Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция бірліктері ... ... ... ... 5
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен әдістері ... ... 20
1.3 Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ТАЛДАУЫ («АЛМАТЫ ЭЛЕКТРМЕХАНИКАЛЫҚ ЗАУЫТЫ» ЖШС МЫСАЛЫНДА)
2.1 «Алматы электрмеханикалық зауыты» ЖШС.гі шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.2 «Алматы электрмеханикалық зауыты» ЖШС .гі мысалында шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...62
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ОНЫ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінде кездесетін проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшу кезіндегі калькуляциялау әдістерін дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...99
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция бірліктері ... ... ... ... 5
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен әдістері ... ... 20
1.3 Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ТАЛДАУЫ («АЛМАТЫ ЭЛЕКТРМЕХАНИКАЛЫҚ ЗАУЫТЫ» ЖШС МЫСАЛЫНДА)
2.1 «Алматы электрмеханикалық зауыты» ЖШС.гі шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.2 «Алматы электрмеханикалық зауыты» ЖШС .гі мысалында шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...62
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ОНЫ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінде кездесетін проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшу кезіндегі калькуляциялау әдістерін дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...99
Қазақстан жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел. Біз Қазақстанның әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Ол үшін біз өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасына қадамымызды нық басуымыз керек.
Қазақстандық кәсіпорындар қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүдделеріне пайдалана білуі керек, оған қазір жағдайлардың барлығы жасалған. Мемлекет өз тарпынан іскерлік бастамашылық жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді жойып, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен бастамаларына тікелей қолдау көрсетуде .
Бірақ қазіргі таңда кәсіпорындардың алдында тұрған үлкен кедергілер бар.Олардың бірі шығындарды дұрыс басқарып, өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын, оның кәсіпорынның іскерлік аясына байланысты әдістері мен принциптерін дәл және нақты анықтау болып отыр.
Шығындарды дұрыс емес басқару мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын дұрыс анықтамау кәсіпорындарды банкроттыққа да ұшыратуы мүмкін. Біз Қазақстанның экономикасын жақсарту үшін ең алдымен кәсіпорындарымыздағы қиыншылықтарды жоюымыз керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың кәсіпорындарда кездесетін қиыншылықтары мен оны қалыптастыру проблемалары және шығындарды төмендету арқылы қалай өзіндік құнды төмендету, сонымен қатар кәсіпорынның пайдасының қалай жоғарлайтынын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың ерекшеліктері, оны қалыптастырудың өзектілігі мен отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерінің мазмұнын ашып айқындау және оның қандай принциптерге негізделетінін түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Калькуляцияның өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілген қызметке негізді баға белгілеуде маңыздылығын анықтау;
2. Отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерін жіктеп көрсету;
3. Калькуляциялаудың негізгі принциптері мен оның объектісі мен тәсілдерін түсіндіру;
4. Сомалық және пайыздық көріністегі 3 жыл ішіндегі (2006- 2008 жж.) өнімнің толық өзіндік құнын салыстыру;
5. Өнімнің өзіндік құнын талдаудың маңыздылығы мен проблемаларына және оны жетілдіру жолдарына зерттеу жүргізу.
Басқару есебінің маңызды функциясы, яғни шығындарды калькуляциялауды зерттеуге маңызды үлес қосқан мынандай ғалымдарды атауға болады, яғни Г.В. Савицкая, В.Л. Назарова, В.В. Радостовец, Т.П. Карпова, А.Д. Шеремет, В.Ф. Палий, М.С.Жапбарханов, Д.А.Фурсов, С.Д. Фурсова және де т.б.
Қазақстандық кәсіпорындар қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүдделеріне пайдалана білуі керек, оған қазір жағдайлардың барлығы жасалған. Мемлекет өз тарпынан іскерлік бастамашылық жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді жойып, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен бастамаларына тікелей қолдау көрсетуде .
Бірақ қазіргі таңда кәсіпорындардың алдында тұрған үлкен кедергілер бар.Олардың бірі шығындарды дұрыс басқарып, өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын, оның кәсіпорынның іскерлік аясына байланысты әдістері мен принциптерін дәл және нақты анықтау болып отыр.
Шығындарды дұрыс емес басқару мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын дұрыс анықтамау кәсіпорындарды банкроттыққа да ұшыратуы мүмкін. Біз Қазақстанның экономикасын жақсарту үшін ең алдымен кәсіпорындарымыздағы қиыншылықтарды жоюымыз керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың кәсіпорындарда кездесетін қиыншылықтары мен оны қалыптастыру проблемалары және шығындарды төмендету арқылы қалай өзіндік құнды төмендету, сонымен қатар кәсіпорынның пайдасының қалай жоғарлайтынын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың ерекшеліктері, оны қалыптастырудың өзектілігі мен отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерінің мазмұнын ашып айқындау және оның қандай принциптерге негізделетінін түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Калькуляцияның өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілген қызметке негізді баға белгілеуде маңыздылығын анықтау;
2. Отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерін жіктеп көрсету;
3. Калькуляциялаудың негізгі принциптері мен оның объектісі мен тәсілдерін түсіндіру;
4. Сомалық және пайыздық көріністегі 3 жыл ішіндегі (2006- 2008 жж.) өнімнің толық өзіндік құнын салыстыру;
5. Өнімнің өзіндік құнын талдаудың маңыздылығы мен проблемаларына және оны жетілдіру жолдарына зерттеу жүргізу.
Басқару есебінің маңызды функциясы, яғни шығындарды калькуляциялауды зерттеуге маңызды үлес қосқан мынандай ғалымдарды атауға болады, яғни Г.В. Савицкая, В.Л. Назарова, В.В. Радостовец, Т.П. Карпова, А.Д. Шеремет, В.Ф. Палий, М.С.Жапбарханов, Д.А.Фурсов, С.Д. Фурсова және де т.б.
1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана: Елорда, 2006.
2. Назарова В.Л, Жапбарханов М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы: Экономика, 2005.
3. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. – Алматы: Қазақстан аудит орталығы, 2002.
4. Воронова Е.Ю., Ушина Г.В. Управленческий учет на предприятии. Учебное пособие. – М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2006.
5. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.
6. Карпова Т.П. Управленческий учет. Учебник. – М.: ЮНИТИ, 2002.
7. Акчурина Е.В., Солодко Л.П., Казин А.В. Управленческий учет. Учеб.-практ.пособие.-М: Проспект,2004.
8. Палий В.Ф. Основы калькуляции. М.: Финансы и статистика, 2000.
9. Шеремет А.Д. Управленческий учет. - М: ФБК –Пресс, 2000.
10. Кондратьева Н.С. Основы управленческого учета.Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2000.
11.Белобородова В.А. Калькуляция себестоимости продукции в промышленности.Учебное пособие.– М.: Финансы и статистика, 2000.
12.Шим Дж., Сигел Дж. Г. Методы управления себестоимости и анализа затрат. – М.: Филинъ, 2001.
13. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. Особенности учета затрат в условиях рынка: система «директ – костинг». – М.: Аналитика-пресс, 2001.
14. Воронова Е.Ю., Улина Г.В.Управленческий учет на предприятии.- М: Экономика, 2006.
15.Керимов В.Э. Управленческий учет в организациях и предприятиях потребительской кооперации.Учебник. - М.: Дашков и Ко, 2003.
16.Хот Ф.Т. Система «Стандарт-кост» через призму бухгалтерского учета
// Экономический анализ: теория и практика.- 2008 - №1 (106).- 2-10 бб.
17.Пивкин С.А. Особенности выбора базы распределения расходов при расчете себестоимости продукции производственного предприятия
// Экономический анализ: теория и практика.- 2007.-№ 9 (90).- 63-70 бб.
18.Хорнгерн Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. – М.: Финансы и статистика, 2003.
19.Ерижев М.К. Оценка косвенных расходов и ее роль в управлении затратами современной компании //Экономический анализ: теория и практика. – 2007.-№23(104). –43-47 бб.
20.Зенина Е.В. Система директ –костинг как основа совершенствования учета затрат на производство // АльПари. – 2007.- №3-4.-124-126 бб.
21.Макарьева В.И., Андреева Л.В. Анализ финансово – хозяйственной деятельности организации. – М.: Финансы и статистика, 2005.
22.Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство, экономика, финансы, инвестиции, маркетинг. – М.: Финансы и статистика, 2003.
23.Чечевицина Л.Н., Чуев И.Н. Анализ финансово – хозяйственной деятельности: Учебник. – М.: Издательско – торговая корпорация «Дашков и Ко», 2005.
24.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп -өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // «Егемен Қазақстан». -1997.-№13.- 11 қазан.
25.Бекишева А.И. Шығындарды басқару және өнімнің өзіндік құнын есептеу // Қаржы менеджменті.- 2008.- №1 (1).-9-13 бб.
26.Ким Л.А. Өндіріс шығындары есебіндегі өнімнің өзіндік құнын анықтау- артықшылықтары мен кемшіліктері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2008.- №2 (66). – 109-115 бб.
27.Ивченко Е. Қазақстандық компаниялардың Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшудегі қиыншылықтары // МСФО.- 2007.- №49.-10-13 бб.
28.Айрих А. Қазақстанның халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуін неден бастаған дұрыс? // Бухгалтер бюллетені. - 2007.-№50.-17-23 бб .
29.Власова И.С. Анализ затарт на производство и калькуляция себестоимости // Экономический анализ: теория и практика. – 2007.-№17(98). –34-39 бб.
2. Назарова В.Л, Жапбарханов М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы: Экономика, 2005.
3. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. – Алматы: Қазақстан аудит орталығы, 2002.
4. Воронова Е.Ю., Ушина Г.В. Управленческий учет на предприятии. Учебное пособие. – М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2006.
5. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.
6. Карпова Т.П. Управленческий учет. Учебник. – М.: ЮНИТИ, 2002.
7. Акчурина Е.В., Солодко Л.П., Казин А.В. Управленческий учет. Учеб.-практ.пособие.-М: Проспект,2004.
8. Палий В.Ф. Основы калькуляции. М.: Финансы и статистика, 2000.
9. Шеремет А.Д. Управленческий учет. - М: ФБК –Пресс, 2000.
10. Кондратьева Н.С. Основы управленческого учета.Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2000.
11.Белобородова В.А. Калькуляция себестоимости продукции в промышленности.Учебное пособие.– М.: Финансы и статистика, 2000.
12.Шим Дж., Сигел Дж. Г. Методы управления себестоимости и анализа затрат. – М.: Филинъ, 2001.
13. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. Особенности учета затрат в условиях рынка: система «директ – костинг». – М.: Аналитика-пресс, 2001.
14. Воронова Е.Ю., Улина Г.В.Управленческий учет на предприятии.- М: Экономика, 2006.
15.Керимов В.Э. Управленческий учет в организациях и предприятиях потребительской кооперации.Учебник. - М.: Дашков и Ко, 2003.
16.Хот Ф.Т. Система «Стандарт-кост» через призму бухгалтерского учета
// Экономический анализ: теория и практика.- 2008 - №1 (106).- 2-10 бб.
17.Пивкин С.А. Особенности выбора базы распределения расходов при расчете себестоимости продукции производственного предприятия
// Экономический анализ: теория и практика.- 2007.-№ 9 (90).- 63-70 бб.
18.Хорнгерн Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. – М.: Финансы и статистика, 2003.
19.Ерижев М.К. Оценка косвенных расходов и ее роль в управлении затратами современной компании //Экономический анализ: теория и практика. – 2007.-№23(104). –43-47 бб.
20.Зенина Е.В. Система директ –костинг как основа совершенствования учета затрат на производство // АльПари. – 2007.- №3-4.-124-126 бб.
21.Макарьева В.И., Андреева Л.В. Анализ финансово – хозяйственной деятельности организации. – М.: Финансы и статистика, 2005.
22.Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство, экономика, финансы, инвестиции, маркетинг. – М.: Финансы и статистика, 2003.
23.Чечевицина Л.Н., Чуев И.Н. Анализ финансово – хозяйственной деятельности: Учебник. – М.: Издательско – торговая корпорация «Дашков и Ко», 2005.
24.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп -өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // «Егемен Қазақстан». -1997.-№13.- 11 қазан.
25.Бекишева А.И. Шығындарды басқару және өнімнің өзіндік құнын есептеу // Қаржы менеджменті.- 2008.- №1 (1).-9-13 бб.
26.Ким Л.А. Өндіріс шығындары есебіндегі өнімнің өзіндік құнын анықтау- артықшылықтары мен кемшіліктері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2008.- №2 (66). – 109-115 бб.
27.Ивченко Е. Қазақстандық компаниялардың Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшудегі қиыншылықтары // МСФО.- 2007.- №49.-10-13 бб.
28.Айрих А. Қазақстанның халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуін неден бастаған дұрыс? // Бухгалтер бюллетені. - 2007.-№50.-17-23 бб .
29.Власова И.С. Анализ затарт на производство и калькуляция себестоимости // Экономический анализ: теория и практика. – 2007.-№17(98). –34-39 бб.
ТАҚЫРЫБЫ:
Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаУ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция
бірліктері ... ... ... ... 5
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен
әдістері ... ... 20
1.3 Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының талдауы (Алматы
электрмеханикалық зауыты ЖШС мысалында)
2.1 Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС-гі шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.2 Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС –гі мысалында шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..62
3 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінде кездесетін проблемалары мен оны дамыту перспективалары
3.1 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінде кездесетін
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...80
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшу кезіндегі калькуляциялау
әдістерін дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 9
кІРІСПЕ
Қазақстан жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел.
Біз Қазақстанның әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз. Ол үшін біз өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы
тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат секторының
шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасына қадамымызды нық
басуымыз керек.
Қазақстандық кәсіпорындар қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүдделеріне
пайдалана білуі керек, оған қазір жағдайлардың барлығы жасалған. Мемлекет
өз тарпынан іскерлік бастамашылық жолындағы заңнамалық, әкімшілік және
бюрократиялық кедергілерді жойып, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен
бастамаларына тікелей қолдау көрсетуде (((.
Бірақ қазіргі таңда кәсіпорындардың алдында тұрған үлкен кедергілер
бар.Олардың бірі шығындарды дұрыс басқарып, өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын, оның кәсіпорынның іскерлік аясына байланысты әдістері мен
принциптерін дәл және нақты анықтау болып отыр.
Шығындарды дұрыс емес басқару мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын дұрыс анықтамау кәсіпорындарды банкроттыққа да ұшыратуы
мүмкін. Біз Қазақстанның экономикасын жақсарту үшін ең алдымен
кәсіпорындарымыздағы қиыншылықтарды жоюымыз керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
кәсіпорындарда кездесетін қиыншылықтары мен оны қалыптастыру проблемалары
және шығындарды төмендету арқылы қалай өзіндік құнды төмендету, сонымен
қатар кәсіпорынның пайдасының қалай жоғарлайтынын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
ерекшеліктері, оны қалыптастырудың өзектілігі мен отандық және халықаралық
практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерінің
мазмұнын ашып айқындау және оның қандай принциптерге негізделетінін
түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Калькуляцияның өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы
сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілген қызметке негізді
баға белгілеуде маңыздылығын анықтау;
2. Отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың
әдістері мен тәсілдерін жіктеп көрсету;
3. Калькуляциялаудың негізгі принциптері мен оның объектісі мен
тәсілдерін түсіндіру;
4. Сомалық және пайыздық көріністегі 3 жыл ішіндегі (2006- 2008 жж.)
өнімнің толық өзіндік құнын салыстыру;
5. Өнімнің өзіндік құнын талдаудың маңыздылығы мен проблемаларына және
оны жетілдіру жолдарына зерттеу жүргізу.
Басқару есебінің маңызды функциясы, яғни шығындарды калькуляциялауды
зерттеуге маңызды үлес қосқан мынандай ғалымдарды атауға болады, яғни Г.В.
Савицкая, В.Л. Назарова, В.В. Радостовец, Т.П. Карпова, А.Д. Шеремет, В.Ф.
Палий, М.С.Жапбарханов, Д.А.Фурсов, С.Д. Фурсова және де т.б.
Шетел компанияларының өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін
зерттеуде ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектері, яғни Ч.Т.Хорнгерн,
Дж.Фостер және Д.А.Панков т.б. еңбектері үлкен теориялық- әдістемелік және
тәжірибелік мәнге ие.
Көптеген автолар бірталай жұмыстарын дайын өнімнің өзіндік құнына
кіретін шаруашылық субъектісінің шығындар есебін қарастыруға бағытталған.
Ол өз кезегінде кәсіпорынның қаржылық- шаруашылық қызметіне әсер етеді.
Зерттеу және талдау объектісі Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС
болып табылады, ал зерттеу пәні толықтай кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін негізгі көрсеткіш болып табылатын өнімнің өзіндік
құнын талдау болып табылады.
Келтірілген жұмысқа барлық есептік- графикалық дайындаулар қосылған.
1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция бірліктері
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратан шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы –материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003 жыл 28 қаңтар №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді. 7 БЕС –на сәйкес бұған мынадай экономикалық
элементтер жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар;
• қосымша шығыстар [2,60-61 бб.].
Өнідіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін, ол
келесі кестеде:
Кесте 1
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі негізгі
бойынша қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойыншы өндірістік
өндірістік емес
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10.Пайданы генерациялау кезеңіне өнімге
шығындарды жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Деректер негізі: [2,26 б.]
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар. Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады
(автомеханиктің еңбекақысы –автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары,
автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының
шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы –кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма –сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма –сай бөлінеді.
Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
дерлік (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу,
жарнамаға шығындар және т.б.). Егер көлем 10 %-ға ұлғайса немесе кемісе,
онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты
түседі.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің
ұлғаюына қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімді болып тұратын шығындар (шикізат,
материал шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және
т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен тәртіппен және мерзімде
бірен –сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай –ақ субъектінің негізгі құрал –жабдықтарын
толтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнім
өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) –тиімді технология мен өндірісті
ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін –егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп
немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды –цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер –деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар -өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге -өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге –мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу [3,
614-618 бб.].
Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу –басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін және өтіп кеткен;
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс;
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей,
болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған
өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі.
Өтіп кеткен шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және
болшақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға өткізілген
өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетіледі, яғни кірген шығындар
өткен шығындарға айналады. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс
бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне
байланысты шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету)
орындауға байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық
шығындар мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және
жасаған кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін
болмайтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген
түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына
байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды,
жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және
т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардың ерекшелігі – ауқымды негіз
шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің
белгілі бір аралығы).
Өнімнің бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде
өндіріс көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды
енгізу жолымен төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып
бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек –жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал –жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және
оны басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша өндірістік шығыстар;
- Қосымша өндірістік емес шығыстар.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал –аспаптар мен керек –жарақтардың
қалпына келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты 8400
Үстеме шығыстар бөлімшесінің шоттарында ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны
және өндірістік – диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының
әкімшілік –басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық
аударымдарын, өнідірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизациясы, өндірістік
қажеттілік пен өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын
мүлікті, ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс
жағдайларын қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға
жұмсалған шығындар; мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға
кететін басқа да шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында
пайда болады.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс
–қызметтерін жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр
түрлі шығындарды бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды,
бақылауды және талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін
құру, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды
міндетті іс –қызмет аясын белгілеу бойынша, ал іште –шығын элементтері
бойынша топтастыру мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға, кәсіпорын қызметі бойынша
шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де,
өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұсатауға да және т.б. бөлу мен қайта
бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару шығыстарына
техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және әлеуметтік
салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй мен
ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды
ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары;
өнертапқыштыққа, техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым –жартылайын өнім түрлеріне -
өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады;
басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік
қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару
есебінде басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы,
өнеркәсіптің энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы барлық
шығыстар тікелей болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінде және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды
тікелей және жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне
байланысты [4, 96-100 бб.].
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына
жауап береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі –жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік
шығындар жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне
және бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық
шығындар, әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге
шығатын тікелей шығындар, қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарына заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалған біртекті шығындар бірэлементті деп аталады.
Бұл белгі бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын
құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылады: материалдық
шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша
(өндірістік) шығыстар.
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементті деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс
жүзінде барлық элементтер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады.
Мысалы, жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы
аударымдарымен бірге өзіндік құн құрылымында 5 % құрайды. Әдетте, мұндай
кәсіпорындарда тікелей еңбекақы бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп
аталатын жеке бапта өндірісті басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен
біріктіреді [5,67-70 бб.].
Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
• өзгермелі, тұрақты, шартты –тұрақты -өндіріс көлемінің өзгеру әсеріне
байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
көлеміне тура сайма –сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып –түю, орау шығыстары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты
емес, сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар – жарнамаға, жал
төлемдеріне, негізгі құрал –жабдықтардың амортизациясына және т.б.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі
құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық –техникалық қамтамасыз ету
материалдық –техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру,
сирек. Экономикалық құбылыстар және олармен байланысты шығындар мәні
жөнінен, едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты
-өзгермелі (немесе шартты –тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл
жағдайда ұйымның іскерлік белсенділігінің өзгеруді де шығындардың
өзгеруімен қоса жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда
тәуелділік тікелей емес.
Өзгермелі шығындарды бейнелеу үшін Крз шығындарды реттеу
коэффициенті қолданылады.
Крз = Трз Трда
(1)
Мұндағы:
Трз – шығындардың өсу қарқыны, %;
Трда – іскерлік белсенділіктің өсу қарқыны, %.
Бұл коэффициентті (есепті) тұрақты шығындар үшін де қолдануға
болады. Мысалы, бөлемені жалға алу құны сату көлемі 20 % ұлғайғанда
өзгермейді. Крз мұнда:
Крз = 0 20=0.
Соған орай, егер Крз=0 болса, біз тұрақты шығындармен жұмыс
жасаймыз.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен мөлшерлес өсетін сайма –сай
шығындар өзгермелі шығындардың сан түрлілігі болып саналады. Мысалы,
өндіріс көлемі 20 %-ға ұлғайса, сайма –сай шығындар да сол үйлесімді өседі.
Крз = 20 20 =1.
Осыған орай, егер Крз = 1,шығындар сайма –сай деп саналады.
Өсуі кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің өсу қарқынынан қалып
қалған өзгермелі шығындарды біртіндеп кемитін (дегрессиялық) деп айырады.
Крз = 10 20 = 0,5.
Мысалға, өндіріс көлемі 20 % ұлғайса, шығындар 10 % көбейеді,
яғни 0 Крз 1 болғанда шығындар дегрессивті деп саналады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шығындар
прогерссивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20 % өскенде және
өндіріс шығындарының өсуі - 40 %.
Крз = 40 20 = 2.
Крз 1 мәнінде шығындар прогрессивті болып табылады.
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде жоғарыда
көрсетілгендей ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгеруге байланысты
тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар пайда мен өндіріс көлемі
арақатынасының талдауы орындалады.
Сондай –ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды
қалыптастырғанда есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде
түсетін қолма –қол ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға тырысады.
Болашақта ақшалай қолда бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету
мақсатымен кәсіпорынның басқару құрамы кірістер мен шығыстардың белгілі бір
тәртібін қолдануы тиіс. Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын
шешімге байланысты шығыстар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады,
сондықтан олар шамасы қаралатын баламаға байланысты, қолма –қол ақшаның өсу
болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма –қол ақшаның өсу қозғалысын
айқындайтын шығыстар мен кірістер орынды (реневантты) деп аталады. Бір
баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде орынды
(реневантты) деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерге байланысты емес
шығындар иррелевантты (орынсыз) деп аталады.
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын
қабылданған шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және
оларды болашақта жаңа басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім
қабылдаған кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар
түсінігін айыра білу керек.
Жүктелген мойынға артылған шығыстар тек басқару есебінде ғана
болады. Қаржылық есеп бухгалтері қайсыбір шығындарды елестете алмайды,
өйткені ол құжаттық негізделу принципін қатаң сақтайды.
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды)
шығындар –бұлар шешім қабыдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығыстар,
бірақ олардың болашақта болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген шығындар жайлы
сөз ресурстар шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе,
онда есептелінетін шығындар нөлге тең.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс –қимылдың баламалы бағамының
бірі екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге
тура келген мүмкіндікті сипаттайды.
Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және бос тұрып қалса,
есептелетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар- қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар - өнімнің қосымша
партиясын дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар.
Бұларға тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең
болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға болады [6,207 -
213 бб.].
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
• кәсіпорынның қызмет түрі;
• кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
• кәсіпорынның құқықтық түрі;
• шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындардың түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7 Тауарлық –
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына кіретін
шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді,
бұлар – материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шыққан шығыстар, әлеуметтік
салық аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда
болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары,
учаскелері, бригадалар, цехтар, кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір
учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық бөлімшелерінің
де жұмысы тиімділігін ықпалды және жан –жақты бақылау өнімнің өзіндік
калькуляциялауда қажет; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосмыша
шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты - әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы мәліметтерді
сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік
орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын
смета орындау жөніндегі есепте бухгалтер –талдаушы көрсетеді. Олардан
жауапкершілік орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша
сметадан ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындары қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жан –жақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялы, құрылыс объектілері,
құрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни
өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілген қызмет) түрлері шығынды
көтерушілер болады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен
материалдан жасалса және мөлшерімен, жаңғыртып жетілдірумен айрықшаланса,
онда кәсіпорынның шығында көтерушілер сайын ең аз шамада азайтуға мүмкіндік
пайда болады, соған орай калькуляциялау амалын қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар;
- қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген
өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын
негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі
бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар санына көбейтіп санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен
мастерлер, қосалқы күрделі қызметкерлері де өндіріспен байланысты. Олардың
еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды,
оларды қосымша еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір дәрежеде
нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек
өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де
еңбекақысы да тікелей шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы,
мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты айтыстар туады.
Әдетте бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметкерлерге қосымша төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке
шығатын тікелей шығындар болып саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі
болып табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма –сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар
кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді
дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар
жанама өндірістік шығыстарды сайма –сай таңдалған база өнімдерінің түрлері
бойынша бөледі.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал
–аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өнідіріс көлеміне
тура сайма –сай өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар немесе жартылай
өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде
жіктеледі, оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар,
еңбекке жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми
–зерттеу жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін
қызметті жасау бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар
бір әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан пайданы білдіреді.
Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдаған көп жағдайларда туындайды.
Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын чемодан дайындауға тапсырыс
алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса, спорт тауарларын сататын
дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің әдеттегі санын өндіру
мүміндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды. Бұл тапсырысты
қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге асырыла алмайтын, спорттық
сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы. Пайдалана алмаған пайда
спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал табыс минус оны өндіру
бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс –қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл шығындар
болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми – зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі бөлмеде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн. теңге төленген болатын.
Дифференциалды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары - өнімнің тағы бір
бірлігі жасалғанда шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа
шығындар – шыққан бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру
бойынша жалпы шығындар.
Аталған шығындар түрлерінен басқа инкрементті шығындар да бар.
Олар өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюынан
өсетін, басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің
қосымша партиясын шығару туралы шешім қабылдау тұрақты шығындарды ұлғайтуға
әкеліп соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең
болады [7,53-58 бб.].
Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет
бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті
басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақытылы ашуға
және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыруғы мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік
құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып,
жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгіледе қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен
өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу,
жөндеу жұмыстарына және т.б) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар мен
шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны
белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті- шығындардың оны көтеруші бірліктерге,
яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі- калькуляцияны
ұсыну.Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті
мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті
ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде
жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі-сметалық калькуляция; оны бір рет
шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға
белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді.Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі саналған
шығынның орта мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында-төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті кезеңнің соңында –төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті калькуляциясы жоспарлыдан кәсіпорынға
байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен орындамау,
шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты
емес (материалдарға бағаның өзгеруі,амортизациялық аударымдардың мөлшері,
электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі)
себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады.Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы нормаға жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы –техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дәл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция- келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты
шығын мен алынған өнім(табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады [8,77-81 бб.].
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда каькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім,технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды
сипаттауға айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке алып келеді. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы
жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Заттай(натуралды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат, погон метр, текше метр,шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай бірліктер біртекті өнім жиынтығы аралық
калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киім,
белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның гектолитрі,
шикі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.)
өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер
(натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100 %-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар).
Құндық бірліктер-көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 нормаауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.).
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін
негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын
көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу
бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті
таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет
етеді. Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болады. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағаны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін қызметті) кәсіпорынның ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады [9, 23-26 бб.].
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен әдістері
Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге
асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген
шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері бойынша ғана
емес, есептік басқа объектілері бойынша жүргізілуі мүмкін болса да)
бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің түрлері
бойынша құрастырады.
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады.
Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік шығындар есебі мәләметтері
бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнын есептеу. Ол есепті ай соңында барлық нақты жасалған міндеттерді
есепке алғаннан кейін есептеледі.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен
өзіндік құнның егжей-тегжейлендірген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке
түрлерін тауарлық шығару өзіндік құны калькуляцияланады.
Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
калькуляциялауда меншік түрінің барлық ұйымдары 7 Тауарлық-материалдық
қорлар есебі бухгалтер есеп стандарттарын және оған әдістемелік
ұсыныстарды, сонымен қатар Қорлар ХҚЕС-ын басшылыққа алады. Өндірістік
құнды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-
өндірісік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері және
ұйымның есеп ішіндегі өзгеріссіз қолданылуы керек.
Өнімнің өзіндік құны-оны шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан
жиналады.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі
жүйесінде пайда болады .
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
• цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды біріктіреді;
өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
• өндірістік – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаУ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция
бірліктері ... ... ... ... 5
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен
әдістері ... ... 20
1.3 Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының талдауы (Алматы
электрмеханикалық зауыты ЖШС мысалында)
2.1 Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС-гі шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.2 Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС –гі мысалында шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..62
3 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінде кездесетін проблемалары мен оны дамыту перспективалары
3.1 Өндірістік шығындар есебіндегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінде кездесетін
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...80
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшу кезіндегі калькуляциялау
әдістерін дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 9
кІРІСПЕ
Қазақстан жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел.
Біз Қазақстанның әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз. Ол үшін біз өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы
тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат секторының
шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасына қадамымызды нық
басуымыз керек.
Қазақстандық кәсіпорындар қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүдделеріне
пайдалана білуі керек, оған қазір жағдайлардың барлығы жасалған. Мемлекет
өз тарпынан іскерлік бастамашылық жолындағы заңнамалық, әкімшілік және
бюрократиялық кедергілерді жойып, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен
бастамаларына тікелей қолдау көрсетуде (((.
Бірақ қазіргі таңда кәсіпорындардың алдында тұрған үлкен кедергілер
бар.Олардың бірі шығындарды дұрыс басқарып, өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын, оның кәсіпорынның іскерлік аясына байланысты әдістері мен
принциптерін дәл және нақты анықтау болып отыр.
Шығындарды дұрыс емес басқару мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын дұрыс анықтамау кәсіпорындарды банкроттыққа да ұшыратуы
мүмкін. Біз Қазақстанның экономикасын жақсарту үшін ең алдымен
кәсіпорындарымыздағы қиыншылықтарды жоюымыз керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
кәсіпорындарда кездесетін қиыншылықтары мен оны қалыптастыру проблемалары
және шығындарды төмендету арқылы қалай өзіндік құнды төмендету, сонымен
қатар кәсіпорынның пайдасының қалай жоғарлайтынын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
ерекшеліктері, оны қалыптастырудың өзектілігі мен отандық және халықаралық
практикада қолданылатын калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдерінің
мазмұнын ашып айқындау және оның қандай принциптерге негізделетінін
түсіндіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Калькуляцияның өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы
сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілген қызметке негізді
баға белгілеуде маңыздылығын анықтау;
2. Отандық және халықаралық практикада қолданылатын калькуляциялаудың
әдістері мен тәсілдерін жіктеп көрсету;
3. Калькуляциялаудың негізгі принциптері мен оның объектісі мен
тәсілдерін түсіндіру;
4. Сомалық және пайыздық көріністегі 3 жыл ішіндегі (2006- 2008 жж.)
өнімнің толық өзіндік құнын салыстыру;
5. Өнімнің өзіндік құнын талдаудың маңыздылығы мен проблемаларына және
оны жетілдіру жолдарына зерттеу жүргізу.
Басқару есебінің маңызды функциясы, яғни шығындарды калькуляциялауды
зерттеуге маңызды үлес қосқан мынандай ғалымдарды атауға болады, яғни Г.В.
Савицкая, В.Л. Назарова, В.В. Радостовец, Т.П. Карпова, А.Д. Шеремет, В.Ф.
Палий, М.С.Жапбарханов, Д.А.Фурсов, С.Д. Фурсова және де т.б.
Шетел компанияларының өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін
зерттеуде ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектері, яғни Ч.Т.Хорнгерн,
Дж.Фостер және Д.А.Панков т.б. еңбектері үлкен теориялық- әдістемелік және
тәжірибелік мәнге ие.
Көптеген автолар бірталай жұмыстарын дайын өнімнің өзіндік құнына
кіретін шаруашылық субъектісінің шығындар есебін қарастыруға бағытталған.
Ол өз кезегінде кәсіпорынның қаржылық- шаруашылық қызметіне әсер етеді.
Зерттеу және талдау объектісі Алматы электрмеханикалық зауыты ЖШС
болып табылады, ал зерттеу пәні толықтай кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін негізгі көрсеткіш болып табылатын өнімнің өзіндік
құнын талдау болып табылады.
Келтірілген жұмысқа барлық есептік- графикалық дайындаулар қосылған.
1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляция бірліктері
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратан шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы –материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003 жыл 28 қаңтар №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді. 7 БЕС –на сәйкес бұған мынадай экономикалық
элементтер жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар;
• қосымша шығыстар [2,60-61 бб.].
Өнідіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін, ол
келесі кестеде:
Кесте 1
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі негізгі
бойынша қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойыншы өндірістік
өндірістік емес
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10.Пайданы генерациялау кезеңіне өнімге
шығындарды жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Деректер негізі: [2,26 б.]
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар. Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады
(автомеханиктің еңбекақысы –автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары,
автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының
шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы –кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма –сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма –сай бөлінеді.
Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
дерлік (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу,
жарнамаға шығындар және т.б.). Егер көлем 10 %-ға ұлғайса немесе кемісе,
онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты
түседі.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің
ұлғаюына қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімді болып тұратын шығындар (шикізат,
материал шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және
т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен тәртіппен және мерзімде
бірен –сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай –ақ субъектінің негізгі құрал –жабдықтарын
толтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнім
өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) –тиімді технология мен өндірісті
ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін –егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп
немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды –цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер –деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар -өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге -өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге –мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу [3,
614-618 бб.].
Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу –басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін және өтіп кеткен;
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс;
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей,
болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған
өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі.
Өтіп кеткен шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және
болшақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға өткізілген
өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетіледі, яғни кірген шығындар
өткен шығындарға айналады. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс
бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне
байланысты шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету)
орындауға байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық
шығындар мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және
жасаған кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін
болмайтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген
түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына
байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды,
жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және
т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардың ерекшелігі – ауқымды негіз
шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің
белгілі бір аралығы).
Өнімнің бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде
өндіріс көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды
енгізу жолымен төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып
бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек –жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал –жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және
оны басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша өндірістік шығыстар;
- Қосымша өндірістік емес шығыстар.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал –аспаптар мен керек –жарақтардың
қалпына келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты 8400
Үстеме шығыстар бөлімшесінің шоттарында ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны
және өндірістік – диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының
әкімшілік –басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық
аударымдарын, өнідірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизациясы, өндірістік
қажеттілік пен өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын
мүлікті, ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс
жағдайларын қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға
жұмсалған шығындар; мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға
кететін басқа да шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында
пайда болады.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс
–қызметтерін жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр
түрлі шығындарды бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды,
бақылауды және талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін
құру, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды
міндетті іс –қызмет аясын белгілеу бойынша, ал іште –шығын элементтері
бойынша топтастыру мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға, кәсіпорын қызметі бойынша
шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де,
өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұсатауға да және т.б. бөлу мен қайта
бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару шығыстарына
техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және әлеуметтік
салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй мен
ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды
ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары;
өнертапқыштыққа, техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым –жартылайын өнім түрлеріне -
өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады;
басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік
қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару
есебінде басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы,
өнеркәсіптің энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы барлық
шығыстар тікелей болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінде және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды
тікелей және жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне
байланысты [4, 96-100 бб.].
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына
жауап береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі –жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік
шығындар жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне
және бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық
шығындар, әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге
шығатын тікелей шығындар, қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарына заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалған біртекті шығындар бірэлементті деп аталады.
Бұл белгі бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын
құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылады: материалдық
шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша
(өндірістік) шығыстар.
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементті деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс
жүзінде барлық элементтер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады.
Мысалы, жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы
аударымдарымен бірге өзіндік құн құрылымында 5 % құрайды. Әдетте, мұндай
кәсіпорындарда тікелей еңбекақы бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп
аталатын жеке бапта өндірісті басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен
біріктіреді [5,67-70 бб.].
Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
• өзгермелі, тұрақты, шартты –тұрақты -өндіріс көлемінің өзгеру әсеріне
байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
көлеміне тура сайма –сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып –түю, орау шығыстары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты
емес, сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар – жарнамаға, жал
төлемдеріне, негізгі құрал –жабдықтардың амортизациясына және т.б.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі
құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық –техникалық қамтамасыз ету
материалдық –техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру,
сирек. Экономикалық құбылыстар және олармен байланысты шығындар мәні
жөнінен, едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты
-өзгермелі (немесе шартты –тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл
жағдайда ұйымның іскерлік белсенділігінің өзгеруді де шығындардың
өзгеруімен қоса жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда
тәуелділік тікелей емес.
Өзгермелі шығындарды бейнелеу үшін Крз шығындарды реттеу
коэффициенті қолданылады.
Крз = Трз Трда
(1)
Мұндағы:
Трз – шығындардың өсу қарқыны, %;
Трда – іскерлік белсенділіктің өсу қарқыны, %.
Бұл коэффициентті (есепті) тұрақты шығындар үшін де қолдануға
болады. Мысалы, бөлемені жалға алу құны сату көлемі 20 % ұлғайғанда
өзгермейді. Крз мұнда:
Крз = 0 20=0.
Соған орай, егер Крз=0 болса, біз тұрақты шығындармен жұмыс
жасаймыз.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен мөлшерлес өсетін сайма –сай
шығындар өзгермелі шығындардың сан түрлілігі болып саналады. Мысалы,
өндіріс көлемі 20 %-ға ұлғайса, сайма –сай шығындар да сол үйлесімді өседі.
Крз = 20 20 =1.
Осыған орай, егер Крз = 1,шығындар сайма –сай деп саналады.
Өсуі кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің өсу қарқынынан қалып
қалған өзгермелі шығындарды біртіндеп кемитін (дегрессиялық) деп айырады.
Крз = 10 20 = 0,5.
Мысалға, өндіріс көлемі 20 % ұлғайса, шығындар 10 % көбейеді,
яғни 0 Крз 1 болғанда шығындар дегрессивті деп саналады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шығындар
прогерссивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20 % өскенде және
өндіріс шығындарының өсуі - 40 %.
Крз = 40 20 = 2.
Крз 1 мәнінде шығындар прогрессивті болып табылады.
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде жоғарыда
көрсетілгендей ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгеруге байланысты
тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар пайда мен өндіріс көлемі
арақатынасының талдауы орындалады.
Сондай –ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды
қалыптастырғанда есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде
түсетін қолма –қол ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға тырысады.
Болашақта ақшалай қолда бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету
мақсатымен кәсіпорынның басқару құрамы кірістер мен шығыстардың белгілі бір
тәртібін қолдануы тиіс. Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын
шешімге байланысты шығыстар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады,
сондықтан олар шамасы қаралатын баламаға байланысты, қолма –қол ақшаның өсу
болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма –қол ақшаның өсу қозғалысын
айқындайтын шығыстар мен кірістер орынды (реневантты) деп аталады. Бір
баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде орынды
(реневантты) деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерге байланысты емес
шығындар иррелевантты (орынсыз) деп аталады.
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын
қабылданған шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және
оларды болашақта жаңа басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім
қабылдаған кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар
түсінігін айыра білу керек.
Жүктелген мойынға артылған шығыстар тек басқару есебінде ғана
болады. Қаржылық есеп бухгалтері қайсыбір шығындарды елестете алмайды,
өйткені ол құжаттық негізделу принципін қатаң сақтайды.
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды)
шығындар –бұлар шешім қабыдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығыстар,
бірақ олардың болашақта болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген шығындар жайлы
сөз ресурстар шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе,
онда есептелінетін шығындар нөлге тең.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс –қимылдың баламалы бағамының
бірі екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге
тура келген мүмкіндікті сипаттайды.
Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және бос тұрып қалса,
есептелетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар- қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар - өнімнің қосымша
партиясын дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар.
Бұларға тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең
болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға болады [6,207 -
213 бб.].
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
• кәсіпорынның қызмет түрі;
• кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
• кәсіпорынның құқықтық түрі;
• шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындардың түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7 Тауарлық –
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына кіретін
шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді,
бұлар – материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шыққан шығыстар, әлеуметтік
салық аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда
болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары,
учаскелері, бригадалар, цехтар, кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір
учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық бөлімшелерінің
де жұмысы тиімділігін ықпалды және жан –жақты бақылау өнімнің өзіндік
калькуляциялауда қажет; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосмыша
шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты - әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы мәліметтерді
сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік
орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын
смета орындау жөніндегі есепте бухгалтер –талдаушы көрсетеді. Олардан
жауапкершілік орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша
сметадан ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындары қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жан –жақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялы, құрылыс объектілері,
құрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни
өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілген қызмет) түрлері шығынды
көтерушілер болады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен
материалдан жасалса және мөлшерімен, жаңғыртып жетілдірумен айрықшаланса,
онда кәсіпорынның шығында көтерушілер сайын ең аз шамада азайтуға мүмкіндік
пайда болады, соған орай калькуляциялау амалын қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар;
- қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген
өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын
негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі
бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар санына көбейтіп санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен
мастерлер, қосалқы күрделі қызметкерлері де өндіріспен байланысты. Олардың
еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды,
оларды қосымша еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір дәрежеде
нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек
өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де
еңбекақысы да тікелей шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы,
мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты айтыстар туады.
Әдетте бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметкерлерге қосымша төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке
шығатын тікелей шығындар болып саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі
болып табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма –сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар
кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді
дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар
жанама өндірістік шығыстарды сайма –сай таңдалған база өнімдерінің түрлері
бойынша бөледі.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал
–аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өнідіріс көлеміне
тура сайма –сай өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар немесе жартылай
өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде
жіктеледі, оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар,
еңбекке жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми
–зерттеу жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін
қызметті жасау бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар
бір әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан пайданы білдіреді.
Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдаған көп жағдайларда туындайды.
Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын чемодан дайындауға тапсырыс
алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса, спорт тауарларын сататын
дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің әдеттегі санын өндіру
мүміндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды. Бұл тапсырысты
қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге асырыла алмайтын, спорттық
сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы. Пайдалана алмаған пайда
спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал табыс минус оны өндіру
бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс –қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл шығындар
болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми – зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі бөлмеде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн. теңге төленген болатын.
Дифференциалды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары - өнімнің тағы бір
бірлігі жасалғанда шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа
шығындар – шыққан бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру
бойынша жалпы шығындар.
Аталған шығындар түрлерінен басқа инкрементті шығындар да бар.
Олар өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюынан
өсетін, басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің
қосымша партиясын шығару туралы шешім қабылдау тұрақты шығындарды ұлғайтуға
әкеліп соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең
болады [7,53-58 бб.].
Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет
бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті
басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақытылы ашуға
және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыруғы мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік
құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып,
жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгіледе қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен
өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу,
жөндеу жұмыстарына және т.б) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар мен
шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны
белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті- шығындардың оны көтеруші бірліктерге,
яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі- калькуляцияны
ұсыну.Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті
мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті
ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде
жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі-сметалық калькуляция; оны бір рет
шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға
белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді.Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі саналған
шығынның орта мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында-төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті кезеңнің соңында –төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті калькуляциясы жоспарлыдан кәсіпорынға
байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен орындамау,
шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты
емес (материалдарға бағаның өзгеруі,амортизациялық аударымдардың мөлшері,
электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі)
себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады.Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы нормаға жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы –техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дәл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция- келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты
шығын мен алынған өнім(табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады [8,77-81 бб.].
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда каькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім,технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды
сипаттауға айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке алып келеді. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы
жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Заттай(натуралды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат, погон метр, текше метр,шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай бірліктер біртекті өнім жиынтығы аралық
калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киім,
белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның гектолитрі,
шикі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.)
өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер
(натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100 %-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар).
Құндық бірліктер-көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 нормаауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.).
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін
негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын
көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу
бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті
таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет
етеді. Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болады. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағаны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін қызметті) кәсіпорынның ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады [9, 23-26 бб.].
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың принциптері мен әдістері
Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге
асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген
шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері бойынша ғана
емес, есептік басқа объектілері бойынша жүргізілуі мүмкін болса да)
бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің түрлері
бойынша құрастырады.
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады.
Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік шығындар есебі мәләметтері
бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнын есептеу. Ол есепті ай соңында барлық нақты жасалған міндеттерді
есепке алғаннан кейін есептеледі.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен
өзіндік құнның егжей-тегжейлендірген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке
түрлерін тауарлық шығару өзіндік құны калькуляцияланады.
Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
калькуляциялауда меншік түрінің барлық ұйымдары 7 Тауарлық-материалдық
қорлар есебі бухгалтер есеп стандарттарын және оған әдістемелік
ұсыныстарды, сонымен қатар Қорлар ХҚЕС-ын басшылыққа алады. Өндірістік
құнды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-
өндірісік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері және
ұйымның есеп ішіндегі өзгеріссіз қолданылуы керек.
Өнімнің өзіндік құны-оны шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан
жиналады.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі
жүйесінде пайда болады .
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
• цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды біріктіреді;
өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
• өндірістік – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz