдістемелік құрал. М., 2002.
35. Осипкин В.Н. ШІЖ жүргізудегі заңдылықтың сақталуын прокурорлық бақылаудың ұйымдастырылуы мен әдістері. СПб, 1997.
36. Пристансков В.Д.Парақорлық туралы шағым жазушыдан жауап алудың ерекшеліктері. Криминалистикалық тұрғысы. СПб, 2002.
37. Ратинов А.Р. Тергеушілер үшін сот психологиясы. М., 2001.
38. Криминалистің анықтама кітапшасы / Проф. Н.А.Селивановтың редакциясында. М.,2000.
39. Тергеушінің анықтама кітапшасы. 2-ші басылым. М., 1990.
40. Степанов В.В. Парақорлықты тергеу. Саратов, 1966.
41. Стулин А.А. Қылмысты ашуға кедергі болатын арнайы зиянкестіктерді жоюдың тактикалық негіздемелері: Заң ғылымдары кандидатының авторефераттық диссертациясы. СПб, 1999.
42. Тимофеев Л. Инстутциялы сыбайлас жемқорлық. М., 2000.
43. Федоров А.В. Парақорлықтың орын алғаны туралы ақпаратты шұғыл-іздеу тексеру шаралары. // Аймақтық деңгейде сыбайлас жемқорлыққа қарсы проблемалардың өзектілігі. Аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. СПб, 2001.
44. Эрделевский А. «Сый әкелетін данайлықтардан сәскену керек» // Бизнес-адвокат. 2000. № 21.
45. Яни П.С. Парақорлық және қызметтік қиянат ету: қылмыстық жауапкершілік. М., 2002.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І бөлім. Парақорлықтағы делдалдықтың қылмысты-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Парақорлықтағы делдалдық ұғымы туралы түсінік, оның объекті мен
объектілік жағы ... ... ... 7
1.2.Қылмыстың субъекті және оның субъектілік
жағы ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Пара алудың және парақорлықтағы делдалдықтың болған орны, уақыты және
сол кездегі қалып-жағдай ... ... ... ..41
1.4.Парақорлықтағы делдалдықты таптастырудың
қиындықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІ бөлім. Парақорлықпен күресудің қылмыстық сипаттамасы мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.1.Парақорлық пен парақорлықтағы делдалдықтың қылмыстық
сипаттамасы ... ... ...56
2.2. Парақорлықта делдалдықты айқындау әдістері мен тергеу
жұмыстары ... ... .60
2.3.Парақорлықта делдалдықты айқындаудың негізгі қиындықтары мен тергеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .91
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...97
Қолданылған әдебиет..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..100
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық жолмен табылған ақшаның ағызылуына
және соның көмегімен қылмыстың орын алуына қарсы күресудің ұйымдастырылуы
мемлекет тарапынан қолданылатын шараларының құрамдық бөлігі болып, көп
уақыттан бері Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресу
мемлекеттік саясаты кешенді сипатта болып, сол қаражаттың заңдастырылуына
жол бермеуге бағытталған.
Жемқорлықпен тек қана құқық және арнайы органдардың көмегімен күресу
– бұл әлеуметтік қиянаттың себептерімен емес, оның салдарымен күресу
деген сөз. Сондықтан да Қазақстандық ерекшеліктер мен дүниежүзілік
қауымдастықтың біріге жинаған тәжірибесі мемлекеттің жемқорлықпен
күресуімен бірге қоғамдық қарым-қатынастың әлеуметтік, саяси, экономикалық
құқықтық сияқты салалардың орасан кең жақтарын шешуге бағытталған.
Жемқорлықпен күресу туралы Заңның қабылдануы жемқорлықпен күресуді
ұйымдастыру барысында ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Жемқорлықпен
күресудің қазіргі заманға сай мемлекет саясаты жемқорлыққа қарсы тұрудың,
үкімет және қоғамның барлық институттарының күштерін бақылауға алып,
бірегей механизмін қолдану мақсатында жүргізіліп жатыр. Бұл саясат
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму Стратегиясының талаптарына сай келіп,
қоғамның криминалистіленуіне қарсы және қоғамның бірігуімен Саясат аралық
тұрақтылық және жемқорлықпен күресу мәселелері бойынша мен Кәсіби Үкімет
деген оның ең басты артышылықтарының біріне бағытталып отыр.
Мемлекеттің жемқорлықпен күресу саясатының ең басты мақсаты
-жемқорлықтың жалпы мемлекеттік сипаттағы күреске, жемқорлыққа себеп
болатын және оынмен қатар жүретін проблемаларды кешенді шешілуін
қамтамасыз етіп, оның шынайы әлеуметтік-экономикалық тамырын айқындап,
құқықты бұзбай өмір сүруді, демократиялық және құқықтық мемлекеттің
жемқорлықпен күресу жорамалдарына қайшы келетіндігін насихаттап,
теңдестірілуінде.
Парақорлық барлық мемлекеттерде демесек те, көптеген мемлекеттердің
үкіметтік аппаратын тотық сияқты кеңінен жайылып, жоюға себеп болып отыр.
Шенеуніктердің жемқорланған әрекеттерімен халықаралық деңгейде де күрес
жүргізіліп жатыр. Құқықтың сақталуын қадағалап отыратын лауазымды
қызметкерлердің тәртіптері Кодексінде (БҰҰ Ассамблеясында 1979 жылдың 17
желтоқсанында қабылданған) былай делінген: ...жемқорлық деген түсінік
ұлттық құқыққа сәйкес анықталуы керек болса да, оны қызмет бабындағы
тұлғалардың қандай да бір әрекетті жасауы немесе жасамауын қамтитынын
немесе осы міндеттеріне байланысты талап етілетін әлде алынған сыйлықтар,
бір нәрсе беремін дейтін сөздер немесе ынталандыру әрекеттері, әлде
олардың әрқашан да заңсыз алынуы және ең соңында, осы әрекеттердің болуы
не болмауы.
Осы түсінікке сәйкес Қазақстанның қылмыс құқығында парақорлықтың
анықтамасы берілген. Парақорлық дегеніміз – лауазымды адамның пара
берушінің немесе оның өкілдері болатын тұлғалардың мүдделерін ескере
отырып, әрекеттер жасауға сөз беру (әлде еш әрекет жасамау) үшін алынатын
материалды сипаттағы сыйлықтар, сонымен қатар, осындай әрекеттер сол
лауазымды тұлғаның атқаратын қызметіне кіретін болса, яғни қызмет бабы
бойынша жалған жасыру немесе немқойлы қарау.
Сырттай парақорлық сыйлық беру келісіміне ұқсайды, дегенмен де, ол
мүлде басқаша сипатта болады, әлде ол заңсыз мердігерлік келісіміне де
ұқсайды, ол кезде қызметтің тапсырушысы- пара беруші де, алд мердігері –
пара алушы болып табылады.
Сыйға беру келісім шартының азаматтық заңнамасында былай деп
жазылған: ...сыйға беру шарты бойынша бірінші тарап (сыйға беруші)
екінші тарапқа (сый алушыға) ешқандай ақысыз меншігіне немесе (талап)
өзіне не үшінші тарапқа меншіктік құқық береді немесе босатады әлде өз
адында ол тұлғаны мүліктік міндетінен босататыны туралы келісім
міндеттемеден босату туралы айтылған. Ал егер де заттың немесе құқықтың
келісім міндеттемелері бар болса, онда сыйға беру шарты жарамсыз деп
саналады.
Парақорлық әрқашан да көрсеткен немесе алдағы уақытта көрсетілетін
қызмет үшін төленетін ақы болғандықтан, сыйға беру келісім-шартын реттейтін
қағидалар, демек, мемлекеттік қызметкерлерге сыйлық беру туралы
айтылғандай, пара берді дегенге теңдестіріле алмайды.
Мұндай сипаттағы қылмыстық әрекеттердің кең таралуы, олардың
жасырындылығы парақорлық тақырыбының проблемаларын зерттеудің өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеудің қиыншылықтары. Парақорлықты және делдалдықты тергеу құқық
органдары үшін өте маңызды проблема болып тұр. Сыбайлас жемқорлыққа және
парақорлыққа қарсы тұру деңгейінің төмен болуы, ең алдымен, мемлекет
қызметіне алынуды тексерудің төмен деңгейде болуымен, мемлекет тарапынан
лауазымды қызметкерлердің қаражат көздерін бақылаудың тиісті дәрежеде
болмауымен, сонымен қатар, осыларға сәйкес қылмыстық-құқықтық шаралардың
жеткілікті болмауында. Сонымен қатар, жемқорлықпен күресуде тиісті
шараларды тағайындау барысында басқа да объективті және субъективті
себептерді ескеру де жөн. Объективті себептердің арасында аталған қылмысты
айқындаудың өз табиғаты бойынша қиын екендігін атап өту керек.
Жемқорлық әрекеттері, ең алдымен, пара алу екітарапты қылмыстарға
жатады, себебі бұл қылмыста не айыпталушы да, не осы іс бойынша шындықтың
айқындалуына мүдделі де, не айыпкерлерді жазалауға дейін мүдделі тараптың
жоқ болуында. Керісінше, екі жақ та, солармен қатар делдал да – бұл
қылмысты құқық орган қызметкерлерінен ғана емес, бүкіл айналасындағы
жұрттан да жасыруға тырысады. Осы айтылғандар жемқорлықтың жоғары
дәрежеде жасырын болуына себеп. Ресми статистикада бұл қылмыстың
айқындалған мөлшерінің соншалықты төмен болуы Қазақстанда жемқорлықтың
әлеуметтік құбылыс бар деп қорытындылауға да болмайды.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы
құқық органдары, криминологиялық және криминалистикалық ілімдердің
жасақтаған парақорлықты және парақорлық делдалдығын тергеу әдістерін
зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - құқық органдарының парақорлық және
парақорлықтағы делдалдақтың болуын тергеумен байланысты қоғамдық қарым-
қатынастар.
Зерттеудің мәні, жүргізілу шеңбері мен шектелулері – парақорлық пен
сыбайлас жемқорлықтың. әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылуы, олармен
күрестің құқық органдарының шеңберінде жүргізілетіндігінде(жасалған
қылмыстарды тергеу жолдарымен).
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаттары төменде көрсетілгендердің өзара
қатынасы мен кешенді талдаудан тұрады:
- парақорлықты тергеудің негізгі проблемаларының;
- парақорлық субъектінің сипаттамасының;
- пара берушінің, пара алушның және олардың арасындағы көмекшінің
қылмыстық әрекеттерді жасауының әдістерінің;
- пара алудың болған орны және мезгілінің;
- парақорлық мәнінің;
- парақорлық субъектілерінің психологиялық әрекеттерінің (себебі мен
мақсаты);
- парақорлықтың болған орнының;
- парақорлықтың криминалдық белгілерінің;
- парақорлықтағы делдалдың әрекеттерін айқындаудың әдістемелері;
- парақорлық туралы қылмыстық істердің қозғалуының ерекшеліктері;
- парақорлық туралы істердің қозғалуына қарасатын жағдайлардың;
- тергеудің алғашқы кезеңдерінің ұйымдастырылуы;
- парақорлық туралы шағымданушыдан жауап алудың тактикасы;
- пара алуда делдал ретінде күдіктіден (айыпкерден) жауап алудың тәсілдік
ерекшеліктері;
- куәгерлерден жауап алудың тәсілі;
- тіміскілеу шарасын жүргізудің тәсілі;
- құжаттармен жұмыс істеудің.
1. бөлім. Парақорлық делдалдығының қылмысты-құқықтық сипаттамасы.
1. Парақорлық делдалдығы туралы түсінік, объекті және объектілік жағы.
Парақорлық делдалдығы туралы түсінік. Парақорлықта делдал болу қылмыс
заңнамасында бұрынғы кезден бастап белгілі. Қазақ ССР-ның 1959 жылғы 22
шілдедегі Қылмыс Кодексінің бастапқы басылымында парақорлықта делдал
болғаны үшін жауапкершілік дербес қылмыс деп қарастырылмаған болатын.
Бірақ та, 1962 жылдың 20 ақпанында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумында
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің күшейтілуі туралы Қаулысында
пара алуда делдалдық үшін жауапкершілік туралы ерекше айтылған
болғандықтан ҚазССР Қылмыс Кодексінде Парақорлықта делдалдық деген
146-1 бап қабылданды. Сонымен қатар, жоғарыда айтылып кеткен барлық
заңнамаларда парақорлық делдалдығы деген түсінік мүлдем айқындалмаған
еді. Мүмкін заң қабылдаушы бұл түсініктің барлық адамға танымал деген
оймен ашып жазбаған шығар. Бірақ та, іс жүзінде парақорлық делдалдығы
пара алу мен пара беру сияқты қылмыстың орын алуында қатысу кездерінен
ажырату қиынға түседі.
Қазақстан Республикасы 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167-І Қылмыстық
Кодексінде парақорлық делдалдығы үшін 313 бап тағайындалып, осы
әрекеттері үшін жауапкершілік те бекітілген. Сонымен қатар, сол бапта
пара алушы мен пара беруші арасында келісімнің орындалуы үшін
көмектесу әрекеттері деген ұғым түсіндірілген. Осы әрекеттерден
қарастырылып жатқан қылмыстың объективті жағы да айқындалады.
Делдалдық дегеніміз – тараптар арасындағы келісім-шарттың
орындалуына көмектесу, кейбір тұлғалардың арасында қарым-қатынастың
орнықтырылуы. Демек, делдал дегеніміз – ол қандай да бір тұлғалардың
арасындағы келісімнің, істің оңтайлы болуы, орындалуын жүзеге асыратын
тұлға.
Осы ұғымға толығымен сәйкес келетіндей КСРО Жоғарғы Сотының
Пленумында 1962 жылдың 31 шілдесінде Пара алу бойынша сот тәжірибесі
туралы қаулысында былай делінген: делдал дегеніміз – ол пара алушының
немесе пара берушінің өтініші немесе бұйрығы бойынша параның алынуы –
параның берілуі туралы келісімнің жүзеге асырылуына немесе орындалуына
себепкер болатын тұлға. Демек, парақорлықта делдал деп пара алушы
немесе пара берушінің өтінішімен олардың арасында қарым-қатынастың не
пара алу – пара беру келісімінің орындалуына ықпал ететін (басқа сөзбен
айтқанда интеллектуалды делдалдық), немесе де параны нақты беретін
тұлға (тікелей делдалдық).
1 Кучерявый Н.П. Парақорлық үшін жауапкершілік. М., 1957 ж. 144-148 б.;
Волженкин Б. Парақорлықта делдалдықтың топтастырылуы. – Кеңестік юстиция,
1971 ж., №21, 22-23б.; Кеңестік қылмыс құқығы курсы. 6т., М., 71 б.;
Кеңестік қылмыс құқығы. Ерекше бөлімі. 4 т. Унив. Ленинград
баспасы.1978,306 б.
Парақорлықта делдал ұғымының осылай түсіндірілуі ғылыми әдебиетте де
кең таралған.1
Осы түсіндірілуден парақорлықта делдалдық анықталып, параны алу мен
пара берудің көптеген жағдайларынан айырмашылығы төмендегідей болған:
1) делдал пара беруге немесе пара алуға себепкер мен ынталандырушымен
салыстырғанда пара алу және пара беру тараптарының екі жағымен де
байланысты, және 2) делдал пара алу немесе пара беруге ынталандырушы
және оны ұйымдастырушымдан айырмашылығы өз үкімі бойынша емес, пара алушы
немесе пара берушінің өтінішімен әрекеттер жасайтынында.
Сонымен қатар, ғылыми әдебиетте басқа да көзқарас берілген. Оған
сәйкес пара қорлықта қандай да болсын делдалдық пара алушы не пара
берушімен байланысына қарамастан оны дербес қылмыс ұйымдастырғандар деп
түсіндірілуінде. Пара алу – пара беруде қатысқан дар ұйымдастырушылар
мен ынталандырушылар ретінде қарастырылуында.2
Біріншіден, бұл түсініктемелер, делдал деген сөздің этимологиялық
мағынасына қайшы келеді. Екіншіден, бірден екі қылмыскерге қолғабыс ету
(пара алушы мен пара берушіге) қылмыстық құқық заңнамасына – парақорлықта
делдалдық туралы қылмыстың дербес түрін енгізудің қажеттігін негіздейді.
Егер де ол тұлға тек пара алушы немесе тек пара берушіге ғана қолғабыс
ететін болса, онда ол кәдімгі қылмысқа қатысушы, себепкер деп саналады.
Делдалдықты түсіндірілудің дәл туралау мағынасы 1962 жылғы 31
шілдедегі осындай атаудағы қаулысының орнына қолданыла бастаған КСРО
Жоғарғы Сотының 1977 жылғы 23 қыркүйектегі Пленумындағы Парақорлық
туралы істердің сот тәжірибесі туралы қаулысында келтірілген. Осы
түсініктемеге сәйкес, делдал дегеніміз пара алушы немесе пара берушінің
өтінішімен іс-әрекеттер жасап, параны тікелей беретін тұлға делінген.
Сонымен қатар, онда былай деп жазылған: Параны алуды ұйымдастырушы,
себепкер тұлға делдал қызметін атқарады, сондықтан да ол пара алу немесе
пара беру қылмысына қатысқаны үшін жауапкер. Бұл жағдайда Қылмыс
Кодексінің тиісті баптарында делдалдыққа қолғабыс ету деп таптастырудың
қажеті жоқ (4 тарау).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы № 9 Соттардың парақорлық үшін жауапкершілікті қолдану
тәжірибесі туралы Қаулысының (Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Пленумының 20.12.99 № 20 Қаулысында енгізілген) түсініктемесінде
маңызының зор екендігі көрсетілген. Аталған Қаулының 5 тарауына сәйкес
парақорлықта делдалдықты пара алу және пара
2 Здравомыслов Б.В. Қызмет бабындағы қылмыстық әрекеттер. М., 1975ж.,
152 б.
беруден ажырату керек екендігі, делдал деп пара алушы немесе пара
берушінің өтінішімен тікелей параны беруші тұлға деп қарастырылған.
Осы жағдайда делдал тұлғаны айыпты деп санаудың, пара алушыдан немесе
пара берушіден сыйақы алды ма, алмады ма, оның маңызы жоқ.
Параны алуды немесе пара беруді ұйымдастырушы, әлде пара алудың
немесе пара беруге себепкер, ынталандырушы және сонымен қатар, делдалдық
әрекеттерді орындайтын лауазымды тұлға не басқа да тұлға пара алу мен
пара беруге қатысқан үшін жауапкер болады. Бұл жағдайда қылмысқа
қатысушының әрекеттері оның арам ойының, қай тараптың мүддесін
орындағанын, қай жақта екендігін – пара алушы ма, пара беруші ме – осының
барлығы ескеріліп, сол бағытта шешілуі тиіс. Осы кезде парақорлықта
делдалдық жауапкершілігі тағайындалған қосымша баптың қажеті жоқ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 Парақорлық жауапкершілігі үшін сот заңнамасында
соттардың тәжірибесінде қолдануы туралы қаулысында интеллектуалды
делдалдықтың көптеген түрлері қамтылмаған (мысал үшін, пара алушы немесе
пара берушінің мәліметтері, келісім шарттарының берілуі және т.б.), олар
көрсетілген қаулыға сәйкес парақорлықта делдалдық әрекеттері ретінде
тағайындалған. Сонымен, соттар парақорлықта делдалдық пен қатысуды
ажыратып, келесіде көрсетілген жағдайларға көңіл бөлуі тиіс: 1) әрекеттің
сипаты және 2) субъект кімнің ынтасы бойынша әрекеттер жасағаны. Делдал
өз қалауы бойынша емес, ол пара алушы немесе пара беруші тапсырмасымен
әрекеттер жасайды және параны бір тұлғадан екінші тұлғаға береді. Делдал
– ол пара келісімін орындаушы, бұл қылмыс оның қатысынсыз
ұйымдастырылған. Егер де ол келісімнің орындалуына қалай болса да,
қатысқан болса, оның қай жақта болғанының айырмашылығы жоқ (пара алушы
ма, пара берушінің бе), ол парақорлыққа қатысты деген сөз.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының ұсынған парақорлықтағы
делдалдық әрекеттер түсініктемесі қаншама дұрыс берілсе де, оның
дұрыстығына бәрібір күмән бар. Ең алдымен, Пленумның ұсынған
түсініктемесінде делдалдық пара алушының өтініші бойынша әрекетші
екендігі және де ол параны бермейді, ол параны өзінің сенімді еткен
тұлғасына беру үшін алуында болатын жағдайларының көптеген түрлері
қамтылмағанында.
Сонымен қатар, әрі қарай Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Пленумының пара алушы мен пара берушіге қатар қолғабыс болатын көптеген
кездердің қылмыстың орын алуында делдалдыққа тек қана бір жағдайды
қарастырғаны түсініксіз. Егер де бұл жағдайға осылай қарайтын болсақ,
онда қылмыстың дербес құрамы - парақорлықа делдалдықтың түсініктемесі
өз мағынасын жоғалтады, себебі бұл жалғыз жағдай параны алу немесе пара
беруге делдалдыққа қатысу деп қарастырылуы мүмкін. Параны алу мен пара
беруде делдал мен себепкер арасындағы айырмашылықты айқындау өте
маңызды, себебі парақорлықтың екі жағымен де қатар байланыс өз маңызын
жоғалтқан.
Енді тағы да бір жағдайды атап кетейік. Парақорлықтағы делдалдықтың
жоғары деңгейлі түрі - өз лауазымының артықшылығымен қолдану делдалдығы
(2 бап, 313 ҚК). Әдебиетте лауазымды тұлға өз қызметінің
мүмкіншіліктерін, артықшылықтарын қолданған делдалдық қана деп қоймаған,
сонымен қатар, лауазымды емес тұлғаның да өз қызметінің мүмкіндіктерін
қолдануы деген де жағдайлар келтірілген.
Әрине, мұндай қорытындылармен келісуге болмайды. Еден тазалаушы,
курьер, күзетші және т.б. олардың қызмет ететін ұйымдардағы лауазымды
қызметкерге тапсырыс бойынша пара бергендегі делдалдық әрекеттері осы
ұйымдарда жұмыс істемейтін басқа делдалдардың әрекеттерімен
салыстырғанда зияны көбірек деп санаудың негізі жоқ. Егер де лауазымды
тұлға өзінің қызмет бабын қолданып, делдал әрекеттерін жасаса, онда бұл
басқаша деп саналады.
Бірақ та, параны басқа тұлғаға берушілері делдал деп санаса, онда
лауазымды тұлғаның өз құқықтары мен өкілдігін қолдануы да саналады
(тиісті мекемеге кіре алу құқығын алмасақ, бірақ лауазымды тұлға өз
қызметін мұның ешқандай қатысы жоқ). Демек, делдалдық ұғымын тек осылай
түсіндіретін болсақ, онда өз қызметін қолданған делдалдың жауапкершілігі
туралы қағида өлі, ешқалай жұмыс істемейді.
Сонымен қатар, делдалдық әрекеттерінің бірнеше рет қайталануы деген
парақорлықтағы делдалдық белгілерінің осылай таптастырылуында да
көптеген келіспейтін кездер де кездеседі.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы
пленумының № 9 қаулысында осыған дейін берілген таптастырылу белгісі –
бірнеше рет пара алу, пара беру немесе делдалдық әрекеттер түсінігіне
қосымша ұсыныстар берген: параны бірнеше рет алу, беру немесе делдал
болу, яғни қылмыстың ең кемінде екі рет орын алуы, қылмыс орын алуы
мерзімінің өтіп кетпегеніне байланысты (1 абзац, 7 тарау). Бұл
түсініктемеден бірнеше пара алушы мен бірнеше пара беруші арасында
делдалдықты бірнеше рет орын алған делдалдық деп неліктен айтылғаны
түсініксіз.
Төменде көрсетілген сұрақтарға жауап, біздің ойымызша, дұрысырақ
сияқты.
Бірнеше пара берушінің бір лауазымды тұлғаға пара беруде делдал болу
бірнеше рет делдал деп қарастырылған жөн. Бұл жағдайда әр пара берушінің
мүддесі делдалдың арам ойымен қамтылатын болса. Бірақ та, лауазымды
тұлғаның бірнеше әрекеті өз сипаты бойынша бір шешімде, бір құжатта
көрсетілуі мүмкін және т.б.
Бірнеше лауазымды тұлғаға пара беруде делдал болу бірнеше рет
делдалдық әрекеттер деп қарастырылуы тиіс, бұл жағдайда пара алушының
әрқайсысынан өз қызметінің мүмкіндіктерін қолданып, осы лауазымды
қызметкерлердің әрекеттерінің қандай болуына пара беруші мүдделі болса да
қандай әрекеттер орындалуының тиісті екені (әрекет жасауы немесе
жасамауы) күтіледі.
Сонымен қатар, бірнеше рет делдалдық қылмысынан парақорлық қылмысының
жалғасуы да мүмкін – бір пара берушіден пара алушыға бірнеше рет пара
беру немесе соңғысының пара беруші алдында өз міндеттемелерін
орындамауында немесе орындауында, егер де параның мөлшері (көлемі) алдын
ала келісілмеген болса да (Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 1995
жылғы 22 желтоқсандағы пленумының № 9 қаулысының 7 тарауы).
Бір тұлға өзінің делдалдық қызметтерін жалған түрде орындайтыны іс
жүзінде кең таралғандығына байланысты, арнайы қарастырылуды талап етеді.
Ол пара берушіден алдын ала материалды құнды заттарды алып, лауазымды
қызметтегі тұлғаға беремін деп алып, оны орындау ойында да жоқ болады.
Бұндайда екі түрлі жағдай болуы мүмкін: 1) жалған делдал лауазымды
қызметтегі тұлғаға өзіне материалды құндылықтарды беремін деп, өз
мүддесінде болса және 2) лауазымды қызметтегі тұлғадан жалған делдал
көмегімен материалды құндылықтар түрінде бір әрекетті күтетін жағдайда.
Ең алдымен, әрине, делдалдың көмегімен лауазымды қызметтегі тұлғаға
пара бергісі келген субъектінің әрекеттері қай жағдайда болмасын, пара
беру деп қарастырылады. Бұл жағдайда субъект тек пара беруге
ниеттенбейді, ол өзіне байланысты емес себептермен қылмыстың аяғына дейін
жетпейтін қылмыстық әрекеттерді жасайды. Көрсетілген жағдайдың екінші
түрінде бұл субъект лауазымды қызметтегі тұлғамен алдын ала келісім
алып, содан кейін ол жалған делдалға құндылықтарды беремін деп өтірік
айтуында. Көптеген жылдар бойы сот тәжірибесінде пара берушінің
әрекеттері осылай қарастырылған.
Бұл жағдайда жалған делдалдың әрекеттерінің таптастырылуы жағына
қатысты түсініктері берілген бөліктерінің дұрыстығына күмәндануға болады.
Мұндай субъект лауазымды қызметтегі тұлғаға параны беруге емес, оны өз
мүддесіне алуының болуында. Осы кезде қылмыскердің арам ойының
бағытталуы, қылмыстың объективті негізгі құрамы (алдау), сонымен қатар,
озбырлық объекті ретінде мемлекеттік аппарат қызметі емес, меншік құқығы
болғандықтан, алаяқтық әрекеттерінің орын алуының бар екендігінің дәлелі
болады.
Бірақ та, меншікке алдау әрекеттері арқылы ие болу пиғылымен делдал
басқа бағытта алдап, пара беруге итермелеп, параның берілуі болуға
әкелетін әрекеттер жасайды. Лауазымды қызметтегі тұлғалар арқылы пара
берушінің ойындағы әрекеттердің орындалуын немесе орындалмауын сыйақы
көмегіме жету үшін, жалған делдал мемлекет аппараты мүддесіне озбырлық
әрекеттер жасап, оның беделіне зиян келтіреді. Сондықтан да жалған
делдалдың мұндай әрекеттеріне параны беруге итермелеген әрекеттер деп
таптастыруға болады. Бұл шешім дұрыс негізделген, себебі жалған делдал
пара берушіні қастандық жасауға үгіттеп, параны берудің дұрыс аяқталмауын
біліп тұрады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткеннен пара берушінің жалған делдал
әрекеттерімен байланысты емес пара беру ойына келу жағдайларының
айырмашылығын ескерген жөн. Соңғысы азаматты пара беруге итермелеген жоқ,
оның өтініші бойынша лауазымды қызметтегі тұлғаға құндылықтарын
тапсыруға келіскенімен, оларды өзіне меншіктеніп алды. Заң әдебиетінде
бұл әрекеттердің алаяқтық әрекеттер деп қарастырылғаны дұрыс. Бірақ та,
басқа да көзқарас бар: бұл тұлғаның әрекеттерін пара беруге көмектесті
деп қарастыру.
Жалған делдалдың параны тапсыруға келісу әрекеттері, бірақ та ол
құндылықтарды өзіне меншіктеніп алған жоқ болса, онда пара берушінің
қылмысты жасауына мүмкіншіліктеріне кедергі болатын жағдайларды
болдырмайтын әрекеттер деп санаудың мөлшерінің аз болуы деп атауға
болады. Заңға сәйкес делдал дегеніміз – ол қылмыстың орындалуына көмек
көрсеткен тұлға (ҚК 28 бабы, 5 тарау). Бірақ та, пара құндылықтарын
меншіктеніп алған жалған делдалдың әрекеттері нәтижесінде қылмыстың орын
алмауы болды емес пе? Басқаша айтқанда, бұндай жағдайда қатысудың
объективті және субъективті жақтары да жоқ.
Тағы да пара беру жалған делдалдан ұсынылатын болса, ол пара беруге
итермелейді және осы қылмыстың орын алуына ынталандырушы екенін айтып
кеткеніміз жөн.
Қылмыстың объекті. Парақорлықта делдалдық объекті ретінде үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша үкімет өкілінің, ұйымдастыру-
бөлу, әкімшілік-шаруашылық қызметін атқаратын қызметкерлердің
сатылмайтындығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Ал, параны алу заңсыз әрекеттердің орын алуымен қатар болса, онда
делдалдық объекті ретінде лауазымды қызметкерлер, мемлекеттік беделді
қамтамасыз ететін және олардың мәселелеріне негізделген қоғамдық
қатынастар саналады. Сонымен қатар, тиісті мемлекеттік немесе
муниципалдық құрылымдар өкілдері болатын кінәлы лауазымды қызметкерлер де
болады.
Пара заты. Пара заты - лауазымды қызметтегі тұлғаға қызмет бабын
қолданып, пара беруші мүддесінде жасалатын не жасалмайтын әрекеттері үшін
берілетін кез-келген материалды құндылықтар немесе материалды сипаттағы
қызмет түрі.
Қаражат, құнды қағаздар және басқа да мүлікпен қоса, пара заты ретінде
тегін көрсетілетін, бірақ та төленуі тиіс мүліктік сипаттағы қызмет
түрлері де болуы мүмкін (туристік жолдамалар, пәтерді жөндеу, құрылыс
жұмыстары, саяжай салу және т.б.) және де мүліктік мүдделер болуы мүмкін.
Мүліктік мүдделер деп берілетін мүліктің, жекешелінетін объектілердің
құнының төмендетілуі, жалға беру құнының азайтылуы, банк несиелерін
қолдану пайыздарының төмендетілуі3 .
3 Кушниренко С.П. Санкт-Петербургте құзырлы органдар сыбайлас
жемқорлыққ кеңнен таралған ба Құзырлы органдар қызметінде зиянкестік
әрекеттерді тергеудің ерекшеліктері. Ресей-Америка семинарының
материалдарынан. 1998 ж. 1-3 қазан. СПб, 1999. 32-33 б.
Сонымен қатар, тергеуші меншіктік мүдделердің, қаражаттың, басқа
да материалды құндылықтардың тек лауазымды қызметтегі тұлғаға емес, оның
туыстары мен жақындарына да берілуі мүмкін екендігін де ескеруі тиіс.
Бұл жағдайда қылмыстық жауапкершіліктің қолданылуы үшін лауазымды
қызметтегі тұлғаның осындай әрекеттер туралы білуі және әрекеттерді
жасауға келісуі міндетті түрде болуы тиіс. Қылмыстық істі тергеу
барысында лауазымды қызметтегі тұлғаның ол туралы білгені, әрекеттің
орындалуына қарсы болмай, өз қызметін қолданып, пара беруші мүддесінде
әрекеттер жасағаны туралы дәлел табылуы керек.
Пара затын алуды дәлелдеу барысында пара затының ерекшеліктерін және
жеке қасиеттерінің айқындалуы мен тағайындалуының дәлірек болуы қажет.
Демек, егер ол қаражат болса, онда қандай мөлшерде, қай валютада, қандай
купюрада, ол купюралар қандай болуы тиіс, қандай құтыда болуы керек
екендігі анықталуы тиіс. Қазіргі кездегі тәжірибеден пара заты ретінде
АҚШ доллары немесе басқа да шетел валютасы кеңінен қолданылатынын көруге
болады. Мұндай жағдайда тергеуші міндетті түрде пара қанша мөлшерде,
Қазақстандық теңгеге шеккенде қанша болатынын көрсетуі тиіс. Сонымен
қатар, істің материалдарында тиісті күнге АҚШ долларының немесе басқа
да шетел валютасының бағамы қандай туралы анықтама қосыла болуы тиіс (
белгілі мөлшерде параның сұралуы*, егер де ол бөлшектеп берілсе, онда
оның берілу күні).
Егер де пара заты ретінде тауарлы-материалды құндылықтар тапсырылған
болса, онда тергеу барысында келесідегілер анықталады: олардың атауы,
мөлшері, сапалы белгілері, түрі, көлемі, салмағы, жеке белгілері,
нөмірлері, ақаулары, олардың алынған күні, орны, уақыты туралы
мәліметтер, олардың қандай материалдан жасалғаны, жапсырмалардың болуы,
маркировкасы, құты сипаты, және басқа да криминалистикалы жағынан
маңызы бар жеке ерекшеліктері.
Пара алушы үшін қызметтерді орындау барысында (мүмкін, көптеген
келісімдерді құжаттауда: тапсырыс, мердігерлік, тасымалдау, пәтер жөндеу,
жайды жалға алу және т.б.) келесіде көрсетілген міндеттемелер
тағайындалады: көрсетілетін қызметтің немесе жұмыстың көлемі, қалай
құжатталғаны, орындаушы кім, орындалу мерзімі мен уақыты, және
орындалуға байланысты басқа да жағдайлар. Көрсетілетін қызметтер
қатарына санаторий мен демалыс үйлеріне баратын туристік жолдамалар,
дәріс оқу деп жалған ұйымдастырылған шетелдік жол жүрулер, іс-сапарлар,
симпозиумдарға қатысу, жол ақысы төленіп, кейбір жағдайларда валютада
қолма-қол ақша беру және т.б.
Сонымен қатар, пара алушы мен оның отбасы үшін алынған құнды
қағаздар, жылжымайтын мүлік, көбінен мұның бәрі шетелде алынады және т.б.
Демек, пара заты көп түрлі болады, бірақ та оның материалдық маңызы
оның ақылық мөлшері белгіленіп алады.
Пара затының құны (мөлшері) ол затты алуға немесе бағалауға, немесе
сол тұрғылықты мекенде қалыптасқан және қылмыстың орын алу кезінде іс-
жүзінде болған бағаның негізінде тағайындалады. Егер де ондай мүмкіндік
жоқ болса, пара затының ақшалай бағасы сарапталу жолымен
жүргізілетіндіктен, көптеген сараптамалар түрі жүргізіледі: сотты-
тауарлы, егер де пара заты болып тұрғын үйді жөндеу немесе салу
жұмыстары деп келісілген болса, онда сотты-құрылыстық сараптама, және де
параның басқа да зат түріне байланысты қызмет түрінің сараптамасы
тағайындалады. Пара затының бағалы құны, егер де пара көрсететін қызмет
деп келісілген болса да міндетті түрде болады. Тергеу бұл жағдайларда
іске қыстырылған анықтама қағаздарына сәйкес көрсетілген қызмет бағасы
немесе қызмет көрсеткен ұйымның тағайындаған бағаларына байланысты
анықтамаларға баға береді.
Сонымен, полицияның есірткенің заңсыз айналымы бойынша бөлімінің
оперативті қызметкері Б. Казмедсервис медициналық фирмасының
директорынан бірнеше рет қатты әсер ететін есірткелі және улы
препараттардың сақталу, есептеу және жою жағдайлары туралы анықтама
қағаздарын, лицензияның ұзартылуы, тексерулерді алдын-ала мерзімін
хабарлап, өз қызметіне байланысты басқа да әрекеттері үшін пара алған.
Фирма оған пара ретінде тісті емдеу мен протездеу қызметтері үшін жалпы
мөлшері 180 мың теңге болатындай Дента люкс компаниясында емделген.
Тергеу пара мөлшерін анықтау үшін науқастарды алдын ала тіркеу
журналынан алынған жазуларды, науқастың амбулаториялық картасын,
фирманың стоматологиялық қызметтері үшін ақының мөлшерін алып, істің
қағаздарына қосқан. Сонымен қатар, дәлел ретінде фирма жетекшісінің,
емдеген тіс дәрігерінің және дәрігер-протезистің осы іс бойынша куәгерлер
ретінде жауап алулары да қосылған.
Қылмыстық іс материалдарына пара затын тапсыру кезіндегі көрсеткен
қызметінің ең аз мөлшері (АЕК) де қосылуы тиіс, себебі бұл өте көп
мөлшердегі пара алу кезінде, оның құны 500 АЕК-тен асатын болса,
маңызды. Бұл жағдай ҚР ҚК 311 бабының 4 тарауында көрсетілгендіктен, ол
пара деңгейінің белігісі ретінде қарастырылады.
Осымен бірге заңда параның ең аз мөлшері тағайындалмаған, себебі кез
келген мөлшердегі сыйақы қылмыс құрамын құрайды. Бірақ та, ҚР ҚК 311
бабына сәйкес, мемлекеттік қызметтегі өкілетті тұлға немесе өкілетті
тұлға параны алғаш рет алған болса, немесе одан бұрын жасалған (не
жасалмаған) заңды әрекеттер алдын ала келісілмеген де болуы мүмкін, егер
де сыйлық құны екі айлық есептеу көрсеткішінен аспайтын болса қылмыс деп
қарастырылмайды. Ол тұлға жасаған қылмыстық әрекеттерінің мөлшері аз
болғандықтан тәртіптік-әкімшілік кеңесте ғана қарастырылады.
Тағы да ҚР ҚК 311 бабына ескертуде көрсетілгендей, мемлекеттік
қызметті атқаруға өкілеттенген тұлға, немесе ондайға теңдестірілген тұлға
алғаш рет оның осыдан бұрын келісілмеген, бірақ оның жасаған (не
жасамаған) әрекеттері үшін екі айлық есептеу көрсеткішінен аспайтын
сомадағы сыйлықты алуы, егер де мемлекеттік қызметті атқаруға өкілетті,
немесе ондайға теңдестірілген тұлғаның алдын ала келісімсіз негізделсе,
онда қылмыстық жауапкершілік болмайды.
Сонымен қатар, айқындалуға міндетті кезең деп пара затын алу немесе
оның ақысын төлеу мөлшерінің қаражат көздері де анықталуын атап ету
қажет.
Ондай жағдай ретінде жекеменшік ақша жинақтары, несие ақшалары, жеке
меншік мүлікті ломбардқа тапсырудан, немесе жалға беруден алынған ақша,
заттарды және мүлікті сатқаннан, пәтерді үстінен ақша қосып
айырбастағаннан түскен ақша және басқа да болуы мүмкін. Біз осыдан,
қандай жағдай болса да, пара беруші ақша табу үшін заңды жолдарды
қолданады, және де осы әрекеттерге тиісті құжаттар да болады: қолхаттар,
несие алу келісімдері, сатып алу- сату келісімдері, және де табылып,
қылмыстық іс материалдарына қосылуға тиіс құжаттар қолданылады. Сонымен
қатар, дәлелдеу барысында қаражат көздерін және пара затын қалай
табуға мүмкіндікке куәгер болған тұлғалардың да жауап алулары қосыла
береді.
Қаражат ұрланып та, басқа да жолмен, қылмыс тобының ортақ
ақшасынан да алынып, табылуы да мүмкін. Бұл жағдайда қаражаттың заңсыз
алынғаны сөзсіз. Осыдан, пара берушінің қылмыстық әрекеттерді жасыру
үшін пара беру керек екенін көруге болады. Бұл кезде пара берушінің
қылмыстық әрекеті тергеліп, оған қатысты қылмыстық іс немесе оған
қатысты материалдар ҚР ҚК 49 бабында көрсетілгендей бөлек іс ретінде
ажыратылады, бірақ та, бұл жағдайға сілтеу міндетті түрде айыпталу
қорытындысында міндетті түрде болуы тиіс.
Пара беру үшін пара берген ұйымның қаражаты жұмсалуы да мүмкін (заңды
немесе есептен жасырынылған). Мұндай жағдайда пара беру үшін
тағайындалған тұлғаға берілген қаражат құжаттары немесе қолма-қол емес
ақшаны пара алушының есебіне ауыстыру қаражаттың берілгенін растайтын
төлемақылар мен қаражаттық құжаттардың бар болуымен, осы мөлшердегі
қаражаттың не үшін бөлінетіні белгілі куәгерлердің жауап алулары, олардың
лауазымды қызметтегі тұлғаларға олардың қызмет бабы бойынша көрсететін
қызметтері туралы дәлелдерді іздестіріледі.
Сонымен қатар, қаражат көзі ретінде өзіне бағынышты және
қарамағындағы тұлғалардан ақша және мүлік те пара ретінде болуы мүмкін.
Мұндай жағдайлар парақорлық дәстүрге айналып кеткен салаларда кеңінен
таралған. Пара жүйелі түрде төменгі деңгейдегі жетекшілерден жоғары
деңгейдегі жетекшілерге беріледі де, өз бетінше пирамида құрастырады.
Әрине, басқа да қаражат көздері болуы мүмкін, бірақ та біз тәжірибе
жүзінде жиірек кездесетін түрлеріне тоқталдық. Бұл қылмыстық істің
барлық жақтарын тұтастырып, маңыздылығына да тоқталу қажет, себебі тек
осылай ғана криминалдық сипатының түрлі элементтері арасындағы байланысты
анықтауға болады, мысалы, нақты парақорлық затының негізделуі пара
беруші мен пара алушы қарым-қатынасының сипатымен түсіндіріледі.
Қылмыстық істің материалдарына пара затын үрдісті мақсатпен енгізу
үшін пара алушыны ұстаған кезде хаттама жазылады, егер де ол ұсталған
кезде сол зат табылса, немесе субъект пара затын лақтырып тастаса, онда
сол жердің хаттамасы жазылады. Ал егер де пара заты ол ұсталғаннан
бұрынырақ берілсе, немесе парақорлық туралы мәлімет берілгенше пара
алушы оны тығып тастаса, оны іздеу тіміскелеу арқылы болады, сол кезде
зат табылса, онда ол тіміскелеу хаттамасында тіркеледі. Пара затының
қайда екендігі, оның нақты орны белгілі болса, ол табылған жерінде алынуы
мүмкін. Бұл әрекеттер парақорлықтың болғанын дәлелдеу үшін өте маңызды
элемент, сондықтан да осы сәтке қорғау жағы қатты көңіл аударады және
тергеуші пара затының құжатталуының тиянақты өтуіне сенімді болуы тиіс.
Пара затын іздеудің алдында пара алушының немесе ол заттың қайда екені
туралы басқа тұлға білетін болса, онда жауап алу жүзеге асырылады. Жауап
алу кезінде оның атауы, сапасы, жеке ерекшеліктері, құны және тергеу
әрекеттерін жүргізу үшін басқа да сипаттамалары анықталады. Кейбір
жағдайларда, пара затын іздеу мен алу үшін тергеу әрекеттері әлі
жүргізімей тұрған кезде оның өзінің қайда екені туралы және оның іздері
туралы, әсіресе ол қылмыстық істің қозғалуына дейін ұзақ мерзім бұрын
тапсырылғаны да анықталады. Осы мақсатпен тергеуші ҚР ҚҮК 193 бабында
көрсетілгендей, тергеу алдындағы органға пара затының орны немесе оның
іздері туралы ақпаратты іздеуге тапсырма береді. Сонымен қатар, пара
заты пара алушыда қандай өзгерістерге шалдыққаны, немесе қалай
пайдаланғаны туралы мәліметтерді де жинау керек.
Тергеуші пара затын алғаннан кейін оны тексеріп, жеке ерекшеліктерін
құжаттауы тиіс. Егер қажет болса, пара затын пара алушыда көрген параны
берген адамға немесе басқа тұлғаға көрсетеді, немесе басқа да
жағдайларда көрсетеді. Кейбір жағдайларда пара заты және оның қатталуы
бойынша көптеген сараптамалар тағайындалғандықтан, қосымша дәлелдерді
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, трасологиялық, дактилоскопиялық,
биологиялық, тауарлық, жазулық, құрылыстық және де зерттеу объектісінің
сипаты мен істің жағдайларына байланысты зерттеулер өткізіледі. Барлық
қажет әрекеттер орындалғаннан кейін тергеу пара затын қылмыстық істің
материалдарына затты дәлел ретінде қыстырылады.
Пара затының дәлелденуі қылмыстық істі тергеу кезінде басқа түріне
ауыстырылса бұл әрекеттер күрделенуі мүмкін.
Мысал ретінде Түркісіб ауданы өртке қарсы күресу қызметі отрядының
бастығы К-ның және № 1 өртке қарсы күресі бөлімше бастығы М-ге қатысты
ҚазТрансОйл АҚ-ы өкілінен пара алу туралы қылмыстық істің ашылуын
келтіруге болады. Олар ашық түсті мұнай өнімдерінің қоймасының
құрылысының жобасын өзгертуге келісу үшін пара сұраған. Пара ретінде
лауазымды қызметтегі тұлғалар 200 000 теңге мөлшерінде қаражат сұраған,
бірақ қолма-қол ақша болмағандықтан пара беруші ЖШС-не қарасты дизель
жанармайының 8485 литрін ұсынған.
Бұл мөлшерде жанармай пара алушыларға керек болмағандықтан, олар
Мерей жиһаз жасайтын фирмамен дизель отынын жиһазға айырбастау
келісіміне қол қояды. Бұл әрекеттердің нәтижесінде Қадыров 150 мың теңге
көлемінде жатын үй гарнитурын, ал Кенжебаев – кіре беріс бөлмесі үшін
құны 50 мың теңгелік шкаф пен үшайналы антресоль алады. Тергеу барысында
дәлелдеу үшін ҚазТрансОйл АҚ-нан және Ассоль жиһаз фирмасынан
тексеруге құжаттар алынды, құжаттардың ревизиясы тексерілді (ведомостар,
отынды алу үшін жинақтау қағаздары және т.б.), айыптылардың пәтерлерінде
тіміскілеу жүргізілді, олардың нәтижесінде көрсетілген жиһаз табылды,
жанармай құю стансалары қызметкерлерінен, Ассоль жиһаз фирмасының
жұмысшыларынан жәнет басқа да куәгерлерден жауап алынды.
Іс қозғалған кезде пара заты жоқ болған, оның сатылып кетуі, ұсталып
қоюы, жұмсалып қоюы (ақша) дәлелдерді іздестіруде күрделі кедергі
болады. Бұндай жағдайларда, жоғарыда көрсетіліп кеткеннен басқа бірқатар
тергеу әрекеттері мен шараларын өткізу қажет. Мысалы, пара алушының
тұратын жері немесе жұмыс істейтін орны бойынша пара затының құтысы
немесе оның кейбір бөліктері, оргтехника құжаттары, кепілдік талондары,
қызмет көрсету ережелері, пара ретінде берілген төлем құжаттары
(квитанциялар, паспорттары, кепілдік талондары және т.б.) табылса, ол
жұмыстың нәтижесі оңтайлы болады. Сонымен қатар, пара алушыда пара
затының болған дәлелдерін де іздестіру қажет, ол үшін бір әрекеттерді
көріп қалған куәгерлерден жауап алынады, пара заты түсірілген бейне-фото
материалдар және тағы басқа көптеген әдістермен де анықтауға тырысу
қажет.
Пара алушы, пара беруші мен делдалдың қылмысты жасау әдісі.
Парақорлықтың криминалистикалық құрылымының ең маңызды элементтерінің
бірі қылмысты аяқтау болып табылады. Қылмысты жасау әдісін білу болған
қылмыстың маңыздылығын және оның кейбір жақтарын анықтауға, кінәлі
тұлғаны іздестіру үшін күмән тұлғаларды анықтап алу, қылмыстың тез және
толық ашылуына тырысу, қылмыстың болғанына дәлел ретінде өзара
байланысты әрекеттердің жиынтығын, олардың құрамы мен сипатын, қылмыстың
жасалған әдісін анықтау қажет. Парақорлық орын алғанда оның болған әдісін
зерттеу осы түрдегі қылмыстың алдын алудың тиімді шараларын жасауға
пайдалы болуы мүмкін.
Қылмыстың мақсатына жету үшін парақорлық субъектілері өзара
байланысан, біріктірілген және қылмыстық әрекеттің нәтижесіне жетуге
бағытталған кешенді әрекеттер жасайды. Олардың қасақана қылмыс
әрекеттерін жасағандағы нәтижеге жетуде алдын ала жоспарланып, барлық
қорытынды ескеріледі. Қылмыстық іс-әректтің әдісі көптеген объективті
және субъективті себептерге байланысты болады. Объективті себептерге
сол кездегі жайдың кең мағынасын қатыстыруға болады. Жемқорлықпен
байланысты қылмыстарды алсақ, оларға нақты аймақтағы экономика жағдайы,
кез-келген қоғамдық қатынастарды реттеп отыратын заңнаманың даму дңгейі,
лауазымды қызметтегі тұлғаның еркімен шешіле алатындай жағдайлардың болу
себебі заңнамада кемістіктерді іздестіру, мемлекеттік органдағы немесе
мекемедегі қылмыстық әдет-ғұрыптар және басқа да көптеген жағдайлар.
Қоршаған ортаның да кейбір тұлғалардың қылмыстық әрекеттерінің нәтижеге
жетуіне негіз бола алады.
Сонымен бірге, бір аймақта бірдей экономикалық және әлеуметтік
жағдайларда, бірдей мақсаттарды көздеп, қылмыстық әрекеттерді жүзеге
асыруда қылмыскерлердің әрекеттері бірдей бола бермейді. Яғни
қылмыскерлердің әрекеттерінің әдісі қылмыстық топқа қатысушы немесе
қылмыс субъектінің жеке ерекшеліктеріне байланысты екен: қылмыстық
тәжірибесі, білім деңгейі, ой-өрісінің дамуы, басқа да жеке басының
ерекшеліктері.
Парақорлықтың орын алған кездегі әдісінің айқындалуының дәлдігі мен
зерттеуінің толық мағынада болуына орасан зор көңіл аудару қажет.
Қылмыстық істі зерттеу нәтижелерін талдау барысында тергеушілердің пара
затының алуы – берілуі бойынша әрекеттердің қылмыстың жасалу кезеңіне
дейінгі әдісін тарылтатыны және де лауазымды қызметтегі тұлғаның пара
беруші мүддесіне қарай ауытқығанын көруге болады. Егер де қылмысты-
құқықтық жағынан алсақ, бұл әрекеттер қылмыстың дәлелі табылды дегенді
білдіреді, ал криминалистика жағынан бұлай етуге мүлдем болмайды. Мұндай
шектеулі көзқарас сотта параны алу-беру фактісі бойынша (көбіне паран
алу-беру фактісі келесідегідей оперативті-іздестіру шарасының жүргізілу
кезінде жүзеге асырылады: оперативті тәжірибе – бақылау арқылы параны
беру) дәлелдеу базасының жоққа шығуына келтіруі мүмкін. Пара затын алу-
беруге дейін қылмыстың жасалу әдісінің тарылтуы ешқандай себепсіз пара
берушіден қысқаша жауап алуды, әрекеттерінің себептерін, олардың
кезектілігін, қылмыстың болғанын жасыру әдістерін және басқа да маңызды
кезеңдерді анықтап алуға мүмкіндік бермеуіне әкеледі. Осының салдарынан
пара беруші немесе пара алушының, сонымен қатар, куәгерлердің сотта
жауаптарының өзгертуіне нақты мүмкіндік туады. Егер де куәгерлердің
берген жауаптары сияқты маңызды дәлелдерді қалыптастыратын әдістердің
жүйесін құрайтын, олардың тергеу барысында әрекеттері (әрекет
жасамағаны) тиянақты түрде тексерілмеген болса, онда сот оларды
қабылдамай қояды.
Қылмыстың жасалу әдісі – басқа элементтердің барлығымен байланысты
және олармен негізделген криминалдық құрылымның негізін қалаушы
элементтердің бірі. Оны алдын ала дайындалып субъектінің қылмысты
әрекеттерді жасау ерекшеліктері жүйесімен негіздеп, заңсыз әрекеттердің
жасалуы мен жасыруы (не жасалмауы) қылмыстың нәтижесіне жетуге
бағытталады. Сонымен қатар, қылмыстық әрекеттерді жасау мен оларды жасыру
мезгіл және субъектіге қатысты тоқталуы да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І бөлім. Парақорлықтағы делдалдықтың қылмысты-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Парақорлықтағы делдалдық ұғымы туралы түсінік, оның объекті мен
объектілік жағы ... ... ... 7
1.2.Қылмыстың субъекті және оның субъектілік
жағы ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Пара алудың және парақорлықтағы делдалдықтың болған орны, уақыты және
сол кездегі қалып-жағдай ... ... ... ..41
1.4.Парақорлықтағы делдалдықты таптастырудың
қиындықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІ бөлім. Парақорлықпен күресудің қылмыстық сипаттамасы мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.1.Парақорлық пен парақорлықтағы делдалдықтың қылмыстық
сипаттамасы ... ... ...56
2.2. Парақорлықта делдалдықты айқындау әдістері мен тергеу
жұмыстары ... ... .60
2.3.Парақорлықта делдалдықты айқындаудың негізгі қиындықтары мен тергеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .91
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...97
Қолданылған әдебиет..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..100
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық жолмен табылған ақшаның ағызылуына
және соның көмегімен қылмыстың орын алуына қарсы күресудің ұйымдастырылуы
мемлекет тарапынан қолданылатын шараларының құрамдық бөлігі болып, көп
уақыттан бері Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күресу
мемлекеттік саясаты кешенді сипатта болып, сол қаражаттың заңдастырылуына
жол бермеуге бағытталған.
Жемқорлықпен тек қана құқық және арнайы органдардың көмегімен күресу
– бұл әлеуметтік қиянаттың себептерімен емес, оның салдарымен күресу
деген сөз. Сондықтан да Қазақстандық ерекшеліктер мен дүниежүзілік
қауымдастықтың біріге жинаған тәжірибесі мемлекеттің жемқорлықпен
күресуімен бірге қоғамдық қарым-қатынастың әлеуметтік, саяси, экономикалық
құқықтық сияқты салалардың орасан кең жақтарын шешуге бағытталған.
Жемқорлықпен күресу туралы Заңның қабылдануы жемқорлықпен күресуді
ұйымдастыру барысында ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Жемқорлықпен
күресудің қазіргі заманға сай мемлекет саясаты жемқорлыққа қарсы тұрудың,
үкімет және қоғамның барлық институттарының күштерін бақылауға алып,
бірегей механизмін қолдану мақсатында жүргізіліп жатыр. Бұл саясат
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму Стратегиясының талаптарына сай келіп,
қоғамның криминалистіленуіне қарсы және қоғамның бірігуімен Саясат аралық
тұрақтылық және жемқорлықпен күресу мәселелері бойынша мен Кәсіби Үкімет
деген оның ең басты артышылықтарының біріне бағытталып отыр.
Мемлекеттің жемқорлықпен күресу саясатының ең басты мақсаты
-жемқорлықтың жалпы мемлекеттік сипаттағы күреске, жемқорлыққа себеп
болатын және оынмен қатар жүретін проблемаларды кешенді шешілуін
қамтамасыз етіп, оның шынайы әлеуметтік-экономикалық тамырын айқындап,
құқықты бұзбай өмір сүруді, демократиялық және құқықтық мемлекеттің
жемқорлықпен күресу жорамалдарына қайшы келетіндігін насихаттап,
теңдестірілуінде.
Парақорлық барлық мемлекеттерде демесек те, көптеген мемлекеттердің
үкіметтік аппаратын тотық сияқты кеңінен жайылып, жоюға себеп болып отыр.
Шенеуніктердің жемқорланған әрекеттерімен халықаралық деңгейде де күрес
жүргізіліп жатыр. Құқықтың сақталуын қадағалап отыратын лауазымды
қызметкерлердің тәртіптері Кодексінде (БҰҰ Ассамблеясында 1979 жылдың 17
желтоқсанында қабылданған) былай делінген: ...жемқорлық деген түсінік
ұлттық құқыққа сәйкес анықталуы керек болса да, оны қызмет бабындағы
тұлғалардың қандай да бір әрекетті жасауы немесе жасамауын қамтитынын
немесе осы міндеттеріне байланысты талап етілетін әлде алынған сыйлықтар,
бір нәрсе беремін дейтін сөздер немесе ынталандыру әрекеттері, әлде
олардың әрқашан да заңсыз алынуы және ең соңында, осы әрекеттердің болуы
не болмауы.
Осы түсінікке сәйкес Қазақстанның қылмыс құқығында парақорлықтың
анықтамасы берілген. Парақорлық дегеніміз – лауазымды адамның пара
берушінің немесе оның өкілдері болатын тұлғалардың мүдделерін ескере
отырып, әрекеттер жасауға сөз беру (әлде еш әрекет жасамау) үшін алынатын
материалды сипаттағы сыйлықтар, сонымен қатар, осындай әрекеттер сол
лауазымды тұлғаның атқаратын қызметіне кіретін болса, яғни қызмет бабы
бойынша жалған жасыру немесе немқойлы қарау.
Сырттай парақорлық сыйлық беру келісіміне ұқсайды, дегенмен де, ол
мүлде басқаша сипатта болады, әлде ол заңсыз мердігерлік келісіміне де
ұқсайды, ол кезде қызметтің тапсырушысы- пара беруші де, алд мердігері –
пара алушы болып табылады.
Сыйға беру келісім шартының азаматтық заңнамасында былай деп
жазылған: ...сыйға беру шарты бойынша бірінші тарап (сыйға беруші)
екінші тарапқа (сый алушыға) ешқандай ақысыз меншігіне немесе (талап)
өзіне не үшінші тарапқа меншіктік құқық береді немесе босатады әлде өз
адында ол тұлғаны мүліктік міндетінен босататыны туралы келісім
міндеттемеден босату туралы айтылған. Ал егер де заттың немесе құқықтың
келісім міндеттемелері бар болса, онда сыйға беру шарты жарамсыз деп
саналады.
Парақорлық әрқашан да көрсеткен немесе алдағы уақытта көрсетілетін
қызмет үшін төленетін ақы болғандықтан, сыйға беру келісім-шартын реттейтін
қағидалар, демек, мемлекеттік қызметкерлерге сыйлық беру туралы
айтылғандай, пара берді дегенге теңдестіріле алмайды.
Мұндай сипаттағы қылмыстық әрекеттердің кең таралуы, олардың
жасырындылығы парақорлық тақырыбының проблемаларын зерттеудің өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеудің қиыншылықтары. Парақорлықты және делдалдықты тергеу құқық
органдары үшін өте маңызды проблема болып тұр. Сыбайлас жемқорлыққа және
парақорлыққа қарсы тұру деңгейінің төмен болуы, ең алдымен, мемлекет
қызметіне алынуды тексерудің төмен деңгейде болуымен, мемлекет тарапынан
лауазымды қызметкерлердің қаражат көздерін бақылаудың тиісті дәрежеде
болмауымен, сонымен қатар, осыларға сәйкес қылмыстық-құқықтық шаралардың
жеткілікті болмауында. Сонымен қатар, жемқорлықпен күресуде тиісті
шараларды тағайындау барысында басқа да объективті және субъективті
себептерді ескеру де жөн. Объективті себептердің арасында аталған қылмысты
айқындаудың өз табиғаты бойынша қиын екендігін атап өту керек.
Жемқорлық әрекеттері, ең алдымен, пара алу екітарапты қылмыстарға
жатады, себебі бұл қылмыста не айыпталушы да, не осы іс бойынша шындықтың
айқындалуына мүдделі де, не айыпкерлерді жазалауға дейін мүдделі тараптың
жоқ болуында. Керісінше, екі жақ та, солармен қатар делдал да – бұл
қылмысты құқық орган қызметкерлерінен ғана емес, бүкіл айналасындағы
жұрттан да жасыруға тырысады. Осы айтылғандар жемқорлықтың жоғары
дәрежеде жасырын болуына себеп. Ресми статистикада бұл қылмыстың
айқындалған мөлшерінің соншалықты төмен болуы Қазақстанда жемқорлықтың
әлеуметтік құбылыс бар деп қорытындылауға да болмайды.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы
құқық органдары, криминологиялық және криминалистикалық ілімдердің
жасақтаған парақорлықты және парақорлық делдалдығын тергеу әдістерін
зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - құқық органдарының парақорлық және
парақорлықтағы делдалдақтың болуын тергеумен байланысты қоғамдық қарым-
қатынастар.
Зерттеудің мәні, жүргізілу шеңбері мен шектелулері – парақорлық пен
сыбайлас жемқорлықтың. әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылуы, олармен
күрестің құқық органдарының шеңберінде жүргізілетіндігінде(жасалған
қылмыстарды тергеу жолдарымен).
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаттары төменде көрсетілгендердің өзара
қатынасы мен кешенді талдаудан тұрады:
- парақорлықты тергеудің негізгі проблемаларының;
- парақорлық субъектінің сипаттамасының;
- пара берушінің, пара алушның және олардың арасындағы көмекшінің
қылмыстық әрекеттерді жасауының әдістерінің;
- пара алудың болған орны және мезгілінің;
- парақорлық мәнінің;
- парақорлық субъектілерінің психологиялық әрекеттерінің (себебі мен
мақсаты);
- парақорлықтың болған орнының;
- парақорлықтың криминалдық белгілерінің;
- парақорлықтағы делдалдың әрекеттерін айқындаудың әдістемелері;
- парақорлық туралы қылмыстық істердің қозғалуының ерекшеліктері;
- парақорлық туралы істердің қозғалуына қарасатын жағдайлардың;
- тергеудің алғашқы кезеңдерінің ұйымдастырылуы;
- парақорлық туралы шағымданушыдан жауап алудың тактикасы;
- пара алуда делдал ретінде күдіктіден (айыпкерден) жауап алудың тәсілдік
ерекшеліктері;
- куәгерлерден жауап алудың тәсілі;
- тіміскілеу шарасын жүргізудің тәсілі;
- құжаттармен жұмыс істеудің.
1. бөлім. Парақорлық делдалдығының қылмысты-құқықтық сипаттамасы.
1. Парақорлық делдалдығы туралы түсінік, объекті және объектілік жағы.
Парақорлық делдалдығы туралы түсінік. Парақорлықта делдал болу қылмыс
заңнамасында бұрынғы кезден бастап белгілі. Қазақ ССР-ның 1959 жылғы 22
шілдедегі Қылмыс Кодексінің бастапқы басылымында парақорлықта делдал
болғаны үшін жауапкершілік дербес қылмыс деп қарастырылмаған болатын.
Бірақ та, 1962 жылдың 20 ақпанында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумында
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің күшейтілуі туралы Қаулысында
пара алуда делдалдық үшін жауапкершілік туралы ерекше айтылған
болғандықтан ҚазССР Қылмыс Кодексінде Парақорлықта делдалдық деген
146-1 бап қабылданды. Сонымен қатар, жоғарыда айтылып кеткен барлық
заңнамаларда парақорлық делдалдығы деген түсінік мүлдем айқындалмаған
еді. Мүмкін заң қабылдаушы бұл түсініктің барлық адамға танымал деген
оймен ашып жазбаған шығар. Бірақ та, іс жүзінде парақорлық делдалдығы
пара алу мен пара беру сияқты қылмыстың орын алуында қатысу кездерінен
ажырату қиынға түседі.
Қазақстан Республикасы 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167-І Қылмыстық
Кодексінде парақорлық делдалдығы үшін 313 бап тағайындалып, осы
әрекеттері үшін жауапкершілік те бекітілген. Сонымен қатар, сол бапта
пара алушы мен пара беруші арасында келісімнің орындалуы үшін
көмектесу әрекеттері деген ұғым түсіндірілген. Осы әрекеттерден
қарастырылып жатқан қылмыстың объективті жағы да айқындалады.
Делдалдық дегеніміз – тараптар арасындағы келісім-шарттың
орындалуына көмектесу, кейбір тұлғалардың арасында қарым-қатынастың
орнықтырылуы. Демек, делдал дегеніміз – ол қандай да бір тұлғалардың
арасындағы келісімнің, істің оңтайлы болуы, орындалуын жүзеге асыратын
тұлға.
Осы ұғымға толығымен сәйкес келетіндей КСРО Жоғарғы Сотының
Пленумында 1962 жылдың 31 шілдесінде Пара алу бойынша сот тәжірибесі
туралы қаулысында былай делінген: делдал дегеніміз – ол пара алушының
немесе пара берушінің өтініші немесе бұйрығы бойынша параның алынуы –
параның берілуі туралы келісімнің жүзеге асырылуына немесе орындалуына
себепкер болатын тұлға. Демек, парақорлықта делдал деп пара алушы
немесе пара берушінің өтінішімен олардың арасында қарым-қатынастың не
пара алу – пара беру келісімінің орындалуына ықпал ететін (басқа сөзбен
айтқанда интеллектуалды делдалдық), немесе де параны нақты беретін
тұлға (тікелей делдалдық).
1 Кучерявый Н.П. Парақорлық үшін жауапкершілік. М., 1957 ж. 144-148 б.;
Волженкин Б. Парақорлықта делдалдықтың топтастырылуы. – Кеңестік юстиция,
1971 ж., №21, 22-23б.; Кеңестік қылмыс құқығы курсы. 6т., М., 71 б.;
Кеңестік қылмыс құқығы. Ерекше бөлімі. 4 т. Унив. Ленинград
баспасы.1978,306 б.
Парақорлықта делдал ұғымының осылай түсіндірілуі ғылыми әдебиетте де
кең таралған.1
Осы түсіндірілуден парақорлықта делдалдық анықталып, параны алу мен
пара берудің көптеген жағдайларынан айырмашылығы төмендегідей болған:
1) делдал пара беруге немесе пара алуға себепкер мен ынталандырушымен
салыстырғанда пара алу және пара беру тараптарының екі жағымен де
байланысты, және 2) делдал пара алу немесе пара беруге ынталандырушы
және оны ұйымдастырушымдан айырмашылығы өз үкімі бойынша емес, пара алушы
немесе пара берушінің өтінішімен әрекеттер жасайтынында.
Сонымен қатар, ғылыми әдебиетте басқа да көзқарас берілген. Оған
сәйкес пара қорлықта қандай да болсын делдалдық пара алушы не пара
берушімен байланысына қарамастан оны дербес қылмыс ұйымдастырғандар деп
түсіндірілуінде. Пара алу – пара беруде қатысқан дар ұйымдастырушылар
мен ынталандырушылар ретінде қарастырылуында.2
Біріншіден, бұл түсініктемелер, делдал деген сөздің этимологиялық
мағынасына қайшы келеді. Екіншіден, бірден екі қылмыскерге қолғабыс ету
(пара алушы мен пара берушіге) қылмыстық құқық заңнамасына – парақорлықта
делдалдық туралы қылмыстың дербес түрін енгізудің қажеттігін негіздейді.
Егер де ол тұлға тек пара алушы немесе тек пара берушіге ғана қолғабыс
ететін болса, онда ол кәдімгі қылмысқа қатысушы, себепкер деп саналады.
Делдалдықты түсіндірілудің дәл туралау мағынасы 1962 жылғы 31
шілдедегі осындай атаудағы қаулысының орнына қолданыла бастаған КСРО
Жоғарғы Сотының 1977 жылғы 23 қыркүйектегі Пленумындағы Парақорлық
туралы істердің сот тәжірибесі туралы қаулысында келтірілген. Осы
түсініктемеге сәйкес, делдал дегеніміз пара алушы немесе пара берушінің
өтінішімен іс-әрекеттер жасап, параны тікелей беретін тұлға делінген.
Сонымен қатар, онда былай деп жазылған: Параны алуды ұйымдастырушы,
себепкер тұлға делдал қызметін атқарады, сондықтан да ол пара алу немесе
пара беру қылмысына қатысқаны үшін жауапкер. Бұл жағдайда Қылмыс
Кодексінің тиісті баптарында делдалдыққа қолғабыс ету деп таптастырудың
қажеті жоқ (4 тарау).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы № 9 Соттардың парақорлық үшін жауапкершілікті қолдану
тәжірибесі туралы Қаулысының (Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Пленумының 20.12.99 № 20 Қаулысында енгізілген) түсініктемесінде
маңызының зор екендігі көрсетілген. Аталған Қаулының 5 тарауына сәйкес
парақорлықта делдалдықты пара алу және пара
2 Здравомыслов Б.В. Қызмет бабындағы қылмыстық әрекеттер. М., 1975ж.,
152 б.
беруден ажырату керек екендігі, делдал деп пара алушы немесе пара
берушінің өтінішімен тікелей параны беруші тұлға деп қарастырылған.
Осы жағдайда делдал тұлғаны айыпты деп санаудың, пара алушыдан немесе
пара берушіден сыйақы алды ма, алмады ма, оның маңызы жоқ.
Параны алуды немесе пара беруді ұйымдастырушы, әлде пара алудың
немесе пара беруге себепкер, ынталандырушы және сонымен қатар, делдалдық
әрекеттерді орындайтын лауазымды тұлға не басқа да тұлға пара алу мен
пара беруге қатысқан үшін жауапкер болады. Бұл жағдайда қылмысқа
қатысушының әрекеттері оның арам ойының, қай тараптың мүддесін
орындағанын, қай жақта екендігін – пара алушы ма, пара беруші ме – осының
барлығы ескеріліп, сол бағытта шешілуі тиіс. Осы кезде парақорлықта
делдалдық жауапкершілігі тағайындалған қосымша баптың қажеті жоқ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 Парақорлық жауапкершілігі үшін сот заңнамасында
соттардың тәжірибесінде қолдануы туралы қаулысында интеллектуалды
делдалдықтың көптеген түрлері қамтылмаған (мысал үшін, пара алушы немесе
пара берушінің мәліметтері, келісім шарттарының берілуі және т.б.), олар
көрсетілген қаулыға сәйкес парақорлықта делдалдық әрекеттері ретінде
тағайындалған. Сонымен, соттар парақорлықта делдалдық пен қатысуды
ажыратып, келесіде көрсетілген жағдайларға көңіл бөлуі тиіс: 1) әрекеттің
сипаты және 2) субъект кімнің ынтасы бойынша әрекеттер жасағаны. Делдал
өз қалауы бойынша емес, ол пара алушы немесе пара беруші тапсырмасымен
әрекеттер жасайды және параны бір тұлғадан екінші тұлғаға береді. Делдал
– ол пара келісімін орындаушы, бұл қылмыс оның қатысынсыз
ұйымдастырылған. Егер де ол келісімнің орындалуына қалай болса да,
қатысқан болса, оның қай жақта болғанының айырмашылығы жоқ (пара алушы
ма, пара берушінің бе), ол парақорлыққа қатысты деген сөз.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының ұсынған парақорлықтағы
делдалдық әрекеттер түсініктемесі қаншама дұрыс берілсе де, оның
дұрыстығына бәрібір күмән бар. Ең алдымен, Пленумның ұсынған
түсініктемесінде делдалдық пара алушының өтініші бойынша әрекетші
екендігі және де ол параны бермейді, ол параны өзінің сенімді еткен
тұлғасына беру үшін алуында болатын жағдайларының көптеген түрлері
қамтылмағанында.
Сонымен қатар, әрі қарай Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Пленумының пара алушы мен пара берушіге қатар қолғабыс болатын көптеген
кездердің қылмыстың орын алуында делдалдыққа тек қана бір жағдайды
қарастырғаны түсініксіз. Егер де бұл жағдайға осылай қарайтын болсақ,
онда қылмыстың дербес құрамы - парақорлықа делдалдықтың түсініктемесі
өз мағынасын жоғалтады, себебі бұл жалғыз жағдай параны алу немесе пара
беруге делдалдыққа қатысу деп қарастырылуы мүмкін. Параны алу мен пара
беруде делдал мен себепкер арасындағы айырмашылықты айқындау өте
маңызды, себебі парақорлықтың екі жағымен де қатар байланыс өз маңызын
жоғалтқан.
Енді тағы да бір жағдайды атап кетейік. Парақорлықтағы делдалдықтың
жоғары деңгейлі түрі - өз лауазымының артықшылығымен қолдану делдалдығы
(2 бап, 313 ҚК). Әдебиетте лауазымды тұлға өз қызметінің
мүмкіншіліктерін, артықшылықтарын қолданған делдалдық қана деп қоймаған,
сонымен қатар, лауазымды емес тұлғаның да өз қызметінің мүмкіндіктерін
қолдануы деген де жағдайлар келтірілген.
Әрине, мұндай қорытындылармен келісуге болмайды. Еден тазалаушы,
курьер, күзетші және т.б. олардың қызмет ететін ұйымдардағы лауазымды
қызметкерге тапсырыс бойынша пара бергендегі делдалдық әрекеттері осы
ұйымдарда жұмыс істемейтін басқа делдалдардың әрекеттерімен
салыстырғанда зияны көбірек деп санаудың негізі жоқ. Егер де лауазымды
тұлға өзінің қызмет бабын қолданып, делдал әрекеттерін жасаса, онда бұл
басқаша деп саналады.
Бірақ та, параны басқа тұлғаға берушілері делдал деп санаса, онда
лауазымды тұлғаның өз құқықтары мен өкілдігін қолдануы да саналады
(тиісті мекемеге кіре алу құқығын алмасақ, бірақ лауазымды тұлға өз
қызметін мұның ешқандай қатысы жоқ). Демек, делдалдық ұғымын тек осылай
түсіндіретін болсақ, онда өз қызметін қолданған делдалдың жауапкершілігі
туралы қағида өлі, ешқалай жұмыс істемейді.
Сонымен қатар, делдалдық әрекеттерінің бірнеше рет қайталануы деген
парақорлықтағы делдалдық белгілерінің осылай таптастырылуында да
көптеген келіспейтін кездер де кездеседі.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы
пленумының № 9 қаулысында осыған дейін берілген таптастырылу белгісі –
бірнеше рет пара алу, пара беру немесе делдалдық әрекеттер түсінігіне
қосымша ұсыныстар берген: параны бірнеше рет алу, беру немесе делдал
болу, яғни қылмыстың ең кемінде екі рет орын алуы, қылмыс орын алуы
мерзімінің өтіп кетпегеніне байланысты (1 абзац, 7 тарау). Бұл
түсініктемеден бірнеше пара алушы мен бірнеше пара беруші арасында
делдалдықты бірнеше рет орын алған делдалдық деп неліктен айтылғаны
түсініксіз.
Төменде көрсетілген сұрақтарға жауап, біздің ойымызша, дұрысырақ
сияқты.
Бірнеше пара берушінің бір лауазымды тұлғаға пара беруде делдал болу
бірнеше рет делдал деп қарастырылған жөн. Бұл жағдайда әр пара берушінің
мүддесі делдалдың арам ойымен қамтылатын болса. Бірақ та, лауазымды
тұлғаның бірнеше әрекеті өз сипаты бойынша бір шешімде, бір құжатта
көрсетілуі мүмкін және т.б.
Бірнеше лауазымды тұлғаға пара беруде делдал болу бірнеше рет
делдалдық әрекеттер деп қарастырылуы тиіс, бұл жағдайда пара алушының
әрқайсысынан өз қызметінің мүмкіндіктерін қолданып, осы лауазымды
қызметкерлердің әрекеттерінің қандай болуына пара беруші мүдделі болса да
қандай әрекеттер орындалуының тиісті екені (әрекет жасауы немесе
жасамауы) күтіледі.
Сонымен қатар, бірнеше рет делдалдық қылмысынан парақорлық қылмысының
жалғасуы да мүмкін – бір пара берушіден пара алушыға бірнеше рет пара
беру немесе соңғысының пара беруші алдында өз міндеттемелерін
орындамауында немесе орындауында, егер де параның мөлшері (көлемі) алдын
ала келісілмеген болса да (Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 1995
жылғы 22 желтоқсандағы пленумының № 9 қаулысының 7 тарауы).
Бір тұлға өзінің делдалдық қызметтерін жалған түрде орындайтыны іс
жүзінде кең таралғандығына байланысты, арнайы қарастырылуды талап етеді.
Ол пара берушіден алдын ала материалды құнды заттарды алып, лауазымды
қызметтегі тұлғаға беремін деп алып, оны орындау ойында да жоқ болады.
Бұндайда екі түрлі жағдай болуы мүмкін: 1) жалған делдал лауазымды
қызметтегі тұлғаға өзіне материалды құндылықтарды беремін деп, өз
мүддесінде болса және 2) лауазымды қызметтегі тұлғадан жалған делдал
көмегімен материалды құндылықтар түрінде бір әрекетті күтетін жағдайда.
Ең алдымен, әрине, делдалдың көмегімен лауазымды қызметтегі тұлғаға
пара бергісі келген субъектінің әрекеттері қай жағдайда болмасын, пара
беру деп қарастырылады. Бұл жағдайда субъект тек пара беруге
ниеттенбейді, ол өзіне байланысты емес себептермен қылмыстың аяғына дейін
жетпейтін қылмыстық әрекеттерді жасайды. Көрсетілген жағдайдың екінші
түрінде бұл субъект лауазымды қызметтегі тұлғамен алдын ала келісім
алып, содан кейін ол жалған делдалға құндылықтарды беремін деп өтірік
айтуында. Көптеген жылдар бойы сот тәжірибесінде пара берушінің
әрекеттері осылай қарастырылған.
Бұл жағдайда жалған делдалдың әрекеттерінің таптастырылуы жағына
қатысты түсініктері берілген бөліктерінің дұрыстығына күмәндануға болады.
Мұндай субъект лауазымды қызметтегі тұлғаға параны беруге емес, оны өз
мүддесіне алуының болуында. Осы кезде қылмыскердің арам ойының
бағытталуы, қылмыстың объективті негізгі құрамы (алдау), сонымен қатар,
озбырлық объекті ретінде мемлекеттік аппарат қызметі емес, меншік құқығы
болғандықтан, алаяқтық әрекеттерінің орын алуының бар екендігінің дәлелі
болады.
Бірақ та, меншікке алдау әрекеттері арқылы ие болу пиғылымен делдал
басқа бағытта алдап, пара беруге итермелеп, параның берілуі болуға
әкелетін әрекеттер жасайды. Лауазымды қызметтегі тұлғалар арқылы пара
берушінің ойындағы әрекеттердің орындалуын немесе орындалмауын сыйақы
көмегіме жету үшін, жалған делдал мемлекет аппараты мүддесіне озбырлық
әрекеттер жасап, оның беделіне зиян келтіреді. Сондықтан да жалған
делдалдың мұндай әрекеттеріне параны беруге итермелеген әрекеттер деп
таптастыруға болады. Бұл шешім дұрыс негізделген, себебі жалған делдал
пара берушіні қастандық жасауға үгіттеп, параны берудің дұрыс аяқталмауын
біліп тұрады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткеннен пара берушінің жалған делдал
әрекеттерімен байланысты емес пара беру ойына келу жағдайларының
айырмашылығын ескерген жөн. Соңғысы азаматты пара беруге итермелеген жоқ,
оның өтініші бойынша лауазымды қызметтегі тұлғаға құндылықтарын
тапсыруға келіскенімен, оларды өзіне меншіктеніп алды. Заң әдебиетінде
бұл әрекеттердің алаяқтық әрекеттер деп қарастырылғаны дұрыс. Бірақ та,
басқа да көзқарас бар: бұл тұлғаның әрекеттерін пара беруге көмектесті
деп қарастыру.
Жалған делдалдың параны тапсыруға келісу әрекеттері, бірақ та ол
құндылықтарды өзіне меншіктеніп алған жоқ болса, онда пара берушінің
қылмысты жасауына мүмкіншіліктеріне кедергі болатын жағдайларды
болдырмайтын әрекеттер деп санаудың мөлшерінің аз болуы деп атауға
болады. Заңға сәйкес делдал дегеніміз – ол қылмыстың орындалуына көмек
көрсеткен тұлға (ҚК 28 бабы, 5 тарау). Бірақ та, пара құндылықтарын
меншіктеніп алған жалған делдалдың әрекеттері нәтижесінде қылмыстың орын
алмауы болды емес пе? Басқаша айтқанда, бұндай жағдайда қатысудың
объективті және субъективті жақтары да жоқ.
Тағы да пара беру жалған делдалдан ұсынылатын болса, ол пара беруге
итермелейді және осы қылмыстың орын алуына ынталандырушы екенін айтып
кеткеніміз жөн.
Қылмыстың объекті. Парақорлықта делдалдық объекті ретінде үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша үкімет өкілінің, ұйымдастыру-
бөлу, әкімшілік-шаруашылық қызметін атқаратын қызметкерлердің
сатылмайтындығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Ал, параны алу заңсыз әрекеттердің орын алуымен қатар болса, онда
делдалдық объекті ретінде лауазымды қызметкерлер, мемлекеттік беделді
қамтамасыз ететін және олардың мәселелеріне негізделген қоғамдық
қатынастар саналады. Сонымен қатар, тиісті мемлекеттік немесе
муниципалдық құрылымдар өкілдері болатын кінәлы лауазымды қызметкерлер де
болады.
Пара заты. Пара заты - лауазымды қызметтегі тұлғаға қызмет бабын
қолданып, пара беруші мүддесінде жасалатын не жасалмайтын әрекеттері үшін
берілетін кез-келген материалды құндылықтар немесе материалды сипаттағы
қызмет түрі.
Қаражат, құнды қағаздар және басқа да мүлікпен қоса, пара заты ретінде
тегін көрсетілетін, бірақ та төленуі тиіс мүліктік сипаттағы қызмет
түрлері де болуы мүмкін (туристік жолдамалар, пәтерді жөндеу, құрылыс
жұмыстары, саяжай салу және т.б.) және де мүліктік мүдделер болуы мүмкін.
Мүліктік мүдделер деп берілетін мүліктің, жекешелінетін объектілердің
құнының төмендетілуі, жалға беру құнының азайтылуы, банк несиелерін
қолдану пайыздарының төмендетілуі3 .
3 Кушниренко С.П. Санкт-Петербургте құзырлы органдар сыбайлас
жемқорлыққ кеңнен таралған ба Құзырлы органдар қызметінде зиянкестік
әрекеттерді тергеудің ерекшеліктері. Ресей-Америка семинарының
материалдарынан. 1998 ж. 1-3 қазан. СПб, 1999. 32-33 б.
Сонымен қатар, тергеуші меншіктік мүдделердің, қаражаттың, басқа
да материалды құндылықтардың тек лауазымды қызметтегі тұлғаға емес, оның
туыстары мен жақындарына да берілуі мүмкін екендігін де ескеруі тиіс.
Бұл жағдайда қылмыстық жауапкершіліктің қолданылуы үшін лауазымды
қызметтегі тұлғаның осындай әрекеттер туралы білуі және әрекеттерді
жасауға келісуі міндетті түрде болуы тиіс. Қылмыстық істі тергеу
барысында лауазымды қызметтегі тұлғаның ол туралы білгені, әрекеттің
орындалуына қарсы болмай, өз қызметін қолданып, пара беруші мүддесінде
әрекеттер жасағаны туралы дәлел табылуы керек.
Пара затын алуды дәлелдеу барысында пара затының ерекшеліктерін және
жеке қасиеттерінің айқындалуы мен тағайындалуының дәлірек болуы қажет.
Демек, егер ол қаражат болса, онда қандай мөлшерде, қай валютада, қандай
купюрада, ол купюралар қандай болуы тиіс, қандай құтыда болуы керек
екендігі анықталуы тиіс. Қазіргі кездегі тәжірибеден пара заты ретінде
АҚШ доллары немесе басқа да шетел валютасы кеңінен қолданылатынын көруге
болады. Мұндай жағдайда тергеуші міндетті түрде пара қанша мөлшерде,
Қазақстандық теңгеге шеккенде қанша болатынын көрсетуі тиіс. Сонымен
қатар, істің материалдарында тиісті күнге АҚШ долларының немесе басқа
да шетел валютасының бағамы қандай туралы анықтама қосыла болуы тиіс (
белгілі мөлшерде параның сұралуы*, егер де ол бөлшектеп берілсе, онда
оның берілу күні).
Егер де пара заты ретінде тауарлы-материалды құндылықтар тапсырылған
болса, онда тергеу барысында келесідегілер анықталады: олардың атауы,
мөлшері, сапалы белгілері, түрі, көлемі, салмағы, жеке белгілері,
нөмірлері, ақаулары, олардың алынған күні, орны, уақыты туралы
мәліметтер, олардың қандай материалдан жасалғаны, жапсырмалардың болуы,
маркировкасы, құты сипаты, және басқа да криминалистикалы жағынан
маңызы бар жеке ерекшеліктері.
Пара алушы үшін қызметтерді орындау барысында (мүмкін, көптеген
келісімдерді құжаттауда: тапсырыс, мердігерлік, тасымалдау, пәтер жөндеу,
жайды жалға алу және т.б.) келесіде көрсетілген міндеттемелер
тағайындалады: көрсетілетін қызметтің немесе жұмыстың көлемі, қалай
құжатталғаны, орындаушы кім, орындалу мерзімі мен уақыты, және
орындалуға байланысты басқа да жағдайлар. Көрсетілетін қызметтер
қатарына санаторий мен демалыс үйлеріне баратын туристік жолдамалар,
дәріс оқу деп жалған ұйымдастырылған шетелдік жол жүрулер, іс-сапарлар,
симпозиумдарға қатысу, жол ақысы төленіп, кейбір жағдайларда валютада
қолма-қол ақша беру және т.б.
Сонымен қатар, пара алушы мен оның отбасы үшін алынған құнды
қағаздар, жылжымайтын мүлік, көбінен мұның бәрі шетелде алынады және т.б.
Демек, пара заты көп түрлі болады, бірақ та оның материалдық маңызы
оның ақылық мөлшері белгіленіп алады.
Пара затының құны (мөлшері) ол затты алуға немесе бағалауға, немесе
сол тұрғылықты мекенде қалыптасқан және қылмыстың орын алу кезінде іс-
жүзінде болған бағаның негізінде тағайындалады. Егер де ондай мүмкіндік
жоқ болса, пара затының ақшалай бағасы сарапталу жолымен
жүргізілетіндіктен, көптеген сараптамалар түрі жүргізіледі: сотты-
тауарлы, егер де пара заты болып тұрғын үйді жөндеу немесе салу
жұмыстары деп келісілген болса, онда сотты-құрылыстық сараптама, және де
параның басқа да зат түріне байланысты қызмет түрінің сараптамасы
тағайындалады. Пара затының бағалы құны, егер де пара көрсететін қызмет
деп келісілген болса да міндетті түрде болады. Тергеу бұл жағдайларда
іске қыстырылған анықтама қағаздарына сәйкес көрсетілген қызмет бағасы
немесе қызмет көрсеткен ұйымның тағайындаған бағаларына байланысты
анықтамаларға баға береді.
Сонымен, полицияның есірткенің заңсыз айналымы бойынша бөлімінің
оперативті қызметкері Б. Казмедсервис медициналық фирмасының
директорынан бірнеше рет қатты әсер ететін есірткелі және улы
препараттардың сақталу, есептеу және жою жағдайлары туралы анықтама
қағаздарын, лицензияның ұзартылуы, тексерулерді алдын-ала мерзімін
хабарлап, өз қызметіне байланысты басқа да әрекеттері үшін пара алған.
Фирма оған пара ретінде тісті емдеу мен протездеу қызметтері үшін жалпы
мөлшері 180 мың теңге болатындай Дента люкс компаниясында емделген.
Тергеу пара мөлшерін анықтау үшін науқастарды алдын ала тіркеу
журналынан алынған жазуларды, науқастың амбулаториялық картасын,
фирманың стоматологиялық қызметтері үшін ақының мөлшерін алып, істің
қағаздарына қосқан. Сонымен қатар, дәлел ретінде фирма жетекшісінің,
емдеген тіс дәрігерінің және дәрігер-протезистің осы іс бойынша куәгерлер
ретінде жауап алулары да қосылған.
Қылмыстық іс материалдарына пара затын тапсыру кезіндегі көрсеткен
қызметінің ең аз мөлшері (АЕК) де қосылуы тиіс, себебі бұл өте көп
мөлшердегі пара алу кезінде, оның құны 500 АЕК-тен асатын болса,
маңызды. Бұл жағдай ҚР ҚК 311 бабының 4 тарауында көрсетілгендіктен, ол
пара деңгейінің белігісі ретінде қарастырылады.
Осымен бірге заңда параның ең аз мөлшері тағайындалмаған, себебі кез
келген мөлшердегі сыйақы қылмыс құрамын құрайды. Бірақ та, ҚР ҚК 311
бабына сәйкес, мемлекеттік қызметтегі өкілетті тұлға немесе өкілетті
тұлға параны алғаш рет алған болса, немесе одан бұрын жасалған (не
жасалмаған) заңды әрекеттер алдын ала келісілмеген де болуы мүмкін, егер
де сыйлық құны екі айлық есептеу көрсеткішінен аспайтын болса қылмыс деп
қарастырылмайды. Ол тұлға жасаған қылмыстық әрекеттерінің мөлшері аз
болғандықтан тәртіптік-әкімшілік кеңесте ғана қарастырылады.
Тағы да ҚР ҚК 311 бабына ескертуде көрсетілгендей, мемлекеттік
қызметті атқаруға өкілеттенген тұлға, немесе ондайға теңдестірілген тұлға
алғаш рет оның осыдан бұрын келісілмеген, бірақ оның жасаған (не
жасамаған) әрекеттері үшін екі айлық есептеу көрсеткішінен аспайтын
сомадағы сыйлықты алуы, егер де мемлекеттік қызметті атқаруға өкілетті,
немесе ондайға теңдестірілген тұлғаның алдын ала келісімсіз негізделсе,
онда қылмыстық жауапкершілік болмайды.
Сонымен қатар, айқындалуға міндетті кезең деп пара затын алу немесе
оның ақысын төлеу мөлшерінің қаражат көздері де анықталуын атап ету
қажет.
Ондай жағдай ретінде жекеменшік ақша жинақтары, несие ақшалары, жеке
меншік мүлікті ломбардқа тапсырудан, немесе жалға беруден алынған ақша,
заттарды және мүлікті сатқаннан, пәтерді үстінен ақша қосып
айырбастағаннан түскен ақша және басқа да болуы мүмкін. Біз осыдан,
қандай жағдай болса да, пара беруші ақша табу үшін заңды жолдарды
қолданады, және де осы әрекеттерге тиісті құжаттар да болады: қолхаттар,
несие алу келісімдері, сатып алу- сату келісімдері, және де табылып,
қылмыстық іс материалдарына қосылуға тиіс құжаттар қолданылады. Сонымен
қатар, дәлелдеу барысында қаражат көздерін және пара затын қалай
табуға мүмкіндікке куәгер болған тұлғалардың да жауап алулары қосыла
береді.
Қаражат ұрланып та, басқа да жолмен, қылмыс тобының ортақ
ақшасынан да алынып, табылуы да мүмкін. Бұл жағдайда қаражаттың заңсыз
алынғаны сөзсіз. Осыдан, пара берушінің қылмыстық әрекеттерді жасыру
үшін пара беру керек екенін көруге болады. Бұл кезде пара берушінің
қылмыстық әрекеті тергеліп, оған қатысты қылмыстық іс немесе оған
қатысты материалдар ҚР ҚК 49 бабында көрсетілгендей бөлек іс ретінде
ажыратылады, бірақ та, бұл жағдайға сілтеу міндетті түрде айыпталу
қорытындысында міндетті түрде болуы тиіс.
Пара беру үшін пара берген ұйымның қаражаты жұмсалуы да мүмкін (заңды
немесе есептен жасырынылған). Мұндай жағдайда пара беру үшін
тағайындалған тұлғаға берілген қаражат құжаттары немесе қолма-қол емес
ақшаны пара алушының есебіне ауыстыру қаражаттың берілгенін растайтын
төлемақылар мен қаражаттық құжаттардың бар болуымен, осы мөлшердегі
қаражаттың не үшін бөлінетіні белгілі куәгерлердің жауап алулары, олардың
лауазымды қызметтегі тұлғаларға олардың қызмет бабы бойынша көрсететін
қызметтері туралы дәлелдерді іздестіріледі.
Сонымен қатар, қаражат көзі ретінде өзіне бағынышты және
қарамағындағы тұлғалардан ақша және мүлік те пара ретінде болуы мүмкін.
Мұндай жағдайлар парақорлық дәстүрге айналып кеткен салаларда кеңінен
таралған. Пара жүйелі түрде төменгі деңгейдегі жетекшілерден жоғары
деңгейдегі жетекшілерге беріледі де, өз бетінше пирамида құрастырады.
Әрине, басқа да қаражат көздері болуы мүмкін, бірақ та біз тәжірибе
жүзінде жиірек кездесетін түрлеріне тоқталдық. Бұл қылмыстық істің
барлық жақтарын тұтастырып, маңыздылығына да тоқталу қажет, себебі тек
осылай ғана криминалдық сипатының түрлі элементтері арасындағы байланысты
анықтауға болады, мысалы, нақты парақорлық затының негізделуі пара
беруші мен пара алушы қарым-қатынасының сипатымен түсіндіріледі.
Қылмыстық істің материалдарына пара затын үрдісті мақсатпен енгізу
үшін пара алушыны ұстаған кезде хаттама жазылады, егер де ол ұсталған
кезде сол зат табылса, немесе субъект пара затын лақтырып тастаса, онда
сол жердің хаттамасы жазылады. Ал егер де пара заты ол ұсталғаннан
бұрынырақ берілсе, немесе парақорлық туралы мәлімет берілгенше пара
алушы оны тығып тастаса, оны іздеу тіміскелеу арқылы болады, сол кезде
зат табылса, онда ол тіміскелеу хаттамасында тіркеледі. Пара затының
қайда екендігі, оның нақты орны белгілі болса, ол табылған жерінде алынуы
мүмкін. Бұл әрекеттер парақорлықтың болғанын дәлелдеу үшін өте маңызды
элемент, сондықтан да осы сәтке қорғау жағы қатты көңіл аударады және
тергеуші пара затының құжатталуының тиянақты өтуіне сенімді болуы тиіс.
Пара затын іздеудің алдында пара алушының немесе ол заттың қайда екені
туралы басқа тұлға білетін болса, онда жауап алу жүзеге асырылады. Жауап
алу кезінде оның атауы, сапасы, жеке ерекшеліктері, құны және тергеу
әрекеттерін жүргізу үшін басқа да сипаттамалары анықталады. Кейбір
жағдайларда, пара затын іздеу мен алу үшін тергеу әрекеттері әлі
жүргізімей тұрған кезде оның өзінің қайда екені туралы және оның іздері
туралы, әсіресе ол қылмыстық істің қозғалуына дейін ұзақ мерзім бұрын
тапсырылғаны да анықталады. Осы мақсатпен тергеуші ҚР ҚҮК 193 бабында
көрсетілгендей, тергеу алдындағы органға пара затының орны немесе оның
іздері туралы ақпаратты іздеуге тапсырма береді. Сонымен қатар, пара
заты пара алушыда қандай өзгерістерге шалдыққаны, немесе қалай
пайдаланғаны туралы мәліметтерді де жинау керек.
Тергеуші пара затын алғаннан кейін оны тексеріп, жеке ерекшеліктерін
құжаттауы тиіс. Егер қажет болса, пара затын пара алушыда көрген параны
берген адамға немесе басқа тұлғаға көрсетеді, немесе басқа да
жағдайларда көрсетеді. Кейбір жағдайларда пара заты және оның қатталуы
бойынша көптеген сараптамалар тағайындалғандықтан, қосымша дәлелдерді
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, трасологиялық, дактилоскопиялық,
биологиялық, тауарлық, жазулық, құрылыстық және де зерттеу объектісінің
сипаты мен істің жағдайларына байланысты зерттеулер өткізіледі. Барлық
қажет әрекеттер орындалғаннан кейін тергеу пара затын қылмыстық істің
материалдарына затты дәлел ретінде қыстырылады.
Пара затының дәлелденуі қылмыстық істі тергеу кезінде басқа түріне
ауыстырылса бұл әрекеттер күрделенуі мүмкін.
Мысал ретінде Түркісіб ауданы өртке қарсы күресу қызметі отрядының
бастығы К-ның және № 1 өртке қарсы күресі бөлімше бастығы М-ге қатысты
ҚазТрансОйл АҚ-ы өкілінен пара алу туралы қылмыстық істің ашылуын
келтіруге болады. Олар ашық түсті мұнай өнімдерінің қоймасының
құрылысының жобасын өзгертуге келісу үшін пара сұраған. Пара ретінде
лауазымды қызметтегі тұлғалар 200 000 теңге мөлшерінде қаражат сұраған,
бірақ қолма-қол ақша болмағандықтан пара беруші ЖШС-не қарасты дизель
жанармайының 8485 литрін ұсынған.
Бұл мөлшерде жанармай пара алушыларға керек болмағандықтан, олар
Мерей жиһаз жасайтын фирмамен дизель отынын жиһазға айырбастау
келісіміне қол қояды. Бұл әрекеттердің нәтижесінде Қадыров 150 мың теңге
көлемінде жатын үй гарнитурын, ал Кенжебаев – кіре беріс бөлмесі үшін
құны 50 мың теңгелік шкаф пен үшайналы антресоль алады. Тергеу барысында
дәлелдеу үшін ҚазТрансОйл АҚ-нан және Ассоль жиһаз фирмасынан
тексеруге құжаттар алынды, құжаттардың ревизиясы тексерілді (ведомостар,
отынды алу үшін жинақтау қағаздары және т.б.), айыптылардың пәтерлерінде
тіміскілеу жүргізілді, олардың нәтижесінде көрсетілген жиһаз табылды,
жанармай құю стансалары қызметкерлерінен, Ассоль жиһаз фирмасының
жұмысшыларынан жәнет басқа да куәгерлерден жауап алынды.
Іс қозғалған кезде пара заты жоқ болған, оның сатылып кетуі, ұсталып
қоюы, жұмсалып қоюы (ақша) дәлелдерді іздестіруде күрделі кедергі
болады. Бұндай жағдайларда, жоғарыда көрсетіліп кеткеннен басқа бірқатар
тергеу әрекеттері мен шараларын өткізу қажет. Мысалы, пара алушының
тұратын жері немесе жұмыс істейтін орны бойынша пара затының құтысы
немесе оның кейбір бөліктері, оргтехника құжаттары, кепілдік талондары,
қызмет көрсету ережелері, пара ретінде берілген төлем құжаттары
(квитанциялар, паспорттары, кепілдік талондары және т.б.) табылса, ол
жұмыстың нәтижесі оңтайлы болады. Сонымен қатар, пара алушыда пара
затының болған дәлелдерін де іздестіру қажет, ол үшін бір әрекеттерді
көріп қалған куәгерлерден жауап алынады, пара заты түсірілген бейне-фото
материалдар және тағы басқа көптеген әдістермен де анықтауға тырысу
қажет.
Пара алушы, пара беруші мен делдалдың қылмысты жасау әдісі.
Парақорлықтың криминалистикалық құрылымының ең маңызды элементтерінің
бірі қылмысты аяқтау болып табылады. Қылмысты жасау әдісін білу болған
қылмыстың маңыздылығын және оның кейбір жақтарын анықтауға, кінәлі
тұлғаны іздестіру үшін күмән тұлғаларды анықтап алу, қылмыстың тез және
толық ашылуына тырысу, қылмыстың болғанына дәлел ретінде өзара
байланысты әрекеттердің жиынтығын, олардың құрамы мен сипатын, қылмыстың
жасалған әдісін анықтау қажет. Парақорлық орын алғанда оның болған әдісін
зерттеу осы түрдегі қылмыстың алдын алудың тиімді шараларын жасауға
пайдалы болуы мүмкін.
Қылмыстың мақсатына жету үшін парақорлық субъектілері өзара
байланысан, біріктірілген және қылмыстық әрекеттің нәтижесіне жетуге
бағытталған кешенді әрекеттер жасайды. Олардың қасақана қылмыс
әрекеттерін жасағандағы нәтижеге жетуде алдын ала жоспарланып, барлық
қорытынды ескеріледі. Қылмыстық іс-әректтің әдісі көптеген объективті
және субъективті себептерге байланысты болады. Объективті себептерге
сол кездегі жайдың кең мағынасын қатыстыруға болады. Жемқорлықпен
байланысты қылмыстарды алсақ, оларға нақты аймақтағы экономика жағдайы,
кез-келген қоғамдық қатынастарды реттеп отыратын заңнаманың даму дңгейі,
лауазымды қызметтегі тұлғаның еркімен шешіле алатындай жағдайлардың болу
себебі заңнамада кемістіктерді іздестіру, мемлекеттік органдағы немесе
мекемедегі қылмыстық әдет-ғұрыптар және басқа да көптеген жағдайлар.
Қоршаған ортаның да кейбір тұлғалардың қылмыстық әрекеттерінің нәтижеге
жетуіне негіз бола алады.
Сонымен бірге, бір аймақта бірдей экономикалық және әлеуметтік
жағдайларда, бірдей мақсаттарды көздеп, қылмыстық әрекеттерді жүзеге
асыруда қылмыскерлердің әрекеттері бірдей бола бермейді. Яғни
қылмыскерлердің әрекеттерінің әдісі қылмыстық топқа қатысушы немесе
қылмыс субъектінің жеке ерекшеліктеріне байланысты екен: қылмыстық
тәжірибесі, білім деңгейі, ой-өрісінің дамуы, басқа да жеке басының
ерекшеліктері.
Парақорлықтың орын алған кездегі әдісінің айқындалуының дәлдігі мен
зерттеуінің толық мағынада болуына орасан зор көңіл аудару қажет.
Қылмыстық істі зерттеу нәтижелерін талдау барысында тергеушілердің пара
затының алуы – берілуі бойынша әрекеттердің қылмыстың жасалу кезеңіне
дейінгі әдісін тарылтатыны және де лауазымды қызметтегі тұлғаның пара
беруші мүддесіне қарай ауытқығанын көруге болады. Егер де қылмысты-
құқықтық жағынан алсақ, бұл әрекеттер қылмыстың дәлелі табылды дегенді
білдіреді, ал криминалистика жағынан бұлай етуге мүлдем болмайды. Мұндай
шектеулі көзқарас сотта параны алу-беру фактісі бойынша (көбіне паран
алу-беру фактісі келесідегідей оперативті-іздестіру шарасының жүргізілу
кезінде жүзеге асырылады: оперативті тәжірибе – бақылау арқылы параны
беру) дәлелдеу базасының жоққа шығуына келтіруі мүмкін. Пара затын алу-
беруге дейін қылмыстың жасалу әдісінің тарылтуы ешқандай себепсіз пара
берушіден қысқаша жауап алуды, әрекеттерінің себептерін, олардың
кезектілігін, қылмыстың болғанын жасыру әдістерін және басқа да маңызды
кезеңдерді анықтап алуға мүмкіндік бермеуіне әкеледі. Осының салдарынан
пара беруші немесе пара алушының, сонымен қатар, куәгерлердің сотта
жауаптарының өзгертуіне нақты мүмкіндік туады. Егер де куәгерлердің
берген жауаптары сияқты маңызды дәлелдерді қалыптастыратын әдістердің
жүйесін құрайтын, олардың тергеу барысында әрекеттері (әрекет
жасамағаны) тиянақты түрде тексерілмеген болса, онда сот оларды
қабылдамай қояды.
Қылмыстың жасалу әдісі – басқа элементтердің барлығымен байланысты
және олармен негізделген криминалдық құрылымның негізін қалаушы
элементтердің бірі. Оны алдын ала дайындалып субъектінің қылмысты
әрекеттерді жасау ерекшеліктері жүйесімен негіздеп, заңсыз әрекеттердің
жасалуы мен жасыруы (не жасалмауы) қылмыстың нәтижесіне жетуге
бағытталады. Сонымен қатар, қылмыстық әрекеттерді жасау мен оларды жасыру
мезгіл және субъектіге қатысты тоқталуы да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz