Алгебралық және трансценденттік теңдеулерді шешудің сандық әдістері
1. Есептеу әдістері . таным үрдісіндегі есептеу математикасының қажетті бөлімі.
2. Есептеу математикасының пайда болуындағы сандық әдістердің рөлі.
3. Есептеу математикасының әртүрлі халық шаруашылық аймағында практикалық қолданылуының болашақтылығы.
2. Есептеу математикасының пайда болуындағы сандық әдістердің рөлі.
3. Есептеу математикасының әртүрлі халық шаруашылық аймағында практикалық қолданылуының болашақтылығы.
Теңдеуді шешу – оның түбірлері болатынын, егер бар болатын болса нешеу екенін және оларды белгілі дәлдікпен мәндерін анықтау.
түріндегі сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табу есебі әртүрлі ғылыми зерттеулерде кездеседі (мұндағы – анықталған және шектеулі немесе шектеусіз аралығында үздіксіз функция). Сызықтық емес теңдеулерді екі класқа бөлуге болады: алгебралық және трансценденттік. Алгебралық теңдеулер деп тек алгебралық функцияларды ғана (бүтін, рационал, иррационал) қамтитын теңдеулерді айтады. Дербес жағдайда, көпмүше бүтін алгебралық теңдеу болып табылады. Басқадай функцияларды (тригонометриялық, көрсеткіштік, логарифмдік, және т.б.) қамтитын теңдеулерді трансценденттік деп атайды.
Әрбір сандар функциясын нөлге айналдыратын болса, яғни , берілген теңдеудің түбірі деп аталады. саны еселі түбір деп аталады, егер болғанда функциясымен бірге оның -ші ретті туындылары да нөлге тең болса:
Сызықтық емес теңдеулерді шешудің әдістері тура және итерациялық болып бөлінеді. Тура әдістер түбірлерді шекті қатынас (формула) түрінде жазуға мүмкіндік береді. Мектеп курсынан тригонометриялық, логарифмдік, көрсеткіштік, сонымен қатар қарапайым алгебралық теңдеулерді шешу үшін әдістер белгілі. Бірақ та тәжірибеде теңдеулердің мұндай әдістермен шешілмейтіндері де кездеседі. Оларды шешу үшін итерациялық әдістер пайдаланады, яғни тізбектелген жуықтау әдістері (сандық әдістер).
Теңдеудің түбірлерін сандық әдіспен табу есебі екі кезеңнен тұрады: түбірлерді айыру, яғни түбірдің бір ғана мәнін қамтитын жеткілікті аз (сығылған) аймақтарды табу және түбірлерді анықтау, яғни қандайда бір аймақтағы түбірді белгілі дәлдікпен есептеу.
2.2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулердің түбірлерін айыру
Айталық бізге
түріндегі теңдеу берілсін. Мұндағы – алгебралық немесе трансценденттік функция. Егер біз функциясының графигін пайдалансақ, онда теңдеудің түбірлері жуықтап алғанда, абсцисса осімен қиылысу нүктелері болмақ. Есепті ықшамдау арқылы, берілген теңдеуді оған мәндес
теңдеуімен алмастыруға болады. Мұндай жағдайда және функцияларының графиктері салынып, Ох осіндегі осы графиктердің қиылысу нүктелерін көрсететін кесінділері белгіленеді.
Мысал 1. теңдеуінің түбірлерін айыру керек.
Түбірлерін графикалық түрде айыру үшін, оны оған мәндес түрге келтіреміз. және функцияларының графиктерін жеке-жеке саламыз.
Графикке қарап, оның бір түбірі болатынын көреміз және ол кесіндісінде жатады.
Түбірлерді айыру туралы есептерді шешу барысында келесі жайттардың пайдасы бар:
1. Егер кесіндісінде үздіксіз функциясы, оның шеткі нүктелерінде әртүрлі таңбалы мәндер қабылдаса (яғни ) , онда берілген теңдеудің осы кесіндіде кем дегенде бір түбірі бар болады.
2. Егер функциясы монотонды (кемімелі немесе өспелі) болса, кесіндісіндегі түбір жалғыз ғана болады.
Тексеру үшін функциясының кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі мәндерін есептейік: ; . Байқауымызша, кесіндісінде түбірдің болатынын аламыз.
Қарапайым жағдайда, түбірлерді графикалық айыруды қолмен еептеуге болады, кейде күрделі жағдайларда теңдеудің түбірі берілген кесіндіде болуын (санын) анықтауда компьютердің қолданбалы бағдарламасын пайдалануға немесе программалау тілінде программа құрастыруға болады.
Айталық теңдеуінің барлық түбірлері кесіндісіне тиісті болсын, яғни . Бізге теңдеудің түбірлерін айыру керек, яғни бір түбірден жататын барлық кесінділерді көрсету керек.
түріндегі сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табу есебі әртүрлі ғылыми зерттеулерде кездеседі (мұндағы – анықталған және шектеулі немесе шектеусіз аралығында үздіксіз функция). Сызықтық емес теңдеулерді екі класқа бөлуге болады: алгебралық және трансценденттік. Алгебралық теңдеулер деп тек алгебралық функцияларды ғана (бүтін, рационал, иррационал) қамтитын теңдеулерді айтады. Дербес жағдайда, көпмүше бүтін алгебралық теңдеу болып табылады. Басқадай функцияларды (тригонометриялық, көрсеткіштік, логарифмдік, және т.б.) қамтитын теңдеулерді трансценденттік деп атайды.
Әрбір сандар функциясын нөлге айналдыратын болса, яғни , берілген теңдеудің түбірі деп аталады. саны еселі түбір деп аталады, егер болғанда функциясымен бірге оның -ші ретті туындылары да нөлге тең болса:
Сызықтық емес теңдеулерді шешудің әдістері тура және итерациялық болып бөлінеді. Тура әдістер түбірлерді шекті қатынас (формула) түрінде жазуға мүмкіндік береді. Мектеп курсынан тригонометриялық, логарифмдік, көрсеткіштік, сонымен қатар қарапайым алгебралық теңдеулерді шешу үшін әдістер белгілі. Бірақ та тәжірибеде теңдеулердің мұндай әдістермен шешілмейтіндері де кездеседі. Оларды шешу үшін итерациялық әдістер пайдаланады, яғни тізбектелген жуықтау әдістері (сандық әдістер).
Теңдеудің түбірлерін сандық әдіспен табу есебі екі кезеңнен тұрады: түбірлерді айыру, яғни түбірдің бір ғана мәнін қамтитын жеткілікті аз (сығылған) аймақтарды табу және түбірлерді анықтау, яғни қандайда бір аймақтағы түбірді белгілі дәлдікпен есептеу.
2.2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулердің түбірлерін айыру
Айталық бізге
түріндегі теңдеу берілсін. Мұндағы – алгебралық немесе трансценденттік функция. Егер біз функциясының графигін пайдалансақ, онда теңдеудің түбірлері жуықтап алғанда, абсцисса осімен қиылысу нүктелері болмақ. Есепті ықшамдау арқылы, берілген теңдеуді оған мәндес
теңдеуімен алмастыруға болады. Мұндай жағдайда және функцияларының графиктері салынып, Ох осіндегі осы графиктердің қиылысу нүктелерін көрсететін кесінділері белгіленеді.
Мысал 1. теңдеуінің түбірлерін айыру керек.
Түбірлерін графикалық түрде айыру үшін, оны оған мәндес түрге келтіреміз. және функцияларының графиктерін жеке-жеке саламыз.
Графикке қарап, оның бір түбірі болатынын көреміз және ол кесіндісінде жатады.
Түбірлерді айыру туралы есептерді шешу барысында келесі жайттардың пайдасы бар:
1. Егер кесіндісінде үздіксіз функциясы, оның шеткі нүктелерінде әртүрлі таңбалы мәндер қабылдаса (яғни ) , онда берілген теңдеудің осы кесіндіде кем дегенде бір түбірі бар болады.
2. Егер функциясы монотонды (кемімелі немесе өспелі) болса, кесіндісіндегі түбір жалғыз ғана болады.
Тексеру үшін функциясының кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі мәндерін есептейік: ; . Байқауымызша, кесіндісінде түбірдің болатынын аламыз.
Қарапайым жағдайда, түбірлерді графикалық айыруды қолмен еептеуге болады, кейде күрделі жағдайларда теңдеудің түбірі берілген кесіндіде болуын (санын) анықтауда компьютердің қолданбалы бағдарламасын пайдалануға немесе программалау тілінде программа құрастыруға болады.
Айталық теңдеуінің барлық түбірлері кесіндісіне тиісті болсын, яғни . Бізге теңдеудің түбірлерін айыру керек, яғни бір түбірден жататын барлық кесінділерді көрсету керек.
Негізгі әдебиеттер
1. Н. Н. Калиткин. Численные методы. - М.: Наука, 1978.
2. И. С. Бахвалов. Численные методы. - Ч.1, - М..: Наука, 1973.
3. Г. И. Марчук. Методы вычислительной математики. - М.: Наука, 1980.
4. Л. И. Турчак. Основы численных методов. - М.: Наука, 1987. – 320 с.
5. В.М. Заварыкин. Численные методы. – М.: Просвещение, 1990. – 176с.
6. Г. И. Воробьева, А. И. Данилова. Практикум по численным методам.
- М., Наука, 1979.
7. И.Л. Акулич. Математическое программирование в примерах и задачах. – М.: Высш. шк., 1986. – 319 с.
8. Н. Культин. Программирование на Object Pascal в Delphi 5. Спб, БХБ.
- Санкт-Петербург, 1999.
9. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0 Учебный курс. - М., 1998. - 433 с.
10. Фаронов В.В. DELPHI 4. Учебный курс. - М., 1999. - 464 с.
11. Электронные учебники по языкам программирования.
Қосымша әдебиеттер
12. Численные методы и задачи оптимизации. /под ред. В.Н. Игнатьева, Г.Ш. Фридмана. - Томск: Томского ун-та, 1983. - 165 с.
13. В.М. Монахов и другие. Методы оптимизации. Применение математических методов в экономике. Пособие для учителя. - М.: Просвещение, 1978. - 175 с.
14. Г.И. Марчук. Методы вычислительной математики. - М.: Наука, 1980.
,
1. Н. Н. Калиткин. Численные методы. - М.: Наука, 1978.
2. И. С. Бахвалов. Численные методы. - Ч.1, - М..: Наука, 1973.
3. Г. И. Марчук. Методы вычислительной математики. - М.: Наука, 1980.
4. Л. И. Турчак. Основы численных методов. - М.: Наука, 1987. – 320 с.
5. В.М. Заварыкин. Численные методы. – М.: Просвещение, 1990. – 176с.
6. Г. И. Воробьева, А. И. Данилова. Практикум по численным методам.
- М., Наука, 1979.
7. И.Л. Акулич. Математическое программирование в примерах и задачах. – М.: Высш. шк., 1986. – 319 с.
8. Н. Культин. Программирование на Object Pascal в Delphi 5. Спб, БХБ.
- Санкт-Петербург, 1999.
9. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0 Учебный курс. - М., 1998. - 433 с.
10. Фаронов В.В. DELPHI 4. Учебный курс. - М., 1999. - 464 с.
11. Электронные учебники по языкам программирования.
Қосымша әдебиеттер
12. Численные методы и задачи оптимизации. /под ред. В.Н. Игнатьева, Г.Ш. Фридмана. - Томск: Томского ун-та, 1983. - 165 с.
13. В.М. Монахов и другие. Методы оптимизации. Применение математических методов в экономике. Пособие для учителя. - М.: Просвещение, 1978. - 175 с.
14. Г.И. Марчук. Методы вычислительной математики. - М.: Наука, 1980.
,
Жоспар
1. Есептеу әдістері – таным үрдісіндегі есептеу математикасының қажетті
бөлімі.
2. Есептеу математикасының пайда болуындағы сандық әдістердің рөлі.
3. Есептеу математикасының әртүрлі халық шаруашылық аймағында практикалық
қолданылуының болашақтылығы.
Әдебиеттер: [1], 6-13 б., [2]-[4], 13-16 б., [6], 8-13 б.
Дәріс №2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулерді шешудің сандық
әдістері
2.1 Теңдеулерді шешу есебінің қойылымы
Теңдеуді шешу – оның түбірлері болатынын, егер бар болатын болса нешеу
екенін және оларды белгілі дәлдікпен мәндерін анықтау.
түріндегі сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табу есебі әртүрлі ғылыми
зерттеулерде кездеседі (мұндағы – анықталған және шектеулі немесе
шектеусіз аралығында үздіксіз функция). Сызықтық емес теңдеулерді екі
класқа бөлуге болады: алгебралық және трансценденттік. Алгебралық теңдеулер
деп тек алгебралық функцияларды ғана (бүтін, рационал, иррационал) қамтитын
теңдеулерді айтады. Дербес жағдайда, көпмүше бүтін алгебралық теңдеу болып
табылады. Басқадай функцияларды (тригонометриялық, көрсеткіштік,
логарифмдік, және т.б.) қамтитын теңдеулерді трансценденттік деп атайды.
Әрбір сандар функциясын нөлге айналдыратын болса, яғни
, берілген теңдеудің түбірі деп аталады. саны еселі түбір
деп аталады, егер болғанда функциясымен бірге оның -ші
ретті туындылары да нөлге тең болса:
Сызықтық емес теңдеулерді шешудің әдістері тура және итерациялық болып
бөлінеді. Тура әдістер түбірлерді шекті қатынас (формула) түрінде жазуға
мүмкіндік береді. Мектеп курсынан тригонометриялық, логарифмдік,
көрсеткіштік, сонымен қатар қарапайым алгебралық теңдеулерді шешу үшін
әдістер белгілі. Бірақ та тәжірибеде теңдеулердің мұндай әдістермен
шешілмейтіндері де кездеседі. Оларды шешу үшін итерациялық әдістер
пайдаланады, яғни тізбектелген жуықтау әдістері (сандық әдістер).
Теңдеудің түбірлерін сандық әдіспен табу есебі екі кезеңнен тұрады:
түбірлерді айыру, яғни түбірдің бір ғана мәнін қамтитын жеткілікті аз
(сығылған) аймақтарды табу және түбірлерді анықтау, яғни қандайда бір
аймақтағы түбірді белгілі дәлдікпен есептеу.
2.2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулердің түбірлерін айыру
Айталық бізге
түріндегі теңдеу берілсін. Мұндағы – алгебралық немесе
трансценденттік функция. Егер біз функциясының графигін пайдалансақ,
онда теңдеудің түбірлері жуықтап алғанда, абсцисса осімен қиылысу нүктелері
болмақ. Есепті ықшамдау арқылы, берілген теңдеуді оған мәндес
теңдеуімен алмастыруға болады. Мұндай жағдайда және
функцияларының графиктері салынып, Ох осіндегі осы графиктердің қиылысу
нүктелерін көрсететін кесінділері белгіленеді.
Мысал 1. теңдеуінің түбірлерін айыру керек.
Түбірлерін графикалық түрде айыру үшін, оны оған мәндес түрге
келтіреміз. және функцияларының графиктерін жеке-жеке саламыз.
Графикке қарап, оның бір түбірі болатынын көреміз және ол
кесіндісінде жатады.
Түбірлерді айыру туралы есептерді шешу барысында келесі жайттардың
пайдасы бар:
1. Егер кесіндісінде үздіксіз функциясы, оның шеткі
нүктелерінде әртүрлі таңбалы мәндер қабылдаса (яғни ) , онда
берілген теңдеудің осы кесіндіде кем дегенде бір түбірі бар болады.
2. Егер функциясы монотонды (кемімелі немесе өспелі) болса,
кесіндісіндегі түбір жалғыз ғана болады.
Тексеру үшін функциясының кесіндісінің шеткі
нүктелеріндегі мәндерін есептейік: ; . Байқауымызша,
кесіндісінде түбірдің болатынын аламыз.
Қарапайым жағдайда, түбірлерді графикалық айыруды қолмен еептеуге
болады, кейде күрделі жағдайларда теңдеудің түбірі берілген кесіндіде
болуын (санын) анықтауда компьютердің қолданбалы бағдарламасын пайдалануға
немесе программалау тілінде программа құрастыруға болады.
Айталық теңдеуінің барлық түбірлері кесіндісіне тиісті
болсын, яғни . Бізге теңдеудің түбірлерін айыру керек, яғни бір
түбірден жататын барлық кесінділерді көрсету керек.
-тің мәнін нүктесінен бастап оң жаққа қарай қандайда бір
қадаммен қозғала отырып есептейміз.
-тің көршілес екі әртүрлі таңбалы мәндері пайда болған кезде, алынған
кесіндіге түбір тиісті болатынын аламыз.
Теңдеудің шешімін программалау тілі көмегімен қарастырайық. Осыған
сәйкес келетін алгоритмнің жалпы схемасын көрсетейік. Қойылған есептің
нәтижесі экранда көрсетілген және параметрлерінің мәндері
(белгіленген кесіндінің шеткі нүктелері) болады.
Мысал 2. теңдеуінің кесіндідегі түбірлерін 0,1 қадаммен
бөліктерге бөліңдер.
Бұл есепті Excel көмегімен шешуге болады. Компьютер экранында
функциясының графигінен басқа мәндері анықталған кесте және одан 0,1
қадаммен жеті бөлінген кесінділердің нәтижесін алуға болады: ; ;
; ; ; ; .
Түбірлерді айыру алгоритмінің схемасы бойынша программаны оңай
құрастыруға болады. Төменде Turbo Pascal тілінде құрылған программаны
ұсынамыз:
Program Separat_root;
uses crt;
var a,b,x1,x2,y1,y2,h:real; n,k:integer;
function f(x:real):real; {уравнение вида F(x)=0}
begin f:=cos(x)-0.1*x;
end;
begin
clrscr;
writeln (' Введите a,b,h '); read (a,b,h);
k:=0; x1:=a; x2:=x1+h; y1:=f (x1);
while x2b do
begin y2:=f (x2);
if y1*y20 then
begin inc(k);
writeln (k, '-й корень
[ ', x1:4:1, , ' ; ' , x2:4:1, , ' ] ' )
end;
x1:=x2; x2:=x1+h; y1:=y2;
end;
repeat until keypressed
end.
Программаның орындалу нәтижесі:
Ескерту. Теңдеудің түбірлерін айыру алгоритмінің сенімділігі
функциясының сипатына және таңдалған қадамның шамасына тәуелді.
функциясының кесіндісінде бір емес бірнеше түбірлері болуы мүмкін.
Сондықтан түбірлерді айыру барысында қадамның шамасын өте аз етіп
алған дұрыс.
Тапсырма 1. Берілген теңдеудің түбірлерін графикалық әдісті пайдаланып
айырыңдар және осы тапсырманы программалау тілінің көмегімен орындаңдар:
2.3 Жартылай бөлу әдісімен теңдеудің түбірін анықтау
Сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табудың қарапайым әдістердің
бірі болып табылады.
теңдеуін шешу барысында, ереже бойынша түбірі жуық мәнінің алдын ала
мүмкін қателігі беріледі. Түбірлерді анықтау үрдісінде олардың
қателігінен үлкен емес жуық мәндерін табуды талап етеді.
Айталық теңдеудің кесіндісінде бір түбірі бар болсын, яғни
функциясы осы кесіндіде үздіксіз. кесіндісін нүктесімен
жартылай бөлеміз. функциясының және кесінділерінің шеткі
нүктелеріндегі мәндерін зерттейміз, яғни нүктелерінде. Егер
болса, онда екі жағдай болуы мүмкін: функциясы кесіндісінде
немесе кесіндісінде таңбасын ауыстырады (2.6-сурет).
Функцияның таңбасы ауыспайтын кесіндіні алып тастап, таңбасы ауысатын
кесіндіні таңдап алып (өйткені, ол аралықта ізделінді түбір жатыр), оны
жаңа кесінді ретінде қарастырамыз. Жартылай бөлу үрдісін жалғастыра отырып,
теңдеудің түбірі тиісті болатын ең кіші кесіндіге келеміз.
Айталық анықтық үшін болсын.
Бастапқы жуық түбір ретінде аламыз. Қарастырылған жағдайда
, онда және кесіндісін ғана қарастырамыз. Келесі жуықтау:
. Мұнда кесіндісін алып тастаймыз, өйткені және ,
яғни . Осыған ұқсас басқа жуықтауларды табамыз: және т.б.
Жуықтау үрдісін функциясының модульімен алынған мәні берілген
ең аз санынан аз болғанша жалғастырамыз, яғни .
Төмендегі суретте теңдеудің түбірін кесіндіні жартылай бөлу әдісімен
табудағы итерациялық үрдістің блок-схемасын ұсынамыз. Мұнда кесіндіні сығу
және шектерін ағымдық түбіріне ауыстырумен жүргізіледі.
Сонымен қатар алынған кесіндінің ұзындығын бағалауға болады: егер ол
мүмкін қателігінен кіші болса, есептеу тоқтатылады, яғни .
Төмендегі суретте теңдеудің түбірін кесіндіні жартылай бөлу әдісімен
табудағы итерациялық үрдістің блок-схемасын ұсынамыз. Мұнда кесіндіні сығу
және шектерін ағымдық түбіріне ауыстырумен жүргізіледі.
Мысал 3. теңдеуінің кесіндісінде бір түбірі бар. Осы
теңдеуді дәлдігіне дейін жартылай бөлу әдісімен компьютердің
программасы көмегімен шешейік.
Алгоритмнің блок-схемасына сәйкес Turbo Pascal тілінде программа
мынадай болады:
Программаның орындалу нәтижесі:
Тапсырма 2. Жартылай бөлу әдісімен берілген теңдеудің бір түбірін 10-3
дәлдікпен есепте:
а) Есептеме кестенің көмегімен;
б) Прграммалау тілінің көмегімен.
Есептің берілгендерін 1-тапсырмадан алыңыз.
2.4 Ньютон әдістері
Жартылай бөлу әдісімен қатар күрделі және тиімді итерациялық әдістер
бар. Бұл әдістерге Ньютон есімімен байланысқан әдістердің тобы қатысады.
Олардың екеуін қарастырайық: жанама әдісі және хорда (қиюшы) әдісі. Бл
әдістердің екеуі де мынадай тәсілге негізделген.
теңдеуінің кесіндісінде жалғыз түбірі бар болсын. Оны оған мәндес
теңдеуге түрлендіреміз:
мұндағы, - кесіндісінде анықталған және осы кесіндіде нөлге
айналмайтын кез келген функция.
- ті әртүрлі тәсілмен таңдай отырып, көрсетілген әдістерді алуға
болады.
Жанама әдісі
а) Бірінші тәсіл
Айталық . Сонымен итерациялық тізбек
реккуренттік қатынасының көмегімен құрылады. Бастапқы мәнін таңдау
мәселесі, функциясының мынадай шарттарды қанағаттандыруымен шешіледі:
1) кесіндісінде екінші рет дифференциалданады;
2) Бірінші және екінші ретті туындылары осы кесіндіде таңбасын
сақтайды, яғни функция монотонды және дөңестік сипатын ауыстырмайды.
Мұндай жағдайда мәні ретінде кесіндісінің шеткі
нүктелерінің бірі алынады және ол нүктеде функциясы және оның екінші
ретті туындысы бірдей таңбалы болуы керек, яғни шарты орындалады.
Реккуренттік қатынаспен () болғанда анықталған нүктесі,
функциясының графигіне нүктесінде жүргізілген жанамамен
абсциссаның қиылысу нүктесі болады.
Итерациялық тізбектің әрбір келесі мүшесіне функциясының
графигіне тізбектің алдыңғы мүшесі арқылы жүргізілген жанаманың абсциссамен
қиылысу нүктесі сәйкес келетін болады.
Қателікті бағалау мынадай теңсіздіктің көмегімен жүзеге асырылады:
мәндері реккуренттік тізбектің мүшелерін табуда есептелетін болады.
Мысал 4. теңдеуінің кесіндісіндегі түбірін -ке
дейінгі дәлдікпен жанама әдісі арқылы анықта.
Берілген жағдайда реккуренттік қатынас мынадай түрде болады:
нүктесін анықтау үшін кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі
және таңбаларын табамыз:
,
,
Сонымен, .
Итерациялық үрдісті тоқтатуды тексеру үшін (белгілі дәлдік бойынша)
мәндерін анықтаймыз. Кесіндінің шеткі нүктелері үшін . Кесінді өте аз
болғандықтан, деп алуға болады.
Итерациялық тізбектің бірнеше мүшелерін есептейік:
Түбірдің жету дәлдігіне тексеру жасайық:
- талап етілген дәлдік жеткілікті емес.
Тағы тексеру жасаймыз:
- талап етілген дәлдік жеткілікті.
Итерациялық тізбек мүшелерін тізбектеліп есептелуін кесте түрінде
көрсетейік:
0 1,3 1,401948 0,003
1 1,401948 1,399430 0,000001
Сонымен, нәтижесінде барлық сандар дұрыс болады.
б) Екінші тәсіл
қисығына нүктесінде жанама жүргізіліп, жанаманың абсцисса
осімен қиылысу нүктесі анықталады. Мұндай жағдайда бастапқы жуықтау
түбірін табу керек.
қисығына нүктесінде жүргізілген жанаманың теңдеуі
.
Осыдан жанаманың Ох осімен () қиылысу нүктесі ретіндегі
жуық түбірін табамыз:
Осыған ұқсас , және т.б. нүктелерінде жүргізілген
жанамалардың абсцисса осімен қиылысу нүктелері ретіндегі жуықтаулар
табылады. - ші ретті жуықтау үшін формула:
Мұндай жағдайда, болуы керек. Итерациялық үрдісті тоқтату үшін
шартын немесе тізбектің екі жуықтауының жақындалу шартын пайдалануға
болады.
Хорда (қиюшы) әдісі
Жанама әдісін жүзеге асыру барысында, функиясының мәнін ғана
емес оның туындысының мәнінде есептеу қажетті. Бірақ Ньютон әдісінің
тек мәнін есептеумен шектелетін нұсқасы бар.
а) Бірінші тәсіл
Егер деп алып, с мәні ретінде кесіндісінің шеткі
нүктелерінің бірі алынады және ол нүктеде шарты орындалады. Осыдан
итерациялық әдіс
реккуренттік қатынаспен анықталатын хорда әдісіне (қиюшы әдісіне) келеміз.
мәні ретінде кесіндісінен с мәні таңдағаннан қалған екінші
шеткі нүктесі алынады (яғни, егер болса, онда немесе
керісінше).
Тізбек реккуренттік қатынастың формуласы бойынша құрылады. Жуықтау
түбірінің бағалауы
теңсіздігінің көмегімен анықталады.
Әдістің геометриялық мағынасы төмендегі суретте көрсетілген. Берілген
жағдайда . мәніне қисықтың шеттерін қосатын хорданың абсцисса
осімен қиылысу нүктесіне сәйкес келеді. Кейін қисықтың бойынан абсцисасы
болатын нүкте табылып, хорда жүргізіледі және т.б.
Мысал 5. теңдеуінің кесіндісіндегі түбірін -ке
дейінгі дәлдікпен хорда әдісі арқылы анықта.
нүктесін анықтау үшін кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі
және таңбаларын табамыз:
,
,
Сонымен, . Осыдан .
мәнін табамыз:
Берілген дәлдіктің жеткіліктілігін тексерейік:
- талап етілген дәлдік жеткілікті емес.
Келесі жуықтауды табамыз:
- талап етілген дәлдік жеткілікті.
Итерациялық тізбек мүшелерін тізбектеліп есептелуін кесте түрінде
көрсетейік:
0 1,3 1,397834 0,002
1 1,397834 1,399410 0,00002
Сонымен, .
б) Екінші тәсіл
Айталық функциясы таңбасын ауыстыратын кесіндісін бар
болсын. Анықтық үшін деп алайық. Берілген әдісте итерация үрдісі
бойынша, теңдеудің түбірлеріне жуықтау ретінде хорданың абсцисса осімен
қиылысқан нүктелердің мәндері алынады.
Алдымен АВ хордасының теңдеуін табамыз:
Оның абсцисса осімен қиылысу нүктелері үшін ()
теңдеуін аламыз.
Қарастырылған жағдай үшін және шамаларының таңбаларын
салыстыра отырып, түбірдің аралығында болатынын аламыз, өйткені
. кесіндісін қарастырмаймыз. Келесі итерация АВ1 хордасымен
абсцисса осінің қиылысу нүктесі болатын жаңа жуықтауын анықтаудан
тұрады және т.с.с. Итерациялық үрдіс шарты орындалғанша
жалғастырылады.
Хорда әдісінің блок-схемасы
Тапсырма 3. Берілген теңдеудің бір түбірін 10-6 дәлдікпен Ньютон
әдістерінің бірін пайдаланып, программалау тілінің көмегімен есепте.
Есептің берілгендерін 1-тапсырмадан алыңыз.
Дәріс №3 Сызықтық теңдеулер жүйесін шешудің сандық әдістері
3.1 Сызықтық жүйелер
Көптеген қолданбалы және таза математикалық есептер жиыны сызықтық
алгебралық жүйелерді шешудің қажеттілігіне әкеледі. Сызықтық теңдеулер
жүйесін шешу есептеу математикасының қажетті есептерінің бірі болып
табылады.
Алгебра курсынан белгілі, жүйедегі белгісіздер саны теңдеулер санынан
артық немесе тең болуы мүмкін. Біз тек белгісіздер саны теңдеулер санына
тең болатын жүйені қарастырамыз. белгісізі бар сызықтық
алгебралық теңдеулердің жүйесін жазайық:
(1)
Жүйенің коэффициенттерінен құралған матрицаны жүйенің негізгі
матрицасы ( ретті квадраттық матрица) деп атайды:
(2)
ал жүйенің коэффициенттері мен бос мүшелерінен құрылған матрицаны жүйенің
кеңейтілген матрицасы деп атайды:
(3)
матрицасы ұғымын пайдаланып, (1) теңдеулер жүйесін матрицалық
түрде жазуға болады:
(4)
мұндағы, және - белгісіздердің және бос мүшелердің векторлық-
бағандары:
,
Теңдеулер жүйесінен әртүрлі матрицалар алынады, мысалы:
; ; ;
Мұнда, А – симметриялық матрица (оның элементтері бас диагоналға
қатысты симметриялы орналасқан ()).
- жоғары үшбұрышты матрица (бас диагоналдан төмен орналасқан
элементтер нөлге тең);
Е – бірлік матрица; О – нөлдік матрица.
3.2 Сызықтық жүйелерді шешу әдістері туралы
Сызықтық теңдеулер жүйесін шешу әдістері екі топқа бөлінеді: тура және
итерациялық.
Тура әдістер белгісіздерді есептеу үшін шектеулі қатынастар
(формулалар) пайдаланады. Олар алдын ала белгілі амалдарды орындаудан кейін
шешімді береді. Бұл әдістер қарапайым және әмбебап болып табылады. Сызықтық
теңдеулер жүйесін шешудің тура әдістерін кейде дәл әдістер деп атайды,
өйткені шешім жүйенің коэффициенттері арқылы дәл формулалар түрінде
өрнектеледі. Бұл әдістерге:
– анықтауыштар әдісі (Крамер әдісі);
– матрицалық шешім: (егер кері матрица белгілі болса);
– белгісіздерді біртіндеп жою әдісі (Гаусс әдісі).
Итерациялық әдістер – біртіндеп жуықтау әдістері. Мұнда жуықталған
шешімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Есептеу әдістері – таным үрдісіндегі есептеу математикасының қажетті
бөлімі.
2. Есептеу математикасының пайда болуындағы сандық әдістердің рөлі.
3. Есептеу математикасының әртүрлі халық шаруашылық аймағында практикалық
қолданылуының болашақтылығы.
Әдебиеттер: [1], 6-13 б., [2]-[4], 13-16 б., [6], 8-13 б.
Дәріс №2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулерді шешудің сандық
әдістері
2.1 Теңдеулерді шешу есебінің қойылымы
Теңдеуді шешу – оның түбірлері болатынын, егер бар болатын болса нешеу
екенін және оларды белгілі дәлдікпен мәндерін анықтау.
түріндегі сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табу есебі әртүрлі ғылыми
зерттеулерде кездеседі (мұндағы – анықталған және шектеулі немесе
шектеусіз аралығында үздіксіз функция). Сызықтық емес теңдеулерді екі
класқа бөлуге болады: алгебралық және трансценденттік. Алгебралық теңдеулер
деп тек алгебралық функцияларды ғана (бүтін, рационал, иррационал) қамтитын
теңдеулерді айтады. Дербес жағдайда, көпмүше бүтін алгебралық теңдеу болып
табылады. Басқадай функцияларды (тригонометриялық, көрсеткіштік,
логарифмдік, және т.б.) қамтитын теңдеулерді трансценденттік деп атайды.
Әрбір сандар функциясын нөлге айналдыратын болса, яғни
, берілген теңдеудің түбірі деп аталады. саны еселі түбір
деп аталады, егер болғанда функциясымен бірге оның -ші
ретті туындылары да нөлге тең болса:
Сызықтық емес теңдеулерді шешудің әдістері тура және итерациялық болып
бөлінеді. Тура әдістер түбірлерді шекті қатынас (формула) түрінде жазуға
мүмкіндік береді. Мектеп курсынан тригонометриялық, логарифмдік,
көрсеткіштік, сонымен қатар қарапайым алгебралық теңдеулерді шешу үшін
әдістер белгілі. Бірақ та тәжірибеде теңдеулердің мұндай әдістермен
шешілмейтіндері де кездеседі. Оларды шешу үшін итерациялық әдістер
пайдаланады, яғни тізбектелген жуықтау әдістері (сандық әдістер).
Теңдеудің түбірлерін сандық әдіспен табу есебі екі кезеңнен тұрады:
түбірлерді айыру, яғни түбірдің бір ғана мәнін қамтитын жеткілікті аз
(сығылған) аймақтарды табу және түбірлерді анықтау, яғни қандайда бір
аймақтағы түбірді белгілі дәлдікпен есептеу.
2.2 Алгебралық және трансценденттік теңдеулердің түбірлерін айыру
Айталық бізге
түріндегі теңдеу берілсін. Мұндағы – алгебралық немесе
трансценденттік функция. Егер біз функциясының графигін пайдалансақ,
онда теңдеудің түбірлері жуықтап алғанда, абсцисса осімен қиылысу нүктелері
болмақ. Есепті ықшамдау арқылы, берілген теңдеуді оған мәндес
теңдеуімен алмастыруға болады. Мұндай жағдайда және
функцияларының графиктері салынып, Ох осіндегі осы графиктердің қиылысу
нүктелерін көрсететін кесінділері белгіленеді.
Мысал 1. теңдеуінің түбірлерін айыру керек.
Түбірлерін графикалық түрде айыру үшін, оны оған мәндес түрге
келтіреміз. және функцияларының графиктерін жеке-жеке саламыз.
Графикке қарап, оның бір түбірі болатынын көреміз және ол
кесіндісінде жатады.
Түбірлерді айыру туралы есептерді шешу барысында келесі жайттардың
пайдасы бар:
1. Егер кесіндісінде үздіксіз функциясы, оның шеткі
нүктелерінде әртүрлі таңбалы мәндер қабылдаса (яғни ) , онда
берілген теңдеудің осы кесіндіде кем дегенде бір түбірі бар болады.
2. Егер функциясы монотонды (кемімелі немесе өспелі) болса,
кесіндісіндегі түбір жалғыз ғана болады.
Тексеру үшін функциясының кесіндісінің шеткі
нүктелеріндегі мәндерін есептейік: ; . Байқауымызша,
кесіндісінде түбірдің болатынын аламыз.
Қарапайым жағдайда, түбірлерді графикалық айыруды қолмен еептеуге
болады, кейде күрделі жағдайларда теңдеудің түбірі берілген кесіндіде
болуын (санын) анықтауда компьютердің қолданбалы бағдарламасын пайдалануға
немесе программалау тілінде программа құрастыруға болады.
Айталық теңдеуінің барлық түбірлері кесіндісіне тиісті
болсын, яғни . Бізге теңдеудің түбірлерін айыру керек, яғни бір
түбірден жататын барлық кесінділерді көрсету керек.
-тің мәнін нүктесінен бастап оң жаққа қарай қандайда бір
қадаммен қозғала отырып есептейміз.
-тің көршілес екі әртүрлі таңбалы мәндері пайда болған кезде, алынған
кесіндіге түбір тиісті болатынын аламыз.
Теңдеудің шешімін программалау тілі көмегімен қарастырайық. Осыған
сәйкес келетін алгоритмнің жалпы схемасын көрсетейік. Қойылған есептің
нәтижесі экранда көрсетілген және параметрлерінің мәндері
(белгіленген кесіндінің шеткі нүктелері) болады.
Мысал 2. теңдеуінің кесіндідегі түбірлерін 0,1 қадаммен
бөліктерге бөліңдер.
Бұл есепті Excel көмегімен шешуге болады. Компьютер экранында
функциясының графигінен басқа мәндері анықталған кесте және одан 0,1
қадаммен жеті бөлінген кесінділердің нәтижесін алуға болады: ; ;
; ; ; ; .
Түбірлерді айыру алгоритмінің схемасы бойынша программаны оңай
құрастыруға болады. Төменде Turbo Pascal тілінде құрылған программаны
ұсынамыз:
Program Separat_root;
uses crt;
var a,b,x1,x2,y1,y2,h:real; n,k:integer;
function f(x:real):real; {уравнение вида F(x)=0}
begin f:=cos(x)-0.1*x;
end;
begin
clrscr;
writeln (' Введите a,b,h '); read (a,b,h);
k:=0; x1:=a; x2:=x1+h; y1:=f (x1);
while x2b do
begin y2:=f (x2);
if y1*y20 then
begin inc(k);
writeln (k, '-й корень
[ ', x1:4:1, , ' ; ' , x2:4:1, , ' ] ' )
end;
x1:=x2; x2:=x1+h; y1:=y2;
end;
repeat until keypressed
end.
Программаның орындалу нәтижесі:
Ескерту. Теңдеудің түбірлерін айыру алгоритмінің сенімділігі
функциясының сипатына және таңдалған қадамның шамасына тәуелді.
функциясының кесіндісінде бір емес бірнеше түбірлері болуы мүмкін.
Сондықтан түбірлерді айыру барысында қадамның шамасын өте аз етіп
алған дұрыс.
Тапсырма 1. Берілген теңдеудің түбірлерін графикалық әдісті пайдаланып
айырыңдар және осы тапсырманы программалау тілінің көмегімен орындаңдар:
2.3 Жартылай бөлу әдісімен теңдеудің түбірін анықтау
Сызықтық емес теңдеулердің түбірлерін табудың қарапайым әдістердің
бірі болып табылады.
теңдеуін шешу барысында, ереже бойынша түбірі жуық мәнінің алдын ала
мүмкін қателігі беріледі. Түбірлерді анықтау үрдісінде олардың
қателігінен үлкен емес жуық мәндерін табуды талап етеді.
Айталық теңдеудің кесіндісінде бір түбірі бар болсын, яғни
функциясы осы кесіндіде үздіксіз. кесіндісін нүктесімен
жартылай бөлеміз. функциясының және кесінділерінің шеткі
нүктелеріндегі мәндерін зерттейміз, яғни нүктелерінде. Егер
болса, онда екі жағдай болуы мүмкін: функциясы кесіндісінде
немесе кесіндісінде таңбасын ауыстырады (2.6-сурет).
Функцияның таңбасы ауыспайтын кесіндіні алып тастап, таңбасы ауысатын
кесіндіні таңдап алып (өйткені, ол аралықта ізделінді түбір жатыр), оны
жаңа кесінді ретінде қарастырамыз. Жартылай бөлу үрдісін жалғастыра отырып,
теңдеудің түбірі тиісті болатын ең кіші кесіндіге келеміз.
Айталық анықтық үшін болсын.
Бастапқы жуық түбір ретінде аламыз. Қарастырылған жағдайда
, онда және кесіндісін ғана қарастырамыз. Келесі жуықтау:
. Мұнда кесіндісін алып тастаймыз, өйткені және ,
яғни . Осыған ұқсас басқа жуықтауларды табамыз: және т.б.
Жуықтау үрдісін функциясының модульімен алынған мәні берілген
ең аз санынан аз болғанша жалғастырамыз, яғни .
Төмендегі суретте теңдеудің түбірін кесіндіні жартылай бөлу әдісімен
табудағы итерациялық үрдістің блок-схемасын ұсынамыз. Мұнда кесіндіні сығу
және шектерін ағымдық түбіріне ауыстырумен жүргізіледі.
Сонымен қатар алынған кесіндінің ұзындығын бағалауға болады: егер ол
мүмкін қателігінен кіші болса, есептеу тоқтатылады, яғни .
Төмендегі суретте теңдеудің түбірін кесіндіні жартылай бөлу әдісімен
табудағы итерациялық үрдістің блок-схемасын ұсынамыз. Мұнда кесіндіні сығу
және шектерін ағымдық түбіріне ауыстырумен жүргізіледі.
Мысал 3. теңдеуінің кесіндісінде бір түбірі бар. Осы
теңдеуді дәлдігіне дейін жартылай бөлу әдісімен компьютердің
программасы көмегімен шешейік.
Алгоритмнің блок-схемасына сәйкес Turbo Pascal тілінде программа
мынадай болады:
Программаның орындалу нәтижесі:
Тапсырма 2. Жартылай бөлу әдісімен берілген теңдеудің бір түбірін 10-3
дәлдікпен есепте:
а) Есептеме кестенің көмегімен;
б) Прграммалау тілінің көмегімен.
Есептің берілгендерін 1-тапсырмадан алыңыз.
2.4 Ньютон әдістері
Жартылай бөлу әдісімен қатар күрделі және тиімді итерациялық әдістер
бар. Бұл әдістерге Ньютон есімімен байланысқан әдістердің тобы қатысады.
Олардың екеуін қарастырайық: жанама әдісі және хорда (қиюшы) әдісі. Бл
әдістердің екеуі де мынадай тәсілге негізделген.
теңдеуінің кесіндісінде жалғыз түбірі бар болсын. Оны оған мәндес
теңдеуге түрлендіреміз:
мұндағы, - кесіндісінде анықталған және осы кесіндіде нөлге
айналмайтын кез келген функция.
- ті әртүрлі тәсілмен таңдай отырып, көрсетілген әдістерді алуға
болады.
Жанама әдісі
а) Бірінші тәсіл
Айталық . Сонымен итерациялық тізбек
реккуренттік қатынасының көмегімен құрылады. Бастапқы мәнін таңдау
мәселесі, функциясының мынадай шарттарды қанағаттандыруымен шешіледі:
1) кесіндісінде екінші рет дифференциалданады;
2) Бірінші және екінші ретті туындылары осы кесіндіде таңбасын
сақтайды, яғни функция монотонды және дөңестік сипатын ауыстырмайды.
Мұндай жағдайда мәні ретінде кесіндісінің шеткі
нүктелерінің бірі алынады және ол нүктеде функциясы және оның екінші
ретті туындысы бірдей таңбалы болуы керек, яғни шарты орындалады.
Реккуренттік қатынаспен () болғанда анықталған нүктесі,
функциясының графигіне нүктесінде жүргізілген жанамамен
абсциссаның қиылысу нүктесі болады.
Итерациялық тізбектің әрбір келесі мүшесіне функциясының
графигіне тізбектің алдыңғы мүшесі арқылы жүргізілген жанаманың абсциссамен
қиылысу нүктесі сәйкес келетін болады.
Қателікті бағалау мынадай теңсіздіктің көмегімен жүзеге асырылады:
мәндері реккуренттік тізбектің мүшелерін табуда есептелетін болады.
Мысал 4. теңдеуінің кесіндісіндегі түбірін -ке
дейінгі дәлдікпен жанама әдісі арқылы анықта.
Берілген жағдайда реккуренттік қатынас мынадай түрде болады:
нүктесін анықтау үшін кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі
және таңбаларын табамыз:
,
,
Сонымен, .
Итерациялық үрдісті тоқтатуды тексеру үшін (белгілі дәлдік бойынша)
мәндерін анықтаймыз. Кесіндінің шеткі нүктелері үшін . Кесінді өте аз
болғандықтан, деп алуға болады.
Итерациялық тізбектің бірнеше мүшелерін есептейік:
Түбірдің жету дәлдігіне тексеру жасайық:
- талап етілген дәлдік жеткілікті емес.
Тағы тексеру жасаймыз:
- талап етілген дәлдік жеткілікті.
Итерациялық тізбек мүшелерін тізбектеліп есептелуін кесте түрінде
көрсетейік:
0 1,3 1,401948 0,003
1 1,401948 1,399430 0,000001
Сонымен, нәтижесінде барлық сандар дұрыс болады.
б) Екінші тәсіл
қисығына нүктесінде жанама жүргізіліп, жанаманың абсцисса
осімен қиылысу нүктесі анықталады. Мұндай жағдайда бастапқы жуықтау
түбірін табу керек.
қисығына нүктесінде жүргізілген жанаманың теңдеуі
.
Осыдан жанаманың Ох осімен () қиылысу нүктесі ретіндегі
жуық түбірін табамыз:
Осыған ұқсас , және т.б. нүктелерінде жүргізілген
жанамалардың абсцисса осімен қиылысу нүктелері ретіндегі жуықтаулар
табылады. - ші ретті жуықтау үшін формула:
Мұндай жағдайда, болуы керек. Итерациялық үрдісті тоқтату үшін
шартын немесе тізбектің екі жуықтауының жақындалу шартын пайдалануға
болады.
Хорда (қиюшы) әдісі
Жанама әдісін жүзеге асыру барысында, функиясының мәнін ғана
емес оның туындысының мәнінде есептеу қажетті. Бірақ Ньютон әдісінің
тек мәнін есептеумен шектелетін нұсқасы бар.
а) Бірінші тәсіл
Егер деп алып, с мәні ретінде кесіндісінің шеткі
нүктелерінің бірі алынады және ол нүктеде шарты орындалады. Осыдан
итерациялық әдіс
реккуренттік қатынаспен анықталатын хорда әдісіне (қиюшы әдісіне) келеміз.
мәні ретінде кесіндісінен с мәні таңдағаннан қалған екінші
шеткі нүктесі алынады (яғни, егер болса, онда немесе
керісінше).
Тізбек реккуренттік қатынастың формуласы бойынша құрылады. Жуықтау
түбірінің бағалауы
теңсіздігінің көмегімен анықталады.
Әдістің геометриялық мағынасы төмендегі суретте көрсетілген. Берілген
жағдайда . мәніне қисықтың шеттерін қосатын хорданың абсцисса
осімен қиылысу нүктесіне сәйкес келеді. Кейін қисықтың бойынан абсцисасы
болатын нүкте табылып, хорда жүргізіледі және т.б.
Мысал 5. теңдеуінің кесіндісіндегі түбірін -ке
дейінгі дәлдікпен хорда әдісі арқылы анықта.
нүктесін анықтау үшін кесіндісінің шеткі нүктелеріндегі
және таңбаларын табамыз:
,
,
Сонымен, . Осыдан .
мәнін табамыз:
Берілген дәлдіктің жеткіліктілігін тексерейік:
- талап етілген дәлдік жеткілікті емес.
Келесі жуықтауды табамыз:
- талап етілген дәлдік жеткілікті.
Итерациялық тізбек мүшелерін тізбектеліп есептелуін кесте түрінде
көрсетейік:
0 1,3 1,397834 0,002
1 1,397834 1,399410 0,00002
Сонымен, .
б) Екінші тәсіл
Айталық функциясы таңбасын ауыстыратын кесіндісін бар
болсын. Анықтық үшін деп алайық. Берілген әдісте итерация үрдісі
бойынша, теңдеудің түбірлеріне жуықтау ретінде хорданың абсцисса осімен
қиылысқан нүктелердің мәндері алынады.
Алдымен АВ хордасының теңдеуін табамыз:
Оның абсцисса осімен қиылысу нүктелері үшін ()
теңдеуін аламыз.
Қарастырылған жағдай үшін және шамаларының таңбаларын
салыстыра отырып, түбірдің аралығында болатынын аламыз, өйткені
. кесіндісін қарастырмаймыз. Келесі итерация АВ1 хордасымен
абсцисса осінің қиылысу нүктесі болатын жаңа жуықтауын анықтаудан
тұрады және т.с.с. Итерациялық үрдіс шарты орындалғанша
жалғастырылады.
Хорда әдісінің блок-схемасы
Тапсырма 3. Берілген теңдеудің бір түбірін 10-6 дәлдікпен Ньютон
әдістерінің бірін пайдаланып, программалау тілінің көмегімен есепте.
Есептің берілгендерін 1-тапсырмадан алыңыз.
Дәріс №3 Сызықтық теңдеулер жүйесін шешудің сандық әдістері
3.1 Сызықтық жүйелер
Көптеген қолданбалы және таза математикалық есептер жиыны сызықтық
алгебралық жүйелерді шешудің қажеттілігіне әкеледі. Сызықтық теңдеулер
жүйесін шешу есептеу математикасының қажетті есептерінің бірі болып
табылады.
Алгебра курсынан белгілі, жүйедегі белгісіздер саны теңдеулер санынан
артық немесе тең болуы мүмкін. Біз тек белгісіздер саны теңдеулер санына
тең болатын жүйені қарастырамыз. белгісізі бар сызықтық
алгебралық теңдеулердің жүйесін жазайық:
(1)
Жүйенің коэффициенттерінен құралған матрицаны жүйенің негізгі
матрицасы ( ретті квадраттық матрица) деп атайды:
(2)
ал жүйенің коэффициенттері мен бос мүшелерінен құрылған матрицаны жүйенің
кеңейтілген матрицасы деп атайды:
(3)
матрицасы ұғымын пайдаланып, (1) теңдеулер жүйесін матрицалық
түрде жазуға болады:
(4)
мұндағы, және - белгісіздердің және бос мүшелердің векторлық-
бағандары:
,
Теңдеулер жүйесінен әртүрлі матрицалар алынады, мысалы:
; ; ;
Мұнда, А – симметриялық матрица (оның элементтері бас диагоналға
қатысты симметриялы орналасқан ()).
- жоғары үшбұрышты матрица (бас диагоналдан төмен орналасқан
элементтер нөлге тең);
Е – бірлік матрица; О – нөлдік матрица.
3.2 Сызықтық жүйелерді шешу әдістері туралы
Сызықтық теңдеулер жүйесін шешу әдістері екі топқа бөлінеді: тура және
итерациялық.
Тура әдістер белгісіздерді есептеу үшін шектеулі қатынастар
(формулалар) пайдаланады. Олар алдын ала белгілі амалдарды орындаудан кейін
шешімді береді. Бұл әдістер қарапайым және әмбебап болып табылады. Сызықтық
теңдеулер жүйесін шешудің тура әдістерін кейде дәл әдістер деп атайды,
өйткені шешім жүйенің коэффициенттері арқылы дәл формулалар түрінде
өрнектеледі. Бұл әдістерге:
– анықтауыштар әдісі (Крамер әдісі);
– матрицалық шешім: (егер кері матрица белгілі болса);
– белгісіздерді біртіндеп жою әдісі (Гаусс әдісі).
Итерациялық әдістер – біртіндеп жуықтау әдістері. Мұнда жуықталған
шешімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz