Салық құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары
Мазмұны
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері.
1.2 Салық құқығын бұзушылықтық пайда болу себептері.
2 Тарау. Салық құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
2.2 Салық құқын бұзудағы қылмыстық жауапкершілік шаралары.
3 Тарау. Салық органдары.
3.1 Салық құқын бұзудағы жауапкершілік.
Қорытынды.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері.
1.2 Салық құқығын бұзушылықтық пайда болу себептері.
2 Тарау. Салық құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
2.2 Салық құқын бұзудағы қылмыстық жауапкершілік шаралары.
3 Тарау. Салық органдары.
3.1 Салық құқын бұзудағы жауапкершілік.
Қорытынды.
Кіріспе
Салық құқын бұзу – салық құқы қатынсы субъектілерінің, осы қоғамдық қатынастардың құқық мен мүдделерін бұзатын, ол үшін заңмен белгіленген қаржы, әкімшілік немесе қылмыстық сипатынан жауапкершілік бекітілген қасақана немесе қасақана емес кінәлі әрекеті. Салық құқын бұзушылықтың құқықтық қарсылығы осы әрекеттің құқықтық нысанын сақтамауда, ал айыпкерлік осы бұзушылық қасақана немес айбайсыздықты жасалуынан тұрады.
Салық құқын бұзудың мұндай анықтамасын осы тақырыпшаға көптеген жұмыстардан шығаруға болады, сонымен қатар көптеген жұмыстар салық құқна қатысушылардың жауапкершіліктерінің және құқықтарының түрлер сипатталған, бірақ қоғамдық қатынастың мәні толығымен ашпаған.
Салық құқық қатынасының субъектісі дегеніміз не? Осы құқықтық институтты бірнеше негіз арқыл жіктелуі мүмкін:
- келу орнын байланысты (кіріс қайнар көзі бойынша);
- заңды статусы бойынша (заңды және физикалық тұлға);
- міндеттері мен құқы бойынша оыс жұмыстың тақырыбын аша отырып жекелеген авторлар субъектінің ұғымын заңды және
жай тұлғалардың резиденттер мен нерезиденттердің позициясында қарастырылады немесе барлық субъектіні емес белгілі топты ғана қамтиды.
Осы жұмыстардың авторлары оны екі негіз бойынша жіктей отырып жазады, мен осы жұмысты соңғы негіз бойынша топтарға бөлдім:
- салық төлеушілер;
- салық органдары;
- салық органдары.
Менің зерттеуімнің негізгі объектісі салық қатынасының қайсібір субъектісі жасап салық құқын бұзушылық.
Салық құқын бұзу – салық құқы қатынсы субъектілерінің, осы қоғамдық қатынастардың құқық мен мүдделерін бұзатын, ол үшін заңмен белгіленген қаржы, әкімшілік немесе қылмыстық сипатынан жауапкершілік бекітілген қасақана немесе қасақана емес кінәлі әрекеті. Салық құқын бұзушылықтың құқықтық қарсылығы осы әрекеттің құқықтық нысанын сақтамауда, ал айыпкерлік осы бұзушылық қасақана немес айбайсыздықты жасалуынан тұрады.
Салық құқын бұзудың мұндай анықтамасын осы тақырыпшаға көптеген жұмыстардан шығаруға болады, сонымен қатар көптеген жұмыстар салық құқна қатысушылардың жауапкершіліктерінің және құқықтарының түрлер сипатталған, бірақ қоғамдық қатынастың мәні толығымен ашпаған.
Салық құқық қатынасының субъектісі дегеніміз не? Осы құқықтық институтты бірнеше негіз арқыл жіктелуі мүмкін:
- келу орнын байланысты (кіріс қайнар көзі бойынша);
- заңды статусы бойынша (заңды және физикалық тұлға);
- міндеттері мен құқы бойынша оыс жұмыстың тақырыбын аша отырып жекелеген авторлар субъектінің ұғымын заңды және
жай тұлғалардың резиденттер мен нерезиденттердің позициясында қарастырылады немесе барлық субъектіні емес белгілі топты ғана қамтиды.
Осы жұмыстардың авторлары оны екі негіз бойынша жіктей отырып жазады, мен осы жұмысты соңғы негіз бойынша топтарға бөлдім:
- салық төлеушілер;
- салық органдары;
- салық органдары.
Менің зерттеуімнің негізгі объектісі салық қатынасының қайсібір субъектісі жасап салық құқын бұзушылық.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, 1996ж.
2. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, 2002ж.
3. Налаоговые преступление: Методика и тактика расследования. М, 1998г.
4. Алиев Р.М. Расследование уголовных дел налоговой полцией. Аламаты, 1998ж.
5. Гоеме П.М. Финансовое право. М, 1978г.
6. Виницкий Д.В. Субъекты налаогаового права. М, 2000г.
7. 12.06.2001ж. Салық және бюджетке төленетін басақа да міндетті төлемдер туралы. ҚР Заңы.
8. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, 2002.
9.13.05.2003 жылғы «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР заңы.
10. Истомин П.А. Проблемы налоговых преступлений. Ставрополь, 2000.
11. Кучеров И.И. Преступления в сфере нологооблажения: Научно – практический комментарий к УК РФ. М., 1999.
12. Расследование преступлений в сфере экономики. Руководство для следователей. М., 1999.
13. 23.01.2001 жылғы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР заңы.
14. 24.04.2004 жылғы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.
15. 05.04.2003 жылғы Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
16. Налоговое право (под ред. С.Г.Пепеляева) М., 2000.
17. Серинов У.С. және басқ. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік. Алматы, 1999.
18. Таранов А.А. Административное право РК (Особенная часть). Алматы, 1998.
19. Сологуб Н.М. Налоговые преступления: методика и тактика расследования. М., 1998.
20. Таранов А.А. Административное право РК. Академический курс. Алматы, 2003.
21. Гражданский кодекс РК (Особенная часть) от 01.07.1999.
22. Закон РК от 30.03.1995 года «О национальном банке Республики Казахстан».
23. Кодекс РК «Об административных правонарушениях» от 30.01.2001.
24. Худяков А.И. Финансовое право РК. Общая часть. Алматы, 2001.
25. Найманбаев С.М. Финансовая права РК. Алматы, 1994.
26. Основыи налаогового права: учебно – методическое пособие под ред. С.П.Пепеляева. М., 1995.
27. Карасева М.В. Финовое правоотнешение. Воронеж, 1997.
28. Теория государства и права. М., 1972. Общая теория Советского права. М., 1966.
29. Герцензон А.А. Квалификация преступлений. М., 1987.
30. Волженкин Б. Преступления в сфере экономической деятельности. Спб. 2001.
31. Миляков Н.В. Налоги и налогооблажения. М., 2001.
32. Мухамеджанов Э.Б., Межибовская И.В., Садвакасова И.К. Казахстан – налоговые договора. Алматы, 1998.
33. Орлов М.Ю. Основные вопросы теории налогового права, как подотрасли финансового права. М., 1996.
34. Сабикенова З.С. Субъекты налоговых правоотношений. Алматы, 2004.
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, 1996ж.
2. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, 2002ж.
3. Налаоговые преступление: Методика и тактика расследования. М, 1998г.
4. Алиев Р.М. Расследование уголовных дел налоговой полцией. Аламаты, 1998ж.
5. Гоеме П.М. Финансовое право. М, 1978г.
6. Виницкий Д.В. Субъекты налаогаового права. М, 2000г.
7. 12.06.2001ж. Салық және бюджетке төленетін басақа да міндетті төлемдер туралы. ҚР Заңы.
8. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, 2002.
9.13.05.2003 жылғы «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР заңы.
10. Истомин П.А. Проблемы налоговых преступлений. Ставрополь, 2000.
11. Кучеров И.И. Преступления в сфере нологооблажения: Научно – практический комментарий к УК РФ. М., 1999.
12. Расследование преступлений в сфере экономики. Руководство для следователей. М., 1999.
13. 23.01.2001 жылғы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР заңы.
14. 24.04.2004 жылғы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.
15. 05.04.2003 жылғы Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
16. Налоговое право (под ред. С.Г.Пепеляева) М., 2000.
17. Серинов У.С. және басқ. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік. Алматы, 1999.
18. Таранов А.А. Административное право РК (Особенная часть). Алматы, 1998.
19. Сологуб Н.М. Налоговые преступления: методика и тактика расследования. М., 1998.
20. Таранов А.А. Административное право РК. Академический курс. Алматы, 2003.
21. Гражданский кодекс РК (Особенная часть) от 01.07.1999.
22. Закон РК от 30.03.1995 года «О национальном банке Республики Казахстан».
23. Кодекс РК «Об административных правонарушениях» от 30.01.2001.
24. Худяков А.И. Финансовое право РК. Общая часть. Алматы, 2001.
25. Найманбаев С.М. Финансовая права РК. Алматы, 1994.
26. Основыи налаогового права: учебно – методическое пособие под ред. С.П.Пепеляева. М., 1995.
27. Карасева М.В. Финовое правоотнешение. Воронеж, 1997.
28. Теория государства и права. М., 1972. Общая теория Советского права. М., 1966.
29. Герцензон А.А. Квалификация преступлений. М., 1987.
30. Волженкин Б. Преступления в сфере экономической деятельности. Спб. 2001.
31. Миляков Н.В. Налоги и налогооблажения. М., 2001.
32. Мухамеджанов Э.Б., Межибовская И.В., Садвакасова И.К. Казахстан – налоговые договора. Алматы, 1998.
33. Орлов М.Ю. Основные вопросы теории налогового права, как подотрасли финансового права. М., 1996.
34. Сабикенова З.С. Субъекты налоговых правоотношений. Алматы, 2004.
Мазмұны
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері.
1.2 Салық құқығын бұзушылықтық пайда болу себептері.
2 Тарау. Салық құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
2.2 Салық құқын бұзудағы қылмыстық жауапкершілік шаралары.
3 Тарау. Салық органдары.
3.1 Салық құқын бұзудағы жауапкершілік.
Қорытынды.
Кіріспе
Салық құқын бұзу – салық құқы қатынсы субъектілерінің, осы қоғамдық
қатынастардың құқық мен мүдделерін бұзатын, ол үшін заңмен белгіленген
қаржы, әкімшілік немесе қылмыстық сипатынан жауапкершілік бекітілген
қасақана немесе қасақана емес кінәлі әрекеті. Салық құқын бұзушылықтың
құқықтық қарсылығы осы әрекеттің құқықтық нысанын сақтамауда, ал айыпкерлік
осы бұзушылық қасақана немес айбайсыздықты жасалуынан тұрады.
Салық құқын бұзудың мұндай анықтамасын осы тақырыпшаға көптеген
жұмыстардан шығаруға болады, сонымен қатар көптеген жұмыстар салық құқна
қатысушылардың жауапкершіліктерінің және құқықтарының түрлер сипатталған,
бірақ қоғамдық қатынастың мәні толығымен ашпаған.
Салық құқық қатынасының субъектісі дегеніміз не? Осы құқықтық
институтты бірнеше негіз арқыл жіктелуі мүмкін:
- келу орнын байланысты (кіріс қайнар көзі бойынша);
- заңды статусы бойынша (заңды және физикалық тұлға);
- міндеттері мен құқы бойынша оыс жұмыстың тақырыбын аша отырып
жекелеген авторлар субъектінің ұғымын заңды және
жай тұлғалардың резиденттер мен нерезиденттердің позициясында
қарастырылады немесе барлық субъектіні емес белгілі топты ғана қамтиды.
Осы жұмыстардың авторлары оны екі негіз бойынша жіктей отырып жазады,
мен осы жұмысты соңғы негіз бойынша топтарға бөлдім:
- салық төлеушілер;
- салық органдары;
- салық органдары.
Менің зерттеуімнің негізгі объектісі салық қатынасының қайсібір субъектісі
жасап салық құқын бұзушылық.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері
Кез-келген мемлекет, өзінің жеке қаржы базасы болғанда, басқалай
айтқанда, өзінің қызметін жүзеге асыру процесінде пайда болатын,
шығындарды жабу мен өзінің аппаратын ұстауға ақшасы болған ғана өмір
сүреді. Сонымен қатар, ақша материалды өндіріс сферасының өнімі болып
есептеледі, ал мемлекет табиғаты бойынша басқару қызметінің бір түрі бола
отырып оған қатысты емес. Басқаша айтқанда, нақты мемлекеттік қызметкердің
жеке қарастырылған еңбегі, жалпы мемлекеттік аппараттың тұтас қызметі
сияқты сөзсіз қоғамдық пайдалы сипатта бола отырып, құны ретінде ақша
болатын өнімді құрмайды. Осы күштің арқасында мемлекет ақшаны табуы оның
қарсылық қызметінің мемлекеттің қызметін қамтамасыз ету үшін керекті
ақшалай қаражаттард мобилизациялау және мемлекеттің ақшалай қорын құру
деп аталатын элементтері құрайды.
Мемлекет өзіне ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдемен табады: бір
жағдайларда ол ақшаның иесінің мемлекетке өз еркіменен беруіне, яғни
классикалық әдісі ретіндегі мемлекеттік займдар (ішкі және сыртқы) түріне
негізделген тәсілді қолданады: келесі жағдайдарда классикалық әдісі ретінде
салықтар қолданылатын.
Мәжбүрлі салымдар жалпымен ақшаны алу.
Салықтар, әскери салым мен банк салығы сияқты, мемлекеттің өзіне ақша
тауының ең ежелгі тәсілі. Әйгілі, революцияға дейінгі қаржігер, П.П.
Генцель бұл жөнінде былай деді ежелгі әлемнің өзінде-ақ салықтың
техникалық тәсілдері, әртүрлі қаржылар мен салымның талғамды тәсілдері
белгілі болған.
Мемлекетті қаржыландырудың негізгі қайнар – көзі ретіндегі салықтың
мәні мемлекеттің кейпінде (социалистік немесе буржуазиялық), кономика
кейпін де ол жеке немесе мемлекеттік меншікке негізделген) өзгерте
алмайды, өйткені бұл мәндер келесі өтпелі экономикалық факторлармен
анықталады: мемлекеттік қызметкерлердің еңбегі өзінің қоғамдық пайдалығы
мен өзінің қоғамдық пайдалылығы мен мәні бойынша ақша түрінде сипатталатын
құнды құрай алмайды; осыған байланысьы біріншіден, мемлекет ақшаны жан-
жақтан іздеуі керек, анғырақ айтқанда құнды өндіре отырып, оны
жасайтындардан алады.
Мемлекеттің кейпі, экономиканың кейпі сияқты салықтың фискалды
саясатын анық көрінбеуге мүмкіндік бере отырып, салық салу механизміне ғана
әсер ете алады. Салықтың мәнін түсінуде Адам Смиттің еңбектері үлкен мәнге
ие. Ол салық салу теориясының классикасы, оның көзқарасы барлық қазіргі
заманғы мемлекеттердің салық жүйесінің түйіні болып есептеледі. Смит
салықтар жауап беруі керек талаптарды, яғни салық салудың келесі
принциптерін бөлді: салықтардың заңды тәртібін Смит бойынша салық –
мемлекет арқылы оның көлемі мен төлеу тәртібін қарастыратын заң нысанындағы
жүйе. Мемлекеттің салық салу құқы мемлекет пен оның ұжымдарының қоғам мен
жеке тұлғалар мүддесі үшін керектігінен шығады; бірқалыптылығы әр –кім
мемлекетті қолдауға мемлекеттің қорғауы арқылы қолданатын өзінің кірісіне
сәйкес қатысуы керек); анықтылығы (салық төлеушіге төлемнің уақыты, орны,
тәсілі мен көлемі белгілі болуы керек; төлеудің арзандығы (мемлекет
кассасына салық төлеушінің қалтасынан шығатын сомаға тең сома түсуі керек.
Яғни салықтарды жинау ең төменгі шығынмен жүргізілуі керек); төлеушінің
шаруашылық дербестігі (салық субъектісі ретінде белгілі шаруашылық
қызметтен кіріс алатын тәуелсіз азамат қатысуы керек).
Бірақ, салықты төлеудің көп ғасырлы тарихына, олар жөніндегі көптеген
ғылыми жетілдірулерге қарамастан салық ұғымы туралы сұрақ таласты болып
отыр, ал оның қолда бар анықтамасы біздің көзқарасымыз бойынша
кемшіліктерге ие.
Салықтың мажмұнын анықтау үшін, оның мазмұнын анықтау үшін, оның
анықтамасын қалыптастыруға мүмкіндік беретін салықтың белгілерін
қарастырудың мәні зор.
Сонымен қатар, біздің көзқарасымыз бойынша, салық бір уақытта
материалдық экономикалық және заң категориясы балансын күрделі, көп жақты
құбылыс екендігінен шығады. Бұндай үштік жалпы қаржы құбылыстарына тән. Бұл
үш аспектіде қаржының өзі, бюджет және басқа қаржы категориялары
қарастырылады. Бұл жерде де салық жоққа шығарылмайды.
Мемлекет пайдасына жүзеге асырылатын салықтың белгілерін, бір
уақытта оның басқа төлем түрлерінен ерекшеліктерін көрсете отырып,
белгілейміз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тек салық төлеу ғана емес,
сонымен қатар алымдар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу міндетін айтады,
бұл салықтың басқа төлемдермен ара-қатынасын талдауды талап етеді.
Бірақ, ең алдымен міндетті төлемдер түсінігінің мағынасын
анықтаймыз, өйткені ол Конституциядан шығады және салыққа да, алымдарға да
қатысты.
Төлем сөзінің өзі дәл мәнінде қолданыла алмайды және кем дегенде екі
жіберуді талап етеді. Біріншіден, ол құбылыс тек ақшалай сипатта дегенді
білдірмейді.
(нақты түрде тәжірибеде қолданылады) өйткені әр-түрлі натуралды
түрдегі төлемдер де бар. Қазіргі кездегі салық қатынасының нысандары
көбінесе, тәртіп бойынша ақшалай сипатта болады. Бір уақытта төлем ұғымы,
екіншіден бір тұлғаның екінші тұлғаға біздің жағдайда салық төлеушінің
мемлекетке) ақша немесе материалдарды құндылықтарыды беруін сипаттайды.
Осылайша төлем термині беруді көрсетеді. Бірақ бұл ақша немесе
құндылықтар бір нәрсені төлеу үшін беріледі дегеніді білдірмейді. Салықты
төлеу кезінде ақша қозғалысы бір жақты болады, бірақ тауар (қызмет, жұмыс)
немесе ақшаны болашақта қайтару (мысалы, займда) сияқты басқалай құнның
қарсы қозғалысымен түйіндес болады. Сөзбе сөз аударғанда төлем термині
бір нәрсені төлеу деп аударылады. (мысалы, тауар, жұмыс немесе қызмет, бұл
жағдайда – азаматқа мемлекеттік ұйым түріндегі мемлекеттік органдардың
қызметі), өйткені бұл сөз төлеу сөзінің туындысы. Осыған байланысты ол
ақшаны қайтарусыз беруі белгілеуде лингвистикалық түрде анық емес, өйткені,
егер бұл төлем болса, не үшін ақша беріледі деген сұрақ туады? Бірақ,
қазірде салықтың және ақшаның басқа бір жақты мінездемелерін беру үшін
қолданылатын төлем ұғымының қаржы – құқықтық мәні қанағаттанарлықты деп
есептеледі.
Конституцияда төлем байламында қолданылатын міндетті ұғымына
келсек, онда ол өзінің мағынасы бойынша өз еркімен ұғымына қарама-қарсы,
яғни оның антонимі.
Міндетті термині қызмет етудің императивті категориясын сипаттайды.
Салықтың материалдық белгісі ретінде, оның салық төлеушінің мемлекетке
төлеуге міндетті, тепктік белгілермен анықталатын, ақшаның белгілі көлемін
(ақша салығы кезінде) немесе заттың белгілі санымен (натуралды салықты)
сипатталатындығы көрінеді.
Салықтың заңды белгілеріне төмендегілер жатады: 1) мемлекет арқылы
салықты белгілеу; 2) салықтың тек құқықтық нысандағы органдар мен актылар
арқылы салықты белгілеу (салықтың заңдылық белгісі); 4) салықтың мәжбүрлеу
сиапаты; 5) салық міндетті төлем болып есептеледі; 6) салықты төлеу заңды
міндет болып есептеледі; 7) салықтың тұрақты қаржы міндеттемесін туғызуы;
8) ақшаны алудың заңдылығы; 9) салықты төлеуді мемлекеттік жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз ету; 10) салықты төлеуде мемлекеттік бақылаудың
болуы.
Біздің көзқарасымыз бойынша, салықтың экономикалық белгілеріне
келесілерді жатқызуға болады:
1) Салық мемлекетке төлем төлеу түрінде болады;
2) қайтарымсыздығы;
3) эквивалентсіздігі;
4) салық қатынасының тұрақты сипаты;
5) салық салу объектісінің болуы;
6) салық субъектісінің анықтығы;
7) салық мөлшерінің анықтығы;
8) салық төлеу мерзімінің тіркелуі;
9) салық мемлекетінің кірісі болып табылады;
10) салық төлеуде меншік нысанын өзгерту.
Салықтың осы көрсетілген белгілерін қарастырайық.
Салықтың осы көрсетімін белгілерін қарастырайық.
Салық – бұл мемлекеттің қаулысы. Тек қана ол азаматтарыды белгілі ақша
сомасын беруге міндеттей отырып, салық салу режимін жүргізе алады.
Қазақстан Республикасында Салықты төлеу міндеті азаматтардың Конституциялық
міндетіне дейін көтерілген. Сонымен қатар мемлекет саяси билік субъектісі
өкілеттілігіне сүйене отырып, іс әрекет жасайды.
Салық – деп жазады П.М.Гадме, - мемлекеттің тәуелсіздігінің бір
көрінісі. Осымен ол мемлекеттің жеке азаматтар қызметі сияқты қызметінен
алатын қаражаттарды көрсететін, мемлекеттік мүлік пен займдар кірісімен
ерекшеленеді. Салық салу мүмкіндігі тәуелсіздіктің маңызды сиапты болып
есептеледі. Салықты салу құқы әрдайым монета бедері мен әділеттілікті
жіберу сияқты тәуелсіз құқықтың бөлігі болған
Төлемді бекітудің субъектісінің белгісі ретінде салық мемлекеттік емес
органдар бекіткен барлық кез-келген міндетті төлемдерден ерекшеленеді
(мысалы, азаматтардың өзін-өзі басқарудың қоғамдық органдары немесе олардың
шаруашылық және қоғамдық ұйымдарының шеңберінде белгіленген салымдар:
мүшелік жарна, бақша кооперативінің басқармасын ұстау жарнасы).
Салық бұл мемлекеттің бір жақты көңіл бөлуінің өнімі. Салық ұлт
(халық, азаматтар жиынтығы) мен мемлекет арасындағы келісім өнімі деген
көптеген теориялардың барлығына қарамастан, яғни екі жақтың көңіл бөлуіне
келісілген, заңды мағынада салықты бекіте отырып, оны ешбір жеке салық
төлеушімен, оның ешбір жеке салық төлеушімен, оның жекелеген топтармен,
ешбір қоғамдық құрылым түріндегі халық өкілдерімен келіспейді. Осылайша,
бұл жағдайда мемлекет бір жақты әрекет жасайды. Сонымен қатар халықтың
қалауы ескерілетін, заңдарды референдум жолымен қабылдау тәжірибесі бар
елдерде де салық заңы референдум бйоынша жүргізілмейді деген ескертуле бар.
Осындай тәртіп Қазақстанда да орнатылған. 1995 ж 2 қарашадағы, Заң
күші бар, ҚР–ң Президентінің Республикалық Референдум туралы Жарлығына
сәйкес бюджетік және салық саясатының сұрақтары референдум заты бола
алмайды. Біздің көзқарасымыз бойынша салықтың келісімді сипатын (қоғамдық
келісім мағынасында да) П.М. Годменнің ұсынған конструкциясы да құтқара
алмайды, оның көзқарасы бойынша салықты бекітуге тұтас ұлттың өкілі болатын
парламент келісім береді.
Сөзсіз құрылыс күші бойынша, парламент халықтың даусы қатты естілетін
орын болып табылады. Сондықтан да көптеген демократиялық елдерде салықты
енгізу туралы заңдарды енгізу туралы заңдарды енгізуі кездейсоқ емес. Бірақ
парламент – азаматтардың қоғамдық құрылымы емес, ол мемлекеттік орган, яғни
мемлекеттің бір бөлігі. Сонымен қатар, салықты бекіту субъектісі ретінде
мемлекеттің қайсібір органы емес, тұтасымен мемлекеттің қатысатынын ескеру
керек (Салықты бекітетін құқықтық акті оның нақты органдарымен қабыданса
да) Сондықтан салық үкімет пен парламент арасындағы келісімнің өнімі емес,
бірақ нақты өмірде тек үкімет (қаржы ведомствосының айтуымен) жаңа салықты
енгізу инициативасымен шықса, ал парламент құлақ түре отырып, қарсы дауыс
беруі мүмкін. Бірақ бұның бәрі салықшы белгілейтін құқықтық актіні
қабылдаудың мемлекет ішіндегі әрекеті сипатында болады және салықтың жалпы
құрылымын мемлекеттің бір жақты белгілеуі ретінде өзгертпейді.
Салықтың келісім сипаты түрінде осы елдің Заңнамасына сәйкес салық
келісімдері деп аталатын қорытынды тәжірибесі болғанда да ешнәрсе айтуға
болмайды. Қазақстанда бұндай тәжірибе жер қойнауын пайдалану мен
инвестициялық келісім шарттарды бекіткенде жиі қолданылады.
Бұл жерде де салықты бекіту мемлекеттің бір жақты көңіл бөлуінің өнімі
болып есептеледі және төлеушілердің салық міндеттемелерін, сонымен қатар
мемлекет бір жақты тәртіпте орнатқан параметрлерді, нақтылау жөнінде ғана
болып отыр.
Салықты бір жақты тәртіпте белгілеу оларды мемлекеттік займдардан,
сонымен қатар екі жақты келісім, яғни келісім сипатында болатын мемлекеттік
мүлікті өткізу келіссөздерінен ерекшеленеді:
Салық әрдайым құқықтық нысанда болады. Жоғарыда біз М.Т.Оспановтың
Салықтар мен цивилизация деп аталатын еңбегін келтіргенбіз. Онда ол
салықтардың өзінің өмір сүруінің алғашқы этаптарында діни белгілермен
реттелгенін дұрыс аңғарған. Бірақ қалыптасуы мен мемлекеттің күшеюіне
байланысты салықтар мемлекеттің ерекше корисдикциясына өтті. Қазіргі
заманғы мемлекетке салықтың құқықтық нысанының болуы – табиғи жағдай –
салықты қайсібір заңды, жарлықты, декретті және т.б. шығармай жүргізу
мүмкін емес. Құқықтық актының жазбаша нысанда осы елдің заңнамасымен
бекітіммен сәйкес қолдармен, мөрмен және басқалай реквизиттармен
белгіленуі шартты нәрсе және белгілі тіртіпте жарияланады. Сонымен қатар
салық нормативті құқықтық акітімен бекітіледі. бұл жерде жеке құқықтық
акті жарамсыз, өйткені жеке және бір кезектік салық болмайды.
Салықтың құқықтық мысалы негізіде мемлекеттік емес органдардың,
азаматтардың жиналысының және адамдардың жеке инициативасы жататын әр
түрлі төлемдерден, салымдардан, жарнамалардан ерекшелейді.
Салық – бұл заңды белгіленген төлем. ҚР –ң Конституциясы азаматтардың
заңды белгіленген төлемдерді төлеудің міндеттемелерін белгілейді. Осыған
байланысты заңсыз белгіленген салық оны азаматтардың төлеу міндетін
туғызбаумен қатар салықты да туғызбайды, ал төлемеуге болмайтын салық
болмайды.
Салықты белгілеудің заңдылығына қойылатын талапқа біз төменде
тоқталамыз. Бұл жерде, осының салықты бекіту туралы шешім қабылдауға
өкілетті органдарға, шешімді қабылдау әрекетіне, оны безендіруге (яғни
құқықтық акт нысанын таңдау.) күшіне ену тәртібіне және т.б. қатысты
жағдайлардың тұтас комплексін қамтитынын айта кету керек.
Салық мәжбүрлік сипатында болады. Салықтың мәжбүрлеу кезеңі екі
кезеңде көрінеді. Біріншіден, салық мәжбүрлі түрде енгізіледі , яғни салық
төлеушінің қалауына қарсы. Екіншіден, егер салық төлеуші өзінің салық
міндеттемесін өз еркімен орындамаса, онда ақшаны одан мемлекет күшпен алады
(сот арқылы немесе осы елде орнатылған тәртіп бойынша салық ведомоствасының
бір жақты нұсқауының күші бойынша). Салықты төлетудің кейбір механизмінде,
(мысалы, оны кірісті төлеу қайнар көзінен алғанда) салық төлеуші салықты
төлеу кезінде ешқандай іс-әрекет жасамайды. Салық ұстау автоматты түрде
жүргізіледі.
Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны мемлекетке әр түрлі қайырылымдық
көрсетуі, ерікті зайымдардан, мемлекеттік банктарға жарналар (депозиттер)
салудан, яғни мемлекетке ақшаның ерікті түсінуінен, ерекшелейді.
Салық міндетті төлем болып табылады.
Салықтың міндетті белгісі, жоғарда айтылғандай лауазымдылық
категориясын көрсетеді – салық төлеуші салықты заңнамамен бекітілген
тәртіпте және мерзімде төлеуі керек.
Салықты белгілеумен және оның конструкциясымен қарастырылған
жағдайларда (мысалы, салық салынатын кірістің болуы), төлеушіде мемлекет
алдында нақты қаржылық міндеттемелер туады, осыған орай төлеуші мемлекетке
ақшаның белгілі көлемін, ал натуралды салықта - өнімнің бір бөлігін беруге
міндетті. Бұл міндетті орындамау, біріншіден, осы ақшаларды (өнімді
мәжбүрлі түрде алуға, екіншіден, бұл субъектіні белгілі жауапкершілікке
(яғни жазаға) тартуға әкеледі.
Салықтың міндеттілігі оны әлдекімнің төлемеуімен ғана емес, сонымен
қатар оны әлдебіреулердің (бұл жағдайда сәйкес мемлекеттік орган-көбінесе
салық инспекциясы) оны өндіруі (масылы, салықты төлеуден қашқанда) немесе
ұстауы (салықты қайнар көзден талап ету орын алғанда) арқылы да
сипатталады. Салықты төлеу міндеттілігі оны төлеуді қабылдау міндетімен
ұштасады.
Біз салықтың міндеттілігі белгісінің оның мәжбүрлілік белгісімен тығыз
байланысты екендігін көреміз. Сонда да бұл белгілер салықтың әр түрлі
шақтарын қамтиды және сондықтан да ерекшеленеді: міндеттілік ең алдымен
салық төлеушіге қатысты. Ол салық төлеу міндетті; мәжбүрлеу белгісі салық
қызметі органдарына немесе салықты төлеудің қайнар көзінен ұстауды жүзеге
асыратын тұлғаға қатысты – олар салықты талап етуді жүзеге асыруға
міндетті.
Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады.
Е. Дороховтың салық – бұл салық төлеушіде мемлекеттік шығынға
қатысудың конституциялық міндетінің болуына шартталған төлем деп атап
көрсетуі өте дұрыс.
Салықты белгілей отырып, мемлекет салық төлеуші белгісіне түскен
тұлғаны осы салықты төлеуге міндеттейді. Сонымен қатар осы міндеттілік
заңды сипатта болады, яғни оны орындауға жатпайтын жағдайларда белгілі
заңды зардартарды тудырады (жекелеп алғанда салық төлеушіні заңнамада
қарастырылған жауапкершілікке тарту). Осында осы салық төлеуші құқық бұзушы
статусында болады.
Келесі жағдай өзіне көңіл аударады. Конституцияның 35 бабы салықты
төлеу әркімнің парызымен міндеті деп көрсеткен1. парыз және міндет
ұғымдары арасында айырмашылық бар ма (бар болса қандай) немесе осы
сөйлемнің эмоциялық бояуын күшейтетін синонимдер ма.
Конституция саяси деклорация, тіптен әдеби өнімі болмай, нормативті
құқықтық акт болғандықтан, оның әрбір сөзі белгілі заңды жүкті жүктеуі
керек.
Біздің ойымыз бойынша парыз бұл жағдайда азаматтық парыз
контекстінде қарастырылған салықты міндетті төлеудің мемлекеттік-құқықтық
сипатын көрсетеді.
Адам құқының Жалпы Деклорациясының 29 бабына сәйкес әрбір адам қоғам
алдында міндетті.
Конституцияда қолданылған парыз ұғымы осы сөздің қарызға алынған
деп белгіленген мағынасымен байланыссыз. Салықшы төлеу салық төлеуші
мемлекеттен қайбір кезде алған ақшасын қайтару дегенді білдірмейді.
Сондықтан да 1995 жылғы 24 сәуірдегі, Заң күші бар, ҚР-ң Президентінің
жарлығының (бұдан әрі салық туралы жарлық)2 154 бабының құрылымы анық
емес, ол бойынша оны жарғыға сәйкес есептелген салық мемлекеті алдындағы
қарыз және ол бюджет кірісіне төлеуге жатады.
Конституцияда айтылғанжай азаматтың парызы (оның азаматтық міндеті
сияқты) салықьы төлеу болып табылады, ал салықтың өзі (яғни оның саласы)
қарыз бола алмайды, ол үшін салық төлеушінің мемлекеттен алған қарызының
сомасын көрсетуі керек.
Міндет категориясы қаржылық-құқықтық сипатта болады және салық
төлеушіге артылған және қазіргі салық міндеттермелерінің күшімен сөзсіз
орындалуы керек іс - әрекет шеңберін сипаттайды.
Салықты төлеудің конституциялық міндеті тек ақшаның белгілі сомасын
салуды ғана емес, сонымен қатар оларды белгілі мерзім мен белгіленген
тәртіпте төлеуді де қамтитынын айта кету керек. Салықты төлеу міндеті
белгілі заңды фактінің (ең алдымен – салық объектісінің болуы) күшімен
пайда болған нақты салық міндеттемесіне негізделеді. Сондықтан, егер салы
төлеушіде жеңілдік құқы болғанда), онда салық төлеу міндеті де болмайды
(осыған сәйкес оны төлеуде қарыз да болмайды). Сонда да салықты төлеу
тікелей Конституцияда тіркелгендіктен Конституциялық міәндет сипатында
болады. Бұл осы міндетке ерекше заңды мағына береді.
Салық тұрақты қаржылық міндетті туғызады. Салық бұл мемлекеттің
қаржылық қызметінің процесінде қолданылатын анығырақ айтқанда осы қызметтің
көмегімен мемлекет өзіне керекті ақшалай қаражат табатын тәсілдерінің бірі
түрінде пайдаланылатын қаржылық – құқықтық құрал. Салықты белгілеумен бірге
кез-келген міндеттеме сияқты қарсылық міндеттемелер пайда болады және оның
екі субъектісі болады:
Кредитор, (мемлекет өкілетті органы арқылы) және борышкер (салық
төлеуші) осы қаржылық міндеттеме шеңберінде кредитор борышкерден
белгіленген мерзімде және белгілі тәртіпке, салыққа шартталған ақша
саласын талап етуге құқылы, ал борышкер салықты төлеудің белгіленген
механизмі арқылы осы соманы мемлекетке беруге міндетті. Сонымен қатар ос
міндет тұрақты сипатта болады, ал ол салықтың міндеттемесі тек қана салық
төлеушінің міндетін ғана емес, сонымен қатар салық заңнамасымен
қарастырылған оның біршама құқықтарын да қамтиды.
Салықта ақшаны заңды алу орын алады. Бір жағынан салықты талап ету
кезінде ақшаны алу салық төлеушінің еркі мен қалуына қарсы жүзеге асқанынан
қарамастан, салықтың әрдайым мемлекеттің бөтеннің ақшасын мәжбүрлеп
иемденуіне қарамастан, екінші жағынан легитимді негізде олардың иесі болып
қалады. Осыған байланысты салықты ақшаға деген бір тұлғаның меншік құқықн
тоқтатудың (салық төлеушінің) және осы құқықтың келесі тұлғада пайда
болуының мемлекетте) ерекше тәсілі деп есептеуге болады.
Салық салық төлеушінің қайсібір құқықты бұзып жазалау немесе оның
құқыққа қарсы әрекетінің жазасы болып есептеледі. Салықты төлеуші ретінде
адал және заңды тыңдайтын адамдар қатысады. Осыған байланысты салық
жасалған құқық бұзушылық үшін мемлекеттік жауапкершілік шарасы ретіндегі
айыпе және тәркіленуден ерекшеленеді.
Салықты талап ету мемлекеттің өзге меншікті өз падасына мәжбүрлеп
алғандықтан Конституцияның 26 бабында белгіленген жеке меншіктің құқына қол
сұқпаушылық принципінің салықпен қатынасының теориялық мәселесі шығды.
Көрсетілген бапта: ешкімде өз мүлкінен айырылмайды, тек сот шешімен.
Ерекше, заңда қарастырылған жағдайларда мүлікті мемлекеттің қажеттілігіне
мәжбүрмен алу оны тең көлемде өтеу жағдайында ғана жасалуы мүмкін делінген
(3 бөлім).
Мәселенің мәні төмендегіше: салыққа Конституцияның 26 бабындағы
қорғау механизмі татарылды ма?
Сыртқы белгілеріне қарай салықтар осы баппен қамтылатын сияқты. Шын
мәнінде салықты төлеу, біріншіден нәтижесінде салық төлеушінің айрылатын
мүліктен ауыру. Екіншіден, осы айыру мүліктен айыру салық салушының еркінен
тыс жасалады, яғни мәжбүрлі сипатта болады. Үшіншіден салықты төлеу
мемлекеттің қажеттілігі үшін жүзеге асырылады.
Бірақ 35 баптың контекстісінде азаматтарға салық төлеуге
міндеттейтінін, ал 26 бапта мүлікті меншік иесінің заңды міндетінен тыс
үнемі мемлекетке өзінің меншігінің белгілі бір бөлігін беруін қарастырады.
Яғни Конституцияның 35 бабында қарастырылған, салық нысанындағы мүліктен
айырылу 26 бапта қарастырылған айырылу негізінен маңызды ерекшеленеді.
Бірінші жағдайда айыру нормативті құқықтық аіктімен белгіленген тұрақты
заңды міндетке негізделсе. Екіншіден айыру ерекше жағдайларға байланысты
реттік сипатта болады (мысалы табиғи апаттар, эпидемияны жою үшін, мүлікке
деген меншік құқын жерді немесе басқалай табиғи ресурстарды алып қою
нәтижесінде айрылуы және т.б)
Осыдан салықты төлеу жүйелі сипатта болады, ал айыру Конституцияның 26
бабына сәйкес бір актілі сипатта болады. Осымен мүліктен айырудың
зардаптары анықталады. Салықты төлеуде айыру қайтарылмайтын болады.
Конституцияның 26 бабының күшіне байланысты айыру компенсация төлеумен
байланысты болады.
Осылайша бұл баптың әрекеті мүлікті айыруға салықты талап ету
нысанында қатысты болмайд.
Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз
етілген.
Егер де ақшаны талап ету салықты төлеу процесінде мәжбүрлі сипатта
болса да, бірақ субъектіні жазалау ретінде қатыспаса, онда төлеушінің
өзінің салық міндеттемесін орындамауы мемлекет тарапынан заңнамамен
белгіленген жауапкершілік шараларын тудырады. Сонымен бірге құқықты бұзу
сипаты мен жауапкершіліктің негізіне байланысты құқықты бұзу шарасының
көптеген шаралры қолданылады және қаржылық – құқықтық, әкімшілік құқықтық
және қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар қамтылады.
Түзетілмейтін салық төлеуші жазасы туралы айта отырып, осындай
жауапкершіліктің негізінде не жатыр деген теориялық сұрақ туады. Салдарынан
осы салық төлеуші құқық бұзушы болып есептелетін салық заңнамасын бұзй
немесе салық төлеуші өз міндеттемесін орындамаған тұлға болып есептелінетін
салық міндеттемесін орындамау? Тапсырманың қойылуының ритарикалығына
қарамастан ол сұрақ маңызды теориялық және тәжірибелік мәнге ие. Құқықты
бұзк кезінде мемлекет жазалау органы ретінде қатыса отырып, тұлғаға
көбінесе құқықты бұзушыны сот тәртібінде жауапқ тарту нысанында жүзеге
асатын, заң бұзушы ретінде жаза қолданады.
Салық міндеттемесін орындамау ретіндегі осы конструкцияны
қарастырғанда, жауапкершіліктің негізі заңнаманы бұзу емес, міндетті
орындамау фактісінің өзі болады, ол заң күшінің ғана емес, сонымен қатар
жер қойнауын пайдалану мен инвесторларға салық салуда орын алатын келісім
күшінен де болады.
Нәтижесінде, біздің көзқарасымыз бойынша, төмендегіде сипатталады:
жауапкершілік субъектісі ретінде салық төлеушінің өзі болғанда қаржылық
құқықтық сипаттағы шараларды қолдануда біз салық міндеттемесін орындамау
жауапкершілігі ісін қарастырамыз, жауапкершілік субъектісі ретінде жай
тұлға және қылмыстық құқықтық сипаттағы шараларда біз салық заңдылығын бұзу
жауапкершілігі ісін қарастырамыз.
Енді салықтың экономикалық белгілерін қарастырайық.
Салық – бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлкінің (тәртіп бойынша ақшалай қаражаттарда) мемлекет пайдсына
өтуін көрсетеді. Салық осынысымен, қоғамдық жұмыс деп аталатын нысанда
болатын, азамат мемлекет пайдасына жылына белгілі күн еңбек етуге міндетті,
немесе мемлекет үшін басқалай жұмысты атқаруға міндетті жеке
бағыныштылығынан ерекшелейді. Кей кезде бағыгыштылық, тұлға (заңды немесе
жай) мемлекеттің қолдануына белгілі мүлікті (мысалы, гунсевті салықты
транспорт құралдарын) қызмет көрсету персоналымен беруге міндетті мүліктік
сипатта (масалы, гунсевті бағыныштылық) болуы мүмкін. Осыған орай, салық
мүліктік бағыныштылықтан төмендегіше ерекшеленеді, яғни мүлік салығында
айрылады, ал мүліктік бағыныштылықта ол мемлекетке пайдалануға беріледі.
Көбінесе әдебиеттер салық ақшалай төлем ретінде сипатталады. Бұл салық
міндеттемесі ретінде ақша қатысатын көптеген қазіргі заманғы жүйеге тән.
Бірақ сонымен қатар натуралды салықтар да белгілі.
Кіріс салығы субъектіні, өндірген, өсірген, тапқандарының бір бөлігін
мемлекетпен бөлісуге мәжбүрлеуден басталады. Яғни салық салу объектісі
ретінде салық айналдыру қтысады, ал салық нысанында – алу осы айналдырылған
бөлікті тағы да натуралды нысанда жүргізеді. Мысалы, салық төлеуші
мемлекетке өсірілген бидайдың оннан бір бөлігін беруге міндетті. Бірақ
кіріс салығының қазіргі конструкциясынада салықты салу объектісі ретінде
ақшалай нысандағы кіріс қатысады, ал салық та ақшалай төленеді. Басқа
қалған салықтар жөнінде де осыны айтуға болады. Салықтың ақшалай табиғатын
салық бойынша қалған соманы өтеу. Мемлекет өкілетті орган арқылы
борышкердің мүлкін алуға талап қояды.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық төлеудің натуралды
нысанын қарастырады. Бірақ осы конструкцияның салық ретінде жіктелуі қате
сияқты. Осыған сәйкес Жер қойнауын пайдаланушылар өндірген, келісім шарт
бойынша мемлекетке берілетін, өнімнің бөлігін салық төлемі деп тану қате.
Шын мәнінде сөз өнімді бөлу туралы келісім шарт (халықаралық
тәжірибеде – продакшин шеринг) деп аталатын келісім–шарт туралы болып
отыр. Осы келісім –шарттың күшімен конституцияға сәйкес мемлекет жер
қойнауының иесі болады және падалы қазбаларды өндіру үшін жер қойнауының
бір бөлігін басқа тұлғаға (жер қойнауын пайдаланушыға) пайдалануға береді.
Бұл келісім–шарттың шарты ретінде жер қойнауын пайдаланушы өндірілген
өнімнің бір бөлігін мемлекетке жер қойнауын пайдалануға бергені үшін төлем
мысалы ретінде беруі жатады. өзінің заңды табиғаты бойынша бұл келісім–шарт
комплексті түрдегі адамзаттық-құқықтық келісімге жатады, яғни жалгерлік
келісім мен жалға алу келісімін біріктіреді. Бұл келісімде мемлекет
(компонентті орган бойынша) жер қойнау мен ондағы пайдалы қазбалардың м
еншік иесі болып табылады, салық қатынасына және саяси биліктің субъектісі
сипатында емес ҚР-ң Азаматтық Кодексінің 111-бабында қарастырылған,
азаматтық – құқықтық субъект ролінде қатынасады. Яғни салықтық құқық
қатынасына тән билік субъектісі ретінде емес, осы қатынастың келесі жағы –
жер қойнауын пайдаланушымен (жалгер) заңды теңдік негзінде әрекет етеді.
Сонымен қатар пайдалы қазбалар қойнауында бола тұрып мемлекеттің
меншігінде болатынын да ескеру керек. Бірақ жер бетіне шығарыла отырып,
минералды шикізат деп аталатын нысанды ала отырып, ол екі бөлікке
бөлінеді: бірінші бөлік меншік құқы бойынша жер қойнауын пайдаланушыға, ал
келесі бөлігі – мемлекетке жатады. Келісім шарттардың өнімді бөлу мәні
осында.
Осыған орай, жер қойнауын пайдалаушы өндірген өнімнің бір бөлігін
мемлекетке бергенде салыққа тән жер қойнауын пайдаланушы мүлкінен
айрылмайды, өйткені оыс өнім мемлекет меншігі болып табылады.
Осылайша, салық туралы жарлық натуралды салыққа жатқызады, ал ол
экономикалықта, құқықтық белгі бойынша оған жатпайды.
Сонымен қатар натуралды салықтар тарихи категория ретінде нақты өмір
сүреді және оның кез-келген уақытта жаңалануына кедергі жоқ.
Жалпы олардың өмір сүруі ақша жүйесінің әлсіздігімен байланысты
сомдықтар мемлекет ақша орнына мүлікті алуға мәжбүр болады. Бұндай
жағдайлар ақша жүйесі өзінің қалыптасу сатысында болған (нәтижесінде
төлеушіде салық төлеуге ақшасы болмауы мүмкін) мемлекеттің ерте кезеңдеріне
тән, немесе ақша алу тиімсіз болғанда осы жүйенің дағдарыс кезеңіне тән.
Натуралды салық кезінде салық төлемінің заты ретінде тустас
белгілермен анықталатын, зат түріндегі мүлік қатысады. Жеке анықталған зат
төлем заты төлем заты ретінде қатыса алмайды.
Салық - бұл ақшаны қайтарымсыз алу. Салықты төлеу кезінде құнның бір
жақты қозғалысы орын алады: төлеушіден мемлекетке.
Осымен салық, ақша ең алдымен төлеушіден мемлекетке, содан соң –
мемлекеттен төлеушіге (яғни ақша қайтарылады) қозғалатын қайтарым
төлемдерінен еркшеленеді. Қайтарым бір уақытта ақшаны алудың
мерзімсіздігін, яғни олардың еш уақытта қайтарылмайтындығын көрсетеді.
Әлеуметтік қаржылар жүйесіне тән әлеуметтік қайтарым деп аталатын
көптеген теориялардың болды және бар екендігін де ескеру керек. КСРО–ң
барлық тұрғындарынан алынатын салық қайтарымды деп айтылды.
Мемлекеттік ақшалай ресурстарының жалпы қорына түсе отырып олар
қардыландыру мен тұтынудың қоғамдық қорларының көп түрлі және тармақталған
жүйелерінен өтіп тұрғындарға ақысыз білім, емдеу, әлеуметтік қамтамсыз ету
және т.б. нысандарда қайтарылады. Осының бәрімен келісуге болады: шын
мәнінде социализм кезінде тұрғындарға әлеуметтік төлем төлеудегі сомалар
үлкен көлемде болды жән азаматтардан жиналатын салықтардың жалпы сомасынан
асып кетті. Халықтан алынатын салық еш уақытта социалистік қаржыда маңызды
роль атқарған емес, ол мемлекеттік меншікке негізделген, яғни мемлекеттің
негізгі кіріс қайнар көзі болып мемлекеттік кәсіпорындардың төлемі
қатысатын, экономиканың сипатымен түсіндіріледі. Салықтарды әлеуметтік
төлемдер арқылы қайтару капитализм кезінде де болады, мұнда мемлекет
салықты жинай отыры, әр-түрлі жәрдемдер арқылы халыққа белгілі мөлшерін
қайтарады (бұл жерде жұмыссыздық пособиесін айту жеткілікті) бірақ нақты
салық құқық қатынасында қайсібір қайтару туралы айтылмайды. Салық – займ
келісімі емес және салық төлемдерінің сомасы қайтаруға жатпайды. Тең шамада
бұл төлемдер, біршама зейнеткерлер қорына, сақтандыру мен банк салымдарына
тән, қайтарымды-жинақтау төлемдерінің жүйесін көрсетпейді. Салық
міндеттемесі бір жақты міндеттеме болып табылды, онда мемлекет займ сомасын
қайтаруға міндетті емес.
Кіріс салығы эквивалентсіз төлем болып табылады. Экономикалық тілмен
айтқанда, салық құнның бір жақты қызметін ақшалай түрде шамалайды, ол
құнның қарсы қозғалысымен түйінделмейді. Оңайырақ айтқан, кіріс салығы кез-
келген тауарға немесе мемлекеттік қызмет үшін төлем емес, ақшаны қайтарусыз
алу болып табылады. Осымен салық А –Т немесе Т- А актісін сипаттайтын әр
түрлі Келісім төлем түрлерінен ерекшеленеді.
ҚР-ң Конституциясының 35 бабы салық пен бірге міндетті төлемнің бір
түрі алымдарды да қарастырады.
Салықтар мен алымдардың негізгі ерекшеліктері төмендегіше:
Біріншіден, алым бір реттік төлем болып табылады, ал салыққа
тұрақтылық пен қатынастың ұзақтығы тән.
Екіншіден қайтарымсыздық (заңды критерийі) және эквивалентсіздің
(экономикалық кретерий) салықтың белгісі болып табылады; алым салыстырмады
төлем болып табылады – алымды төлей отырып, субъект мемлекеттен белгілі
құқық немесе рұқсатты алады. Салық жай ғана төленеді, ал салым
мемлекеттік органның төлеушінің пайдасына қайсібір қызметті істеген кезінде
төленеді.
Үшіншіден, тұлғаның мемлекеттен салықты төлеу жөнінде қатынасқа түсуі
мәжбүрлі сипатта болады; тұлғаның мемлекеттен алымды төлеу жөнінде
қатынасқа түсуі ерікті сипатта болады. Мысалы, тұлға сәйкес мемлекеттік
органға кәсіпкерлік қызметтің белгілі түрімен айналысуға рұқсат беретін
лицензияны беру туралы арызбен келеді. Осының өзі ерікті сипатта болады –
тұлғаны ешкім осындай қызметпен айналуға күштемейді. Бірақ лицензияны беру
лицензиялым алымды төлеуге шартталған, тек осы кезде ғана ол міндетті төлем
сипатында болады.
алымдар ұғымының берілген анықтамасы оны банк салығынан айыруды
қиындатады, біз оған төменде тоқталамыз. ҚР-ң Конституциясының 35 бабында
келтірілген басқалай міндетті төлемдерге ең алдымен аударулар, жарналар,
төлемдер мен банк салығы жатады.
Аударулардың ішінен қазіргі кезде, типті салық болып есептелетін, Жол
қорына автомобиль жолдарын пайдаланушылар аударымы қолданылады.
Жарна термині міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларына жасалатын
төлемдермен байланысты.
Әдебиеттер осы төлем түрінің табиғаты туралы тартыс туып отыр.
Л.Калинина Өзінің экономикалық табиғаты бойынша сақтандыру жарналардан
ерекшеленеді, фискалды емес, компенсациялық сипатта болады және мәні
бойынша сақтандыру жағдайы пайда болған жағдайда материалдық қамтамасыз ету
үшін еңбек ақының қалдырылған бөлігі болып есептеді (зейнеттік жасқа жету,
мүгедектік және т.б).
С.Г.Пепеляев Зейнеткерлер қорына жарнаның компенсациялық сипаты туралы
жалпы экономикалық жоспарда ғана айтуға болады, ал құқықтық позицияда
компенсациялық жоқ деп көрсетеі. Сонымен қатар сипаты бойынша бұндай
жарналарды мақсатты салықтар категориясына жатқызу керек деген тұжырым
жасайды.
Осы таласқа үңілмей-ақ бұл төлемдердің табиғаты елдегі әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің құрылуы принципіне және құқықтың қай саласының
нормаларымен реттелетініне тәуелді болатынын айта кету керек: бұл жүйе
мемлекеттік па немесе мемлекеттікемес па, ол сақтандыру ісі принциптерімен
құрылған ба, жоқ па және т.б. Жүйелер көп және олардың әрқайсысы
көрсетіммен төлемдердің өз тұлғасын анықтайды. КСРО-ның уақытындағы
(қазір Ресейде сақталған) әлеуметтік сақтандыру (оның түрі - әлеуметтік
қамтамасыздық) мемлекеттің қызметі болған, көрсетілген жарналары
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінің төлемі болады.
Ол оларды мақсатты салық ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін, КСРО-ң
Мемлекеттік бюджетінің құрамдас бөлігі болды. Егер де әлеуметтік
сақтандыру жүйесі мемлекеттік емес сипатта болса немесе мемлекеттік емес
қорлар арқылы жүргізілсе (Қазақстан өтіп жатқан), онда ешқандай салық
туралы айтуға болмайды, өйткені олар бәрібір мемлекеттің кірісі болып
есептеледі. Егер де әлеуметтік сақтандыру сақтандыру ісі моделі бойынша
құрылса (яғни сақтандыру жағдайын сақтандыру - сақтандырушы – сақтандыру)
төлемі онда көрсетілген жарналар сақтандыру төлемдері болады, қазір бұған
медициналық сақтандыру өтіп жатыр.
Әлеуметті сақтандыру қарсылық (яғни салықтық емес) құқық емес,
еңбектік) анығырақ айтқанда - әлеуметтік қамтамасыз ету құқық институты)
құқық статусында болады.
Ақы түсінігіне келсек (мемлекеттің қаржы қызметіне қатысты), онда
Қазақстанда бұл төлемнің бірнеше түріне қатысты: су үшін ақы, мемлекеттік
мүлікті пайдалану ақысы және т.б.
Салықтың ақыдан негізгі ерекшелігі төменде: салық қайтарымсыз және
эквивалентсіз төлем, ал ақы – қайтарымды және эквивалентті, яғни салық
қаржылық қатынасты шамалайды, ал ақы – мемлекет азаматтық құқық субъектісі
ролінде қатысатын азаматтық – құқықтық қатынасты.
ҚР-ң Азаматтық кодексінің 111-112 баптарына сәйкес әкімшілік-аймақтық
бірліктер азаматтық заңнамамен реттелетін, осы қатынасының басқалай
қатысушылармен тең жағдайда қатынасқа түседі.
Қазақстан Республикасының атынан (әкімшілік аймақтық бірліктер) өз
қызметімен мүліктік және жеке мүліктік емес құқық пен міндеттерді алып,
жүзеге асыра алады, осы органдардың статусын анықтайтын заңды актылармен,
жағдайлармен және басқалай актілермен бекітілген компотенция шеңберінде
сотқа қатыса алады.
ҚР-ң қатысуымен азаматтық-құқықтық таластар сот арқылы шешіледі.
1.2 Салық құқын бұзушылықтың пайда болу себептері.
Менің көзқарасым бойынша Қазақстанда салық құқын бұзушылықтың пайда
болу себептері бұрынғыдай, егер өзгерсе де маңызсыз деңгейде. Осы барлық
себептерді үш шартты категорияға бөлуге болады:
- құқықтық
- экономикалық
- моральды
Қазақстанның салық заңнамасы өте көлемді, олардың нормалары көптеген заңды
актілерге шашырап кеткен. Сонымен қатар осы нормативті актілерге үнемі
өзгерістер мен толықтырушылар енгізілуде. Салық заңнамасының осы
тұрақсыздығы мен күрделілігі құқықтық сипаттағы осы себептер болып
табылады.
Экономикалық себептері өте жоғарғы салық ставкалары мен кейбір салық
төлеушілердің салықты дер кезінде және толығының мүмкіндігінің болмауына
шартталған.
Оның себебі, менің көзқарасым бойынша заң шығарушы осындай жоғарғы
салық ставкаларын енгізе отырып, елде қалыптасқан экономикалық жағдайды
есепке алмайды, заң шығарушы тауар сату қызметімен айналысатын және үнемі
тұрақты, жоғарғы кірісі бар кәсіпорындарды есепке алуы мүмкін. Иә мұндай
кәсіпорындар салықты дер кезінде толығымен төлей алады, бірақ ескірген
қондырғыларды пайдаланатын, айналым қаражаты жоқ және өз өнімін,
бәсекелестік қабілеті жоқ болғандықтан, өткізе алмайтын өндіруші –
кәсіпорындар бар. Осының салдарынан кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі мен
олардың салық төлемдерін төлей алмауы шығады.
Моральды себептерге менің көзқарасым бойынша, төменгі құқықтық
мәдениет, бар салық жүйесіне бұрыс қатынасы және салық төлеушінің
пайдакүнемдігі жатады. Төменгі құқықтық мәдениет тарихи факторға шартталған
– салықтық құқық институттары Ресейде жүз жылдай көлемде өмір сүруде. Бұл
уақытта елде батыс европа елдеріндегі салық мәдениеті сияқты мәдениет
қалыптаса алмады.
Қолда бар салық жүйесіне бұрыс қатынас алғашқы себептерге шартталған,
салық төлеуші өзін салық төлеуші ретінде силап, оның салықты төлеу
мүмкіндіктерін есепке алмайтын жүйені силамайды.
Пайдакүнемдік, салықты төлеуден қашу, салық құқын бұзудың себептерінде
соңғы рольде емес. Бірақ, осы сипаттағы барлық құқық бұзушылық жеке
мотивацияда болмады.
Басшылар салық салудан жасырып қалған қаражаттарын өз кәсіпорнын
дамытуға пайдалана алады. Оларда өз кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсартуға ұмтылуын сипаттайтын қызығушылық бар.
Жоғарыдағылардан салық құқын бұзудың пайда болуына тек қана
субъективті сипаттағы ғана емес, сонымен қатар объективті сипаттағы
себептер де әсер етеді, оны елде қалыптасқан экономикалық жағдайда есепке
алу керек.
Салықтық құқықты бұзушылардың ең көп кездесетін топтары – салықты
төлеуден жалтаруы. Осы құқықты бұзушылық салық төлеушінің бюджетке салық
төлеу жөніндегі өзінің міндеттемесін орындамауында немесе керекті дәрежеде
орындамауында. Осы тақырыпқа арналған батыс әдебиетінде төлеушінің
себептердің жіктелуін кездестіруге болады. Мысалы П.М.Гадме себептердің
бірнеше тобын көрсетеді.
- экономикалық;
- моральды;
- техникалық;
Саяси себептер мемлекеттің салықты тек қазна кірісін қамтамасыз ету құралы
ғана емес, сонымен қатар реттеуші құрал ретінде қалдыруымен байланысты, осы
құрал арқылы мемлекет қайсібір қоғамдық қатынастарды реттейді. Осындай
саясатты жүргізе отырып, мемлекет мүдделерін ескермеген тұлғалар салықты
төлеуден жалтара отырып, осы процеске белгілі қарсылық көрсетеді.
Экономикалық себептер салық төлеушіге көп әсер етеді. Егер де салық
құқын бұзуға салынатын санкция ол үшін экономикалық зардапты салықтың
жасырын қалған саласынан төменгі сомада белгілесе, салық төлеуші салықты
төлеуден жалтаруға әрине қызығады.
Салықты төлеуден жалтарудың моральды себептері кей кезде салық заңының
заңнаманың жалпы принциптеріне сәйкес келмеуінде: осы заңдардың беделін
түсіретін теңдік, тұрақтылық және т.б.
Салықты төлеуден жалтарудың техникалық себептері бақылаудың
жетілдірілмеген тәсілдері мен әдістеріне байланысты. Салық органдары барлық
шаруашылық операцияларды қадағалауға және барлық бухгалтерлік.
2 Тарау. Салық құқын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
Жоғарыдағы параграфтарда көрсетілгеніндей салық заңын бұзуда салық
қатынасының субъектілеріне қаржылық жауапкершілік, сонымен қатар ҚР-ғ
қылмыстық және әкімшілік кодекстерінде қарыстырылған, лауазымды тұлғалар
мен азаматтардысалық заңнамасын бұзғаны үшін, белгіленген заңды тәртіпте
қылмыстық жауапкершілік (ҚР ҚҚ 221 және 222 баптары) пен әкімшілік
жауапкершілікке (әкімшілік құқық бұзушы туралы 16 тарау (205-210 б) тарту
шаралары қолданылады.
Салық төлеушілер үшін заңнамалары салық құқығының басқа
қатысушыларымен салыстырғанда қылмыстың көп құрамы мен олар үшін
жауапкершіліктер қарастырылған. Бұл салық салушының құқықтық жағдайының
маңыздылығына негізделген, өйткені мемлекеттік аппарат та, салық жүйесінің
өзі де салықтан түскен қаражаттар есібінен күнелтеді.
Салық төлеушіге тән құқық бұзушылықтың жалпы құрамын қарастырайық,
яғни, құрамында субъекті ролін салық төлеуші ойнайтын құқық бұзушылық.
Салықты төлемеу немесе дер кезінде төлемеу1, яғни салықты заңмен
белгіленген мерзімнен кеш төлеу.
Осы құқық бұзушылықтың объектісі ретінде салықты төлеудегі заңмен
белгіленген қатынастар қатысады.
Объективті жағы ретінде салық төлеушінің әрекетсіздік және әрекеттілік
нысаны ретіндегі қарсы әрекетін ерекшелеуге болады.
Салықты төлемеген жағдайдағы субъективті жағы қасақаналық нысанда
болады, ал дер кезінде төлемеуде қасақанасыз болуы мүмкін.
Салық бойынша жеңілдіктерді заңсыз пайдалану - салық көлемін тікелей
немесе қосымша қысқартуға, бұрын төленген салықты қайтаруға негіз беретін
құжатты ұсыну арқылы салық төлеуден жалтару.
Осы құқық бұзушылықтың объектісі ретінде жеңілдіктерді беру мен
пайдаланудың заңмен белгіленген тәртібі қатысады.
Құқықты бұзудың объективті жағы салық органдарына осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері.
1.2 Салық құқығын бұзушылықтық пайда болу себептері.
2 Тарау. Салық құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
2.2 Салық құқын бұзудағы қылмыстық жауапкершілік шаралары.
3 Тарау. Салық органдары.
3.1 Салық құқын бұзудағы жауапкершілік.
Қорытынды.
Кіріспе
Салық құқын бұзу – салық құқы қатынсы субъектілерінің, осы қоғамдық
қатынастардың құқық мен мүдделерін бұзатын, ол үшін заңмен белгіленген
қаржы, әкімшілік немесе қылмыстық сипатынан жауапкершілік бекітілген
қасақана немесе қасақана емес кінәлі әрекеті. Салық құқын бұзушылықтың
құқықтық қарсылығы осы әрекеттің құқықтық нысанын сақтамауда, ал айыпкерлік
осы бұзушылық қасақана немес айбайсыздықты жасалуынан тұрады.
Салық құқын бұзудың мұндай анықтамасын осы тақырыпшаға көптеген
жұмыстардан шығаруға болады, сонымен қатар көптеген жұмыстар салық құқна
қатысушылардың жауапкершіліктерінің және құқықтарының түрлер сипатталған,
бірақ қоғамдық қатынастың мәні толығымен ашпаған.
Салық құқық қатынасының субъектісі дегеніміз не? Осы құқықтық
институтты бірнеше негіз арқыл жіктелуі мүмкін:
- келу орнын байланысты (кіріс қайнар көзі бойынша);
- заңды статусы бойынша (заңды және физикалық тұлға);
- міндеттері мен құқы бойынша оыс жұмыстың тақырыбын аша отырып
жекелеген авторлар субъектінің ұғымын заңды және
жай тұлғалардың резиденттер мен нерезиденттердің позициясында
қарастырылады немесе барлық субъектіні емес белгілі топты ғана қамтиды.
Осы жұмыстардың авторлары оны екі негіз бойынша жіктей отырып жазады,
мен осы жұмысты соңғы негіз бойынша топтарға бөлдім:
- салық төлеушілер;
- салық органдары;
- салық органдары.
Менің зерттеуімнің негізгі объектісі салық қатынасының қайсібір субъектісі
жасап салық құқын бұзушылық.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық құқығы бұзудың негізгі
мәселелері.
1.1 Салық түсінігі мен оның белгілері
Кез-келген мемлекет, өзінің жеке қаржы базасы болғанда, басқалай
айтқанда, өзінің қызметін жүзеге асыру процесінде пайда болатын,
шығындарды жабу мен өзінің аппаратын ұстауға ақшасы болған ғана өмір
сүреді. Сонымен қатар, ақша материалды өндіріс сферасының өнімі болып
есептеледі, ал мемлекет табиғаты бойынша басқару қызметінің бір түрі бола
отырып оған қатысты емес. Басқаша айтқанда, нақты мемлекеттік қызметкердің
жеке қарастырылған еңбегі, жалпы мемлекеттік аппараттың тұтас қызметі
сияқты сөзсіз қоғамдық пайдалы сипатта бола отырып, құны ретінде ақша
болатын өнімді құрмайды. Осы күштің арқасында мемлекет ақшаны табуы оның
қарсылық қызметінің мемлекеттің қызметін қамтамасыз ету үшін керекті
ақшалай қаражаттард мобилизациялау және мемлекеттің ақшалай қорын құру
деп аталатын элементтері құрайды.
Мемлекет өзіне ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдемен табады: бір
жағдайларда ол ақшаның иесінің мемлекетке өз еркіменен беруіне, яғни
классикалық әдісі ретіндегі мемлекеттік займдар (ішкі және сыртқы) түріне
негізделген тәсілді қолданады: келесі жағдайдарда классикалық әдісі ретінде
салықтар қолданылатын.
Мәжбүрлі салымдар жалпымен ақшаны алу.
Салықтар, әскери салым мен банк салығы сияқты, мемлекеттің өзіне ақша
тауының ең ежелгі тәсілі. Әйгілі, революцияға дейінгі қаржігер, П.П.
Генцель бұл жөнінде былай деді ежелгі әлемнің өзінде-ақ салықтың
техникалық тәсілдері, әртүрлі қаржылар мен салымның талғамды тәсілдері
белгілі болған.
Мемлекетті қаржыландырудың негізгі қайнар – көзі ретіндегі салықтың
мәні мемлекеттің кейпінде (социалистік немесе буржуазиялық), кономика
кейпін де ол жеке немесе мемлекеттік меншікке негізделген) өзгерте
алмайды, өйткені бұл мәндер келесі өтпелі экономикалық факторлармен
анықталады: мемлекеттік қызметкерлердің еңбегі өзінің қоғамдық пайдалығы
мен өзінің қоғамдық пайдалылығы мен мәні бойынша ақша түрінде сипатталатын
құнды құрай алмайды; осыған байланысьы біріншіден, мемлекет ақшаны жан-
жақтан іздеуі керек, анғырақ айтқанда құнды өндіре отырып, оны
жасайтындардан алады.
Мемлекеттің кейпі, экономиканың кейпі сияқты салықтың фискалды
саясатын анық көрінбеуге мүмкіндік бере отырып, салық салу механизміне ғана
әсер ете алады. Салықтың мәнін түсінуде Адам Смиттің еңбектері үлкен мәнге
ие. Ол салық салу теориясының классикасы, оның көзқарасы барлық қазіргі
заманғы мемлекеттердің салық жүйесінің түйіні болып есептеледі. Смит
салықтар жауап беруі керек талаптарды, яғни салық салудың келесі
принциптерін бөлді: салықтардың заңды тәртібін Смит бойынша салық –
мемлекет арқылы оның көлемі мен төлеу тәртібін қарастыратын заң нысанындағы
жүйе. Мемлекеттің салық салу құқы мемлекет пен оның ұжымдарының қоғам мен
жеке тұлғалар мүддесі үшін керектігінен шығады; бірқалыптылығы әр –кім
мемлекетті қолдауға мемлекеттің қорғауы арқылы қолданатын өзінің кірісіне
сәйкес қатысуы керек); анықтылығы (салық төлеушіге төлемнің уақыты, орны,
тәсілі мен көлемі белгілі болуы керек; төлеудің арзандығы (мемлекет
кассасына салық төлеушінің қалтасынан шығатын сомаға тең сома түсуі керек.
Яғни салықтарды жинау ең төменгі шығынмен жүргізілуі керек); төлеушінің
шаруашылық дербестігі (салық субъектісі ретінде белгілі шаруашылық
қызметтен кіріс алатын тәуелсіз азамат қатысуы керек).
Бірақ, салықты төлеудің көп ғасырлы тарихына, олар жөніндегі көптеген
ғылыми жетілдірулерге қарамастан салық ұғымы туралы сұрақ таласты болып
отыр, ал оның қолда бар анықтамасы біздің көзқарасымыз бойынша
кемшіліктерге ие.
Салықтың мажмұнын анықтау үшін, оның мазмұнын анықтау үшін, оның
анықтамасын қалыптастыруға мүмкіндік беретін салықтың белгілерін
қарастырудың мәні зор.
Сонымен қатар, біздің көзқарасымыз бойынша, салық бір уақытта
материалдық экономикалық және заң категориясы балансын күрделі, көп жақты
құбылыс екендігінен шығады. Бұндай үштік жалпы қаржы құбылыстарына тән. Бұл
үш аспектіде қаржының өзі, бюджет және басқа қаржы категориялары
қарастырылады. Бұл жерде де салық жоққа шығарылмайды.
Мемлекет пайдасына жүзеге асырылатын салықтың белгілерін, бір
уақытта оның басқа төлем түрлерінен ерекшеліктерін көрсете отырып,
белгілейміз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тек салық төлеу ғана емес,
сонымен қатар алымдар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу міндетін айтады,
бұл салықтың басқа төлемдермен ара-қатынасын талдауды талап етеді.
Бірақ, ең алдымен міндетті төлемдер түсінігінің мағынасын
анықтаймыз, өйткені ол Конституциядан шығады және салыққа да, алымдарға да
қатысты.
Төлем сөзінің өзі дәл мәнінде қолданыла алмайды және кем дегенде екі
жіберуді талап етеді. Біріншіден, ол құбылыс тек ақшалай сипатта дегенді
білдірмейді.
(нақты түрде тәжірибеде қолданылады) өйткені әр-түрлі натуралды
түрдегі төлемдер де бар. Қазіргі кездегі салық қатынасының нысандары
көбінесе, тәртіп бойынша ақшалай сипатта болады. Бір уақытта төлем ұғымы,
екіншіден бір тұлғаның екінші тұлғаға біздің жағдайда салық төлеушінің
мемлекетке) ақша немесе материалдарды құндылықтарыды беруін сипаттайды.
Осылайша төлем термині беруді көрсетеді. Бірақ бұл ақша немесе
құндылықтар бір нәрсені төлеу үшін беріледі дегеніді білдірмейді. Салықты
төлеу кезінде ақша қозғалысы бір жақты болады, бірақ тауар (қызмет, жұмыс)
немесе ақшаны болашақта қайтару (мысалы, займда) сияқты басқалай құнның
қарсы қозғалысымен түйіндес болады. Сөзбе сөз аударғанда төлем термині
бір нәрсені төлеу деп аударылады. (мысалы, тауар, жұмыс немесе қызмет, бұл
жағдайда – азаматқа мемлекеттік ұйым түріндегі мемлекеттік органдардың
қызметі), өйткені бұл сөз төлеу сөзінің туындысы. Осыған байланысты ол
ақшаны қайтарусыз беруі белгілеуде лингвистикалық түрде анық емес, өйткені,
егер бұл төлем болса, не үшін ақша беріледі деген сұрақ туады? Бірақ,
қазірде салықтың және ақшаның басқа бір жақты мінездемелерін беру үшін
қолданылатын төлем ұғымының қаржы – құқықтық мәні қанағаттанарлықты деп
есептеледі.
Конституцияда төлем байламында қолданылатын міндетті ұғымына
келсек, онда ол өзінің мағынасы бойынша өз еркімен ұғымына қарама-қарсы,
яғни оның антонимі.
Міндетті термині қызмет етудің императивті категориясын сипаттайды.
Салықтың материалдық белгісі ретінде, оның салық төлеушінің мемлекетке
төлеуге міндетті, тепктік белгілермен анықталатын, ақшаның белгілі көлемін
(ақша салығы кезінде) немесе заттың белгілі санымен (натуралды салықты)
сипатталатындығы көрінеді.
Салықтың заңды белгілеріне төмендегілер жатады: 1) мемлекет арқылы
салықты белгілеу; 2) салықтың тек құқықтық нысандағы органдар мен актылар
арқылы салықты белгілеу (салықтың заңдылық белгісі); 4) салықтың мәжбүрлеу
сиапаты; 5) салық міндетті төлем болып есептеледі; 6) салықты төлеу заңды
міндет болып есептеледі; 7) салықтың тұрақты қаржы міндеттемесін туғызуы;
8) ақшаны алудың заңдылығы; 9) салықты төлеуді мемлекеттік жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз ету; 10) салықты төлеуде мемлекеттік бақылаудың
болуы.
Біздің көзқарасымыз бойынша, салықтың экономикалық белгілеріне
келесілерді жатқызуға болады:
1) Салық мемлекетке төлем төлеу түрінде болады;
2) қайтарымсыздығы;
3) эквивалентсіздігі;
4) салық қатынасының тұрақты сипаты;
5) салық салу объектісінің болуы;
6) салық субъектісінің анықтығы;
7) салық мөлшерінің анықтығы;
8) салық төлеу мерзімінің тіркелуі;
9) салық мемлекетінің кірісі болып табылады;
10) салық төлеуде меншік нысанын өзгерту.
Салықтың осы көрсетілген белгілерін қарастырайық.
Салықтың осы көрсетімін белгілерін қарастырайық.
Салық – бұл мемлекеттің қаулысы. Тек қана ол азаматтарыды белгілі ақша
сомасын беруге міндеттей отырып, салық салу режимін жүргізе алады.
Қазақстан Республикасында Салықты төлеу міндеті азаматтардың Конституциялық
міндетіне дейін көтерілген. Сонымен қатар мемлекет саяси билік субъектісі
өкілеттілігіне сүйене отырып, іс әрекет жасайды.
Салық – деп жазады П.М.Гадме, - мемлекеттің тәуелсіздігінің бір
көрінісі. Осымен ол мемлекеттің жеке азаматтар қызметі сияқты қызметінен
алатын қаражаттарды көрсететін, мемлекеттік мүлік пен займдар кірісімен
ерекшеленеді. Салық салу мүмкіндігі тәуелсіздіктің маңызды сиапты болып
есептеледі. Салықты салу құқы әрдайым монета бедері мен әділеттілікті
жіберу сияқты тәуелсіз құқықтың бөлігі болған
Төлемді бекітудің субъектісінің белгісі ретінде салық мемлекеттік емес
органдар бекіткен барлық кез-келген міндетті төлемдерден ерекшеленеді
(мысалы, азаматтардың өзін-өзі басқарудың қоғамдық органдары немесе олардың
шаруашылық және қоғамдық ұйымдарының шеңберінде белгіленген салымдар:
мүшелік жарна, бақша кооперативінің басқармасын ұстау жарнасы).
Салық бұл мемлекеттің бір жақты көңіл бөлуінің өнімі. Салық ұлт
(халық, азаматтар жиынтығы) мен мемлекет арасындағы келісім өнімі деген
көптеген теориялардың барлығына қарамастан, яғни екі жақтың көңіл бөлуіне
келісілген, заңды мағынада салықты бекіте отырып, оны ешбір жеке салық
төлеушімен, оның ешбір жеке салық төлеушімен, оның жекелеген топтармен,
ешбір қоғамдық құрылым түріндегі халық өкілдерімен келіспейді. Осылайша,
бұл жағдайда мемлекет бір жақты әрекет жасайды. Сонымен қатар халықтың
қалауы ескерілетін, заңдарды референдум жолымен қабылдау тәжірибесі бар
елдерде де салық заңы референдум бйоынша жүргізілмейді деген ескертуле бар.
Осындай тәртіп Қазақстанда да орнатылған. 1995 ж 2 қарашадағы, Заң
күші бар, ҚР–ң Президентінің Республикалық Референдум туралы Жарлығына
сәйкес бюджетік және салық саясатының сұрақтары референдум заты бола
алмайды. Біздің көзқарасымыз бойынша салықтың келісімді сипатын (қоғамдық
келісім мағынасында да) П.М. Годменнің ұсынған конструкциясы да құтқара
алмайды, оның көзқарасы бойынша салықты бекітуге тұтас ұлттың өкілі болатын
парламент келісім береді.
Сөзсіз құрылыс күші бойынша, парламент халықтың даусы қатты естілетін
орын болып табылады. Сондықтан да көптеген демократиялық елдерде салықты
енгізу туралы заңдарды енгізу туралы заңдарды енгізуі кездейсоқ емес. Бірақ
парламент – азаматтардың қоғамдық құрылымы емес, ол мемлекеттік орган, яғни
мемлекеттің бір бөлігі. Сонымен қатар, салықты бекіту субъектісі ретінде
мемлекеттің қайсібір органы емес, тұтасымен мемлекеттің қатысатынын ескеру
керек (Салықты бекітетін құқықтық акті оның нақты органдарымен қабыданса
да) Сондықтан салық үкімет пен парламент арасындағы келісімнің өнімі емес,
бірақ нақты өмірде тек үкімет (қаржы ведомствосының айтуымен) жаңа салықты
енгізу инициативасымен шықса, ал парламент құлақ түре отырып, қарсы дауыс
беруі мүмкін. Бірақ бұның бәрі салықшы белгілейтін құқықтық актіні
қабылдаудың мемлекет ішіндегі әрекеті сипатында болады және салықтың жалпы
құрылымын мемлекеттің бір жақты белгілеуі ретінде өзгертпейді.
Салықтың келісім сипаты түрінде осы елдің Заңнамасына сәйкес салық
келісімдері деп аталатын қорытынды тәжірибесі болғанда да ешнәрсе айтуға
болмайды. Қазақстанда бұндай тәжірибе жер қойнауын пайдалану мен
инвестициялық келісім шарттарды бекіткенде жиі қолданылады.
Бұл жерде де салықты бекіту мемлекеттің бір жақты көңіл бөлуінің өнімі
болып есептеледі және төлеушілердің салық міндеттемелерін, сонымен қатар
мемлекет бір жақты тәртіпте орнатқан параметрлерді, нақтылау жөнінде ғана
болып отыр.
Салықты бір жақты тәртіпте белгілеу оларды мемлекеттік займдардан,
сонымен қатар екі жақты келісім, яғни келісім сипатында болатын мемлекеттік
мүлікті өткізу келіссөздерінен ерекшеленеді:
Салық әрдайым құқықтық нысанда болады. Жоғарыда біз М.Т.Оспановтың
Салықтар мен цивилизация деп аталатын еңбегін келтіргенбіз. Онда ол
салықтардың өзінің өмір сүруінің алғашқы этаптарында діни белгілермен
реттелгенін дұрыс аңғарған. Бірақ қалыптасуы мен мемлекеттің күшеюіне
байланысты салықтар мемлекеттің ерекше корисдикциясына өтті. Қазіргі
заманғы мемлекетке салықтың құқықтық нысанының болуы – табиғи жағдай –
салықты қайсібір заңды, жарлықты, декретті және т.б. шығармай жүргізу
мүмкін емес. Құқықтық актының жазбаша нысанда осы елдің заңнамасымен
бекітіммен сәйкес қолдармен, мөрмен және басқалай реквизиттармен
белгіленуі шартты нәрсе және белгілі тіртіпте жарияланады. Сонымен қатар
салық нормативті құқықтық акітімен бекітіледі. бұл жерде жеке құқықтық
акті жарамсыз, өйткені жеке және бір кезектік салық болмайды.
Салықтың құқықтық мысалы негізіде мемлекеттік емес органдардың,
азаматтардың жиналысының және адамдардың жеке инициативасы жататын әр
түрлі төлемдерден, салымдардан, жарнамалардан ерекшелейді.
Салық – бұл заңды белгіленген төлем. ҚР –ң Конституциясы азаматтардың
заңды белгіленген төлемдерді төлеудің міндеттемелерін белгілейді. Осыған
байланысты заңсыз белгіленген салық оны азаматтардың төлеу міндетін
туғызбаумен қатар салықты да туғызбайды, ал төлемеуге болмайтын салық
болмайды.
Салықты белгілеудің заңдылығына қойылатын талапқа біз төменде
тоқталамыз. Бұл жерде, осының салықты бекіту туралы шешім қабылдауға
өкілетті органдарға, шешімді қабылдау әрекетіне, оны безендіруге (яғни
құқықтық акт нысанын таңдау.) күшіне ену тәртібіне және т.б. қатысты
жағдайлардың тұтас комплексін қамтитынын айта кету керек.
Салық мәжбүрлік сипатында болады. Салықтың мәжбүрлеу кезеңі екі
кезеңде көрінеді. Біріншіден, салық мәжбүрлі түрде енгізіледі , яғни салық
төлеушінің қалауына қарсы. Екіншіден, егер салық төлеуші өзінің салық
міндеттемесін өз еркімен орындамаса, онда ақшаны одан мемлекет күшпен алады
(сот арқылы немесе осы елде орнатылған тәртіп бойынша салық ведомоствасының
бір жақты нұсқауының күші бойынша). Салықты төлетудің кейбір механизмінде,
(мысалы, оны кірісті төлеу қайнар көзінен алғанда) салық төлеуші салықты
төлеу кезінде ешқандай іс-әрекет жасамайды. Салық ұстау автоматты түрде
жүргізіледі.
Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны мемлекетке әр түрлі қайырылымдық
көрсетуі, ерікті зайымдардан, мемлекеттік банктарға жарналар (депозиттер)
салудан, яғни мемлекетке ақшаның ерікті түсінуінен, ерекшелейді.
Салық міндетті төлем болып табылады.
Салықтың міндетті белгісі, жоғарда айтылғандай лауазымдылық
категориясын көрсетеді – салық төлеуші салықты заңнамамен бекітілген
тәртіпте және мерзімде төлеуі керек.
Салықты белгілеумен және оның конструкциясымен қарастырылған
жағдайларда (мысалы, салық салынатын кірістің болуы), төлеушіде мемлекет
алдында нақты қаржылық міндеттемелер туады, осыған орай төлеуші мемлекетке
ақшаның белгілі көлемін, ал натуралды салықта - өнімнің бір бөлігін беруге
міндетті. Бұл міндетті орындамау, біріншіден, осы ақшаларды (өнімді
мәжбүрлі түрде алуға, екіншіден, бұл субъектіні белгілі жауапкершілікке
(яғни жазаға) тартуға әкеледі.
Салықтың міндеттілігі оны әлдекімнің төлемеуімен ғана емес, сонымен
қатар оны әлдебіреулердің (бұл жағдайда сәйкес мемлекеттік орган-көбінесе
салық инспекциясы) оны өндіруі (масылы, салықты төлеуден қашқанда) немесе
ұстауы (салықты қайнар көзден талап ету орын алғанда) арқылы да
сипатталады. Салықты төлеу міндеттілігі оны төлеуді қабылдау міндетімен
ұштасады.
Біз салықтың міндеттілігі белгісінің оның мәжбүрлілік белгісімен тығыз
байланысты екендігін көреміз. Сонда да бұл белгілер салықтың әр түрлі
шақтарын қамтиды және сондықтан да ерекшеленеді: міндеттілік ең алдымен
салық төлеушіге қатысты. Ол салық төлеу міндетті; мәжбүрлеу белгісі салық
қызметі органдарына немесе салықты төлеудің қайнар көзінен ұстауды жүзеге
асыратын тұлғаға қатысты – олар салықты талап етуді жүзеге асыруға
міндетті.
Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады.
Е. Дороховтың салық – бұл салық төлеушіде мемлекеттік шығынға
қатысудың конституциялық міндетінің болуына шартталған төлем деп атап
көрсетуі өте дұрыс.
Салықты белгілей отырып, мемлекет салық төлеуші белгісіне түскен
тұлғаны осы салықты төлеуге міндеттейді. Сонымен қатар осы міндеттілік
заңды сипатта болады, яғни оны орындауға жатпайтын жағдайларда белгілі
заңды зардартарды тудырады (жекелеп алғанда салық төлеушіні заңнамада
қарастырылған жауапкершілікке тарту). Осында осы салық төлеуші құқық бұзушы
статусында болады.
Келесі жағдай өзіне көңіл аударады. Конституцияның 35 бабы салықты
төлеу әркімнің парызымен міндеті деп көрсеткен1. парыз және міндет
ұғымдары арасында айырмашылық бар ма (бар болса қандай) немесе осы
сөйлемнің эмоциялық бояуын күшейтетін синонимдер ма.
Конституция саяси деклорация, тіптен әдеби өнімі болмай, нормативті
құқықтық акт болғандықтан, оның әрбір сөзі белгілі заңды жүкті жүктеуі
керек.
Біздің ойымыз бойынша парыз бұл жағдайда азаматтық парыз
контекстінде қарастырылған салықты міндетті төлеудің мемлекеттік-құқықтық
сипатын көрсетеді.
Адам құқының Жалпы Деклорациясының 29 бабына сәйкес әрбір адам қоғам
алдында міндетті.
Конституцияда қолданылған парыз ұғымы осы сөздің қарызға алынған
деп белгіленген мағынасымен байланыссыз. Салықшы төлеу салық төлеуші
мемлекеттен қайбір кезде алған ақшасын қайтару дегенді білдірмейді.
Сондықтан да 1995 жылғы 24 сәуірдегі, Заң күші бар, ҚР-ң Президентінің
жарлығының (бұдан әрі салық туралы жарлық)2 154 бабының құрылымы анық
емес, ол бойынша оны жарғыға сәйкес есептелген салық мемлекеті алдындағы
қарыз және ол бюджет кірісіне төлеуге жатады.
Конституцияда айтылғанжай азаматтың парызы (оның азаматтық міндеті
сияқты) салықьы төлеу болып табылады, ал салықтың өзі (яғни оның саласы)
қарыз бола алмайды, ол үшін салық төлеушінің мемлекеттен алған қарызының
сомасын көрсетуі керек.
Міндет категориясы қаржылық-құқықтық сипатта болады және салық
төлеушіге артылған және қазіргі салық міндеттермелерінің күшімен сөзсіз
орындалуы керек іс - әрекет шеңберін сипаттайды.
Салықты төлеудің конституциялық міндеті тек ақшаның белгілі сомасын
салуды ғана емес, сонымен қатар оларды белгілі мерзім мен белгіленген
тәртіпте төлеуді де қамтитынын айта кету керек. Салықты төлеу міндеті
белгілі заңды фактінің (ең алдымен – салық объектісінің болуы) күшімен
пайда болған нақты салық міндеттемесіне негізделеді. Сондықтан, егер салы
төлеушіде жеңілдік құқы болғанда), онда салық төлеу міндеті де болмайды
(осыған сәйкес оны төлеуде қарыз да болмайды). Сонда да салықты төлеу
тікелей Конституцияда тіркелгендіктен Конституциялық міәндет сипатында
болады. Бұл осы міндетке ерекше заңды мағына береді.
Салық тұрақты қаржылық міндетті туғызады. Салық бұл мемлекеттің
қаржылық қызметінің процесінде қолданылатын анығырақ айтқанда осы қызметтің
көмегімен мемлекет өзіне керекті ақшалай қаражат табатын тәсілдерінің бірі
түрінде пайдаланылатын қаржылық – құқықтық құрал. Салықты белгілеумен бірге
кез-келген міндеттеме сияқты қарсылық міндеттемелер пайда болады және оның
екі субъектісі болады:
Кредитор, (мемлекет өкілетті органы арқылы) және борышкер (салық
төлеуші) осы қаржылық міндеттеме шеңберінде кредитор борышкерден
белгіленген мерзімде және белгілі тәртіпке, салыққа шартталған ақша
саласын талап етуге құқылы, ал борышкер салықты төлеудің белгіленген
механизмі арқылы осы соманы мемлекетке беруге міндетті. Сонымен қатар ос
міндет тұрақты сипатта болады, ал ол салықтың міндеттемесі тек қана салық
төлеушінің міндетін ғана емес, сонымен қатар салық заңнамасымен
қарастырылған оның біршама құқықтарын да қамтиды.
Салықта ақшаны заңды алу орын алады. Бір жағынан салықты талап ету
кезінде ақшаны алу салық төлеушінің еркі мен қалуына қарсы жүзеге асқанынан
қарамастан, салықтың әрдайым мемлекеттің бөтеннің ақшасын мәжбүрлеп
иемденуіне қарамастан, екінші жағынан легитимді негізде олардың иесі болып
қалады. Осыған байланысты салықты ақшаға деген бір тұлғаның меншік құқықн
тоқтатудың (салық төлеушінің) және осы құқықтың келесі тұлғада пайда
болуының мемлекетте) ерекше тәсілі деп есептеуге болады.
Салық салық төлеушінің қайсібір құқықты бұзып жазалау немесе оның
құқыққа қарсы әрекетінің жазасы болып есептеледі. Салықты төлеуші ретінде
адал және заңды тыңдайтын адамдар қатысады. Осыған байланысты салық
жасалған құқық бұзушылық үшін мемлекеттік жауапкершілік шарасы ретіндегі
айыпе және тәркіленуден ерекшеленеді.
Салықты талап ету мемлекеттің өзге меншікті өз падасына мәжбүрлеп
алғандықтан Конституцияның 26 бабында белгіленген жеке меншіктің құқына қол
сұқпаушылық принципінің салықпен қатынасының теориялық мәселесі шығды.
Көрсетілген бапта: ешкімде өз мүлкінен айырылмайды, тек сот шешімен.
Ерекше, заңда қарастырылған жағдайларда мүлікті мемлекеттің қажеттілігіне
мәжбүрмен алу оны тең көлемде өтеу жағдайында ғана жасалуы мүмкін делінген
(3 бөлім).
Мәселенің мәні төмендегіше: салыққа Конституцияның 26 бабындағы
қорғау механизмі татарылды ма?
Сыртқы белгілеріне қарай салықтар осы баппен қамтылатын сияқты. Шын
мәнінде салықты төлеу, біріншіден нәтижесінде салық төлеушінің айрылатын
мүліктен ауыру. Екіншіден, осы айыру мүліктен айыру салық салушының еркінен
тыс жасалады, яғни мәжбүрлі сипатта болады. Үшіншіден салықты төлеу
мемлекеттің қажеттілігі үшін жүзеге асырылады.
Бірақ 35 баптың контекстісінде азаматтарға салық төлеуге
міндеттейтінін, ал 26 бапта мүлікті меншік иесінің заңды міндетінен тыс
үнемі мемлекетке өзінің меншігінің белгілі бір бөлігін беруін қарастырады.
Яғни Конституцияның 35 бабында қарастырылған, салық нысанындағы мүліктен
айырылу 26 бапта қарастырылған айырылу негізінен маңызды ерекшеленеді.
Бірінші жағдайда айыру нормативті құқықтық аіктімен белгіленген тұрақты
заңды міндетке негізделсе. Екіншіден айыру ерекше жағдайларға байланысты
реттік сипатта болады (мысалы табиғи апаттар, эпидемияны жою үшін, мүлікке
деген меншік құқын жерді немесе басқалай табиғи ресурстарды алып қою
нәтижесінде айрылуы және т.б)
Осыдан салықты төлеу жүйелі сипатта болады, ал айыру Конституцияның 26
бабына сәйкес бір актілі сипатта болады. Осымен мүліктен айырудың
зардаптары анықталады. Салықты төлеуде айыру қайтарылмайтын болады.
Конституцияның 26 бабының күшіне байланысты айыру компенсация төлеумен
байланысты болады.
Осылайша бұл баптың әрекеті мүлікті айыруға салықты талап ету
нысанында қатысты болмайд.
Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз
етілген.
Егер де ақшаны талап ету салықты төлеу процесінде мәжбүрлі сипатта
болса да, бірақ субъектіні жазалау ретінде қатыспаса, онда төлеушінің
өзінің салық міндеттемесін орындамауы мемлекет тарапынан заңнамамен
белгіленген жауапкершілік шараларын тудырады. Сонымен бірге құқықты бұзу
сипаты мен жауапкершіліктің негізіне байланысты құқықты бұзу шарасының
көптеген шаралры қолданылады және қаржылық – құқықтық, әкімшілік құқықтық
және қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар қамтылады.
Түзетілмейтін салық төлеуші жазасы туралы айта отырып, осындай
жауапкершіліктің негізінде не жатыр деген теориялық сұрақ туады. Салдарынан
осы салық төлеуші құқық бұзушы болып есептелетін салық заңнамасын бұзй
немесе салық төлеуші өз міндеттемесін орындамаған тұлға болып есептелінетін
салық міндеттемесін орындамау? Тапсырманың қойылуының ритарикалығына
қарамастан ол сұрақ маңызды теориялық және тәжірибелік мәнге ие. Құқықты
бұзк кезінде мемлекет жазалау органы ретінде қатыса отырып, тұлғаға
көбінесе құқықты бұзушыны сот тәртібінде жауапқ тарту нысанында жүзеге
асатын, заң бұзушы ретінде жаза қолданады.
Салық міндеттемесін орындамау ретіндегі осы конструкцияны
қарастырғанда, жауапкершіліктің негізі заңнаманы бұзу емес, міндетті
орындамау фактісінің өзі болады, ол заң күшінің ғана емес, сонымен қатар
жер қойнауын пайдалану мен инвесторларға салық салуда орын алатын келісім
күшінен де болады.
Нәтижесінде, біздің көзқарасымыз бойынша, төмендегіде сипатталады:
жауапкершілік субъектісі ретінде салық төлеушінің өзі болғанда қаржылық
құқықтық сипаттағы шараларды қолдануда біз салық міндеттемесін орындамау
жауапкершілігі ісін қарастырамыз, жауапкершілік субъектісі ретінде жай
тұлға және қылмыстық құқықтық сипаттағы шараларда біз салық заңдылығын бұзу
жауапкершілігі ісін қарастырамыз.
Енді салықтың экономикалық белгілерін қарастырайық.
Салық – бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлкінің (тәртіп бойынша ақшалай қаражаттарда) мемлекет пайдсына
өтуін көрсетеді. Салық осынысымен, қоғамдық жұмыс деп аталатын нысанда
болатын, азамат мемлекет пайдасына жылына белгілі күн еңбек етуге міндетті,
немесе мемлекет үшін басқалай жұмысты атқаруға міндетті жеке
бағыныштылығынан ерекшелейді. Кей кезде бағыгыштылық, тұлға (заңды немесе
жай) мемлекеттің қолдануына белгілі мүлікті (мысалы, гунсевті салықты
транспорт құралдарын) қызмет көрсету персоналымен беруге міндетті мүліктік
сипатта (масалы, гунсевті бағыныштылық) болуы мүмкін. Осыған орай, салық
мүліктік бағыныштылықтан төмендегіше ерекшеленеді, яғни мүлік салығында
айрылады, ал мүліктік бағыныштылықта ол мемлекетке пайдалануға беріледі.
Көбінесе әдебиеттер салық ақшалай төлем ретінде сипатталады. Бұл салық
міндеттемесі ретінде ақша қатысатын көптеген қазіргі заманғы жүйеге тән.
Бірақ сонымен қатар натуралды салықтар да белгілі.
Кіріс салығы субъектіні, өндірген, өсірген, тапқандарының бір бөлігін
мемлекетпен бөлісуге мәжбүрлеуден басталады. Яғни салық салу объектісі
ретінде салық айналдыру қтысады, ал салық нысанында – алу осы айналдырылған
бөлікті тағы да натуралды нысанда жүргізеді. Мысалы, салық төлеуші
мемлекетке өсірілген бидайдың оннан бір бөлігін беруге міндетті. Бірақ
кіріс салығының қазіргі конструкциясынада салықты салу объектісі ретінде
ақшалай нысандағы кіріс қатысады, ал салық та ақшалай төленеді. Басқа
қалған салықтар жөнінде де осыны айтуға болады. Салықтың ақшалай табиғатын
салық бойынша қалған соманы өтеу. Мемлекет өкілетті орган арқылы
борышкердің мүлкін алуға талап қояды.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық төлеудің натуралды
нысанын қарастырады. Бірақ осы конструкцияның салық ретінде жіктелуі қате
сияқты. Осыған сәйкес Жер қойнауын пайдаланушылар өндірген, келісім шарт
бойынша мемлекетке берілетін, өнімнің бөлігін салық төлемі деп тану қате.
Шын мәнінде сөз өнімді бөлу туралы келісім шарт (халықаралық
тәжірибеде – продакшин шеринг) деп аталатын келісім–шарт туралы болып
отыр. Осы келісім –шарттың күшімен конституцияға сәйкес мемлекет жер
қойнауының иесі болады және падалы қазбаларды өндіру үшін жер қойнауының
бір бөлігін басқа тұлғаға (жер қойнауын пайдаланушыға) пайдалануға береді.
Бұл келісім–шарттың шарты ретінде жер қойнауын пайдаланушы өндірілген
өнімнің бір бөлігін мемлекетке жер қойнауын пайдалануға бергені үшін төлем
мысалы ретінде беруі жатады. өзінің заңды табиғаты бойынша бұл келісім–шарт
комплексті түрдегі адамзаттық-құқықтық келісімге жатады, яғни жалгерлік
келісім мен жалға алу келісімін біріктіреді. Бұл келісімде мемлекет
(компонентті орган бойынша) жер қойнау мен ондағы пайдалы қазбалардың м
еншік иесі болып табылады, салық қатынасына және саяси биліктің субъектісі
сипатында емес ҚР-ң Азаматтық Кодексінің 111-бабында қарастырылған,
азаматтық – құқықтық субъект ролінде қатынасады. Яғни салықтық құқық
қатынасына тән билік субъектісі ретінде емес, осы қатынастың келесі жағы –
жер қойнауын пайдаланушымен (жалгер) заңды теңдік негзінде әрекет етеді.
Сонымен қатар пайдалы қазбалар қойнауында бола тұрып мемлекеттің
меншігінде болатынын да ескеру керек. Бірақ жер бетіне шығарыла отырып,
минералды шикізат деп аталатын нысанды ала отырып, ол екі бөлікке
бөлінеді: бірінші бөлік меншік құқы бойынша жер қойнауын пайдаланушыға, ал
келесі бөлігі – мемлекетке жатады. Келісім шарттардың өнімді бөлу мәні
осында.
Осыған орай, жер қойнауын пайдалаушы өндірген өнімнің бір бөлігін
мемлекетке бергенде салыққа тән жер қойнауын пайдаланушы мүлкінен
айрылмайды, өйткені оыс өнім мемлекет меншігі болып табылады.
Осылайша, салық туралы жарлық натуралды салыққа жатқызады, ал ол
экономикалықта, құқықтық белгі бойынша оған жатпайды.
Сонымен қатар натуралды салықтар тарихи категория ретінде нақты өмір
сүреді және оның кез-келген уақытта жаңалануына кедергі жоқ.
Жалпы олардың өмір сүруі ақша жүйесінің әлсіздігімен байланысты
сомдықтар мемлекет ақша орнына мүлікті алуға мәжбүр болады. Бұндай
жағдайлар ақша жүйесі өзінің қалыптасу сатысында болған (нәтижесінде
төлеушіде салық төлеуге ақшасы болмауы мүмкін) мемлекеттің ерте кезеңдеріне
тән, немесе ақша алу тиімсіз болғанда осы жүйенің дағдарыс кезеңіне тән.
Натуралды салық кезінде салық төлемінің заты ретінде тустас
белгілермен анықталатын, зат түріндегі мүлік қатысады. Жеке анықталған зат
төлем заты төлем заты ретінде қатыса алмайды.
Салық - бұл ақшаны қайтарымсыз алу. Салықты төлеу кезінде құнның бір
жақты қозғалысы орын алады: төлеушіден мемлекетке.
Осымен салық, ақша ең алдымен төлеушіден мемлекетке, содан соң –
мемлекеттен төлеушіге (яғни ақша қайтарылады) қозғалатын қайтарым
төлемдерінен еркшеленеді. Қайтарым бір уақытта ақшаны алудың
мерзімсіздігін, яғни олардың еш уақытта қайтарылмайтындығын көрсетеді.
Әлеуметтік қаржылар жүйесіне тән әлеуметтік қайтарым деп аталатын
көптеген теориялардың болды және бар екендігін де ескеру керек. КСРО–ң
барлық тұрғындарынан алынатын салық қайтарымды деп айтылды.
Мемлекеттік ақшалай ресурстарының жалпы қорына түсе отырып олар
қардыландыру мен тұтынудың қоғамдық қорларының көп түрлі және тармақталған
жүйелерінен өтіп тұрғындарға ақысыз білім, емдеу, әлеуметтік қамтамсыз ету
және т.б. нысандарда қайтарылады. Осының бәрімен келісуге болады: шын
мәнінде социализм кезінде тұрғындарға әлеуметтік төлем төлеудегі сомалар
үлкен көлемде болды жән азаматтардан жиналатын салықтардың жалпы сомасынан
асып кетті. Халықтан алынатын салық еш уақытта социалистік қаржыда маңызды
роль атқарған емес, ол мемлекеттік меншікке негізделген, яғни мемлекеттің
негізгі кіріс қайнар көзі болып мемлекеттік кәсіпорындардың төлемі
қатысатын, экономиканың сипатымен түсіндіріледі. Салықтарды әлеуметтік
төлемдер арқылы қайтару капитализм кезінде де болады, мұнда мемлекет
салықты жинай отыры, әр-түрлі жәрдемдер арқылы халыққа белгілі мөлшерін
қайтарады (бұл жерде жұмыссыздық пособиесін айту жеткілікті) бірақ нақты
салық құқық қатынасында қайсібір қайтару туралы айтылмайды. Салық – займ
келісімі емес және салық төлемдерінің сомасы қайтаруға жатпайды. Тең шамада
бұл төлемдер, біршама зейнеткерлер қорына, сақтандыру мен банк салымдарына
тән, қайтарымды-жинақтау төлемдерінің жүйесін көрсетпейді. Салық
міндеттемесі бір жақты міндеттеме болып табылды, онда мемлекет займ сомасын
қайтаруға міндетті емес.
Кіріс салығы эквивалентсіз төлем болып табылады. Экономикалық тілмен
айтқанда, салық құнның бір жақты қызметін ақшалай түрде шамалайды, ол
құнның қарсы қозғалысымен түйінделмейді. Оңайырақ айтқан, кіріс салығы кез-
келген тауарға немесе мемлекеттік қызмет үшін төлем емес, ақшаны қайтарусыз
алу болып табылады. Осымен салық А –Т немесе Т- А актісін сипаттайтын әр
түрлі Келісім төлем түрлерінен ерекшеленеді.
ҚР-ң Конституциясының 35 бабы салық пен бірге міндетті төлемнің бір
түрі алымдарды да қарастырады.
Салықтар мен алымдардың негізгі ерекшеліктері төмендегіше:
Біріншіден, алым бір реттік төлем болып табылады, ал салыққа
тұрақтылық пен қатынастың ұзақтығы тән.
Екіншіден қайтарымсыздық (заңды критерийі) және эквивалентсіздің
(экономикалық кретерий) салықтың белгісі болып табылады; алым салыстырмады
төлем болып табылады – алымды төлей отырып, субъект мемлекеттен белгілі
құқық немесе рұқсатты алады. Салық жай ғана төленеді, ал салым
мемлекеттік органның төлеушінің пайдасына қайсібір қызметті істеген кезінде
төленеді.
Үшіншіден, тұлғаның мемлекеттен салықты төлеу жөнінде қатынасқа түсуі
мәжбүрлі сипатта болады; тұлғаның мемлекеттен алымды төлеу жөнінде
қатынасқа түсуі ерікті сипатта болады. Мысалы, тұлға сәйкес мемлекеттік
органға кәсіпкерлік қызметтің белгілі түрімен айналысуға рұқсат беретін
лицензияны беру туралы арызбен келеді. Осының өзі ерікті сипатта болады –
тұлғаны ешкім осындай қызметпен айналуға күштемейді. Бірақ лицензияны беру
лицензиялым алымды төлеуге шартталған, тек осы кезде ғана ол міндетті төлем
сипатында болады.
алымдар ұғымының берілген анықтамасы оны банк салығынан айыруды
қиындатады, біз оған төменде тоқталамыз. ҚР-ң Конституциясының 35 бабында
келтірілген басқалай міндетті төлемдерге ең алдымен аударулар, жарналар,
төлемдер мен банк салығы жатады.
Аударулардың ішінен қазіргі кезде, типті салық болып есептелетін, Жол
қорына автомобиль жолдарын пайдаланушылар аударымы қолданылады.
Жарна термині міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларына жасалатын
төлемдермен байланысты.
Әдебиеттер осы төлем түрінің табиғаты туралы тартыс туып отыр.
Л.Калинина Өзінің экономикалық табиғаты бойынша сақтандыру жарналардан
ерекшеленеді, фискалды емес, компенсациялық сипатта болады және мәні
бойынша сақтандыру жағдайы пайда болған жағдайда материалдық қамтамасыз ету
үшін еңбек ақының қалдырылған бөлігі болып есептеді (зейнеттік жасқа жету,
мүгедектік және т.б).
С.Г.Пепеляев Зейнеткерлер қорына жарнаның компенсациялық сипаты туралы
жалпы экономикалық жоспарда ғана айтуға болады, ал құқықтық позицияда
компенсациялық жоқ деп көрсетеі. Сонымен қатар сипаты бойынша бұндай
жарналарды мақсатты салықтар категориясына жатқызу керек деген тұжырым
жасайды.
Осы таласқа үңілмей-ақ бұл төлемдердің табиғаты елдегі әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің құрылуы принципіне және құқықтың қай саласының
нормаларымен реттелетініне тәуелді болатынын айта кету керек: бұл жүйе
мемлекеттік па немесе мемлекеттікемес па, ол сақтандыру ісі принциптерімен
құрылған ба, жоқ па және т.б. Жүйелер көп және олардың әрқайсысы
көрсетіммен төлемдердің өз тұлғасын анықтайды. КСРО-ның уақытындағы
(қазір Ресейде сақталған) әлеуметтік сақтандыру (оның түрі - әлеуметтік
қамтамасыздық) мемлекеттің қызметі болған, көрсетілген жарналары
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінің төлемі болады.
Ол оларды мақсатты салық ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін, КСРО-ң
Мемлекеттік бюджетінің құрамдас бөлігі болды. Егер де әлеуметтік
сақтандыру жүйесі мемлекеттік емес сипатта болса немесе мемлекеттік емес
қорлар арқылы жүргізілсе (Қазақстан өтіп жатқан), онда ешқандай салық
туралы айтуға болмайды, өйткені олар бәрібір мемлекеттің кірісі болып
есептеледі. Егер де әлеуметтік сақтандыру сақтандыру ісі моделі бойынша
құрылса (яғни сақтандыру жағдайын сақтандыру - сақтандырушы – сақтандыру)
төлемі онда көрсетілген жарналар сақтандыру төлемдері болады, қазір бұған
медициналық сақтандыру өтіп жатыр.
Әлеуметті сақтандыру қарсылық (яғни салықтық емес) құқық емес,
еңбектік) анығырақ айтқанда - әлеуметтік қамтамасыз ету құқық институты)
құқық статусында болады.
Ақы түсінігіне келсек (мемлекеттің қаржы қызметіне қатысты), онда
Қазақстанда бұл төлемнің бірнеше түріне қатысты: су үшін ақы, мемлекеттік
мүлікті пайдалану ақысы және т.б.
Салықтың ақыдан негізгі ерекшелігі төменде: салық қайтарымсыз және
эквивалентсіз төлем, ал ақы – қайтарымды және эквивалентті, яғни салық
қаржылық қатынасты шамалайды, ал ақы – мемлекет азаматтық құқық субъектісі
ролінде қатысатын азаматтық – құқықтық қатынасты.
ҚР-ң Азаматтық кодексінің 111-112 баптарына сәйкес әкімшілік-аймақтық
бірліктер азаматтық заңнамамен реттелетін, осы қатынасының басқалай
қатысушылармен тең жағдайда қатынасқа түседі.
Қазақстан Республикасының атынан (әкімшілік аймақтық бірліктер) өз
қызметімен мүліктік және жеке мүліктік емес құқық пен міндеттерді алып,
жүзеге асыра алады, осы органдардың статусын анықтайтын заңды актылармен,
жағдайлармен және басқалай актілермен бекітілген компотенция шеңберінде
сотқа қатыса алады.
ҚР-ң қатысуымен азаматтық-құқықтық таластар сот арқылы шешіледі.
1.2 Салық құқын бұзушылықтың пайда болу себептері.
Менің көзқарасым бойынша Қазақстанда салық құқын бұзушылықтың пайда
болу себептері бұрынғыдай, егер өзгерсе де маңызсыз деңгейде. Осы барлық
себептерді үш шартты категорияға бөлуге болады:
- құқықтық
- экономикалық
- моральды
Қазақстанның салық заңнамасы өте көлемді, олардың нормалары көптеген заңды
актілерге шашырап кеткен. Сонымен қатар осы нормативті актілерге үнемі
өзгерістер мен толықтырушылар енгізілуде. Салық заңнамасының осы
тұрақсыздығы мен күрделілігі құқықтық сипаттағы осы себептер болып
табылады.
Экономикалық себептері өте жоғарғы салық ставкалары мен кейбір салық
төлеушілердің салықты дер кезінде және толығының мүмкіндігінің болмауына
шартталған.
Оның себебі, менің көзқарасым бойынша заң шығарушы осындай жоғарғы
салық ставкаларын енгізе отырып, елде қалыптасқан экономикалық жағдайды
есепке алмайды, заң шығарушы тауар сату қызметімен айналысатын және үнемі
тұрақты, жоғарғы кірісі бар кәсіпорындарды есепке алуы мүмкін. Иә мұндай
кәсіпорындар салықты дер кезінде толығымен төлей алады, бірақ ескірген
қондырғыларды пайдаланатын, айналым қаражаты жоқ және өз өнімін,
бәсекелестік қабілеті жоқ болғандықтан, өткізе алмайтын өндіруші –
кәсіпорындар бар. Осының салдарынан кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі мен
олардың салық төлемдерін төлей алмауы шығады.
Моральды себептерге менің көзқарасым бойынша, төменгі құқықтық
мәдениет, бар салық жүйесіне бұрыс қатынасы және салық төлеушінің
пайдакүнемдігі жатады. Төменгі құқықтық мәдениет тарихи факторға шартталған
– салықтық құқық институттары Ресейде жүз жылдай көлемде өмір сүруде. Бұл
уақытта елде батыс европа елдеріндегі салық мәдениеті сияқты мәдениет
қалыптаса алмады.
Қолда бар салық жүйесіне бұрыс қатынас алғашқы себептерге шартталған,
салық төлеуші өзін салық төлеуші ретінде силап, оның салықты төлеу
мүмкіндіктерін есепке алмайтын жүйені силамайды.
Пайдакүнемдік, салықты төлеуден қашу, салық құқын бұзудың себептерінде
соңғы рольде емес. Бірақ, осы сипаттағы барлық құқық бұзушылық жеке
мотивацияда болмады.
Басшылар салық салудан жасырып қалған қаражаттарын өз кәсіпорнын
дамытуға пайдалана алады. Оларда өз кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсартуға ұмтылуын сипаттайтын қызығушылық бар.
Жоғарыдағылардан салық құқын бұзудың пайда болуына тек қана
субъективті сипаттағы ғана емес, сонымен қатар объективті сипаттағы
себептер де әсер етеді, оны елде қалыптасқан экономикалық жағдайда есепке
алу керек.
Салықтық құқықты бұзушылардың ең көп кездесетін топтары – салықты
төлеуден жалтаруы. Осы құқықты бұзушылық салық төлеушінің бюджетке салық
төлеу жөніндегі өзінің міндеттемесін орындамауында немесе керекті дәрежеде
орындамауында. Осы тақырыпқа арналған батыс әдебиетінде төлеушінің
себептердің жіктелуін кездестіруге болады. Мысалы П.М.Гадме себептердің
бірнеше тобын көрсетеді.
- экономикалық;
- моральды;
- техникалық;
Саяси себептер мемлекеттің салықты тек қазна кірісін қамтамасыз ету құралы
ғана емес, сонымен қатар реттеуші құрал ретінде қалдыруымен байланысты, осы
құрал арқылы мемлекет қайсібір қоғамдық қатынастарды реттейді. Осындай
саясатты жүргізе отырып, мемлекет мүдделерін ескермеген тұлғалар салықты
төлеуден жалтара отырып, осы процеске белгілі қарсылық көрсетеді.
Экономикалық себептер салық төлеушіге көп әсер етеді. Егер де салық
құқын бұзуға салынатын санкция ол үшін экономикалық зардапты салықтың
жасырын қалған саласынан төменгі сомада белгілесе, салық төлеуші салықты
төлеуден жалтаруға әрине қызығады.
Салықты төлеуден жалтарудың моральды себептері кей кезде салық заңының
заңнаманың жалпы принциптеріне сәйкес келмеуінде: осы заңдардың беделін
түсіретін теңдік, тұрақтылық және т.б.
Салықты төлеуден жалтарудың техникалық себептері бақылаудың
жетілдірілмеген тәсілдері мен әдістеріне байланысты. Салық органдары барлық
шаруашылық операцияларды қадағалауға және барлық бухгалтерлік.
2 Тарау. Салық құқын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары.
2.1 Салық құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік шаралары.
Жоғарыдағы параграфтарда көрсетілгеніндей салық заңын бұзуда салық
қатынасының субъектілеріне қаржылық жауапкершілік, сонымен қатар ҚР-ғ
қылмыстық және әкімшілік кодекстерінде қарыстырылған, лауазымды тұлғалар
мен азаматтардысалық заңнамасын бұзғаны үшін, белгіленген заңды тәртіпте
қылмыстық жауапкершілік (ҚР ҚҚ 221 және 222 баптары) пен әкімшілік
жауапкершілікке (әкімшілік құқық бұзушы туралы 16 тарау (205-210 б) тарту
шаралары қолданылады.
Салық төлеушілер үшін заңнамалары салық құқығының басқа
қатысушыларымен салыстырғанда қылмыстың көп құрамы мен олар үшін
жауапкершіліктер қарастырылған. Бұл салық салушының құқықтық жағдайының
маңыздылығына негізделген, өйткені мемлекеттік аппарат та, салық жүйесінің
өзі де салықтан түскен қаражаттар есібінен күнелтеді.
Салық төлеушіге тән құқық бұзушылықтың жалпы құрамын қарастырайық,
яғни, құрамында субъекті ролін салық төлеуші ойнайтын құқық бұзушылық.
Салықты төлемеу немесе дер кезінде төлемеу1, яғни салықты заңмен
белгіленген мерзімнен кеш төлеу.
Осы құқық бұзушылықтың объектісі ретінде салықты төлеудегі заңмен
белгіленген қатынастар қатысады.
Объективті жағы ретінде салық төлеушінің әрекетсіздік және әрекеттілік
нысаны ретіндегі қарсы әрекетін ерекшелеуге болады.
Салықты төлемеген жағдайдағы субъективті жағы қасақаналық нысанда
болады, ал дер кезінде төлемеуде қасақанасыз болуы мүмкін.
Салық бойынша жеңілдіктерді заңсыз пайдалану - салық көлемін тікелей
немесе қосымша қысқартуға, бұрын төленген салықты қайтаруға негіз беретін
құжатты ұсыну арқылы салық төлеуден жалтару.
Осы құқық бұзушылықтың объектісі ретінде жеңілдіктерді беру мен
пайдаланудың заңмен белгіленген тәртібі қатысады.
Құқықты бұзудың объективті жағы салық органдарына осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz