«Еңбекші қазақ» газеті туралы
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНДЕГІ КӨРІНІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 «Еңбекші қазақ» газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай және «Еңбекші қазақ» газетінде көтерілген мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 «Еңбекші қазақ» газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2.«Еңбекші қазақ» газетіндегі өзге тілге енген сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНДЕГІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НОРМАЛАНУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Газет бетіндегі морфологиялық тұлғалардың нормалануы ... ... ... ... ... .. 23
3.2 Газет тіліндегі синтаксистік бірліктерінің тұрақтану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНДЕГІ КӨРІНІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 «Еңбекші қазақ» газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай және «Еңбекші қазақ» газетінде көтерілген мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 «Еңбекші қазақ» газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2.«Еңбекші қазақ» газетіндегі өзге тілге енген сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 «ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНДЕГІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НОРМАЛАНУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Газет бетіндегі морфологиялық тұлғалардың нормалануы ... ... ... ... ... .. 23
3.2 Газет тіліндегі синтаксистік бірліктерінің тұрақтану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
К І Р І С П Е
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму тарихында әлі де басы ашылмаған мәселелер көптеп кездеседі. Оның басты себебі- әдеби тілдің әр кезеңдегі жай- күйін көрсететін негізгі жазба нұсқалар түгел зерттелмегендіктен болып отыр. Осы тұғыдан алғанда әдеби тілдің негізгі стильдерінің бірі – публикациялық стильді қалыптастыруда айрықша орын алатын ұлттық баспасөзіміз – «Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеудің маңызы ерекше. Аталған газет сол кезеңдегі бірден-бір республикалық баспасөз органы болғандықтан, онда әдеби тіл стильдерінің жетілуі, граматикалық формалардың тұрақталуы, әліпби мен емле заңдылықтарының қалыптасу сияқты мәселелер көрініс табады.
«Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеу әдеби тіліміздің кеңес дәуіріндегі тарихын зерделеуге бай тілдік деректер беріп, ол кезеңдегі тіл дамуын сипаттауға көп көмегін тигізері хақ. Бұл жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. «Еңбекші қазақ» газетін зерттеу арқылы 20-жылдардағы тіл саясатын айқындау, әдеби тілдің даму барысы, газеттің термин қабылдаудағы ұстанған принципін, емле заңдылықтарын қалыптастырудағы қызметті көрсету көзделеді. Осы мақсатқа сай төмендегі міндеттерді жүзеге асыру қажет болады:
- газет тілі лексикадағы терминдік мәнге ие болған байырғы сөздер мен сөз тіркестерін, қабылдаудың жолдарын анықтау;
- «Еңбекші қазақ» газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану ерекшеліктерін айқындау;
- газет бетіндегі граматикалық тұлғалардың нормалану жолдарын айқындау;
- газет бетінде жарияланған ана тіліміздің келелі мәселелерін сөз еткен мақалаларға талдау жасай, газет редакциясының ұстанған бағытын айқындау.
Диплом жұмысының нысаны мен пәні . «Еңбекші қазақ» газетінің 1924- 1932 жылдар аралығындағы жарық көрген сандарындағы ұлттық баспа сөздің қалыптасу, даму жолдарынан хабардар ететін ақпараттық, бағалаушылық лексикалық, қоғамдық- саяси лексика.
Диплом жұмысының дерек сөзі. «Еңбекші қазақ» газетінің 1924- 1932 жылдардағы сандарынан алынған жекелеген тілдік фактілік, тұтас мәтіндер.
Диплом жұмысының теориялық- әдіснамалық негізі. Қазіргі тіл біліміндегі функионалдық стильдер , публикациялық стиль, газет тіліне байланысты Н.Карашева, Б.Әбілкасымова, Р.Сыздык, Ө.Айтбаев, О.Бүркітов, Н.Уалиев, Б.Момынова, Ш.Мәжітаева т.б ғалымдардың еңбектеріндегі тоериялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдіс, сипаттама әдіс,жинақтау қорыту әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. «Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеу арқылы қазақ әдеби тілі дамуындағы ерекше кезең 20-30 жылдардағы тіл саясаты, тіл дамуындағы әртүрлі құбылыстар, яғни бұл кезеңдегі ана тіліміздің жай- жапсары айқындалмақ. Бұл кезең – ана тіліміздің егемендік алған қазіргі кезеңіне ұқсас, кейбір ағаттықтардан тағлым аларлық кезең екені анық.
Практикалық маңызы- диплом жұмысының материалдарын қазақ әдеби тілінің тарихи, сөз мәдениеті, сөзжасам т.с.с бойынша арнайы курстарда пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму тарихында әлі де басы ашылмаған мәселелер көптеп кездеседі. Оның басты себебі- әдеби тілдің әр кезеңдегі жай- күйін көрсететін негізгі жазба нұсқалар түгел зерттелмегендіктен болып отыр. Осы тұғыдан алғанда әдеби тілдің негізгі стильдерінің бірі – публикациялық стильді қалыптастыруда айрықша орын алатын ұлттық баспасөзіміз – «Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеудің маңызы ерекше. Аталған газет сол кезеңдегі бірден-бір республикалық баспасөз органы болғандықтан, онда әдеби тіл стильдерінің жетілуі, граматикалық формалардың тұрақталуы, әліпби мен емле заңдылықтарының қалыптасу сияқты мәселелер көрініс табады.
«Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеу әдеби тіліміздің кеңес дәуіріндегі тарихын зерделеуге бай тілдік деректер беріп, ол кезеңдегі тіл дамуын сипаттауға көп көмегін тигізері хақ. Бұл жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. «Еңбекші қазақ» газетін зерттеу арқылы 20-жылдардағы тіл саясатын айқындау, әдеби тілдің даму барысы, газеттің термин қабылдаудағы ұстанған принципін, емле заңдылықтарын қалыптастырудағы қызметті көрсету көзделеді. Осы мақсатқа сай төмендегі міндеттерді жүзеге асыру қажет болады:
- газет тілі лексикадағы терминдік мәнге ие болған байырғы сөздер мен сөз тіркестерін, қабылдаудың жолдарын анықтау;
- «Еңбекші қазақ» газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану ерекшеліктерін айқындау;
- газет бетіндегі граматикалық тұлғалардың нормалану жолдарын айқындау;
- газет бетінде жарияланған ана тіліміздің келелі мәселелерін сөз еткен мақалаларға талдау жасай, газет редакциясының ұстанған бағытын айқындау.
Диплом жұмысының нысаны мен пәні . «Еңбекші қазақ» газетінің 1924- 1932 жылдар аралығындағы жарық көрген сандарындағы ұлттық баспа сөздің қалыптасу, даму жолдарынан хабардар ететін ақпараттық, бағалаушылық лексикалық, қоғамдық- саяси лексика.
Диплом жұмысының дерек сөзі. «Еңбекші қазақ» газетінің 1924- 1932 жылдардағы сандарынан алынған жекелеген тілдік фактілік, тұтас мәтіндер.
Диплом жұмысының теориялық- әдіснамалық негізі. Қазіргі тіл біліміндегі функионалдық стильдер , публикациялық стиль, газет тіліне байланысты Н.Карашева, Б.Әбілкасымова, Р.Сыздык, Ө.Айтбаев, О.Бүркітов, Н.Уалиев, Б.Момынова, Ш.Мәжітаева т.б ғалымдардың еңбектеріндегі тоериялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдіс, сипаттама әдіс,жинақтау қорыту әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. «Еңбекші қазақ» газетінің тілін зерттеу арқылы қазақ әдеби тілі дамуындағы ерекше кезең 20-30 жылдардағы тіл саясаты, тіл дамуындағы әртүрлі құбылыстар, яғни бұл кезеңдегі ана тіліміздің жай- жапсары айқындалмақ. Бұл кезең – ана тіліміздің егемендік алған қазіргі кезеңіне ұқсас, кейбір ағаттықтардан тағлым аларлық кезең екені анық.
Практикалық маңызы- диплом жұмысының материалдарын қазақ әдеби тілінің тарихи, сөз мәдениеті, сөзжасам т.с.с бойынша арнайы курстарда пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Жақсыбаева Ф.З Газет мәтінінің прагматикалық функциясы (қазақ тілінде шығатын газет материалдары бойынша): филол.ғыл.канд. дисс. ... автореф.: 10.02.02. – алматы, 2000,- 24 б.
2. Аврорин В.А Проблемы изучения функцоинальной строны языка. –Л., 1975.- 102с.
3. «Қазақ» газеті. Бас редактор Ә.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы бар редакциясы,1998.-556 б.
4. Бүркітов О. Ұлттық баспасөздің мемлекеттік тілді дамытудағы рөлі // Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздар мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. – Астана, 1999.- 459б.
5. Әміров Р.Газет тілінде ұшырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде // Тіл мәдениеті және баспасөз – Алматы : Ғылым, 1972.-224 б.
6. Раимбекова Газетный текст на русском и казахском языках: автореф.канд.дис. ... 10.01.01. – Алматы, 1999. – 24 с.
7. Бүркітов О. Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі: филол.ғыл.канд. дисс. ...автореф.: 10.02.02.- Алматы, 1996.-29б.
8. Дулатов М. Баспасөз үмесі // « Еңбекші қазақ» , 1923, 5 – мамыр.
9. Момынова Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: ғылым, Арыс, 1999.-228 б.
10. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971.- 187 б.
11. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі.- Алматы: Мектеп, 1981.-240б.
12. Қойгелдиев М., Омарбеков.Т. Тарих тағлымы не дейді. – Алматы : Ана тілі, 1993,- 87б.
13. Қамзабек Д. Смағұл Садуқасұлы.- Алматы: Қазақстан, 1996.-224 б.
14. Мәжітаева Ш. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ әдеби тілінің әлуметтік және лингвистикалық сипатамасы (мерзімді баспасөз материалдары бойынша) : фил. ғыл. канд. ...дис.: 10.02.02.- Алматы, 1993.- 233 б.
15. Алдашева А.Аударматану: лигвистикалық және лингвомәдени мәселелер – Алматы: Арыс, 1998.-215 б.
16. ҚарашеваН.Граматические особености языка публицистики начала ХХ века(на материале журнала «Айқап») : канд.дисс. ...10.02.02.Алма-Ата, 1959,-147с.
17. Момынов Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика.- Алматы: Арыс, 1998.- 131б.
18. Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы.- Алматы, 1983.- 240б.
19. Уалиев Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: фил.ғыл. докт. ... автореф.: 10.02.02.- Алматы, 2007.-49 б.
20. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптануы. Астана: Елорда, 2001.-230б.
21. Сыздық Р. Әдеби тілдің тарихы. – Алматы , 1993.-320 б.
22. Сарыбаев Ш. 1920-30 жылдардағы әдеби тілдің тарихына қатысты кейбір мәселелер // Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1963. 5-шығуы. -23 б.
23. Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері.- Алматы, 1988.58-б.
24. Ерназарова Г. Қазақ публицистика тілінің дамуынуың Байтұрсынұлы кезеңі: фил.ғыл.канд. ....автореф.: 10.02.02. – Алматы, 2004.- 30б.
25. Сыздықов Р. XVIII-XІX ғ-ғ қазақ әдеби тілінің тарихы.- Алматы: Ғылым, 1973.-78б.
26. Дулатұлы М. Баспасөз қатесіз болсын?// «Еңбекші қазақ» ,1926,7 ақпан.
27. Мамытұлы А. Емле, пән атауы туралы. «Еңбекші қазақ» ,1928, 19 мамыр.
28. Мамытұлы А. Орысшалаған қазақ тілі // «Еңбекші қазақ» ,1926, 4шілде.
29. Байтасов А. Мектеп тілі туралы// «Еңбекші қазақ» ,1927, 25 ақпан.
30. Әбілқасымов Б. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1982.- 95 б.
31. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихи.- Алматы: Мектеп, 1968. – 177 б.
32. Аймауытұлы Ж. Әдеби тіл және емле// Еңбекші қазақ. 1926,7 мамыр.
33. Оңдасынов Н, Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы, 1985. І том. -360б.
34. Қазақ сөздігінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –Алматы, 1966.-99 б.
35. Оңдасынов Н. Парсышы-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2006. -136б.
36. Байтұрсынұлы А. Емле // «Еңбекші қазақ», 1929, 27 наурыз.
37. Шонанов Т. Шет сөздердің емләсі жайында// «Еңбекші қазақ» 1929; 25-26 наурыз.
38. Омаров Е.Жазу жайы // «Еңбекші қазақ», 1924, 5 маусым.
39. Омаров Е. Қазақша жазу жайлы // «Еңбекші қазақ», 1924, №159, 161,162.
40. Омаров Е.Емле мәселесі // «Еңбекші қазақ»,1929,7,8 мамыр.
41. Омаров Е. Тіл заңын бұзбау керек // «Еңбекші қазақ», 1926,9 мамыр.
42. Ахметұлы І. Термин туралы // «Еңбекші қазақ», 1926, 7 маусым.
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі.- Алматы, 1992. -233 б.
44. Қазақ тілінің граматикасы .- Алматы: Ғылым, 1967.-168-178б.
45. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі (Октябрь алды және 1920-30 жылдар). – Алматы , 1973. -260б.
46. Ысқақов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: мектеп, 1974,-408 б.
47. Құранбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі.- Алматы, 1999.- 25б.
48. Әлімжанова С. Қазіргі қазақ тіліндегі филисофиялық терминдердің қалыптасу процесі : филол. ғыл. канд. дисс. ...автореф.: 10.02.02. – 24б.
49. Оралбаева Н. Қазақ тілінің грамматикалық құрылысының совет дәуірінде // ҚазСС Хабарлары, Филолония сериясы. 1981.№1. 27-34б.
50. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алматы: Қазмембас, 1964 . – 226б.
51. Сүбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрыңғы мерзімді баспасөздегі материалдар. – Алматы , 1963. -373б
52. Қыр баласы Кітап сыны // «Еңбекші қазақ», №320,1925.
1. Жақсыбаева Ф.З Газет мәтінінің прагматикалық функциясы (қазақ тілінде шығатын газет материалдары бойынша): филол.ғыл.канд. дисс. ... автореф.: 10.02.02. – алматы, 2000,- 24 б.
2. Аврорин В.А Проблемы изучения функцоинальной строны языка. –Л., 1975.- 102с.
3. «Қазақ» газеті. Бас редактор Ә.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы бар редакциясы,1998.-556 б.
4. Бүркітов О. Ұлттық баспасөздің мемлекеттік тілді дамытудағы рөлі // Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздар мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. – Астана, 1999.- 459б.
5. Әміров Р.Газет тілінде ұшырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде // Тіл мәдениеті және баспасөз – Алматы : Ғылым, 1972.-224 б.
6. Раимбекова Газетный текст на русском и казахском языках: автореф.канд.дис. ... 10.01.01. – Алматы, 1999. – 24 с.
7. Бүркітов О. Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі: филол.ғыл.канд. дисс. ...автореф.: 10.02.02.- Алматы, 1996.-29б.
8. Дулатов М. Баспасөз үмесі // « Еңбекші қазақ» , 1923, 5 – мамыр.
9. Момынова Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: ғылым, Арыс, 1999.-228 б.
10. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971.- 187 б.
11. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі.- Алматы: Мектеп, 1981.-240б.
12. Қойгелдиев М., Омарбеков.Т. Тарих тағлымы не дейді. – Алматы : Ана тілі, 1993,- 87б.
13. Қамзабек Д. Смағұл Садуқасұлы.- Алматы: Қазақстан, 1996.-224 б.
14. Мәжітаева Ш. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ әдеби тілінің әлуметтік және лингвистикалық сипатамасы (мерзімді баспасөз материалдары бойынша) : фил. ғыл. канд. ...дис.: 10.02.02.- Алматы, 1993.- 233 б.
15. Алдашева А.Аударматану: лигвистикалық және лингвомәдени мәселелер – Алматы: Арыс, 1998.-215 б.
16. ҚарашеваН.Граматические особености языка публицистики начала ХХ века(на материале журнала «Айқап») : канд.дисс. ...10.02.02.Алма-Ата, 1959,-147с.
17. Момынов Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика.- Алматы: Арыс, 1998.- 131б.
18. Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы.- Алматы, 1983.- 240б.
19. Уалиев Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: фил.ғыл. докт. ... автореф.: 10.02.02.- Алматы, 2007.-49 б.
20. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптануы. Астана: Елорда, 2001.-230б.
21. Сыздық Р. Әдеби тілдің тарихы. – Алматы , 1993.-320 б.
22. Сарыбаев Ш. 1920-30 жылдардағы әдеби тілдің тарихына қатысты кейбір мәселелер // Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1963. 5-шығуы. -23 б.
23. Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері.- Алматы, 1988.58-б.
24. Ерназарова Г. Қазақ публицистика тілінің дамуынуың Байтұрсынұлы кезеңі: фил.ғыл.канд. ....автореф.: 10.02.02. – Алматы, 2004.- 30б.
25. Сыздықов Р. XVIII-XІX ғ-ғ қазақ әдеби тілінің тарихы.- Алматы: Ғылым, 1973.-78б.
26. Дулатұлы М. Баспасөз қатесіз болсын?// «Еңбекші қазақ» ,1926,7 ақпан.
27. Мамытұлы А. Емле, пән атауы туралы. «Еңбекші қазақ» ,1928, 19 мамыр.
28. Мамытұлы А. Орысшалаған қазақ тілі // «Еңбекші қазақ» ,1926, 4шілде.
29. Байтасов А. Мектеп тілі туралы// «Еңбекші қазақ» ,1927, 25 ақпан.
30. Әбілқасымов Б. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1982.- 95 б.
31. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихи.- Алматы: Мектеп, 1968. – 177 б.
32. Аймауытұлы Ж. Әдеби тіл және емле// Еңбекші қазақ. 1926,7 мамыр.
33. Оңдасынов Н, Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы, 1985. І том. -360б.
34. Қазақ сөздігінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –Алматы, 1966.-99 б.
35. Оңдасынов Н. Парсышы-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2006. -136б.
36. Байтұрсынұлы А. Емле // «Еңбекші қазақ», 1929, 27 наурыз.
37. Шонанов Т. Шет сөздердің емләсі жайында// «Еңбекші қазақ» 1929; 25-26 наурыз.
38. Омаров Е.Жазу жайы // «Еңбекші қазақ», 1924, 5 маусым.
39. Омаров Е. Қазақша жазу жайлы // «Еңбекші қазақ», 1924, №159, 161,162.
40. Омаров Е.Емле мәселесі // «Еңбекші қазақ»,1929,7,8 мамыр.
41. Омаров Е. Тіл заңын бұзбау керек // «Еңбекші қазақ», 1926,9 мамыр.
42. Ахметұлы І. Термин туралы // «Еңбекші қазақ», 1926, 7 маусым.
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі.- Алматы, 1992. -233 б.
44. Қазақ тілінің граматикасы .- Алматы: Ғылым, 1967.-168-178б.
45. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі (Октябрь алды және 1920-30 жылдар). – Алматы , 1973. -260б.
46. Ысқақов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: мектеп, 1974,-408 б.
47. Құранбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі.- Алматы, 1999.- 25б.
48. Әлімжанова С. Қазіргі қазақ тіліндегі филисофиялық терминдердің қалыптасу процесі : филол. ғыл. канд. дисс. ...автореф.: 10.02.02. – 24б.
49. Оралбаева Н. Қазақ тілінің грамматикалық құрылысының совет дәуірінде // ҚазСС Хабарлары, Филолония сериясы. 1981.№1. 27-34б.
50. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алматы: Қазмембас, 1964 . – 226б.
51. Сүбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрыңғы мерзімді баспасөздегі материалдар. – Алматы , 1963. -373б
52. Қыр баласы Кітап сыны // «Еңбекші қазақ», №320,1925.
Еңбекші қазақ газетінің Әдеби тілді дамытудағы қызметі
Асанова
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ
КӨРІНІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Еңбекші қазақ газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай және Еңбекші қазақ газетінде
көтерілген мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Еңбекші қазақ газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2.Еңбекші қазақ газетіндегі өзге тілге енген сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НОРМАЛАНУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Газет бетіндегі морфологиялық тұлғалардың нормалануы
... ... ... ... ... .. 23
3.2 Газет тіліндегі синтаксистік бірліктерінің тұрақтану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
К І Р І С П Е
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму тарихында
әлі де басы ашылмаған мәселелер көптеп кездеседі. Оның басты себебі- әдеби
тілдің әр кезеңдегі жай- күйін көрсететін негізгі жазба нұсқалар түгел
зерттелмегендіктен болып отыр. Осы тұғыдан алғанда әдеби тілдің негізгі
стильдерінің бірі – публикациялық стильді қалыптастыруда айрықша орын
алатын ұлттық баспасөзіміз – Еңбекші қазақ газетінің тілін зерттеудің
маңызы ерекше. Аталған газет сол кезеңдегі бірден-бір республикалық
баспасөз органы болғандықтан, онда әдеби тіл стильдерінің жетілуі,
граматикалық формалардың тұрақталуы, әліпби мен емле заңдылықтарының
қалыптасу сияқты мәселелер көрініс табады.
Еңбекші қазақ газетінің тілін зерттеу әдеби тіліміздің кеңес
дәуіріндегі тарихын зерделеуге бай тілдік деректер беріп, ол кезеңдегі тіл
дамуын сипаттауға көп көмегін тигізері хақ. Бұл жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Еңбекші қазақ газетін
зерттеу арқылы 20-жылдардағы тіл саясатын айқындау, әдеби тілдің даму
барысы, газеттің термин қабылдаудағы ұстанған принципін, емле заңдылықтарын
қалыптастырудағы қызметті көрсету көзделеді. Осы мақсатқа сай төмендегі
міндеттерді жүзеге асыру қажет болады:
- газет тілі лексикадағы терминдік мәнге ие болған байырғы сөздер мен сөз
тіркестерін, қабылдаудың жолдарын анықтау;
- Еңбекші қазақ газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктерін айқындау;
- газет бетіндегі граматикалық тұлғалардың нормалану жолдарын айқындау;
- газет бетінде жарияланған ана тіліміздің келелі мәселелерін сөз еткен
мақалаларға талдау жасай, газет редакциясының ұстанған бағытын айқындау.
Диплом жұмысының нысаны мен пәні . Еңбекші қазақ газетінің 1924-
1932 жылдар аралығындағы жарық көрген сандарындағы ұлттық баспа сөздің
қалыптасу, даму жолдарынан хабардар ететін ақпараттық, бағалаушылық
лексикалық, қоғамдық- саяси лексика.
Диплом жұмысының дерек сөзі. Еңбекші қазақ газетінің 1924- 1932
жылдардағы сандарынан алынған жекелеген тілдік фактілік, тұтас мәтіндер.
Диплом жұмысының теориялық- әдіснамалық негізі. Қазіргі тіл
біліміндегі функионалдық стильдер , публикациялық стиль, газет тіліне
байланысты Н.Карашева, Б.Әбілкасымова, Р.Сыздык, Ө.Айтбаев, О.Бүркітов,
Н.Уалиев, Б.Момынова, Ш.Мәжітаева т.б ғалымдардың еңбектеріндегі тоериялық
тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдіс,
сипаттама әдіс,жинақтау қорыту әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Еңбекші қазақ
газетінің тілін зерттеу арқылы қазақ әдеби тілі дамуындағы ерекше кезең 20-
30 жылдардағы тіл саясаты, тіл дамуындағы әртүрлі құбылыстар, яғни бұл
кезеңдегі ана тіліміздің жай- жапсары айқындалмақ. Бұл кезең – ана
тіліміздің егемендік алған қазіргі кезеңіне ұқсас, кейбір ағаттықтардан
тағлым аларлық кезең екені анық.
Практикалық маңызы- диплом жұмысының материалдарын қазақ әдеби
тілінің тарихи, сөз мәдениеті, сөзжасам т.с.с бойынша арнайы курстарда
пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ
КӨРІНІСІ
1. Еңбекші қазақ газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі қызметі
Публицистикалық стиль қоғамдық қарым-қатынастың кең саласына қызмет
ететін функционалдық стильдер қатарына жатады. Публицистиалық стиль маңызды
қоғамдық- саяси процестерді,оперативті деректерді идеялық- көпшілікке
арналған саяси мәтіндерден тұрады. Публицистикалық стиль саяси ақпартқа ие
газет, қоғамдық-саяси журналдар, памфлеттер,баяндамалар және т.с.с
тіліндегі үндеулер арқылы қалыптасады. Публицистика қазіргі қоғам өмірінің
ағымдағы маңызды мәселелеріне арналған шығарма сияқты. Ол саяси және
идеологиялық қызмет атқарады қоғамдық тәтіпке үгітші, насихатшы,
ұымдастырушы ретінде ақпараттарды жеткізіп отыратын құрал ретінде қызмет
етеді. Публицистикалық мәтіндердегі ақпараттар фактілерді ғана білдірмей
қоймайды , сонымен қатар одан авторлардың пікірі көңіл-күйі де байқалады.
Сонымен қатар публицистикалық шығармаларда автор белгілі бір құбылысты
толықтай жан- жақты суреттеуге талпынады.
Газет – насихат құралы, ол үкімет орындарында қабылдаған шешімдері
туралы азам аттарды мүмкіндігінше толыққанды хабарландырып отыруы тиіс.
Газет жариялықты негізге ала отырып, сөз бостандығына жол ашады, әрі түрлі
әлуметтік топтардан, ірі және ұсақ қоғамдық топтардың көзқарастарын
білдіріп, адамдарға мемлекеттің жүргізіп отырған саясатына және осылардың
өз өміріне қаншалықты ықпал етіп отырғаны жөнінде, адамдарға мемлекеттің
жүргізіп отырған саясатына және осылардың өз өміріне қаншалықты ықпал етіп
отырғаны жөнінде өзіндік пікірі мен бағасын беруге мүмкіндік береді
[1,102]. Саяси қызметтің маңызды бір орталығы бола отырып, газет саясат пен
қоғамның саяси институттары арасында жанды практиканың біріктірудегі аса
ыңғайлы құрал болып табылады. Газеттер қызметіне қарай : федералды,
аймақтық, жергілікті; шығатын уақытына қарай: таңертенгі, кешкі; жүйелігіне
қарай : күнделікті апталық болып бөлінеді.
Газеттің қоғамдық қызметі:
- қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары жөнінде хабарлау;
- қоғамға аса қажетті білімдерді қалыптастыру мен тарату және онымен
көпшілік хабардар етуде қоғамның белсенді топтарының қатысуына жол
ашу;
- болып жатқан оқиғаларға саяси және адамгершілік тұрғыда баға беру;
- саясаттың маңызды мәселелері бойынша қоғамдық пікірталас қалыптастыру
болып табылады.
Публицистикалық стильдің өзіндік қызметі бар, атап айтқанда:
- Ақпарттық қызмет автордың публицистикалық мәтіннің қай тілде, яғни,
автордың өзі үшін емес адресат үшін қызықты әрі қажетті мәліметтер болу
талап етіледі.
- Ықпал ету қызметінің мақсаты қоғамдық мақсаттарға қайшы келмей, ал
ықпал ету түрі қатал субьективті баға ретінде қабылдануына байланысты.
- Коммуникативті қызмет мәдени тілдік нормалардың басым көпшілігін кез
келген стильде айқындайды. Публицистикада әсіресе ,тілдің түсінікті
болуына және бейнелі болуына ерекше мән беріледі.
- Эксспресивтті қызметті жүзеге асыруда тілдік нормалардың сақталуы
қадағаланады. Көніл күйді білдіру публицистін алдына қойған ең бірінші
мақсаты болмауы тиіс немесе саясат не әдеп арасынан шығып кетпеуі шарт.
- Эстетикалық қызмет әдеби стильмен салыстырғанда публицистикалық стиль
үшін міндетті емес.
Ақпарттық қызмет көпшілік оқырманға, тындаушылар мен көрермендерге
арнап ақпарат тарататын болғандықтан, хабарлау ниетінде туған қоғам үшін
маңызды мәселелер мен көзқарастар жайлы авторлардың хабарлама пікірінен
тұрады. Азаматтардың қоғамда болып жатқан маңызды нәрселер жайлы
ақпараттандыруды публицистикалық мәтіндегі екінші бір маңызды қызмет -
ықпал ету қызметіне сүйенеді.
Қазіргі публицистиканың жанрлық репертуары көркем әдебиет тілінен
қалыспайтындай көп түрлі. Оған репортаж да, мақала да, хронологиялық
ақпарат та, интервью де, озық мақала да , есеп те, очерк те, фельетон да,
рецензия да және т.с.с жатады. Публицистикалық стильдің хабарлау және
ықпал ету қызметтері басқа функционалдық стиль түрлерінен кездесіп
отыратынын айта келіп, О.Бүркітов публицисткалық шығармалар тілінің
мынадай негізде ерекшеліктерін көрсетеді: 1) берілген материалдардың
деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі ; 2) берілген материалдардың
қалың көпшілікке түсінікті болуы; 3) берілген материалдардың оқырманға
әсерлілігі [4,9].
Контекстен оқырманға ықпал ете аларлық тілдік құралдарды таңдау жазып
отырған адамның шеберлігіне байланысты болады. Ғалым Р.Әмір газет бетіндегі
ауыз екі сөйлеу тіліне тән ерекшелік ретінде 3 нәрсені атап өтеді:
1. Образдылығы, эмоциялығы ;
2. Конструкцияны жеңіл ықшам болып құрауға талап құруы;
3. Ауызекі сөйлеу тілі тіркестердің, сөйлемдердің ылғи бір тұрпатты
шаблонмен құрылуына қарсы. 5,123].
Ықпал ету қызметі публицистика тілі үшін аса маңызды газеттің
экспрессивті қызметі оның ашық баға берушілігіне негізделген. Баға
берушілік ең алдымен, лексикада; симантикасы бойынша сапалық бағалық сын
есімдер мен зат есімдердің метафораланған сипаттағы элятивтердің
жүйелігіне; фразеологияны іріктеуде ерекшеліктерімен бейнеленеді [6, 267].
Әдеби шығармадағыларға қарағанда, публицистикада подтекст емес, мәтіннің
өзі мазмұндалушы фактіге қатысын білдіре алады. Осының барлығы оның
стильіне тән бейнеленеді. Публицистика тақырыптары сан алуан. Публицистика
заманымыздың қоғамдық саяси мәселелерін сөз етеді. Журналист фактілер
туралы хабарлай отырып оған баға бере алады. Осы екі функцияның бір- біріне
қатынасын және публицистикадағы сөздің қолданысын анықтайды. Басқа
функционалды стильдермен салыстырғанда, экспрессивтілік публицистикалық
стильде басым. Газет бұқара мен түрлі оқырманға қызмет ететін бонғандықтан,
олардың әрқайсысын мазмұнды түрде де, стилистикалық жағынан да
қанағаттандыруы тиіс.
Публицистикалық мәтін әдетте, автордың дербес тұлғасын айқын
бейнелейді. Газет тілі иландыруды оқушыға немесе тындаушыға эмоциялық
жолмен ықпал ету арқылы жүзеге асырады, сол себепті автор әрқашан хабарлап
отырған ақпартқа деген өз көзқарасын білдіріп отырады. Сонымен қатар
автор өзінің көзқарасын ғана емес , белгілі бір әлеуметтік топтың пікірін
де білдіре алады. Стандарттылық публицистикалық стиль үшін өлшеусіз өсу,
уақытша көтермелеу, арнайы келу, аса кең өріс сияқты тіркестер стандартты
қолданыс болып табылады. Экспрессивтілікке ұмтылу сөйлеу формасының көркем
стиль мен сөйлеу тіліне тән қарапайым да бейнелі болуына негізделеді.
Ықпал етуші қызметіне сәйкес публицистика баға бере отырып ,
трансформациялайды, қайта жасайды. Осы мақсатта ауыспалы мағынадағы арнайы
лексика, спорттық лексика әдеби жанрлардың атаулары, театр лексикасы және
т.с.с қолданылыды. Газет өз фразеологиясын туғызады [2,24].
Хабарлау функциясы бейтарап, саяси, экономикалық – жалпы концептуалды
стильдік лексиканың қолданылуына мүмкіндік береді. Халықаралық тақырыптағы
хабарламаны: әлемдік қауымдастық , ресми қатынас, стратегиялық серіктестік
, аумақтық тұтастық , бейбіт келісім сияқты сөздер мен сөз тіркестері
арқылы оңай ажыратуға болады. Хабарлау қызметі айрықша саяси, экономикалық
жалпы алғанда концептуалды қызмет атқаратын лексика, бейтарап қоғамдық
лексиканың қолданысын жүзеге асырады. Мысалы: маркетиг, менджмент, бизнес,
биржа, идеология, валюта бағамы және көптеген басқада термин сөздер газет
бетінде үнемі қолданылатын лексемаларға айналады. Алайда басты шарт жалпыға
бірдей қол жетімділік түсініділік болып табылады. Сол себепті ол сөйлеу
тіліне жақын болып келеді. Осыған байланысты О.Бүркітов ПС-дін өзіндік
ерекшеліктерінің бірі - оның ауызша сөз стильіне жақындығы бұл байланыс ПС
– ның барлық деңгейінде көрініс табады. ПС әдеби тілмен ауызша сөз
стильінің арасында дәнекер қызметін атқарып, олардың жақындасуына игілікті
әсерін тигізеді бұл процессті әдеби тілдің демократиялануы деп атаймыз, -
деп жазады [4.10- бет].
Сонымен, газеттің оқырман көпшілікке ықпал ету қызметі
эмоционалды экспрессивті сипатымен тығыз байланысты. Бір жағынан
публицистикалық тілде белгілі бір дәрежеде қалыптасқан штамптар, қоғамдық
саяси және т.б терминдер қолданылса, екінші жағынан оқырманды иландыруға
тырысудың өзі көбірек ықпал ететін бір тілдік құралдвр пайдаланылады. Сол
мақсатқа көркем және сөйлеу тілінің элементтері қолданылады.
А.Байтұрсынұлы Қазақ газетінің беташар мақаласында газеттің 4
түрлі қызметін атайды: Әуелі газет – халықтың көзі, құлағы хәм – тілі,
екінші газет – жұртқа кызмет ететін жұрттың білімді пікірі, үшінші газет
халыққа – білім таратушы,төртіншісі газет халықтың – даушысы. Жұртым деп
халықтың арын арлап, зарын зарлап, намысын жақтайтын азаматтары намысын
жоқтайтынына халықтын сөзін сөйлеп пайдасын қорғап, зарарына қарсы тұрып,
қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады.
ХХ ғасыр басында қазақ баспа сөзі :
1. Халықтың мұн мұқтажын , ел арасындағы зәру мәселелереді көтерді;
2. Ел арасындағы оқу жұмысының қойылуының сауатсыздықты сынап, ағартушылық
қызмет атқарады;
3. Мақала авторлары газетте өзекті мәселелерді жай баяндап қана қоймай,
сонымен қатар, өз көзқарастарын білдіріп отыратын ақпарат құралы
болды.
Мерзімді баспасөз халықтың сауатын ашып, надандықтан құтқарудың,
қоғамдық ой-пікірді өрбітіп, ұлттық сананы оятудың негізгі жолы болды.
Әрбір жұрттың, әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-кейіннен қатасыз
бір өлшеуіші – баспасөз болды. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса , сол
жұрттың өзі де күшті, сөзі де күшті өзі де өнерлі екендігі көрінеді, яки
қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасы күшті болатыны анық - деп
Міржақып Дулатұлы жазғандай,ғасырымыздың басында қазақ зиялылары әлеуметтік
– қоғамдық көріністі түсіндіріп отыруға тырысқан.
1.2 ХХ ғасыр басындағы саяси - әлеуметтік жағдай және Еңбекші қазақ
газетінде көтерілген мәселелер
1920 ж. 4- қазанында ҚазССР құрылуымен байланысты Қазақстан өз
алдына дербестік ашып, оның мәдениеті мен әдебиеті дамуына кең жол ашылды.
1913 ж. қараша айында тіл туралы тұңғыш декрет қабылданып, онда
көрсетілгендей, онда қазақ тілі орыс тілімен қатар мемлекеттік тіл болып
жарияланды. Бұл мемлекеттік және қоғамдық мекемелерде, ұйымдарда іс
қағаздарын орыс тілімен қатар бірге жүргізу болып табылады. Қазақ тілінің
қоғамдық қызметі өсіп, басқа салаларда кең қолданыла бастады, яғни сол
кезеңде қазақ тілі:
- мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында оқу –оқыту тілі;
- мекемелер мен ұйымдарда іс жүргізу тілі;
- мерзімді баспасөздің, радио хабарларының тілі;
- көркем әдебиет пен саяси – қоғамдық, ғылыми әдебиеттердің тілі бола
бастады.
Республикада баспа жұмысы дамыды. Орынборда Қазақстан баспасы
қазақ тілінде құрылды, сондай-ақ, ірі уездік қалаларда баспаханалар ашылды.
Әлеуметтік тұрғыдан зерттеген кезде тіл мен қоғамның өзара
байланысы, бір-біріне тигізген әсері назарға алынды. Сол себепті тіл
саясатының барысы басты назарда болуы керек. Тілді әлеуметтік жағынан
зерттеген кезде ғана тілдің қоғамдық қызметі, әлеуметтік факторлардың тілге
тигізген ықпалы, тілдің қоғамдағы орны, қызметі, әлеуметтік факторлардың
орны анық көрінеді. Сол себепті тіл мен қоғамдағы өзгерістерді өзара
байланыста, сабақтастыққа қарастыру қажет. Қоғамдағы өзгерістердің тілге
қалай ықпал ететінін тексеріп, қоғамдағы өзгерістердің тілде қалайша
көрініс тапқанын зерттеп, белгілі бір уақыт аралығында қоғамдағы ролі
қандай әлеуметтік топтардың басымдық танытып тұрғанын анықтау қажет. Бұл
бағыттағы зерттеулерде қоғамның белгілі бір тарихи кезеңдегі ахуалы
көрінеді. Ғалым Б. Момынова қазақ газеттерінде жарияланған материалдардың
маңызы мен мәні туралы үш бағытта топтастырады:
1.қазақ газетінің халық санасын ояту үшін атқарған ағартушылық бағыттағы
қызметі;
2. ақпарат жеткізу мен үгіт насихат жүргізу бағытындағы қызметі;
3. әдеби тілді, тілді сөздік қорды сан және сапалық жағынан толықтырудағы,
байытудағы қызметі; [9,21]
Еңбекші қазақ газетінің тарихы 1919 жылдан басталады. Қазақ елін уақытша
басқаратын революциялық комитет құрылысы мен 1919 жылы желтоқсанда Ұшқын
газеті жарық көрді. Бұл газеттерде патша үкіметінің жергілікті
әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық – жарлығы жарияланып отырса, Ұшқын
газетінің мақсаты- қазақ еңбекшілерінің арасында партиялық және саяси
жұмыстарды күшейту, оларды шаруашылық жұмысқа жұмылдыру болады. Баспа
мүмкіндігінің нашарлағымен мамандардың жетіспеуінің салдарынан бұл газеттің
дәрежесі төмен болған , әрі мерзімінде шығып тұрмаған.
Бүгінгі таңда Коммунистік партияның беймәлім болған сырлары ашылып,
жан- жақты сынға алынып жатқанымен де, ғасыр басында партияның арнаулы
қаулы –қарарларында ұлт мүддесі де көзделгені байқалады. Газет революциялық
комитетінің органы болғандықтан, партияның сол кезде қабылданған қаулы
–шешімдерімен тығыз байланысты. Сондықтан газет тарихын сөз еткенде,
партияның ұстаған саясатын аттап өту мүмкін емес сияқты. РКП (б)-ның Х
съезі ұлт мәселесіндегі кезекті міндеттер туралы қарарында ұлт аймақтарында
өзінің ана тілінде жұмыс істейтін мемлекеттік аппараттарға, мектеп, театр,
мәдени – ағарту мекемелері, баспасөздің дамытылуына көмек көрсету көзделсе,
Қазақстанның облыстық партия конференциясы (1921- жылдың маусымы)
Қазақстаның жергілікті баспасөз өз міндетін әліде ойдағыдай атқара алмай
отырғандығын, әсіресі, қазақ тіліндегі газеттердің нашар екендігің айтып ,
бұқаралық қажеттілігіне көп көңіл бөлді. Осы ңұсқауларға сәйкес Қазақстан
пария ұйымының облыстық партия комитеті 1921 жылы мамыр айында тоқтап
қалған Еңбек туы газетінің орнына қазақ тілінде өлкелік газет шығару
туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, Қазан төнкерісінің төрт жылдық мерекесі
күні 1921 жылы 7 қарашада Орынборда РКП (б) – Қырғыз облыстық комитеті мен
Қырғыз орталық атқару комитетінің органы – Еңбекші қазақ газетінің
бірінші саны шықты, құрамында: С.Сейфулин, С.Мұқанов, А.Сегізбаевтар бар
редакция алқасы құрылды.
1921 жылы Еңбекші қазақ болып, 1932 жылы – Социалистік
Қазақстан кейін – Егемен Қазақстан болып өзгерді. Еңбекші қазақ
газетінің редакторлық қызметін Ә.Байділдин, С.Сейфуллин, М.Жолдыбаев , О.
Жандосов, О. Исаев, Т.Рысқұлов, Ғ.Тоғжанов, Л.Сүгіров, Б.Майлин,
С.Сәдуақасов, т.б атқарды. Ал авторларының қатарына А.Байтұрсынұлы,
Ж.Аймуытұлы, М.Дулатұлы, І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, Б.Майлин, С.Мұқанов,
С.Сейфуллин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Марғұлан, С.Садуақасұлы, Н.Құлжанова,
Т.Рысқұлов, Қ.Сәтбаев т.б болды.
С. Сәдуақасұлының редакторлық еткен кезінде көп пікірлілікті
жақтаған газет тілі М.Әуезов пен Ж.Аймауытұлының, С.Сейфуллин мен
С.Мұқанов, Ә.Байділдин мен Ғ.Тоғжановтың мақала – шығармалары басылып
тұрды.
Еңбекші қазақ газеті сапасының көтерілуі оған деген сұранысты
өзгертті. Газет тек ресми материалдарды жарияламай, танымдық, ғылыми,
рухани дүниелерді де бастырды оның бетінде қазақтың мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған мақалалар жарық көре бастады.
Бұл кезеңде сонымен қатар халықтың сауатын ашу үшін қажетті оқулықтар
мен оқу құралдарын жазу, араб жазуын жетілдіру немесе жаңа әліппе
қабылдау мәселелерін шешу, жаңа емле ережелерін қалыптастыру, әдеби тілдің
фонетикалық, грамматикалық нормаларын тұрақтандыру, термин қабылдаудың
принциптерін айқындау сияқты күрделі мәселелер көтерілді. Аталған мәселелер
Еңбекші қазақ газетінің бетінде де жарияланып тұрды. Еңбекші қазақ
газетінде жарық көрген материалдарды мынадай тақырыптарға бөлуге болады:
1) Саяси мәселелерге байланысты мақалалар;
2) Ғылыми – техникалық ревлюция мен өндіріс, халық шаруашылығы,
әлеуметтік жағдайларға байланысты жазылған мақалалар;
3)Мәдени ағату мәселеріне қатысты жасалған мақалалар;
4) Танымдық мақалалар;
5) Экономика ғылымына байланысты;
6) Ғылыми – зерттеу мақалалары;
Яғни:
а) медицинаға қатысты; ә) әдебиет, сын туралы мақалалар; б) тілге қатысты
мақалалар;
7) прозалық, драмалық шығармалар мен аудармалар;
Газет сол кездегі өзекті меселелердің бәріне де үн қосып отырған.
Сонымен қатар Еңбекші қазақ газетінің бетінде жаңадан басылып шыққан
кітаптармен таныстыратын Кітап сыны деп аталатын арнайы рубрика да болды.
Сол сияқты көптеген статистикалық материалдар жарнама хабарландырулар т.б
сол сияқтылар басылып тұрды. Оқырманмен газет арасындағы тікелей қарым
қатынасты қамтамасыз ететін басқарма хаттар, Басқармадан жауаптар т.б
айдармен шығатын рубрикалар болды. Сол себепті еліміздің ғасыр басындағы
көрінісін болмысын танып, тарихын зерделеу үшін Еңбекші қазақ газетінің
маңызы зор.
Ғасыр басында зиялылырдың аудармаға қойған негізгі шарттары- қазақ
түсінігіне жеңіл, тұрмысына, болмысына үйлескен болуы, ана тіліміздің
табиғатына сәйкес келмейтін оралымдарды, стандарт тіркестерді қолданбау
т.с.с болған. Басылым бетінде осы мақаладан басқаларының бәрі де дұрыс,
қатесіз жазылған деуге әсте болмайды. Газетте орыс тілінен сөзбе-сөз
аудару, орыс тілдік стиль көптеп кездеседі. Мысалы: Орталық партыйа
кәмитетіне былай деген: Бола келген жұмыссыздықтар, асыра сілтеушілдіктер
кәліктібке құрылысына негізгі кедергі, бұндай кемшіліктер таб дұспандарының
өрісін кеңітеді.- деб (№79,(1684) 7.04.1930).
-Жолдас Жансүгіріб сен Қожаныб жігінді болдың...(№89,
(1684)22.04.1930).
Өкірікте не істеліу керек, не істеліб жатыр-кәмитет білмейді
(№65,(1394) 24.03.1929).
Осы сөйлемдер орыс тіліндегі сөйлем құрылысына негізделген. Сол
себепті басы артық сөздер, оралымдар көбейіп, сөйлем мүшелерінің орын
тәртібі бұзылып, сөйлем түсініксіз шыққан.
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер
20-30 жылдардағы қазақ газет тілін өркендетуге бағытталған шараларды
төмендегідей жіктеуге болады:
- графикамызды латын графикасына көшірумен байланысты іс- шаралар;
- қазақша терминдерді қалыптастыру;
- емле заңдылықтарын жасау;
- мектептерге оқулықтар, бағдарламалар жасау;
- сауатсыздықты жою;
- ұлттық мәдениетті , әдебиетті өркендету;
- қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздерді дамыту;
- ғылым салаларды дамытуды қолға алу;
Мемлекеттік жүйенің өзгеруі тілдің қолданысына да ерекше серпін
беріп, коммуникативті – прагматикалық сипатына өзгерістер әкелді. Баспасөз
тілдің дамуына белгілі бір тілдік бірліктердің қалыптандырып әдеби тілдің
дамуына ерекше ықпал етті. Еңбекші қазақ газеті шыққан кезде қазақ
қоғамының қызметі артып, қазақ тілінде оқулықтар шығару, мектептерді
құралдармен қамтамасыз ету, қазақ тілінде сабақ беретін мұғалімдерді
дайындау, орыс мектептеріне де қазақ тілін міндетті пән ретінде оқыту
сияқты шаралар іске асырыла бастады. Мемлекеттік және қоғамдық орындарда
орыс тілімен қатар қазақ тілінде іс қағаздар жүргізу қолға алынды,
мекемелерді қазақыландыру жұмыстары қызу жүріп жатты. Осыған байланысты
қазақ тілінің өрісі кеңейді, осы кезеңде елімізде қазақ тілінде шығатын
газет журналдардың саны жылдан жылға көбейген. Мысалы, 1917-1920 жылдары
арасында қазақ тілінде 25-26 шақты газет,1925 жылы 28 газет, 1926 жылы 41
газет ,1930 жылы 51 газет, 1932 жылы 62 газет, 6 журнал шыққан.
Еңбекші қазақ газеті орталық комитеттің органы болғандықтан
И.В.Сталин, Ф.Голощекин, М.Калинин т.б сол кезде ел басқарған адамдардың
сөздері, бұйрық – жарлық қаулылар, хабарламалар, түрлі құжаттар орыс
тілінен аударылып беріліп тұрды. Мұның бәрі әрине, газет лексикасына өз
әсерін тигізбей қоймады.
А.Алдашева Аударматану және лингвистикалық мәселелер деген
еңбегінде: аударма тану нұсқаларды шартты түрде көркем аударма, ақпаратты
әдебиет деп екіге бөледі: ақпаратты әдебиетке публицистика, ғылыми
әдебиеттер, ресми іс-қағаздар жатады. Сондықтан да осы кезеңдегі аударманың
мақсаты да басқа тілдің сөздерін түсінікті етіп жеткізу, ұлт ұғымына
жақындату болады.
Қазақ тілінде білімінде газет тілінде сөз еткен ғалымдар қатарына да
ХХ ғасыр басында А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытов еңбектерінен кейін
Қ.Бекхожин, Р.Сыздық, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Н.Қарашева, Б.Момынова т.с.с.
ғалым зерттеушілерді атауға болады. Бұл орайда олар ХХ ғ. басындағы
мерзімді қазақтың баспасөз дамуын сөз ете отырып, Ұшқын, Еңбекші қазақ,
Социалистік қазақ деп аталғанын негізе ала отырып, алғаш қалыптасқан
кезеңнен бастап кейінгі даму кезеңдерін сөз етеді. Бұл кезеңде қазақ
зиялылырының сөздері қазақ баспасөзі бетінде жарияланып басылып тұрды. Оның
үстіне осы кезең қазақ газет бетінде мақаларын басып шығаруға қатаң тиым
салынды. Оның үстіне осы кезең қазақ қоғамында өзгерістерге толы кез болды.
Газет ол өзгерістердің бәріне өзінше үн қосып отырды.
2. ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Еңбекші қазақ газетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктері.
Тіл әрдайым қозғалыста болып, дамып, толығып отыратыны белгілі. Тілде
халық өмірінде болған өзгерістер өз қолтаңбасын қалдырып отыратындықтан,
халықтың тарихы, мәдениеті де тілінен анық көрініс табады. Қоғам өкілдері
тілге өзгерістер әкеліп, тілде жаңа сөздер пайда болып немесе сөз
мағыналары дамып жатады. Қазақ қоғамындағы аталмыш дәуір сипатын сөз ете
келіп, ғалым Н.Уалиев олардың ерекшелігін былайша сипаттайды: Тілдік
ұжымның құрамы сөз мәдениеті тұрғысынан біртекті болған жоқ. Тілдік
қауымдастықтың басым көпшілік бөлімі сөйлеу тілін тұтынған ауыл еңбеккері,
колхозшылар, совхоз жұмысшылары болды. Олар әдеби тілдің жазбаша түрінен
гөрі ауызша түрін қолдана білді дегенімізбен, кодификацияланған норманы
яғни грамматикада, орфографияда, орфоэпияда көрсетілген норманы бастан–аяқ
ұстанды дей алмаймыз. Қазақ тілін тұтынатын тілдік тұлғалардың енді бір
әлеуметтік бөлігі шығармашылықпен шұғылданатын жазушы, журналист, өнер
адамдары, ғылымның қоғамдық, гуманитарлық саласындағы ғылымдар және оқыту,
тәрбие, ағарту жүйесіндегі мамандардан кұралды. Бұл аталған әлеуметтік жік,
кейбір ауытқуларды ескермегенде, әдеби тілдің ауызша, жазбаша
кодификацияланған нормаларын ұстанған тілдік тұлғалар болды. Тілдік
тұлғалардың бұл бөлігі әдеби тілдің кодификацияланған нормаларын сақтаушы,
қолданушы ықпалды күш деп танылады. Бұлар Адам-адам, Адам-қоғам
модусындағы әлеуметтік жікке жатады. Қазақ қауымдастығындағы келесі бір
әлеуметтік жік ана тілінен қол үзіп бара жатқан, қол үзген орыс тілін
тұтынатын тұлғалар болды. Олар негізінен жаратылыстану, техника, өнеркәсіп
салалаларындағы Адам-табиғат, Адам–машина модусындағы мамандар болды.
Лексика, лексикалық терминдер тілдік жүйенің ажырамас құрамдық бөлшегі
болғанымен, фонетикалық құрылым морфология мен синтаксиске қарағанда
өзіндік ерекшеліктері мол. Сөздің құрамының өгеруіне әсер ететін сыртқы
әсер ететін ғылым мен техниканың дамуын, халықтар арасында байланыстың
күшеюін кәсіби өндірістің мамандануына экономикалық, саяси өмірдегі
өзгерістерді жатқызуға болады. Олар тілдің дамуына түрткі болатын
әлеуметтік негіздегі себептер.Жаңа сөздер ең алдымен газет бетінде жарық
көріп сол арқылы мағынасы айқындалып халыққа сіңісті.
А.Алдашева газет тілінің мынадай негізгі қызметін көрсетеді:
а) ғылым мен техника, оқу –ағарту, тұрмысқа байланысты жаңа атаулар
тудырады;
ә) тілдің дамуына әсер етіп, жаңа сөзбен тіркестер тудыртудың барлық
тәсілдерін пайдаланады;
б) басқа стильдік тармақтардағы жаңа сөздерді пайдалана отырып , олардың
қолдану аясын кеңейтеді. Сонымен қатар газет- журнал тіліндегі жаңа
атаулар басқа стильдерде қолданылуына жағдай жасайды;
в) бірнеше атаудың ішінен бір сөздің тұрақтануына жол ашады;
г) жаңа сөздердің жиілігін анықтауға мүмкіндік береді;
ғ) жаңа сөздерді деривациялық , тіркесімділік қасиетін арттырады [15].
Осы келтірілген белгілер Еңбекші қазақ газетінің бетінде де толық
көрініс тапқан.
Тіл ішкі және сыртқы заңдылықтардың өзара ықпалы негізінде дамып,
өзгеріске түсіп отырады. Сол себепті тілдің даму заңдылықтарын зерттеуде
осы сыртқы және ішкі ықпалды ескеру қажет. Публицистикалық стильдің басқа
стильдерден өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала келіп, Н.Уалиев былай дейді:
Публицистикалық стильге тән ерекшелік - әдеби тілдің бұл функциональдық
тармағында қатаң стильге тән белгілер де, босаң стильге тән белгілер де
кездеседі.Публицистикалық стильдің қандай да бір стандартсыз бола
алмайтынын оның қатаңдық белгісі; ал стандарттың бұзуға деген үрдісі,
стандарттан Қашу үрдісі бостаңдықтын белгісі. Осы екі жақтылық
публицистика стилінің негізгі ерекшеліктерінің бірі деуге болады.
Сыртқы және ішкі факторлар тілге түрліше әсер етуі мүмкін. Сыртқы
әлеуметтік факторлар тілдегі ішкі процестерге қорғау салып, олардың
белсенділігін арттырып, жиі қолданылуына ықпал етсе, кейде керісінше.
Оларды тежеп, кедергі болуы да мүмкін. Бұл белгілі бір кезеңдегі қоғамдық
өзгерістермен, ұстанымдармен тығыз байланысты болды. Еңбекші қазақ
қоғамдағы болып жатқан оқиғалар мен құбылыс- үрдістерге әрдайым үн қосып
отырған газет болғандықтан, қоғамдық саяси лексиканы қалыптастырып,
тұрақтандыруға доминат болды. Газет лексика (жүйесі мен құрылым) деген
кітабында ғалым Б.Момынова газет лексикасының:
1. қоғамдық- саяси лексика ;
2. бағалаушылық лексика;
3. бейтарап лексика сияқты үш құрамынан тұратынын айтады [9,228].
Еңбекші қазақ газетінің бетінен осы үш құрамды да кездестіруге
болады. Әсіресе, қоғамдық- саяси лексика аталмыш газетте мейлінше көбірек
орын алған. Оның басты себебі – газеттің коммунистік партияның орталық
комитетінің органы болуына, әрі газеттің ақпарат жеткізу, үгіт- насихат
тарату сияқты қызметтеріне байланысты. Тілге әсер ететін факторларға
сөйлемдердің өзгеруі, білім- ғылымның дамуы, көпшілік бұқараның басқа жерге
қоныс аударуы, жаңа мемлекеттің құрылуы, ғылым мен техниканың дамуы,
халықаралық қатынастар әсер етуі мүмкін. Оған БАҚ, газет – журналдардың
әсері ерекше болады. Ел тұрмысына қоғамда болып жатқан түрлі өзгеріс,
жаңалықтарға байланысты колхоздастыру, партия қатарын тазалау т.б
науқандарға байланысты көптеген сөздер жасалып, олардың қолдану жиілігі
артты. Ондай сөздердің қатарына колхоздастыру, коллективтендіру, коперетіп,
ұлтшылдық, ескішілдік, бұқпантайлық, затшылдық, жаңашылдық,
сәдуакәсіпшілдік, мендесіпшілдік, солшылдық, оңшылдық т.б жатқызуға болады.
Ғылым, өнер, білім экономика саласындағы қазақ ұғымына жат, жаңа
сөздер пайда болды, орыс тілінен енген сөздер қатары көбейді. Соған
байланысты қазақ білімпаздары бөтен сөзді тілді шұбарлауға тіл тазалығын ту
етіп көтерді. Ондай мақалалардың қатарына М.Дулатұлы баспасөз қатесіз
болсын, М.Мамытұлы Емле пән атаулары туралы, Е.Омаров Тіл заңын бұзбау
керек, А.Байтасов Мектеп тілі туралы т.с.с жатқызуға болады. Бұл
мақалаларда авторлар қазақ тілін өзге тіл элементтерімен шұбарлауға қарсы
шықты.
Мұндай үрдісті Қазақ, Айқап , басылымдарынан байқауға болады.
Төнкерістен кейінгі жылдары қоғамдағы әлуметтік экономикалық
өзгерістерге, жаңалықтарға сәйкес жаңа ұғымдар, түсініктер қалыптасты.
Қазақ тілінің өз мүмкіншілігін пайдалану үлгісі ХІХ ғасырдан басталады.
Қазақ тілі өз мүмкіндігіне иек артқаны сөздіктерден білінеді. Мысалы:
аренда-өсім; банкир-сүтхор, өсімші; работник –жұмыскер; малай- слуга –
төленгіт; станция-қызыл үй, бекет; темница-қараңғы үй; хирург-сынықшы;
художник-ұста, жамаушы; будка полицийского- қарауылшы үй; компания-ортақ;
железня дорого, вагон, локоматив- отарба; параход-от қайық; столетия-жуз
жыл; подорожная–бедерлі қағаз; баллотиревка- тас салу т.б.
Р.Сыздық А.Байтұрсынұлының термин жасауда қазақ тілінің сөздік
қорына иек арта келгенін айтып, оның бірнеше объективі себептерін
көрсетеді.
• А.Байтұрсынұлы жасаған терминдер техника саласы жасаған терминдер
емес, ал атаулары әр тілдің өз сөздеріне жасалатындығын немесе кәлька
жолмен басқа тілдерден аударылатындығын;
• Термин үшін қазақ тілінің өз сөздік қорын пайдаланып қазаққа
әлдеқайда түсінікті болатынын ескерген;
• Газет жеке бір ғана адамның не болмаса аз ғана топтың пікірін
білдіретін солардың атынан сөйлемей, миллиондаған адамның атынан
көзқарастарын аңғаратын құрал болғандықтан хабарлау ақпарат жеткізу,
қызметтерін дұрыс пайдаланғаны газет тілінің түсінікті болуына ерекше
назар аударады.
Бұл орайда Еңбекші қазақ газетінің 1911 – 15 жылдары жарық
көрген Айқап журналының бет-бағдар, ұстанымын басшылыққа алғанын
байқаймыз.
Қоғамдағы түрлі өзгерістерге байланысты тілімізге енген сөздер шарты
түрде екі топқа бөлінеді:
а) әдеби тілімізге сол кезеңге еніп, тұрақталып қалған сөздер.
ә) сол кезеңде ғана қолданып, әдеби тілімізге тұрақтана алмай, кейін
қолданыстан шығып қалған сөздер.
Бірінші топқа түбір, кітапхана, көзқарас, дүниетаным, орталық,
баспахана, оқу, құрал, сыншы, оқушы т.с.с сөздерді жатқызуға болады. Ал
екінші топқа кезеңдік қана сипатталып, кейіннен халық қолдауын, таба алмай
түрлі қаулы-ережелердің нәтижесінде орыс тілімен алмастырылған сөздер
жатады.
Мысалы: Бұл туралы жалпы қарыз қорлар тиісті заң бойынша
құлақтандырылады.(№24.03.1926.)
Көркемдік жағынан бала кітабына жалпы сырлы әдебиетке қойылған шарт
қойылады.(№56(1083) 7.03.1928).
Бірақ ауелден қоры жоқ кыйрағатқана онымен қанағаттанаын емес.
Үністен сықылды қазақтың орталы мектептерінде кыйрағатқанасында қазақ
тілінде шыққан ескі, жаңа кітаптар түгел болуы крек.(11.03.1926).
Дүніие кесегінің аттары төмендегіше жазылады Әмірлік, Әпірлік,
Куропы, Ауыстриалы, Әзіне (№5,(1620) 19.01.1930).
Бұл мысалдардағы сырлы әдебиет, қыйрағатқана, дүние кесегі сияқты
сөздер бүгінгі қолданыста жоқ. Келтірілген сөздер сол кезеңде ғана
қолданылып, кең қолдау таба алмай , кейінірек қолданыстан шығып, олардың
орнын басқа сөздермен алмастырған. Сол кезде қолданылып кейін
қолданыстан шығып қалған сөздердің қатарына бүгінгі әдеби тілімізге
кіргізуге болатын сөздер де баршылық.
Мысалы:Нәзір пішіндеме, ала жәбірлерді орысша оқығанда, жалпылап
көрсететін белгілерді латынша оқып үйренген (№ 301,14.03.1925).
Өз аты,әкесінің атығ қызмет орыны. әдесі, жалғыз жазамағ бірігіп
жазама?(қол серіктері кім?). Алаш деген кітабын бұрын жазып жүрді
ме?(№52,(1079)02.03.1928).
Шикізат даярлайтын жараналыс серіктектің Қазақстандық өлкелік
конторы Пибіралдың 1-де Қызылорда қаласында сіиндікеті үйінде ашылды
(08.02.1927).
Газет бетіндегі жаңа қолданыстарды негізінен бұрын болмаған, пайда
болған сөздер, әкімшілік аумақтық құрылымдарға байланыста пайда болған
сөздер, қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық өзгерістерде пайда болған
жаңа сөздер, шет тілінен енген сөздер деп жіктеуге болады. Бұл кезде термин
мен жай сөздің арасы әлі ажырамаған еді.
Академик Р.Сыздық варианттылықты тілдік жүйеге тән табиғи құбылыс
ретінде сипаттай отырып:1)лексикалық немесе сөз варинаттары;
2)грамматикалық варианттар; 3)лексикалық – фонетикалық вариаттар деп бөліп
қарасытырған [21,80-81].
Сонымен қатар қазіргі кезде материалистический взгляд-материалистик
көзқарас, акционерная общества- акционерлік қоғам, заместитель–орынбасар
түрінде , сөзбе-сөз , калька жолымен аударылып жүр.
Сөз жоқ орыс тіліндегі нұсқасынан не калька нұсқасынан сөзбе-сөз
аударылған мұндай балалмалардан гөрі жоғарыда келтірілген атаулар
(пішіндеме, түйін, қолсерік, жарнашы , жарналы серіктік, желі, затшылдық
көзқарас т.б) әлде қайда қолайлы да ұғынықты.
Ғасыр басында тіл білімпаздары терминдердің неғұрлым түсінікті
болуына еркеше мән берген. Өткенімізді саралап, тіліміздің өз байлығын сақа
қолдануға ұмтылған. Қазіргі кезде жоғарыда келтірілген пішіндеме, түйін,
қолсерік, жарнашы, жарналы серіктік, бектік дәуір, желі, шама тілі,
затшылдық көзқарас сияқты сөздерді әдеби тілімізге енгізуге әбден болады
деп ойлаймыз. Осыған байланысты Г.Ерназарова: терминдер мен атауларды
қазақша беруді ұстанған ғалым (А.Байтұрсынұлы- Б.А) орыс сөздерін аудара
алмағандықтан сол күйінше қолданылып отырған жоқ, бұл жерде ол халықтың
ауызекі сөйлеу тіліндегі мәнерді өзгертпей, қабылдауы жеңілдету мақсатын
көздейді , деп жазады [24].
Еңбекші қазақ газетінің басқармасы сол кездегі ғалымдардың, тіл
білімпаздарының ұсыныстарына құлақ асып, негізінен көпшілік қауымға
түсінікті, қазақтың төл сөздерін, парсы тілдерінен еніп, сіңісіп кеткен
сөздерді көбірек қолдануға тырысқанын байқаймыз. Оны газеттің жарық көрген
басқа да басылымдармен салыстырғанда, орыс тіліне балама табуына тырысуынан
да көруге болады
Бұдан Еңбекші қазақ газеті мен Айқап, жаңа мектеп
журналдарының басқармасы ортақ мақсат көздегенін байқаймыз. Ғасыр басында
білімпаздардың жат сөзді қарапайым халыққа түсінікті болуы, тілімізді бөгде
сөздермен шұбарлай бермеу, ана тіліміздің заңдылықтары, ерекшеліктерді
бұзбай, сақтау сияқты қағидалар бүгінгі таңда маңызын жоймауға тиіс.
Бүгінгі таңда тілімізге көп еніп жатқан шет тілдік демпинк, атташе, север,
форум, уорд т.б сөздерді қабылдауда осы қағиданы естен шығармаған жөн
сияқты.
Осы уақытқа дейін тілімізді баламасы бола тұра орысша нұсқасы
қолданылып келген сөздер қазақшаға аударылып, ғасыр басындағы қолданылған
атаулар әдеби тілімізден өз орынын алуда. Мәселен, несие жалға беру,
мәжіліс хат кепілдік, тәжірибие сияқты сөздер тілімізде қайта оралып ,
тұрақтанды.
Мысалы: киім тігентін машиналарды көп қылып алдырды, бір жылға
несиеге берілді. Ұйымдасып алдырған ел шаруаларына жеңілдітер беріледі
(№289,14.02.1925) .
Пибралдың 20-сында ертеңгі сағат 10-да бірінші, екінші номерлі
мемлекеттік сыра зауытының ыстала байы Еңгеліс Шомыйлыба көшесінің
бұрылысының К.Маркс көшесінің бұрылысында жалға берілетін болғандықтан
басеке саудаға түседі.(08.02.1927).
Кейде бірен сараң үй хатшылары байлардың малын жасырысқан, компескіге
іліккен байларды өкілден кепілге сұрап, бермесе аудандық комитеттің
үстеліне билеттерін атып ұрған т.с (№51(1380)04.03.1929)
Мысалдардағы несие ,жалға беру, басекеге сауда сияқты сөздер бүгінгі
тілімізде қата қолданыс тауып келеді. Атап айтқанда, несие-кредит жалға
беру-аренда , бәсеке сауда-аукцион, кепіл- налок түрінде қолданылып келеді.
Осыған байланысты ғалым Н.Уалиев былай деп жазады: ұлтық сананың оянуы,
тілді тек қатынас құралы ғана емес, ұлттық Жаны, рухы деп қарайтын
санадағы өзгеріспен байланысты көптеген шет тілдік қолданыстан ығыстырылып
ұлт тілдегі баламасына орын бере бастады: егемен, егемендік, жарғы, ғарыш,
нарық т.б сөздер нормаға айналып, заңдастырылды. Біршама уақыт бәсекелесе
қолданыла келген шетелдік сөздер ендігі жерде балама сөзге орын берді де ,
бір кездегі басаң нормадан қатаң нормаға көшті.
Мысалы: көлік (транспорт емес), төрелік сот (арбитраж емес),
төреші(арбитер емес), жалға беру (аренда алу емес), жалгер (арендатор
емес), мұрағат (архив емес), тізім (вебомость емес), рұқсат нама (виза
емес), өмір баян(автобиографич емес), мекен-жай(адрес емес), кесте (гафик
емес), келісім шарт (контракт емес) , құжат(документ емес), төлқұжат
(паспорт емес), сынып (калсс емес), кеден (томожня емес), ұлықтау
(иногурация емес) [19].
Диахрондық тұрғыдан көне тілдік таңбалардың орнын жаңалары
алмастырып отырса, синхрондық тұрғыдан алғанда белгілі бір нұсқа уақыт өте
келе нормаға айналып, тұрақталып жатады. Осындай аясымен қолданыс өрісі тар
сөздерді канондық немесе оказионал сөздер деп те атайды.
Соңғы уақытта тілімізде баламасы бар орыс сөздерінің орнына қазақша
атауларды қолдану үрдіс алып келеді.
2.2. Еңбекші қазақ газетіндегі өзге тілге енген сөздер.
Еңбекші қазақ газетіндегі қоғамды- саяси лексиканы дәстүрлі түрде 3
үлкен топқа қарасытып бөлуге болады:
1. ең көп кездесетін топ-қазақтын төл сөздері;
2. одан кейінгі көп кездесетін топ –орыс тілінен енген сөздер;
3. араб-парсы сөздері;
Төнкерістен кейінгі жылдардағы қоғамда болып жатқан саяси,
әлуметтік немесе экономикалық өзгерістерге, жаңалықтарға байланысты орыс
тілінен, орыс тілі арқылы шет тілдерден қазақ тіліне көптеп ене бастады.
Бұл үрдіс Еңбекші қазақ газетінің тілінен байқала бастады.
Газет тілінде кездесетін орыс тілінен енген сөздерді шартты түрде
мынадай топтарға бөлуге болады:
а) қоғамдық әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге, саясаттарға байланысты
атаулар: парития комитеті, іреспөбліике, сіиез, партияның өлкелік комитеті
, кәнперенсе, ауыл сайозы, піленім, бұйрағ камүуніизм, сатсыйалыйзм,
комүуніист партыйасы т.б.
ә) әкімшік жүйеге, территориялық бөлініске қатысты атаулар: гүбірне, үйез,
пөселке, район, өкірікт.б
б) әкімшілік лауазым, мамандық атаулар: көменес, пұрылтарыйат, капіиталыис,
камсамол, кемесер, салдат, мелетсе т.б.
в) оқу- ағарту, білім – ғылым орындарының атаулары: үстедент, іинстітүт,
академіике, пакүлтет, үнебрістет, көріс, теқніикүм, педагогіике т,б.
г) жеке ғылым саласы бойынша атаулар:
- тілге қатысты: терміин, сенгерменіизім, арпагірапіие, морфологіие т.б.
- әдебиетке қатысты: пайеме, піиесе, бырама, қырестоматыйе, пұрылтарыйат
жазушы т.б.
- ауыл шарушылығына байланысты: рента, жер ренты, тұқым кенеге. т.б
- мәдениет , өнерге байланысты: кіино тыйатр, тыйатр , рөл, атртес,
спктакіл т.б
ғ) соғыс, әскери қимылдар, қару-жараққа қатысты атулар: полемет, бент, әуе
кемесі ,каманда, камндыр т.б.
д) өлшем, мөлшерге қатысты атаулар: метір,тона, пұрсент т.б.
е) жер, ел атаулары: аурыпа, Мәсеку. Ленінграт, Осман,
Әзірбайжан,
Пырансыйа т.б.
ж)ай аттары: йануар, пебірал, март, әпірел, май, үйін, үйел, ағұс,
сентебір, өктебір. Нойебір, декебір.
з) газет- журнал, адам аттары: ОгпнекПырабда, Балшабек, За рулем
Маркіс., Енгіліс,Ленін т.б.
и) іс қағаздар, кеңсе құжаттарына байланысты атаулар: белет, матерыйал,
декірет қосымшасы, емле декірет, кәмші дәкумент т.б
Еңбекші қазақ газетінің бетінде кірме сөздердің де жиі
қолданылғанын байқаймыз. Бұл ХХ ғасырдың басындағы терминдердың жаңадан
еніп, оған тіліміздің нақты балама табыла қоймағанының белгісі әрі сол
кезеңге әдеби тілдің дамуы деңгейінің көрсеткіші деуге де болады. Бұл
Түркістан уалаятының газеі, Дала уалаятының газеті сияқты басылымдарда
өріс алған.
Еңбекші қазақ газетінде кездескен орыс тілінен енген сөздерлі шартты
түрде үш топқа бөлуге болатын сияқты:
- қоғамдық жаңалықтарға байланысты, ғылыми- техникалық табыстарына
қатысты қазақ тілінде балама жоқ атаулар; көменес, аптамабел. Радыйо,
мәшіине, тьеатр, пулемет;
- ел ішінде өзгеріс жаңалықтарға қатысты енген, тілімізде баламасы бар
атаулар: революция(төнкеріс), термин(пән сөзі), иануар(каңтар),
учитель (мұғалім), студент(оқушы), солдат(әскер)
- терминдік сипаты жоқ, қазақ тілінде баламасы бар, тіл мәдениетіне
нұсқан келтіретін, тіл заңдылықтарына қайшы келетін варваризмдер.
Ебекші қазақ газетінің бетінде орыс тілінен енген сөздердің түрлі
қызмет атқарғанын көруге болады:
Кейбір қателарді корректор көрсетсе де, қаріп түзушілер сагласны
аргіинал деп түзетпейді. (№62(1089)15.03.1928).
Шешен жұртың: түсіне алмай қалдық дегеніне таңырқағандай, азырақ
ыйығын қыйқандатты да дә жолдастар,такыим обрызым деб
тағы да айдай жөнелді(20.01.1927).
Басылым бетінде кейде орыс тілінен енген сөздердің жақша ішінде
қазақша түсініктемесі де беріліп отырған.
Мысалы: Прабда вастока газетінің №53 (994) санды нөмерінде белгілі
васток бет( күн шығыс елін білгіш)
Біріншіден, орыс тіліндегі сөздердің қазақша баламасы болғандықтан
екінші жағынан, жазушы мақала авторларының орыс сөзін ғана беру оқырманға
түсінікті болар деген оймен оның қазақ тіліндегі баламасын қатар
берген.Мысалы: село деген сөзді қабылдай отырып, (кішкене қала деген
түсініктеме берген. Кейде түсіндірме компонеттері жақша ішінде берілмей,
айқындауыш ретінде ұсынылатын тұстар да жиі кездеседі.
Мысалы: Әміркеде алыстан тұрыб, машина, айропорт, парақоттарды
жүргізетін аппарат тетік ойлап тапқан.
Мұндай тәсіл арқылы орыс тіліндегі сөздердің, атаулары орнына қазақ
тіліндегі баламасын қолдануға, тұрақтандыруға тырысқанын, әрі жалпы
көпшілікке басылым тілінің түсінікті болу жағына ерекше көңіл бөлгенін
байқаймыз.
Сонымен қатар, Еңбекші қазақ газетінің бетінде орысша сөз жақша ішінде
түсіндірме ретінде ұсынып, оның қазақша баламасын қолдану да жиі ұшырасқан.
Мысалы: Бірақ бәрі бұқбантайлық (сабатаж( емес. (28.02.1928)
Бірінші басқыш мектептер үшін болатын аудандық тайаныш мектеб (опорная
школа) болсын (7.09.1927)
Үндістет жанында ашылған оқыу үйі (читальная) бар (11.09.1926)
20-жылдары тасқындап еніп келе жатқан терминдерді жат сөздерді қабылдау
принциптеріне байланысты көптеген қызу пікірлер болғаны рас. Сонда
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмахамбетұлы,Е.Омаров,Қ.Кемеңге рұлы сияқты тіл
білімпаздары терминдерді, жат сөздерді қабылдауға байланысты көптеген
ұсыныстар айтады.
Комиссия жат (өзге тілдік сөздерді қабылдауда мына принциптерді
басшылыққа алады:
- жат атаулардың мағынасын түсіргендей қазақ сөзін алу;
- оған қолайлы қазақ сөзі болмаса, түркі сөзін алу;
- түркі сөздері де тура келмесе, қазақ тілінің заңына үйлестіріп,
еуропа сөзін алу;
Өзге тілден, оның ішінде орыс тіліне енген сөз қабылдауға газет біразға
дейін осы принциптерді ұстанғаны байқалады. Бірақ кейде принциптерді белден
басып, ескермеген мақалара да жиі ұшырасады. Соның нәтиижесінде тілімізде
баламасы болса да шет, орыс тіліндегі сөздер қолданыла береді. Мысалы:
Бұлардың ішінде Елдес – арабшыл, ана екеуі – латыншыл болып жүретін, ал
Ақыметтің жол ырасқотына ақша жіберіп, Бакудың өзі шақырған(28.02.1927)
Үйткені басқарушы деб осы кезде заведывающий біткеннің бәрін
айтамыз(6.02.1927).
Мұндай сөздердің қатарына әсіресе адамға қатысты, оның лауазымы ,
кәсібіне т.б байланысты атаулар жиірек байқаймыз.
Сол сияқты ғылым салалары бойыншада ыс-іс.-с жұрнақтары арқылы да
жаңа атаулар жасалған. Мысалы: Жаратылыс көрініс т.б.
Мектебтің қиғыаратқанасы музей, монша, балалар бақшасы, жез, жаратылыс
пәндерің оқыту үшін тәжірбие сабақтарын өткізетін жері болсын (07.02.1927).
Адам баласының көріб, иіскп, тындап, танып, білетің дүниедегі
нәрселер көрініс,пізикеге жатады.(№320,22.04.1925)
Газет бетінде кейде саяси-саясат сөздері бірінің орнына бірі жарыса
қолданғанын да байқаймыз.
Мысалы: Мағыжан өлеңдеріне сырты әдемі, ұйқасы, тізімі жақсы
деб қана қарау, сайаси жағын ескермеу –зор қата деп
білеміз.(№275.10.01.1925).
Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Асанова
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ
КӨРІНІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Еңбекші қазақ газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай және Еңбекші қазақ газетінде
көтерілген мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Еңбекші қазақ газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2.Еңбекші қазақ газетіндегі өзге тілге енген сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НОРМАЛАНУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Газет бетіндегі морфологиялық тұлғалардың нормалануы
... ... ... ... ... .. 23
3.2 Газет тіліндегі синтаксистік бірліктерінің тұрақтану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
К І Р І С П Е
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму тарихында
әлі де басы ашылмаған мәселелер көптеп кездеседі. Оның басты себебі- әдеби
тілдің әр кезеңдегі жай- күйін көрсететін негізгі жазба нұсқалар түгел
зерттелмегендіктен болып отыр. Осы тұғыдан алғанда әдеби тілдің негізгі
стильдерінің бірі – публикациялық стильді қалыптастыруда айрықша орын
алатын ұлттық баспасөзіміз – Еңбекші қазақ газетінің тілін зерттеудің
маңызы ерекше. Аталған газет сол кезеңдегі бірден-бір республикалық
баспасөз органы болғандықтан, онда әдеби тіл стильдерінің жетілуі,
граматикалық формалардың тұрақталуы, әліпби мен емле заңдылықтарының
қалыптасу сияқты мәселелер көрініс табады.
Еңбекші қазақ газетінің тілін зерттеу әдеби тіліміздің кеңес
дәуіріндегі тарихын зерделеуге бай тілдік деректер беріп, ол кезеңдегі тіл
дамуын сипаттауға көп көмегін тигізері хақ. Бұл жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Еңбекші қазақ газетін
зерттеу арқылы 20-жылдардағы тіл саясатын айқындау, әдеби тілдің даму
барысы, газеттің термин қабылдаудағы ұстанған принципін, емле заңдылықтарын
қалыптастырудағы қызметті көрсету көзделеді. Осы мақсатқа сай төмендегі
міндеттерді жүзеге асыру қажет болады:
- газет тілі лексикадағы терминдік мәнге ие болған байырғы сөздер мен сөз
тіркестерін, қабылдаудың жолдарын анықтау;
- Еңбекші қазақ газетінің бетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктерін айқындау;
- газет бетіндегі граматикалық тұлғалардың нормалану жолдарын айқындау;
- газет бетінде жарияланған ана тіліміздің келелі мәселелерін сөз еткен
мақалаларға талдау жасай, газет редакциясының ұстанған бағытын айқындау.
Диплом жұмысының нысаны мен пәні . Еңбекші қазақ газетінің 1924-
1932 жылдар аралығындағы жарық көрген сандарындағы ұлттық баспа сөздің
қалыптасу, даму жолдарынан хабардар ететін ақпараттық, бағалаушылық
лексикалық, қоғамдық- саяси лексика.
Диплом жұмысының дерек сөзі. Еңбекші қазақ газетінің 1924- 1932
жылдардағы сандарынан алынған жекелеген тілдік фактілік, тұтас мәтіндер.
Диплом жұмысының теориялық- әдіснамалық негізі. Қазіргі тіл
біліміндегі функионалдық стильдер , публикациялық стиль, газет тіліне
байланысты Н.Карашева, Б.Әбілкасымова, Р.Сыздык, Ө.Айтбаев, О.Бүркітов,
Н.Уалиев, Б.Момынова, Ш.Мәжітаева т.б ғалымдардың еңбектеріндегі тоериялық
тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдіс,
сипаттама әдіс,жинақтау қорыту әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Еңбекші қазақ
газетінің тілін зерттеу арқылы қазақ әдеби тілі дамуындағы ерекше кезең 20-
30 жылдардағы тіл саясаты, тіл дамуындағы әртүрлі құбылыстар, яғни бұл
кезеңдегі ана тіліміздің жай- жапсары айқындалмақ. Бұл кезең – ана
тіліміздің егемендік алған қазіргі кезеңіне ұқсас, кейбір ағаттықтардан
тағлым аларлық кезең екені анық.
Практикалық маңызы- диплом жұмысының материалдарын қазақ әдеби
тілінің тарихи, сөз мәдениеті, сөзжасам т.с.с бойынша арнайы курстарда
пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНДЕГІ
КӨРІНІСІ
1. Еңбекші қазақ газетінің публицистикалық стильді жетілдірудегі қызметі
Публицистикалық стиль қоғамдық қарым-қатынастың кең саласына қызмет
ететін функционалдық стильдер қатарына жатады. Публицистиалық стиль маңызды
қоғамдық- саяси процестерді,оперативті деректерді идеялық- көпшілікке
арналған саяси мәтіндерден тұрады. Публицистикалық стиль саяси ақпартқа ие
газет, қоғамдық-саяси журналдар, памфлеттер,баяндамалар және т.с.с
тіліндегі үндеулер арқылы қалыптасады. Публицистика қазіргі қоғам өмірінің
ағымдағы маңызды мәселелеріне арналған шығарма сияқты. Ол саяси және
идеологиялық қызмет атқарады қоғамдық тәтіпке үгітші, насихатшы,
ұымдастырушы ретінде ақпараттарды жеткізіп отыратын құрал ретінде қызмет
етеді. Публицистикалық мәтіндердегі ақпараттар фактілерді ғана білдірмей
қоймайды , сонымен қатар одан авторлардың пікірі көңіл-күйі де байқалады.
Сонымен қатар публицистикалық шығармаларда автор белгілі бір құбылысты
толықтай жан- жақты суреттеуге талпынады.
Газет – насихат құралы, ол үкімет орындарында қабылдаған шешімдері
туралы азам аттарды мүмкіндігінше толыққанды хабарландырып отыруы тиіс.
Газет жариялықты негізге ала отырып, сөз бостандығына жол ашады, әрі түрлі
әлуметтік топтардан, ірі және ұсақ қоғамдық топтардың көзқарастарын
білдіріп, адамдарға мемлекеттің жүргізіп отырған саясатына және осылардың
өз өміріне қаншалықты ықпал етіп отырғаны жөнінде, адамдарға мемлекеттің
жүргізіп отырған саясатына және осылардың өз өміріне қаншалықты ықпал етіп
отырғаны жөнінде өзіндік пікірі мен бағасын беруге мүмкіндік береді
[1,102]. Саяси қызметтің маңызды бір орталығы бола отырып, газет саясат пен
қоғамның саяси институттары арасында жанды практиканың біріктірудегі аса
ыңғайлы құрал болып табылады. Газеттер қызметіне қарай : федералды,
аймақтық, жергілікті; шығатын уақытына қарай: таңертенгі, кешкі; жүйелігіне
қарай : күнделікті апталық болып бөлінеді.
Газеттің қоғамдық қызметі:
- қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары жөнінде хабарлау;
- қоғамға аса қажетті білімдерді қалыптастыру мен тарату және онымен
көпшілік хабардар етуде қоғамның белсенді топтарының қатысуына жол
ашу;
- болып жатқан оқиғаларға саяси және адамгершілік тұрғыда баға беру;
- саясаттың маңызды мәселелері бойынша қоғамдық пікірталас қалыптастыру
болып табылады.
Публицистикалық стильдің өзіндік қызметі бар, атап айтқанда:
- Ақпарттық қызмет автордың публицистикалық мәтіннің қай тілде, яғни,
автордың өзі үшін емес адресат үшін қызықты әрі қажетті мәліметтер болу
талап етіледі.
- Ықпал ету қызметінің мақсаты қоғамдық мақсаттарға қайшы келмей, ал
ықпал ету түрі қатал субьективті баға ретінде қабылдануына байланысты.
- Коммуникативті қызмет мәдени тілдік нормалардың басым көпшілігін кез
келген стильде айқындайды. Публицистикада әсіресе ,тілдің түсінікті
болуына және бейнелі болуына ерекше мән беріледі.
- Эксспресивтті қызметті жүзеге асыруда тілдік нормалардың сақталуы
қадағаланады. Көніл күйді білдіру публицистін алдына қойған ең бірінші
мақсаты болмауы тиіс немесе саясат не әдеп арасынан шығып кетпеуі шарт.
- Эстетикалық қызмет әдеби стильмен салыстырғанда публицистикалық стиль
үшін міндетті емес.
Ақпарттық қызмет көпшілік оқырманға, тындаушылар мен көрермендерге
арнап ақпарат тарататын болғандықтан, хабарлау ниетінде туған қоғам үшін
маңызды мәселелер мен көзқарастар жайлы авторлардың хабарлама пікірінен
тұрады. Азаматтардың қоғамда болып жатқан маңызды нәрселер жайлы
ақпараттандыруды публицистикалық мәтіндегі екінші бір маңызды қызмет -
ықпал ету қызметіне сүйенеді.
Қазіргі публицистиканың жанрлық репертуары көркем әдебиет тілінен
қалыспайтындай көп түрлі. Оған репортаж да, мақала да, хронологиялық
ақпарат та, интервью де, озық мақала да , есеп те, очерк те, фельетон да,
рецензия да және т.с.с жатады. Публицистикалық стильдің хабарлау және
ықпал ету қызметтері басқа функционалдық стиль түрлерінен кездесіп
отыратынын айта келіп, О.Бүркітов публицисткалық шығармалар тілінің
мынадай негізде ерекшеліктерін көрсетеді: 1) берілген материалдардың
деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі ; 2) берілген материалдардың
қалың көпшілікке түсінікті болуы; 3) берілген материалдардың оқырманға
әсерлілігі [4,9].
Контекстен оқырманға ықпал ете аларлық тілдік құралдарды таңдау жазып
отырған адамның шеберлігіне байланысты болады. Ғалым Р.Әмір газет бетіндегі
ауыз екі сөйлеу тіліне тән ерекшелік ретінде 3 нәрсені атап өтеді:
1. Образдылығы, эмоциялығы ;
2. Конструкцияны жеңіл ықшам болып құрауға талап құруы;
3. Ауызекі сөйлеу тілі тіркестердің, сөйлемдердің ылғи бір тұрпатты
шаблонмен құрылуына қарсы. 5,123].
Ықпал ету қызметі публицистика тілі үшін аса маңызды газеттің
экспрессивті қызметі оның ашық баға берушілігіне негізделген. Баға
берушілік ең алдымен, лексикада; симантикасы бойынша сапалық бағалық сын
есімдер мен зат есімдердің метафораланған сипаттағы элятивтердің
жүйелігіне; фразеологияны іріктеуде ерекшеліктерімен бейнеленеді [6, 267].
Әдеби шығармадағыларға қарағанда, публицистикада подтекст емес, мәтіннің
өзі мазмұндалушы фактіге қатысын білдіре алады. Осының барлығы оның
стильіне тән бейнеленеді. Публицистика тақырыптары сан алуан. Публицистика
заманымыздың қоғамдық саяси мәселелерін сөз етеді. Журналист фактілер
туралы хабарлай отырып оған баға бере алады. Осы екі функцияның бір- біріне
қатынасын және публицистикадағы сөздің қолданысын анықтайды. Басқа
функционалды стильдермен салыстырғанда, экспрессивтілік публицистикалық
стильде басым. Газет бұқара мен түрлі оқырманға қызмет ететін бонғандықтан,
олардың әрқайсысын мазмұнды түрде де, стилистикалық жағынан да
қанағаттандыруы тиіс.
Публицистикалық мәтін әдетте, автордың дербес тұлғасын айқын
бейнелейді. Газет тілі иландыруды оқушыға немесе тындаушыға эмоциялық
жолмен ықпал ету арқылы жүзеге асырады, сол себепті автор әрқашан хабарлап
отырған ақпартқа деген өз көзқарасын білдіріп отырады. Сонымен қатар
автор өзінің көзқарасын ғана емес , белгілі бір әлеуметтік топтың пікірін
де білдіре алады. Стандарттылық публицистикалық стиль үшін өлшеусіз өсу,
уақытша көтермелеу, арнайы келу, аса кең өріс сияқты тіркестер стандартты
қолданыс болып табылады. Экспрессивтілікке ұмтылу сөйлеу формасының көркем
стиль мен сөйлеу тіліне тән қарапайым да бейнелі болуына негізделеді.
Ықпал етуші қызметіне сәйкес публицистика баға бере отырып ,
трансформациялайды, қайта жасайды. Осы мақсатта ауыспалы мағынадағы арнайы
лексика, спорттық лексика әдеби жанрлардың атаулары, театр лексикасы және
т.с.с қолданылыды. Газет өз фразеологиясын туғызады [2,24].
Хабарлау функциясы бейтарап, саяси, экономикалық – жалпы концептуалды
стильдік лексиканың қолданылуына мүмкіндік береді. Халықаралық тақырыптағы
хабарламаны: әлемдік қауымдастық , ресми қатынас, стратегиялық серіктестік
, аумақтық тұтастық , бейбіт келісім сияқты сөздер мен сөз тіркестері
арқылы оңай ажыратуға болады. Хабарлау қызметі айрықша саяси, экономикалық
жалпы алғанда концептуалды қызмет атқаратын лексика, бейтарап қоғамдық
лексиканың қолданысын жүзеге асырады. Мысалы: маркетиг, менджмент, бизнес,
биржа, идеология, валюта бағамы және көптеген басқада термин сөздер газет
бетінде үнемі қолданылатын лексемаларға айналады. Алайда басты шарт жалпыға
бірдей қол жетімділік түсініділік болып табылады. Сол себепті ол сөйлеу
тіліне жақын болып келеді. Осыған байланысты О.Бүркітов ПС-дін өзіндік
ерекшеліктерінің бірі - оның ауызша сөз стильіне жақындығы бұл байланыс ПС
– ның барлық деңгейінде көрініс табады. ПС әдеби тілмен ауызша сөз
стильінің арасында дәнекер қызметін атқарып, олардың жақындасуына игілікті
әсерін тигізеді бұл процессті әдеби тілдің демократиялануы деп атаймыз, -
деп жазады [4.10- бет].
Сонымен, газеттің оқырман көпшілікке ықпал ету қызметі
эмоционалды экспрессивті сипатымен тығыз байланысты. Бір жағынан
публицистикалық тілде белгілі бір дәрежеде қалыптасқан штамптар, қоғамдық
саяси және т.б терминдер қолданылса, екінші жағынан оқырманды иландыруға
тырысудың өзі көбірек ықпал ететін бір тілдік құралдвр пайдаланылады. Сол
мақсатқа көркем және сөйлеу тілінің элементтері қолданылады.
А.Байтұрсынұлы Қазақ газетінің беташар мақаласында газеттің 4
түрлі қызметін атайды: Әуелі газет – халықтың көзі, құлағы хәм – тілі,
екінші газет – жұртқа кызмет ететін жұрттың білімді пікірі, үшінші газет
халыққа – білім таратушы,төртіншісі газет халықтың – даушысы. Жұртым деп
халықтың арын арлап, зарын зарлап, намысын жақтайтын азаматтары намысын
жоқтайтынына халықтын сөзін сөйлеп пайдасын қорғап, зарарына қарсы тұрып,
қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады.
ХХ ғасыр басында қазақ баспа сөзі :
1. Халықтың мұн мұқтажын , ел арасындағы зәру мәселелереді көтерді;
2. Ел арасындағы оқу жұмысының қойылуының сауатсыздықты сынап, ағартушылық
қызмет атқарады;
3. Мақала авторлары газетте өзекті мәселелерді жай баяндап қана қоймай,
сонымен қатар, өз көзқарастарын білдіріп отыратын ақпарат құралы
болды.
Мерзімді баспасөз халықтың сауатын ашып, надандықтан құтқарудың,
қоғамдық ой-пікірді өрбітіп, ұлттық сананы оятудың негізгі жолы болды.
Әрбір жұрттың, әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-кейіннен қатасыз
бір өлшеуіші – баспасөз болды. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса , сол
жұрттың өзі де күшті, сөзі де күшті өзі де өнерлі екендігі көрінеді, яки
қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасы күшті болатыны анық - деп
Міржақып Дулатұлы жазғандай,ғасырымыздың басында қазақ зиялылары әлеуметтік
– қоғамдық көріністі түсіндіріп отыруға тырысқан.
1.2 ХХ ғасыр басындағы саяси - әлеуметтік жағдай және Еңбекші қазақ
газетінде көтерілген мәселелер
1920 ж. 4- қазанында ҚазССР құрылуымен байланысты Қазақстан өз
алдына дербестік ашып, оның мәдениеті мен әдебиеті дамуына кең жол ашылды.
1913 ж. қараша айында тіл туралы тұңғыш декрет қабылданып, онда
көрсетілгендей, онда қазақ тілі орыс тілімен қатар мемлекеттік тіл болып
жарияланды. Бұл мемлекеттік және қоғамдық мекемелерде, ұйымдарда іс
қағаздарын орыс тілімен қатар бірге жүргізу болып табылады. Қазақ тілінің
қоғамдық қызметі өсіп, басқа салаларда кең қолданыла бастады, яғни сол
кезеңде қазақ тілі:
- мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында оқу –оқыту тілі;
- мекемелер мен ұйымдарда іс жүргізу тілі;
- мерзімді баспасөздің, радио хабарларының тілі;
- көркем әдебиет пен саяси – қоғамдық, ғылыми әдебиеттердің тілі бола
бастады.
Республикада баспа жұмысы дамыды. Орынборда Қазақстан баспасы
қазақ тілінде құрылды, сондай-ақ, ірі уездік қалаларда баспаханалар ашылды.
Әлеуметтік тұрғыдан зерттеген кезде тіл мен қоғамның өзара
байланысы, бір-біріне тигізген әсері назарға алынды. Сол себепті тіл
саясатының барысы басты назарда болуы керек. Тілді әлеуметтік жағынан
зерттеген кезде ғана тілдің қоғамдық қызметі, әлеуметтік факторлардың тілге
тигізген ықпалы, тілдің қоғамдағы орны, қызметі, әлеуметтік факторлардың
орны анық көрінеді. Сол себепті тіл мен қоғамдағы өзгерістерді өзара
байланыста, сабақтастыққа қарастыру қажет. Қоғамдағы өзгерістердің тілге
қалай ықпал ететінін тексеріп, қоғамдағы өзгерістердің тілде қалайша
көрініс тапқанын зерттеп, белгілі бір уақыт аралығында қоғамдағы ролі
қандай әлеуметтік топтардың басымдық танытып тұрғанын анықтау қажет. Бұл
бағыттағы зерттеулерде қоғамның белгілі бір тарихи кезеңдегі ахуалы
көрінеді. Ғалым Б. Момынова қазақ газеттерінде жарияланған материалдардың
маңызы мен мәні туралы үш бағытта топтастырады:
1.қазақ газетінің халық санасын ояту үшін атқарған ағартушылық бағыттағы
қызметі;
2. ақпарат жеткізу мен үгіт насихат жүргізу бағытындағы қызметі;
3. әдеби тілді, тілді сөздік қорды сан және сапалық жағынан толықтырудағы,
байытудағы қызметі; [9,21]
Еңбекші қазақ газетінің тарихы 1919 жылдан басталады. Қазақ елін уақытша
басқаратын революциялық комитет құрылысы мен 1919 жылы желтоқсанда Ұшқын
газеті жарық көрді. Бұл газеттерде патша үкіметінің жергілікті
әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық – жарлығы жарияланып отырса, Ұшқын
газетінің мақсаты- қазақ еңбекшілерінің арасында партиялық және саяси
жұмыстарды күшейту, оларды шаруашылық жұмысқа жұмылдыру болады. Баспа
мүмкіндігінің нашарлағымен мамандардың жетіспеуінің салдарынан бұл газеттің
дәрежесі төмен болған , әрі мерзімінде шығып тұрмаған.
Бүгінгі таңда Коммунистік партияның беймәлім болған сырлары ашылып,
жан- жақты сынға алынып жатқанымен де, ғасыр басында партияның арнаулы
қаулы –қарарларында ұлт мүддесі де көзделгені байқалады. Газет революциялық
комитетінің органы болғандықтан, партияның сол кезде қабылданған қаулы
–шешімдерімен тығыз байланысты. Сондықтан газет тарихын сөз еткенде,
партияның ұстаған саясатын аттап өту мүмкін емес сияқты. РКП (б)-ның Х
съезі ұлт мәселесіндегі кезекті міндеттер туралы қарарында ұлт аймақтарында
өзінің ана тілінде жұмыс істейтін мемлекеттік аппараттарға, мектеп, театр,
мәдени – ағарту мекемелері, баспасөздің дамытылуына көмек көрсету көзделсе,
Қазақстанның облыстық партия конференциясы (1921- жылдың маусымы)
Қазақстаның жергілікті баспасөз өз міндетін әліде ойдағыдай атқара алмай
отырғандығын, әсіресі, қазақ тіліндегі газеттердің нашар екендігің айтып ,
бұқаралық қажеттілігіне көп көңіл бөлді. Осы ңұсқауларға сәйкес Қазақстан
пария ұйымының облыстық партия комитеті 1921 жылы мамыр айында тоқтап
қалған Еңбек туы газетінің орнына қазақ тілінде өлкелік газет шығару
туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, Қазан төнкерісінің төрт жылдық мерекесі
күні 1921 жылы 7 қарашада Орынборда РКП (б) – Қырғыз облыстық комитеті мен
Қырғыз орталық атқару комитетінің органы – Еңбекші қазақ газетінің
бірінші саны шықты, құрамында: С.Сейфулин, С.Мұқанов, А.Сегізбаевтар бар
редакция алқасы құрылды.
1921 жылы Еңбекші қазақ болып, 1932 жылы – Социалистік
Қазақстан кейін – Егемен Қазақстан болып өзгерді. Еңбекші қазақ
газетінің редакторлық қызметін Ә.Байділдин, С.Сейфуллин, М.Жолдыбаев , О.
Жандосов, О. Исаев, Т.Рысқұлов, Ғ.Тоғжанов, Л.Сүгіров, Б.Майлин,
С.Сәдуақасов, т.б атқарды. Ал авторларының қатарына А.Байтұрсынұлы,
Ж.Аймуытұлы, М.Дулатұлы, І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, Б.Майлин, С.Мұқанов,
С.Сейфуллин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Марғұлан, С.Садуақасұлы, Н.Құлжанова,
Т.Рысқұлов, Қ.Сәтбаев т.б болды.
С. Сәдуақасұлының редакторлық еткен кезінде көп пікірлілікті
жақтаған газет тілі М.Әуезов пен Ж.Аймауытұлының, С.Сейфуллин мен
С.Мұқанов, Ә.Байділдин мен Ғ.Тоғжановтың мақала – шығармалары басылып
тұрды.
Еңбекші қазақ газеті сапасының көтерілуі оған деген сұранысты
өзгертті. Газет тек ресми материалдарды жарияламай, танымдық, ғылыми,
рухани дүниелерді де бастырды оның бетінде қазақтың мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған мақалалар жарық көре бастады.
Бұл кезеңде сонымен қатар халықтың сауатын ашу үшін қажетті оқулықтар
мен оқу құралдарын жазу, араб жазуын жетілдіру немесе жаңа әліппе
қабылдау мәселелерін шешу, жаңа емле ережелерін қалыптастыру, әдеби тілдің
фонетикалық, грамматикалық нормаларын тұрақтандыру, термин қабылдаудың
принциптерін айқындау сияқты күрделі мәселелер көтерілді. Аталған мәселелер
Еңбекші қазақ газетінің бетінде де жарияланып тұрды. Еңбекші қазақ
газетінде жарық көрген материалдарды мынадай тақырыптарға бөлуге болады:
1) Саяси мәселелерге байланысты мақалалар;
2) Ғылыми – техникалық ревлюция мен өндіріс, халық шаруашылығы,
әлеуметтік жағдайларға байланысты жазылған мақалалар;
3)Мәдени ағату мәселеріне қатысты жасалған мақалалар;
4) Танымдық мақалалар;
5) Экономика ғылымына байланысты;
6) Ғылыми – зерттеу мақалалары;
Яғни:
а) медицинаға қатысты; ә) әдебиет, сын туралы мақалалар; б) тілге қатысты
мақалалар;
7) прозалық, драмалық шығармалар мен аудармалар;
Газет сол кездегі өзекті меселелердің бәріне де үн қосып отырған.
Сонымен қатар Еңбекші қазақ газетінің бетінде жаңадан басылып шыққан
кітаптармен таныстыратын Кітап сыны деп аталатын арнайы рубрика да болды.
Сол сияқты көптеген статистикалық материалдар жарнама хабарландырулар т.б
сол сияқтылар басылып тұрды. Оқырманмен газет арасындағы тікелей қарым
қатынасты қамтамасыз ететін басқарма хаттар, Басқармадан жауаптар т.б
айдармен шығатын рубрикалар болды. Сол себепті еліміздің ғасыр басындағы
көрінісін болмысын танып, тарихын зерделеу үшін Еңбекші қазақ газетінің
маңызы зор.
Ғасыр басында зиялылырдың аудармаға қойған негізгі шарттары- қазақ
түсінігіне жеңіл, тұрмысына, болмысына үйлескен болуы, ана тіліміздің
табиғатына сәйкес келмейтін оралымдарды, стандарт тіркестерді қолданбау
т.с.с болған. Басылым бетінде осы мақаладан басқаларының бәрі де дұрыс,
қатесіз жазылған деуге әсте болмайды. Газетте орыс тілінен сөзбе-сөз
аудару, орыс тілдік стиль көптеп кездеседі. Мысалы: Орталық партыйа
кәмитетіне былай деген: Бола келген жұмыссыздықтар, асыра сілтеушілдіктер
кәліктібке құрылысына негізгі кедергі, бұндай кемшіліктер таб дұспандарының
өрісін кеңітеді.- деб (№79,(1684) 7.04.1930).
-Жолдас Жансүгіріб сен Қожаныб жігінді болдың...(№89,
(1684)22.04.1930).
Өкірікте не істеліу керек, не істеліб жатыр-кәмитет білмейді
(№65,(1394) 24.03.1929).
Осы сөйлемдер орыс тіліндегі сөйлем құрылысына негізделген. Сол
себепті басы артық сөздер, оралымдар көбейіп, сөйлем мүшелерінің орын
тәртібі бұзылып, сөйлем түсініксіз шыққан.
1.3 Газеттегі тіл мәселесі жайында пікірлер
20-30 жылдардағы қазақ газет тілін өркендетуге бағытталған шараларды
төмендегідей жіктеуге болады:
- графикамызды латын графикасына көшірумен байланысты іс- шаралар;
- қазақша терминдерді қалыптастыру;
- емле заңдылықтарын жасау;
- мектептерге оқулықтар, бағдарламалар жасау;
- сауатсыздықты жою;
- ұлттық мәдениетті , әдебиетті өркендету;
- қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздерді дамыту;
- ғылым салаларды дамытуды қолға алу;
Мемлекеттік жүйенің өзгеруі тілдің қолданысына да ерекше серпін
беріп, коммуникативті – прагматикалық сипатына өзгерістер әкелді. Баспасөз
тілдің дамуына белгілі бір тілдік бірліктердің қалыптандырып әдеби тілдің
дамуына ерекше ықпал етті. Еңбекші қазақ газеті шыққан кезде қазақ
қоғамының қызметі артып, қазақ тілінде оқулықтар шығару, мектептерді
құралдармен қамтамасыз ету, қазақ тілінде сабақ беретін мұғалімдерді
дайындау, орыс мектептеріне де қазақ тілін міндетті пән ретінде оқыту
сияқты шаралар іске асырыла бастады. Мемлекеттік және қоғамдық орындарда
орыс тілімен қатар қазақ тілінде іс қағаздар жүргізу қолға алынды,
мекемелерді қазақыландыру жұмыстары қызу жүріп жатты. Осыған байланысты
қазақ тілінің өрісі кеңейді, осы кезеңде елімізде қазақ тілінде шығатын
газет журналдардың саны жылдан жылға көбейген. Мысалы, 1917-1920 жылдары
арасында қазақ тілінде 25-26 шақты газет,1925 жылы 28 газет, 1926 жылы 41
газет ,1930 жылы 51 газет, 1932 жылы 62 газет, 6 журнал шыққан.
Еңбекші қазақ газеті орталық комитеттің органы болғандықтан
И.В.Сталин, Ф.Голощекин, М.Калинин т.б сол кезде ел басқарған адамдардың
сөздері, бұйрық – жарлық қаулылар, хабарламалар, түрлі құжаттар орыс
тілінен аударылып беріліп тұрды. Мұның бәрі әрине, газет лексикасына өз
әсерін тигізбей қоймады.
А.Алдашева Аударматану және лингвистикалық мәселелер деген
еңбегінде: аударма тану нұсқаларды шартты түрде көркем аударма, ақпаратты
әдебиет деп екіге бөледі: ақпаратты әдебиетке публицистика, ғылыми
әдебиеттер, ресми іс-қағаздар жатады. Сондықтан да осы кезеңдегі аударманың
мақсаты да басқа тілдің сөздерін түсінікті етіп жеткізу, ұлт ұғымына
жақындату болады.
Қазақ тілінде білімінде газет тілінде сөз еткен ғалымдар қатарына да
ХХ ғасыр басында А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытов еңбектерінен кейін
Қ.Бекхожин, Р.Сыздық, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Н.Қарашева, Б.Момынова т.с.с.
ғалым зерттеушілерді атауға болады. Бұл орайда олар ХХ ғ. басындағы
мерзімді қазақтың баспасөз дамуын сөз ете отырып, Ұшқын, Еңбекші қазақ,
Социалистік қазақ деп аталғанын негізе ала отырып, алғаш қалыптасқан
кезеңнен бастап кейінгі даму кезеңдерін сөз етеді. Бұл кезеңде қазақ
зиялылырының сөздері қазақ баспасөзі бетінде жарияланып басылып тұрды. Оның
үстіне осы кезең қазақ газет бетінде мақаларын басып шығаруға қатаң тиым
салынды. Оның үстіне осы кезең қазақ қоғамында өзгерістерге толы кез болды.
Газет ол өзгерістердің бәріне өзінше үн қосып отырды.
2. ЕҢБЕКШІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Еңбекші қазақ газетіндегі лексикалық бірліктердің нормалану
ерекшеліктері.
Тіл әрдайым қозғалыста болып, дамып, толығып отыратыны белгілі. Тілде
халық өмірінде болған өзгерістер өз қолтаңбасын қалдырып отыратындықтан,
халықтың тарихы, мәдениеті де тілінен анық көрініс табады. Қоғам өкілдері
тілге өзгерістер әкеліп, тілде жаңа сөздер пайда болып немесе сөз
мағыналары дамып жатады. Қазақ қоғамындағы аталмыш дәуір сипатын сөз ете
келіп, ғалым Н.Уалиев олардың ерекшелігін былайша сипаттайды: Тілдік
ұжымның құрамы сөз мәдениеті тұрғысынан біртекті болған жоқ. Тілдік
қауымдастықтың басым көпшілік бөлімі сөйлеу тілін тұтынған ауыл еңбеккері,
колхозшылар, совхоз жұмысшылары болды. Олар әдеби тілдің жазбаша түрінен
гөрі ауызша түрін қолдана білді дегенімізбен, кодификацияланған норманы
яғни грамматикада, орфографияда, орфоэпияда көрсетілген норманы бастан–аяқ
ұстанды дей алмаймыз. Қазақ тілін тұтынатын тілдік тұлғалардың енді бір
әлеуметтік бөлігі шығармашылықпен шұғылданатын жазушы, журналист, өнер
адамдары, ғылымның қоғамдық, гуманитарлық саласындағы ғылымдар және оқыту,
тәрбие, ағарту жүйесіндегі мамандардан кұралды. Бұл аталған әлеуметтік жік,
кейбір ауытқуларды ескермегенде, әдеби тілдің ауызша, жазбаша
кодификацияланған нормаларын ұстанған тілдік тұлғалар болды. Тілдік
тұлғалардың бұл бөлігі әдеби тілдің кодификацияланған нормаларын сақтаушы,
қолданушы ықпалды күш деп танылады. Бұлар Адам-адам, Адам-қоғам
модусындағы әлеуметтік жікке жатады. Қазақ қауымдастығындағы келесі бір
әлеуметтік жік ана тілінен қол үзіп бара жатқан, қол үзген орыс тілін
тұтынатын тұлғалар болды. Олар негізінен жаратылыстану, техника, өнеркәсіп
салалаларындағы Адам-табиғат, Адам–машина модусындағы мамандар болды.
Лексика, лексикалық терминдер тілдік жүйенің ажырамас құрамдық бөлшегі
болғанымен, фонетикалық құрылым морфология мен синтаксиске қарағанда
өзіндік ерекшеліктері мол. Сөздің құрамының өгеруіне әсер ететін сыртқы
әсер ететін ғылым мен техниканың дамуын, халықтар арасында байланыстың
күшеюін кәсіби өндірістің мамандануына экономикалық, саяси өмірдегі
өзгерістерді жатқызуға болады. Олар тілдің дамуына түрткі болатын
әлеуметтік негіздегі себептер.Жаңа сөздер ең алдымен газет бетінде жарық
көріп сол арқылы мағынасы айқындалып халыққа сіңісті.
А.Алдашева газет тілінің мынадай негізгі қызметін көрсетеді:
а) ғылым мен техника, оқу –ағарту, тұрмысқа байланысты жаңа атаулар
тудырады;
ә) тілдің дамуына әсер етіп, жаңа сөзбен тіркестер тудыртудың барлық
тәсілдерін пайдаланады;
б) басқа стильдік тармақтардағы жаңа сөздерді пайдалана отырып , олардың
қолдану аясын кеңейтеді. Сонымен қатар газет- журнал тіліндегі жаңа
атаулар басқа стильдерде қолданылуына жағдай жасайды;
в) бірнеше атаудың ішінен бір сөздің тұрақтануына жол ашады;
г) жаңа сөздердің жиілігін анықтауға мүмкіндік береді;
ғ) жаңа сөздерді деривациялық , тіркесімділік қасиетін арттырады [15].
Осы келтірілген белгілер Еңбекші қазақ газетінің бетінде де толық
көрініс тапқан.
Тіл ішкі және сыртқы заңдылықтардың өзара ықпалы негізінде дамып,
өзгеріске түсіп отырады. Сол себепті тілдің даму заңдылықтарын зерттеуде
осы сыртқы және ішкі ықпалды ескеру қажет. Публицистикалық стильдің басқа
стильдерден өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала келіп, Н.Уалиев былай дейді:
Публицистикалық стильге тән ерекшелік - әдеби тілдің бұл функциональдық
тармағында қатаң стильге тән белгілер де, босаң стильге тән белгілер де
кездеседі.Публицистикалық стильдің қандай да бір стандартсыз бола
алмайтынын оның қатаңдық белгісі; ал стандарттың бұзуға деген үрдісі,
стандарттан Қашу үрдісі бостаңдықтын белгісі. Осы екі жақтылық
публицистика стилінің негізгі ерекшеліктерінің бірі деуге болады.
Сыртқы және ішкі факторлар тілге түрліше әсер етуі мүмкін. Сыртқы
әлеуметтік факторлар тілдегі ішкі процестерге қорғау салып, олардың
белсенділігін арттырып, жиі қолданылуына ықпал етсе, кейде керісінше.
Оларды тежеп, кедергі болуы да мүмкін. Бұл белгілі бір кезеңдегі қоғамдық
өзгерістермен, ұстанымдармен тығыз байланысты болды. Еңбекші қазақ
қоғамдағы болып жатқан оқиғалар мен құбылыс- үрдістерге әрдайым үн қосып
отырған газет болғандықтан, қоғамдық саяси лексиканы қалыптастырып,
тұрақтандыруға доминат болды. Газет лексика (жүйесі мен құрылым) деген
кітабында ғалым Б.Момынова газет лексикасының:
1. қоғамдық- саяси лексика ;
2. бағалаушылық лексика;
3. бейтарап лексика сияқты үш құрамынан тұратынын айтады [9,228].
Еңбекші қазақ газетінің бетінен осы үш құрамды да кездестіруге
болады. Әсіресе, қоғамдық- саяси лексика аталмыш газетте мейлінше көбірек
орын алған. Оның басты себебі – газеттің коммунистік партияның орталық
комитетінің органы болуына, әрі газеттің ақпарат жеткізу, үгіт- насихат
тарату сияқты қызметтеріне байланысты. Тілге әсер ететін факторларға
сөйлемдердің өзгеруі, білім- ғылымның дамуы, көпшілік бұқараның басқа жерге
қоныс аударуы, жаңа мемлекеттің құрылуы, ғылым мен техниканың дамуы,
халықаралық қатынастар әсер етуі мүмкін. Оған БАҚ, газет – журналдардың
әсері ерекше болады. Ел тұрмысына қоғамда болып жатқан түрлі өзгеріс,
жаңалықтарға байланысты колхоздастыру, партия қатарын тазалау т.б
науқандарға байланысты көптеген сөздер жасалып, олардың қолдану жиілігі
артты. Ондай сөздердің қатарына колхоздастыру, коллективтендіру, коперетіп,
ұлтшылдық, ескішілдік, бұқпантайлық, затшылдық, жаңашылдық,
сәдуакәсіпшілдік, мендесіпшілдік, солшылдық, оңшылдық т.б жатқызуға болады.
Ғылым, өнер, білім экономика саласындағы қазақ ұғымына жат, жаңа
сөздер пайда болды, орыс тілінен енген сөздер қатары көбейді. Соған
байланысты қазақ білімпаздары бөтен сөзді тілді шұбарлауға тіл тазалығын ту
етіп көтерді. Ондай мақалалардың қатарына М.Дулатұлы баспасөз қатесіз
болсын, М.Мамытұлы Емле пән атаулары туралы, Е.Омаров Тіл заңын бұзбау
керек, А.Байтасов Мектеп тілі туралы т.с.с жатқызуға болады. Бұл
мақалаларда авторлар қазақ тілін өзге тіл элементтерімен шұбарлауға қарсы
шықты.
Мұндай үрдісті Қазақ, Айқап , басылымдарынан байқауға болады.
Төнкерістен кейінгі жылдары қоғамдағы әлуметтік экономикалық
өзгерістерге, жаңалықтарға сәйкес жаңа ұғымдар, түсініктер қалыптасты.
Қазақ тілінің өз мүмкіншілігін пайдалану үлгісі ХІХ ғасырдан басталады.
Қазақ тілі өз мүмкіндігіне иек артқаны сөздіктерден білінеді. Мысалы:
аренда-өсім; банкир-сүтхор, өсімші; работник –жұмыскер; малай- слуга –
төленгіт; станция-қызыл үй, бекет; темница-қараңғы үй; хирург-сынықшы;
художник-ұста, жамаушы; будка полицийского- қарауылшы үй; компания-ортақ;
железня дорого, вагон, локоматив- отарба; параход-от қайық; столетия-жуз
жыл; подорожная–бедерлі қағаз; баллотиревка- тас салу т.б.
Р.Сыздық А.Байтұрсынұлының термин жасауда қазақ тілінің сөздік
қорына иек арта келгенін айтып, оның бірнеше объективі себептерін
көрсетеді.
• А.Байтұрсынұлы жасаған терминдер техника саласы жасаған терминдер
емес, ал атаулары әр тілдің өз сөздеріне жасалатындығын немесе кәлька
жолмен басқа тілдерден аударылатындығын;
• Термин үшін қазақ тілінің өз сөздік қорын пайдаланып қазаққа
әлдеқайда түсінікті болатынын ескерген;
• Газет жеке бір ғана адамның не болмаса аз ғана топтың пікірін
білдіретін солардың атынан сөйлемей, миллиондаған адамның атынан
көзқарастарын аңғаратын құрал болғандықтан хабарлау ақпарат жеткізу,
қызметтерін дұрыс пайдаланғаны газет тілінің түсінікті болуына ерекше
назар аударады.
Бұл орайда Еңбекші қазақ газетінің 1911 – 15 жылдары жарық
көрген Айқап журналының бет-бағдар, ұстанымын басшылыққа алғанын
байқаймыз.
Қоғамдағы түрлі өзгерістерге байланысты тілімізге енген сөздер шарты
түрде екі топқа бөлінеді:
а) әдеби тілімізге сол кезеңге еніп, тұрақталып қалған сөздер.
ә) сол кезеңде ғана қолданып, әдеби тілімізге тұрақтана алмай, кейін
қолданыстан шығып қалған сөздер.
Бірінші топқа түбір, кітапхана, көзқарас, дүниетаным, орталық,
баспахана, оқу, құрал, сыншы, оқушы т.с.с сөздерді жатқызуға болады. Ал
екінші топқа кезеңдік қана сипатталып, кейіннен халық қолдауын, таба алмай
түрлі қаулы-ережелердің нәтижесінде орыс тілімен алмастырылған сөздер
жатады.
Мысалы: Бұл туралы жалпы қарыз қорлар тиісті заң бойынша
құлақтандырылады.(№24.03.1926.)
Көркемдік жағынан бала кітабына жалпы сырлы әдебиетке қойылған шарт
қойылады.(№56(1083) 7.03.1928).
Бірақ ауелден қоры жоқ кыйрағатқана онымен қанағаттанаын емес.
Үністен сықылды қазақтың орталы мектептерінде кыйрағатқанасында қазақ
тілінде шыққан ескі, жаңа кітаптар түгел болуы крек.(11.03.1926).
Дүніие кесегінің аттары төмендегіше жазылады Әмірлік, Әпірлік,
Куропы, Ауыстриалы, Әзіне (№5,(1620) 19.01.1930).
Бұл мысалдардағы сырлы әдебиет, қыйрағатқана, дүние кесегі сияқты
сөздер бүгінгі қолданыста жоқ. Келтірілген сөздер сол кезеңде ғана
қолданылып, кең қолдау таба алмай , кейінірек қолданыстан шығып, олардың
орнын басқа сөздермен алмастырған. Сол кезде қолданылып кейін
қолданыстан шығып қалған сөздердің қатарына бүгінгі әдеби тілімізге
кіргізуге болатын сөздер де баршылық.
Мысалы:Нәзір пішіндеме, ала жәбірлерді орысша оқығанда, жалпылап
көрсететін белгілерді латынша оқып үйренген (№ 301,14.03.1925).
Өз аты,әкесінің атығ қызмет орыны. әдесі, жалғыз жазамағ бірігіп
жазама?(қол серіктері кім?). Алаш деген кітабын бұрын жазып жүрді
ме?(№52,(1079)02.03.1928).
Шикізат даярлайтын жараналыс серіктектің Қазақстандық өлкелік
конторы Пибіралдың 1-де Қызылорда қаласында сіиндікеті үйінде ашылды
(08.02.1927).
Газет бетіндегі жаңа қолданыстарды негізінен бұрын болмаған, пайда
болған сөздер, әкімшілік аумақтық құрылымдарға байланыста пайда болған
сөздер, қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық өзгерістерде пайда болған
жаңа сөздер, шет тілінен енген сөздер деп жіктеуге болады. Бұл кезде термин
мен жай сөздің арасы әлі ажырамаған еді.
Академик Р.Сыздық варианттылықты тілдік жүйеге тән табиғи құбылыс
ретінде сипаттай отырып:1)лексикалық немесе сөз варинаттары;
2)грамматикалық варианттар; 3)лексикалық – фонетикалық вариаттар деп бөліп
қарасытырған [21,80-81].
Сонымен қатар қазіргі кезде материалистический взгляд-материалистик
көзқарас, акционерная общества- акционерлік қоғам, заместитель–орынбасар
түрінде , сөзбе-сөз , калька жолымен аударылып жүр.
Сөз жоқ орыс тіліндегі нұсқасынан не калька нұсқасынан сөзбе-сөз
аударылған мұндай балалмалардан гөрі жоғарыда келтірілген атаулар
(пішіндеме, түйін, қолсерік, жарнашы , жарналы серіктік, желі, затшылдық
көзқарас т.б) әлде қайда қолайлы да ұғынықты.
Ғасыр басында тіл білімпаздары терминдердің неғұрлым түсінікті
болуына еркеше мән берген. Өткенімізді саралап, тіліміздің өз байлығын сақа
қолдануға ұмтылған. Қазіргі кезде жоғарыда келтірілген пішіндеме, түйін,
қолсерік, жарнашы, жарналы серіктік, бектік дәуір, желі, шама тілі,
затшылдық көзқарас сияқты сөздерді әдеби тілімізге енгізуге әбден болады
деп ойлаймыз. Осыған байланысты Г.Ерназарова: терминдер мен атауларды
қазақша беруді ұстанған ғалым (А.Байтұрсынұлы- Б.А) орыс сөздерін аудара
алмағандықтан сол күйінше қолданылып отырған жоқ, бұл жерде ол халықтың
ауызекі сөйлеу тіліндегі мәнерді өзгертпей, қабылдауы жеңілдету мақсатын
көздейді , деп жазады [24].
Еңбекші қазақ газетінің басқармасы сол кездегі ғалымдардың, тіл
білімпаздарының ұсыныстарына құлақ асып, негізінен көпшілік қауымға
түсінікті, қазақтың төл сөздерін, парсы тілдерінен еніп, сіңісіп кеткен
сөздерді көбірек қолдануға тырысқанын байқаймыз. Оны газеттің жарық көрген
басқа да басылымдармен салыстырғанда, орыс тіліне балама табуына тырысуынан
да көруге болады
Бұдан Еңбекші қазақ газеті мен Айқап, жаңа мектеп
журналдарының басқармасы ортақ мақсат көздегенін байқаймыз. Ғасыр басында
білімпаздардың жат сөзді қарапайым халыққа түсінікті болуы, тілімізді бөгде
сөздермен шұбарлай бермеу, ана тіліміздің заңдылықтары, ерекшеліктерді
бұзбай, сақтау сияқты қағидалар бүгінгі таңда маңызын жоймауға тиіс.
Бүгінгі таңда тілімізге көп еніп жатқан шет тілдік демпинк, атташе, север,
форум, уорд т.б сөздерді қабылдауда осы қағиданы естен шығармаған жөн
сияқты.
Осы уақытқа дейін тілімізді баламасы бола тұра орысша нұсқасы
қолданылып келген сөздер қазақшаға аударылып, ғасыр басындағы қолданылған
атаулар әдеби тілімізден өз орынын алуда. Мәселен, несие жалға беру,
мәжіліс хат кепілдік, тәжірибие сияқты сөздер тілімізде қайта оралып ,
тұрақтанды.
Мысалы: киім тігентін машиналарды көп қылып алдырды, бір жылға
несиеге берілді. Ұйымдасып алдырған ел шаруаларына жеңілдітер беріледі
(№289,14.02.1925) .
Пибралдың 20-сында ертеңгі сағат 10-да бірінші, екінші номерлі
мемлекеттік сыра зауытының ыстала байы Еңгеліс Шомыйлыба көшесінің
бұрылысының К.Маркс көшесінің бұрылысында жалға берілетін болғандықтан
басеке саудаға түседі.(08.02.1927).
Кейде бірен сараң үй хатшылары байлардың малын жасырысқан, компескіге
іліккен байларды өкілден кепілге сұрап, бермесе аудандық комитеттің
үстеліне билеттерін атып ұрған т.с (№51(1380)04.03.1929)
Мысалдардағы несие ,жалға беру, басекеге сауда сияқты сөздер бүгінгі
тілімізде қата қолданыс тауып келеді. Атап айтқанда, несие-кредит жалға
беру-аренда , бәсеке сауда-аукцион, кепіл- налок түрінде қолданылып келеді.
Осыған байланысты ғалым Н.Уалиев былай деп жазады: ұлтық сананың оянуы,
тілді тек қатынас құралы ғана емес, ұлттық Жаны, рухы деп қарайтын
санадағы өзгеріспен байланысты көптеген шет тілдік қолданыстан ығыстырылып
ұлт тілдегі баламасына орын бере бастады: егемен, егемендік, жарғы, ғарыш,
нарық т.б сөздер нормаға айналып, заңдастырылды. Біршама уақыт бәсекелесе
қолданыла келген шетелдік сөздер ендігі жерде балама сөзге орын берді де ,
бір кездегі басаң нормадан қатаң нормаға көшті.
Мысалы: көлік (транспорт емес), төрелік сот (арбитраж емес),
төреші(арбитер емес), жалға беру (аренда алу емес), жалгер (арендатор
емес), мұрағат (архив емес), тізім (вебомость емес), рұқсат нама (виза
емес), өмір баян(автобиографич емес), мекен-жай(адрес емес), кесте (гафик
емес), келісім шарт (контракт емес) , құжат(документ емес), төлқұжат
(паспорт емес), сынып (калсс емес), кеден (томожня емес), ұлықтау
(иногурация емес) [19].
Диахрондық тұрғыдан көне тілдік таңбалардың орнын жаңалары
алмастырып отырса, синхрондық тұрғыдан алғанда белгілі бір нұсқа уақыт өте
келе нормаға айналып, тұрақталып жатады. Осындай аясымен қолданыс өрісі тар
сөздерді канондық немесе оказионал сөздер деп те атайды.
Соңғы уақытта тілімізде баламасы бар орыс сөздерінің орнына қазақша
атауларды қолдану үрдіс алып келеді.
2.2. Еңбекші қазақ газетіндегі өзге тілге енген сөздер.
Еңбекші қазақ газетіндегі қоғамды- саяси лексиканы дәстүрлі түрде 3
үлкен топқа қарасытып бөлуге болады:
1. ең көп кездесетін топ-қазақтын төл сөздері;
2. одан кейінгі көп кездесетін топ –орыс тілінен енген сөздер;
3. араб-парсы сөздері;
Төнкерістен кейінгі жылдардағы қоғамда болып жатқан саяси,
әлуметтік немесе экономикалық өзгерістерге, жаңалықтарға байланысты орыс
тілінен, орыс тілі арқылы шет тілдерден қазақ тіліне көптеп ене бастады.
Бұл үрдіс Еңбекші қазақ газетінің тілінен байқала бастады.
Газет тілінде кездесетін орыс тілінен енген сөздерді шартты түрде
мынадай топтарға бөлуге болады:
а) қоғамдық әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге, саясаттарға байланысты
атаулар: парития комитеті, іреспөбліике, сіиез, партияның өлкелік комитеті
, кәнперенсе, ауыл сайозы, піленім, бұйрағ камүуніизм, сатсыйалыйзм,
комүуніист партыйасы т.б.
ә) әкімшік жүйеге, территориялық бөлініске қатысты атаулар: гүбірне, үйез,
пөселке, район, өкірікт.б
б) әкімшілік лауазым, мамандық атаулар: көменес, пұрылтарыйат, капіиталыис,
камсамол, кемесер, салдат, мелетсе т.б.
в) оқу- ағарту, білім – ғылым орындарының атаулары: үстедент, іинстітүт,
академіике, пакүлтет, үнебрістет, көріс, теқніикүм, педагогіике т,б.
г) жеке ғылым саласы бойынша атаулар:
- тілге қатысты: терміин, сенгерменіизім, арпагірапіие, морфологіие т.б.
- әдебиетке қатысты: пайеме, піиесе, бырама, қырестоматыйе, пұрылтарыйат
жазушы т.б.
- ауыл шарушылығына байланысты: рента, жер ренты, тұқым кенеге. т.б
- мәдениет , өнерге байланысты: кіино тыйатр, тыйатр , рөл, атртес,
спктакіл т.б
ғ) соғыс, әскери қимылдар, қару-жараққа қатысты атулар: полемет, бент, әуе
кемесі ,каманда, камндыр т.б.
д) өлшем, мөлшерге қатысты атаулар: метір,тона, пұрсент т.б.
е) жер, ел атаулары: аурыпа, Мәсеку. Ленінграт, Осман,
Әзірбайжан,
Пырансыйа т.б.
ж)ай аттары: йануар, пебірал, март, әпірел, май, үйін, үйел, ағұс,
сентебір, өктебір. Нойебір, декебір.
з) газет- журнал, адам аттары: ОгпнекПырабда, Балшабек, За рулем
Маркіс., Енгіліс,Ленін т.б.
и) іс қағаздар, кеңсе құжаттарына байланысты атаулар: белет, матерыйал,
декірет қосымшасы, емле декірет, кәмші дәкумент т.б
Еңбекші қазақ газетінің бетінде кірме сөздердің де жиі
қолданылғанын байқаймыз. Бұл ХХ ғасырдың басындағы терминдердың жаңадан
еніп, оған тіліміздің нақты балама табыла қоймағанының белгісі әрі сол
кезеңге әдеби тілдің дамуы деңгейінің көрсеткіші деуге де болады. Бұл
Түркістан уалаятының газеі, Дала уалаятының газеті сияқты басылымдарда
өріс алған.
Еңбекші қазақ газетінде кездескен орыс тілінен енген сөздерлі шартты
түрде үш топқа бөлуге болатын сияқты:
- қоғамдық жаңалықтарға байланысты, ғылыми- техникалық табыстарына
қатысты қазақ тілінде балама жоқ атаулар; көменес, аптамабел. Радыйо,
мәшіине, тьеатр, пулемет;
- ел ішінде өзгеріс жаңалықтарға қатысты енген, тілімізде баламасы бар
атаулар: революция(төнкеріс), термин(пән сөзі), иануар(каңтар),
учитель (мұғалім), студент(оқушы), солдат(әскер)
- терминдік сипаты жоқ, қазақ тілінде баламасы бар, тіл мәдениетіне
нұсқан келтіретін, тіл заңдылықтарына қайшы келетін варваризмдер.
Ебекші қазақ газетінің бетінде орыс тілінен енген сөздердің түрлі
қызмет атқарғанын көруге болады:
Кейбір қателарді корректор көрсетсе де, қаріп түзушілер сагласны
аргіинал деп түзетпейді. (№62(1089)15.03.1928).
Шешен жұртың: түсіне алмай қалдық дегеніне таңырқағандай, азырақ
ыйығын қыйқандатты да дә жолдастар,такыим обрызым деб
тағы да айдай жөнелді(20.01.1927).
Басылым бетінде кейде орыс тілінен енген сөздердің жақша ішінде
қазақша түсініктемесі де беріліп отырған.
Мысалы: Прабда вастока газетінің №53 (994) санды нөмерінде белгілі
васток бет( күн шығыс елін білгіш)
Біріншіден, орыс тіліндегі сөздердің қазақша баламасы болғандықтан
екінші жағынан, жазушы мақала авторларының орыс сөзін ғана беру оқырманға
түсінікті болар деген оймен оның қазақ тіліндегі баламасын қатар
берген.Мысалы: село деген сөзді қабылдай отырып, (кішкене қала деген
түсініктеме берген. Кейде түсіндірме компонеттері жақша ішінде берілмей,
айқындауыш ретінде ұсынылатын тұстар да жиі кездеседі.
Мысалы: Әміркеде алыстан тұрыб, машина, айропорт, парақоттарды
жүргізетін аппарат тетік ойлап тапқан.
Мұндай тәсіл арқылы орыс тіліндегі сөздердің, атаулары орнына қазақ
тіліндегі баламасын қолдануға, тұрақтандыруға тырысқанын, әрі жалпы
көпшілікке басылым тілінің түсінікті болу жағына ерекше көңіл бөлгенін
байқаймыз.
Сонымен қатар, Еңбекші қазақ газетінің бетінде орысша сөз жақша ішінде
түсіндірме ретінде ұсынып, оның қазақша баламасын қолдану да жиі ұшырасқан.
Мысалы: Бірақ бәрі бұқбантайлық (сабатаж( емес. (28.02.1928)
Бірінші басқыш мектептер үшін болатын аудандық тайаныш мектеб (опорная
школа) болсын (7.09.1927)
Үндістет жанында ашылған оқыу үйі (читальная) бар (11.09.1926)
20-жылдары тасқындап еніп келе жатқан терминдерді жат сөздерді қабылдау
принциптеріне байланысты көптеген қызу пікірлер болғаны рас. Сонда
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмахамбетұлы,Е.Омаров,Қ.Кемеңге рұлы сияқты тіл
білімпаздары терминдерді, жат сөздерді қабылдауға байланысты көптеген
ұсыныстар айтады.
Комиссия жат (өзге тілдік сөздерді қабылдауда мына принциптерді
басшылыққа алады:
- жат атаулардың мағынасын түсіргендей қазақ сөзін алу;
- оған қолайлы қазақ сөзі болмаса, түркі сөзін алу;
- түркі сөздері де тура келмесе, қазақ тілінің заңына үйлестіріп,
еуропа сөзін алу;
Өзге тілден, оның ішінде орыс тіліне енген сөз қабылдауға газет біразға
дейін осы принциптерді ұстанғаны байқалады. Бірақ кейде принциптерді белден
басып, ескермеген мақалара да жиі ұшырасады. Соның нәтиижесінде тілімізде
баламасы болса да шет, орыс тіліндегі сөздер қолданыла береді. Мысалы:
Бұлардың ішінде Елдес – арабшыл, ана екеуі – латыншыл болып жүретін, ал
Ақыметтің жол ырасқотына ақша жіберіп, Бакудың өзі шақырған(28.02.1927)
Үйткені басқарушы деб осы кезде заведывающий біткеннің бәрін
айтамыз(6.02.1927).
Мұндай сөздердің қатарына әсіресе адамға қатысты, оның лауазымы ,
кәсібіне т.б байланысты атаулар жиірек байқаймыз.
Сол сияқты ғылым салалары бойыншада ыс-іс.-с жұрнақтары арқылы да
жаңа атаулар жасалған. Мысалы: Жаратылыс көрініс т.б.
Мектебтің қиғыаратқанасы музей, монша, балалар бақшасы, жез, жаратылыс
пәндерің оқыту үшін тәжірбие сабақтарын өткізетін жері болсын (07.02.1927).
Адам баласының көріб, иіскп, тындап, танып, білетің дүниедегі
нәрселер көрініс,пізикеге жатады.(№320,22.04.1925)
Газет бетінде кейде саяси-саясат сөздері бірінің орнына бірі жарыса
қолданғанын да байқаймыз.
Мысалы: Мағыжан өлеңдеріне сырты әдемі, ұйқасы, тізімі жақсы
деб қана қарау, сайаси жағын ескермеу –зор қата деп
білеміз.(№275.10.01.1925).
Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz