XVI-XVIII ғғ. Қазақ хандығы мен орыс мемлекеті арасындағы саяси, сауда-экономикалық, мәдени, дипломатиялық қарым-қатынас
КІРІСПЕ .
1 Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей...
1.1 Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты .
1.2 Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым.қатынасының орнауы .
2 XVII.XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым.қатынас
2.1 Есім хан , Тәуке хан , Абылай хандарының Ресеймен қарым.қатынасы
2.2 Қазақ жерлерінің Ресей империясының отарына айналуы .
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР
1 Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей...
1.1 Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты .
1.2 Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым.қатынасының орнауы .
2 XVII.XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым.қатынас
2.1 Есім хан , Тәуке хан , Абылай хандарының Ресеймен қарым.қатынасы
2.2 Қазақ жерлерінің Ресей империясының отарына айналуы .
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата-бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьективті тұрғыдан қайта қарап, зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын тереңірек зерттеу – бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек күттірмес өзекті мәселелердің бірі.Қазақстан тарихында ең бір өзекті де күрделі, қарама-қайшылықтарға толы мәселе - XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары. Өйткені, XVI-XVIII ғғ. қазақ елі мен орыстар арасындағы байланыстардың тарихын жан-жақты, бүгінгі күнгі талаптарға сай зерттеп, оның зерделенуіндегі жетістіктер мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіндіктер туғызатын тарихнамалық ізденістердің қажеттілігі туындап отыр. Сондай-ақ, өзінің дамуында ұзақ әрі ауыр, күрделі де өзіндік ерекшеліктерге толы болған қазақ-орыс қарым-қатынастары төл тарихнамамызда обьективті тұрғыдан зерделеніп, тиісті бағасын ала алған жоқ. Дегенмен, біздің зерттеу обьектіміз болып отырған Қазақ хандығының орыс елімен байланыстарын бүгінгі жаңарған тарих ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттілігін академик М.Қ. Қозыбаев: «...бізде зерттелмей келе жатқан мәселе – ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік тарихы», - деп, атап көрсеткен еді.Әртүрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында XVI-XVIII ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының іргетасы –Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ елі халық болып қалыптасып, ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
XVI-XVIII ғғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым-қатынасын зерттеудің бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші орыс елімен қарым-қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихнамамызда обьективті зерттелініп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеушілердің еңбектерінде маркстік-лениндік идеологияның үстемдік етуімен бір жақты, үстірт қарастырылып келген тақырыптардың бірі болғанына көзіміз жетіп отыр. Бүгінде XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстары мәселесін ашып көрсететін тарихи еңбектерді терең зерттеу Қазақстанның тарихнама ғылымының дамуында ерекше маңызға ие. Қазіргі таңда тарих ғылымындағы жаңа теориялық-концептуалдық тұрғының қалыптасуы және оны зерттеулерде пайдалану, біз қарастырып отырған XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының маңызды мәселелерін анықтауға және оның жаңа қырларын айқындап, ашуға көмектеседі.
XVI-XVIII ғғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым-қатынасын зерттеудің бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші орыс елімен қарым-қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихнамамызда обьективті зерттелініп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеушілердің еңбектерінде маркстік-лениндік идеологияның үстемдік етуімен бір жақты, үстірт қарастырылып келген тақырыптардың бірі болғанына көзіміз жетіп отыр. Бүгінде XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстары мәселесін ашып көрсететін тарихи еңбектерді терең зерттеу Қазақстанның тарихнама ғылымының дамуында ерекше маңызға ие. Қазіргі таңда тарих ғылымындағы жаңа теориялық-концептуалдық тұрғының қалыптасуы және оны зерттеулерде пайдалану, біз қарастырып отырған XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының маңызды мәселелерін анықтауға және оның жаңа қырларын айқындап, ашуға көмектеседі.
1) Қазақстан тарихы. Алматы 2008. Мусин Чапай {129-198}
2) Қазақстан тарихы. Алматы 2005. Чапай Мусин {128-197}
3) Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы 2008. {210-213}
4) Қазақстан тарихы. Алматы 2010. Жұмақаев Бақыт Дәулетханқызы.
{106- 137}
5) История Казахстана. Астана 2010. Ж.Артықбаев,С.Раздыков. {123-158}
6) Қазақстан тарихы. Алматы 1997. Ә.Әбдіәкімұлы. {110-123}
7) Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2004. К.Аманкулов
8) Ежелгі және орта ғасырдағы қазақ халқының тарихы. Түркістан 2006. С.Жолдасбайұлы. {188-208}
9) Ежелгі және орта ғасырдағы қазақ елінің тарихы. Алматы 2010. «Кітап» баспасы. С.Жолдасбайұлы. {268-289}
10) Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2006. С.Сабырұлы {73-83}
11) Қазақстан тарихы. Алматы. «Қарасай» 2012. М.Б.Сырымбетұлы. {86-99}
12) Қазақстан тарихы. Алматы 2010. Жұмақаева Бақыт Дәулетханқызы.
{93-137}
13) Қазақстан тарихы. Алматы кітап баспасы 2009. Г.В.Кан,
Н.У.Шаяхметов {75-110}
14) Қазақстан тарихы. Алматы «Ғылым»ғылыми баспа орталығы 2004. С.Сабыров {54-84}
15) Қазақстан тарихы.(анықтама) Тараз 2002.Серікхан Абдуллаұлы {50-59}
16) История Казахстана. Костанай 2006.А.Күзембайұлы. Еркин Абиль {125-146}
17) Россия и Казахские ханства в XVI-XVIII вв. Алма-Ата-1971
18) Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері.(XVIII-XIX). С.Жолдасов. Б.Жолдасов. Алматы 2007. {35-98}
19) История Казахстана. Астана 2010. Ж.Артықбаев. С.Раздыков. {123-213}
20) Қазақстан тарихы. Алматы 2005. Г.Қ.Кәдірқұлова. {89-132}
21) Қазақстан тарихы. Алматы «Қазақ университеті» 2008. {55-97}
22) Қазақстан тарихы. Алматы 2008. К.Ә.Берденова {142-175}
23) Қазақстан тарихы. Алматы Атамұра 2010. {220-234}{253-257}
24) Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков:извлечения из персидских и тюрских сочинений //Сост.:С.К.Ибрагимов,Н.Н.Мингулов,К.А.Пищулина,В.П.Юдин.-Алма-Ата,1969;Мұхаммед Хайдар Дулати.Тарих-и Рашиди.-Алматы,2003
25) .Султанов Т.И.Потомки Чингиз-хана. Поднятые на белой кошме.-Алматы,2001
26) Атыгаев Н.Время образования Казахского ханства:некоторые аспекты проблемы в историографии и источниках //Отан тарихы.2006.№1
27) Қазақстан.Ұлттық энциклопедия/Бас редакторы Б.Аяған.Алматы,2004;Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы,2010.
28) Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).Бес томдық.2-том.-Алматы: «Атамұра»,2010.
29) Тынышпаев М.История казахского народа.Алма-Ата,1992.
30) «Абылай хан.Кенесары».-Алматы,1993.
31) ҚАзақстан Ұлттық энциклопедия. 1-7 тт.-Алматы,1998-2005.
32) Қазақстан тарихы.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы,2010
33) Казахского-русские отношения в XVI-XVIIIвв. Сборник документов и материалов.-Алма-Ата,1961.
34) Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы. Алматы-2011. Аяған Б. Ғ., Әбжанов Х. М.,Исин А. И.
2) Қазақстан тарихы. Алматы 2005. Чапай Мусин {128-197}
3) Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы 2008. {210-213}
4) Қазақстан тарихы. Алматы 2010. Жұмақаев Бақыт Дәулетханқызы.
{106- 137}
5) История Казахстана. Астана 2010. Ж.Артықбаев,С.Раздыков. {123-158}
6) Қазақстан тарихы. Алматы 1997. Ә.Әбдіәкімұлы. {110-123}
7) Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2004. К.Аманкулов
8) Ежелгі және орта ғасырдағы қазақ халқының тарихы. Түркістан 2006. С.Жолдасбайұлы. {188-208}
9) Ежелгі және орта ғасырдағы қазақ елінің тарихы. Алматы 2010. «Кітап» баспасы. С.Жолдасбайұлы. {268-289}
10) Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2006. С.Сабырұлы {73-83}
11) Қазақстан тарихы. Алматы. «Қарасай» 2012. М.Б.Сырымбетұлы. {86-99}
12) Қазақстан тарихы. Алматы 2010. Жұмақаева Бақыт Дәулетханқызы.
{93-137}
13) Қазақстан тарихы. Алматы кітап баспасы 2009. Г.В.Кан,
Н.У.Шаяхметов {75-110}
14) Қазақстан тарихы. Алматы «Ғылым»ғылыми баспа орталығы 2004. С.Сабыров {54-84}
15) Қазақстан тарихы.(анықтама) Тараз 2002.Серікхан Абдуллаұлы {50-59}
16) История Казахстана. Костанай 2006.А.Күзембайұлы. Еркин Абиль {125-146}
17) Россия и Казахские ханства в XVI-XVIII вв. Алма-Ата-1971
18) Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері.(XVIII-XIX). С.Жолдасов. Б.Жолдасов. Алматы 2007. {35-98}
19) История Казахстана. Астана 2010. Ж.Артықбаев. С.Раздыков. {123-213}
20) Қазақстан тарихы. Алматы 2005. Г.Қ.Кәдірқұлова. {89-132}
21) Қазақстан тарихы. Алматы «Қазақ университеті» 2008. {55-97}
22) Қазақстан тарихы. Алматы 2008. К.Ә.Берденова {142-175}
23) Қазақстан тарихы. Алматы Атамұра 2010. {220-234}{253-257}
24) Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков:извлечения из персидских и тюрских сочинений //Сост.:С.К.Ибрагимов,Н.Н.Мингулов,К.А.Пищулина,В.П.Юдин.-Алма-Ата,1969;Мұхаммед Хайдар Дулати.Тарих-и Рашиди.-Алматы,2003
25) .Султанов Т.И.Потомки Чингиз-хана. Поднятые на белой кошме.-Алматы,2001
26) Атыгаев Н.Время образования Казахского ханства:некоторые аспекты проблемы в историографии и источниках //Отан тарихы.2006.№1
27) Қазақстан.Ұлттық энциклопедия/Бас редакторы Б.Аяған.Алматы,2004;Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы,2010.
28) Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).Бес томдық.2-том.-Алматы: «Атамұра»,2010.
29) Тынышпаев М.История казахского народа.Алма-Ата,1992.
30) «Абылай хан.Кенесары».-Алматы,1993.
31) ҚАзақстан Ұлттық энциклопедия. 1-7 тт.-Алматы,1998-2005.
32) Қазақстан тарихы.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы,2010
33) Казахского-русские отношения в XVI-XVIIIвв. Сборник документов и материалов.-Алма-Ата,1961.
34) Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы. Алматы-2011. Аяған Б. Ғ., Әбжанов Х. М.,Исин А. И.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты ... .
1.2 Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасының орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1 Есім хан , Тәуке хан , Абылай хандарының Ресеймен қарым-қатынасы
2.2 Қазақ жерлерінің Ресей империясының отарына айналуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата-бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьективті тұрғыдан қайта қарап, зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек күттірмес өзекті мәселелердің бірі.Қазақстан тарихында ең бір өзекті де күрделі, қарама-қайшылықтарға толы мәселе - XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары. Өйткені, XVI-XVIII ғғ. қазақ елі мен орыстар арасындағы байланыстардың тарихын жан-жақты, бүгінгі күнгі талаптарға сай зерттеп, оның зерделенуіндегі жетістіктер мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіндіктер туғызатын тарихнамалық ізденістердің қажеттілігі туындап отыр. Сондай-ақ, өзінің дамуында ұзақ әрі ауыр, күрделі де өзіндік ерекшеліктерге толы болған қазақ-орыс қарым-қатынастары төл тарихнамамызда обьективті тұрғыдан зерделеніп, тиісті бағасын ала алған жоқ. Дегенмен, біздің зерттеу обьектіміз болып отырған Қазақ хандығының орыс елімен байланыстарын бүгінгі жаңарған тарих ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттілігін академик М.Қ. Қозыбаев: ...бізде зерттелмей келе жатқан мәселе - ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік тарихы, - деп, атап көрсеткен еді.Әртүрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында XVI-XVIII ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының іргетасы - Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ елі халық болып қалыптасып, ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
XVI-XVIII ғғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым-қатынасын зерттеудің бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші орыс елімен қарым-қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихнамамызда обьективті зерттелініп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеушілердің еңбектерінде маркстік-лениндік идеологияның үстемдік етуімен бір жақты, үстірт қарастырылып келген тақырыптардың бірі болғанына көзіміз жетіп отыр. Бүгінде XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстары мәселесін ашып көрсететін тарихи еңбектерді терең зерттеу Қазақстанның тарихнама ғылымының дамуында ерекше маңызға ие. Қазіргі таңда тарих ғылымындағы жаңа теориялық-концептуалдық тұрғының қалыптасуы және оны зерттеулерде пайдалану, біз қарастырып отырған XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының маңызды мәселелерін анықтауға және оның жаңа қырларын айқындап, ашуға көмектеседі. Бұл мәселеге қатысты зерттеушілердің ғылыми-тарихи көзқарастарына баса назар аударып, ондағы ғылыми пікірлер мен дәйекті тұжырымдарды қайта ой елегінен өткізіп, жаңа концептуалдық тұрғыда қарастыру, Отандық тарих ғылымында дер кезінде орын алған құбылыс. Кешенді дерек көздерін талдау, оларды пайдалану арқылы өткеннің шынайы көрінісін қалпына келтіріп көрсету тарих ғылымының дамуындағы ең бір қажетті шарттардың бірі.Қазірде өзекті міндеттерді шешуде өткенді қайта қарап, одан тарихи сабақ пен тәжірибе алудың маңызы аса зор, ал онымен тарих ғылымы ғана емес, тарих ғылымының тарихы да айналысады.XVI-XVIII ғғ.
Қазақ хандығы мен көршілес орыс елі арасындағы қарым-қатынастар мәселесі төңкеріске дейін де, Кеңес өкіметі тұсында да, тәуелсіздігімізді алғаннан кейін де тарихшылар мен зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған күрделі тақырыптардың бірі екендігі айқындалды. Қазақстанның геосаяси жағдайы, халықтың көп ұлтты болуы, ұлттық идеяның дамуы қазақ мемлекеттілігінің тарихын қарастырғанда абстрактілі және жеңіл-желпі тұрғыда қараудан бас тартуды, керісінше терең де жан-жақты зерттеуді қажет етуде.
XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстарының сипаты мен барысын, тарихын зерттеген зерттеушілердің пікірлерін талдау Қазақ мемлекетінің Ресей елінің отарына айналу мәселесінің алғышарттарын айқындап беруімен де құнды. Сонымен қатар, бұл мәселе таза тарихи ғана емес, саяси да өзекті проблемалардың бірі. Өйткені, халықтардың қарым-қатынас пен байланыстар тарихын зерттеу бүгінгі таңда маңызды мәселелердің бірі. Олар ертеңгі ауқымды өзгерістер мен бүгінгі тарихтың жолын айқындап, болашаққа сабақ болады. Бұл ретте Т.А. Мансұровтың: Халықтарымыздың өткенін оқып үйрену қазіргі кезді жақсырақ түсінуге, тіпті болашақ шымылдығын түре түсуге көмектеседі, - деген сөзі өте орынды. Әрине, тарихтың не бір аумалы-төкпелі кезеңдеріне қарамастан, көрші Ресей елімен Қазақстан қашанда жарқын тату достық қарым-қатынаста өмір сүретіндігі ақиқат.
Зерттеу жұмысының пәні - соғыс барысында жасалынған Вильсон принциптері, Мондрос келісімшарты, Амасия жарлығы, Эрзурум, Сивас конгрестері,Амасия келіссөздері, Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісінің құрылуы, Севр келісімі, Мудания келісімі, Лозанна бейбіт келісімі дипломатиялық күрес пен қайшылықтар, оның механизмдері мен ерекшеліктері, сонымен қатар оның негізгі кезеңдері мен эволюциясы.
Жұмыстың мақсаты. XVI-XVIII ғғ. Қазақ хандығы мен орыс мемлекеті арасындағы саяси, сауда-экономикалық, мәдени, дипломатиялық қарым-қатынас тарихын жан-жақты саралап, тақырыптың отандық және шетелдік тарихнамада пайымдалуын, оның негізгі бағыттарын, тақырыптық аясын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясын, жетістіктері мен кемшіліктерін зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей;
- Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты
- Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасының орнауы;
- XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынас;
- Есім хан, Тәуке хан, Абылай хандарының Ресеймен қарым-қатынасы.
-Қазақ жерлерінің Ресей имперясының отарына айналуы.
Оқу құралы тарих, халықаралық қатынастар факультеттерінің студенттері
мен магистрлеріне, жас зерттеушілерге арналған. Онда XVI-XVIII ғғ. қазақ-
орыс қарым-қатынастарының бағыты, сипаты, кезеңдері жан-жақты талданған.
Сонымен қатар, онда көптеген деректер мен ғылыми зерттеулер, ауызша
тарихи деректер кеңінен пайдаланылып, мәселе жаңаша концептуалдық
тұрғыда зерделенген. Тарихи фактілер мен оларды талдау әдістемесі де
ұсынылған.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеулер мен оқу-құралдары, деректік материалдар мен мерзімдік басылымдар, арнаулы зерттеулер пайдаланылды. Бұл бітіру жүмысын жазуда Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынастары туралы көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрген. Мысал келтіріп айтар болсақ, Мусин Чапай, Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметовтардың еңбегін атап айтуға болады. Осы еңбектерде Қазақ хандығы,қазақ хандары,олардың Ресей имперясымен қарым-қатынастары жайлы білуге болады. Сондай-ақ, бұл еңбекетерде Қазақ жерін Ресей империясының басып алу жайлы толық танысуға болады. Ресей тарихнамасында, Ресей шығысқа қозғалған кезде ешқандай өркениет болған жоқ, тек сырттан келген келімсектерге бос жатқан жерлер ғана тиді деген қате пікірлер әлі де кездеседі. Сібір халқын таратып орналастыру жөнінде Ремезов картасы объективті деректеме көздерінің бірі болып есептеледі. Қазақ тайпаларын Еуразия кеңістігіне таратып, қоныстандыру жөнінде анықтап тұрып жазған басқа да деректеме көздері аз емес. Қазақ даласына келген экспедициялардың барығы әскери-басқыншылық сипатты болды және әскери зерттеуді мақсат тұтып,далаға одан әрі өтуді жалғастырады. Орынбор генерал-губернаторы И.Неплюевтың мойындауынша, далалықтардан Ұлқияқ, Ырғыз, Тобыл өзендері жоспарлы түрде күшпен тартып алынған. Ал тарихшы ғалым М.П.Вяткин зерттеу еңбегінде патша үкіметінің шығыстағы басып алу жоспарлары жөнінде құнды деректер келтірген болатын. Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Жұмыстың мерзімдік шегі XV-XIX аралығын қамтиды. Қазақ хандығының құрылуынан,Ресей империясының отарлап алуына дейінгі мерзімді диплом жұмысының хронологиялық шеңбері ретіндеалынды. Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері.Жүйелеу, сыни-талдау, логикалық қорыту, тарихи-салыстыру, проблемалық-хронологиялық әдістерін қолдану мәселені зерттеуде объективтілікке қол жеткізудің басты шарттары ретінде алынды. Аталған ғылыми-теориялық әдістер проблеманы терең қарастыруға, объективті қорытынды жасауға зор мүмкіндік берді. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қазақ хандығының құрылуы қазақ елінің пайда болуына ықпал жасады;
Қазақ хандары өз заңдарымен елді билеп отырды, мысалы Тәуке ханның Жеті жарғысы;
Қазақ хандарының Ресей елімен қарым - қатынастарының жақсы болуы;
Абылай хан, Есім хан, Тәуке хандарының саясаттары;
Ресей империясының қазақ жерін басып алуы талқыланды;
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, тармақшалар, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және тарихнамаға шолу жасалды.
Бірінші тарауда -- Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей, хандардың саясаттары, тақ үшін талас-тартыстары қарастырылады.
Екінші тарауда -- XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынастары , Абылай хан, Тәуке хан, Есім хандардың саясаттары, заңдары, басқа елдермен қарым-қатынастары жан - жақты қарастырылды. Қазақ жерін Ресей империясының отарлауы негізгі мәселе болып табылады.
Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей.
1.2 Жәнібек пен Керей қазақ хандығының негізін салушылар
Қазақ хандығының құрылуы. Отан тарихындағы аса маңызды мәселенің бірі - Қазақ хандығының құрылуы болып табылады. Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан аумағында жүрген этносаяси үрдістердің заңды нәтижесі болды. Ол барлық аймақтардың ортақ саяси құрылымға біріккенін, барлық қазақ рулары мен тайпаларының бірлесуін, яғни халық ретінде қалыптасудың ұзақ үрдісінің аяқталуын көрсетеді. Бұл этноәлеуметтік қауымдастықтың дербес мемлекеттік ұйым құруға деген табиғи ұмтылысы еді. Қазақ хандығының негізін салған - Керей мен Жәнібек болатын. Қазақ хандығының дербес саяси мемлекеттік бірлестік ретінде тарих сахнасына шығуына Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы саяси тақ билік үшін күресі қолайлы жағдайлар туғызған болатын. Ақ Орда билеушісі болған Орыс ханның шөбересі, Барақ ханның баласы Жәнібек өзінің ағайыны Кереймен бірге 1459-1460 жылдары Әбілхайыр хандығынан бөлініп шығады, Моғолстан ханы Есен Бұғаның (1429-1462) иелігіндегі Шу мен Талас аймағындағы Қозыбасы деген жерге қоныстанады. Сөйтіп, Қазақ хандығының құрылу барысы ХV ғасырдың екінші жартысында дағдарысқа ұшырай бастаған Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің ішкі саяси жағдайымен байланысты болған. 1457 жылы Әбілқайырдың ойраттардан жеңіліске ұшыраған сәтінен бастап жағдай күрт шиеленісіп кетті.
Әбілхайыр ханның ішкі саясаттағы қателіктері мен ойраттарға қарсы күрестегі сәтсіздіктері, құрамындағы ру-тайпалардың көсемдерін, енді тұрақты этноаумақты ұйым құра алатын күштерді іздестіруге мәжбүр етті. Сондықтан шайбандық Әбілқайыр ханның саяси құғын-сүргініне ұшыраған Керей мен Жәнібек хандықтағы саяси дағдарысты өз мүдделеріне пайдалана отырып, қоғамның барлық жіктерін топтастыру саясатын белсенді түрде жүргізе бастады. Осы кезеңде Орта Азияның тарих сахнасына қырғыз, өзбек, қарақалпақ және басқа да халықтар шықты. Моғолстан билеушісі Есенбұға хан Орда Ежен ұрпақтарымен одақтаса отырып, оларды өз иелігінің батыс шекараларын қорғау үшін пайдалануды көздеді. 1462 жылы Есенбұға хан қайтыс болғаннан соң Керей мен Жәнібектің Жетісудағы саяси ықпалы арта бастады. Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегіндегі деректері бойынша қазақ хандығының құрылған уақыты - 1465-1466 жылдар. Көршілес Моғолстанда Қазақ хандығының құрылуына Әбілқайыр ханның қауіптене қарауы заңды еді. Сол себепті, ол 1468жылы Моғолстанға жорыққа аттанады. Бірақ жорық кезінде науқастанып, қайтыс болады. Әбілхайыр ханның өлімінен кейін оның хандығындағы саяси дағдарыс өзінің шегіне жетті. Билік үшін күрес, жаппай жазалаулар басталады. Дегенмен, билікті Әбілқайыр ханның ұлы Шайх-Хайдар қолына алады. Әбілқайыр хандығындағы билік үшін күреске Керей мен Жәнібек те араласып, олардан жеңіліс тапқан Шайх-Хайдар хан қаза табады. Ал Әбілқайыр ханның басқа ұрпақтары Мауереннахр аймағына қашуға мәжбүр болады. (Жәнібекті халық әз Жәнібек деп атаған, әз сөзі дана, данышпан деген мағынада қолданылған) Осылайша қазақ атауын алған халықтың мемлекеттік бірлестігі пайда болған болатын. Сонымен Қазақ хандығы Қазақстан аумағында үздіксіз жүрген саяси және этникалық үрдістердің нәтижесінде тарих сахнасына шықты. Оның негізгі кезеңдері Керей мен Жәнібектің Әбілхайыр хандығынан бөлініп, өздерін қолдаған ру-тайпалармен көшіп кетуі және Моғолстанның батыс бөлігіне қоныстануы болды. Бұл үрдістердегі маңызды фактор алғашында өзбек-қазақ аталған жұрттың, кейінірек қазақ деген атауға ие болып Керей мен Жәнібекке қолдау білдіруі еді. Бұл фактор өз кезегінде Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Соңында Әбілқайыр ханның қазасынан кейін Керей мен Жәнібектің бұрынғы Ақ Орда иеліктеріне қайта өз билігін орнатуы шешуші қадам болды. Ал жаңа мемлекеттік құрылым Қазақ хандығы деп атала бастады. Бұл жерде Керей мен Жәнібектің көшіп кету себебін Шәкәрім Құдайбердіұлы Түрік, қырғыз, қазақ hәм хандар шежіресі[2.13] атты еңбегінде былай деп түсіндіреді: Сол кезде қазан және қырым хандарынан тәуелсіз Шибан нәсілінен Әбілқайыр хан билеп тұрды.
Жошы ұлысының күншығыс жағын түгел соған қарады. Сол жерде қазақтың ханы әз Жәнібек еді. 1455 жылы әз Жәнібек хан немере інісі Шаһгерей ханменен тамам қазақты алып, Әбілқайырға өкпелеп, Шудағы Шағатай нәсілінен Есенбұғаның баласы Тоқлуқ Темірханға қарап кетті. Әбілхайырға өкпелеген себебін біздің қазақ былай айтады: Біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа ханның сүйікті қазысы екен. Әділ айтқандықтан Ақжол атаныпты. Және Қара Қыпшақ Қобыланды батырда Әбілқайырға сүйікті екен. Екеуі бір-біріне іштей жауласып жүріпті. Бір күні далада Қобыланды шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты. Әбілқайыр берейін десе, көп қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш кісінің құнын алып бітім қыл[3.13] деген соң, әз Жәнібек хан Әбілқайырдың шешіміне өкпелеп кетіпті. Қазақта мақал болып жүрген Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным деген сөз - Дайырқожаның сүйегін айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан тайшы деген кісінің сөзі... әз Жәнібек ханға еріп қазақ атанған елдің қазақ атанбай тұрып бөлінген арғын, найман, керей, қаңлы, қыпшақ, үйсіндегі дулат деген сықылды рулары көп. Жер жүзіндегі түрік нәсілді жұрттардың көбінің ішінде бар және қазақ атанған соң да көбі бөлініп, ноғай, башқұрт, өзбек атанып кеткен. Мұндағы үш жүздің қазағы атанып жүрген ел сонан қалған біраз ғана кісінің нәсілі. Шәкәрім бұдан басқа мынадай мәліметтерді келтіреді: әз Жәнібек қазақты Қашқардағы Шағатай нәсіліне қаратқан соң, сол кезде қазақты hәм көшпелі басқа елдерді Жүніс ханның Ахмет деген баласы билеп, оның ағасы Жәнеке, шын аты Махмұд деген Ташкентте үлкен хан болыпты. Сонда Ахметхан қалмақтармен соғысу үшін қазақ жігіттерінен әскер құрап, оларды ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз деп атапты. Қалмақтар Ахметханға Алашы деп ат қойыпты. Мағынасы Жан алғыш дегені, мұны естіген Ахметхан: Қалмақ бұл атты қорыққан соң қойды, енді қалмақты шапқанда алашылап шабыңдар деген соң, қазақтар Алашы деп шауып, сол қазаққа ұран болыпты. Алаш-алаш болғанда, Алашы хан болғанда, қалмаққа не қылмадық, - деп қазақтың мақтанатұғыны осы.[4.13] Осы үзіндіден Шәкәрімнің өз зерттеулерінде халық аңыздарына, фольклорға сүйенгені көрінеді.
Шәкәрім баяндаған тарихи оқиғалар басқа да ғылыми зерттеулермен дәлелденеді. Мәселен, Жоңғар тарихын зерттеуші ғалым И.Златкин: Қалмақтарға жиі-жиі шапқыншылық жасай бергендіктен, олар Ахмет ханды - Алашы (жан алғыш) деп атап кеткен. (Ахмет хан (1496-1504) ойраттармен жиі-жиі соғыса берген соң, олар Алаша хан деп атаған (алаша деген сөз Кісі өлтіруші деген мағына береді), яғни ойраттарға маза бермеген[4.13] деген мәліметтер келтіреді.
Қазақ хандығының негізін қалаушылар - Керей мен Жәнібек. Қазақ жерін мекендеген ру - тайпалардың этникалық және саяси жағынан топтасуы күшейе түсті. Бұл жағдайдың пісіп жетілуі, қазақ халқының құрылуына ықпал етіп, үш жүздің қалыптасуына негіз болды. Қазақ халқының құрылуы және оның жүздерінің айқындалуы, әлеуметтік қатынастардың нығаюы, Қазақ мемлекеттігінің пайда болуын туғызған басты себептер болды. Ал қазақ хандығының негізін қалаушылар Ақ Орданың билеушісі Ұрұс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек болды. Бұлар Әбілқайыр ханға қарсы ел ішіндегі наразылықтарды пайдалана отырып, Ақ Орда хандары (аталарының) әулетінің билігін қалпына келтіру үшін күрес жүргізіп отырды. Күрес ашық майданда емес, жабық түрде, Шайбани әулетіне қарсы ру - тайпаларды өз жақтарына тарту болды. Жәнібек пен Керейдің алдына қойған басты бір көкейкесті мәселе - қазақ халқын бытыраңқылықтан, саяси шашыраңқылықтан шығару болды. Жетісуға қарай ойысудағы басты мақсаты - Орталық және Оңтүстік Қазақстанның қазақтарын Ұлы жүз тайпаларымен біріктіру болды. Сөйтіп, қазақ халқының шоғырлануына жағдай туғызып, Қазақ хандығының құрылуына қолайлы мүмкіндік жасау еді. Екі хан бұл армандарына жетті. М.Х.Дулатидің жазуына қарағанда, Жәнібек пен Керей Батыс Жетісуға, Қозыбасы мен Шу бойына хижраның 870 жылы, біздің жыл санауымызша 1465-1466 жылдары келіп орналасып, алғаш рет қазақ хандығының шаңырағын көтеріп, қазақ мемлекетінің туын желбіретеді.[5.1]
Алғашқы қазақ хандығының аумағы. Хандықтың алғашқы кезде орналасқан жері М.Х.Дулатидың хабары бойынша Қозыбасы мен Шу болған. Бұл аймақ Жетісудың батысы, бұған Талас өзенінің төменгі ағысы мен орта ғасыр қаласы Аспара кіреді, ал оңтүстік батысында Қаратаудың солтүстік - шығыс бөктерлері жатады. Ал Қозыбасы тауы - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өлеңіне қосып жүрген Үшқоңыр жайлауы. Бұл қырғыз жерімен шектесіп жатты. Бұл жерге Шу бойынан өтіп Қордай асуы арқылы барады. Мұнда аңыздағы айтылуға қарағанда Керей хан тұрған. Ал Жәнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік шығыс жағындағы Хантауда тұрған. Жергілікті халықтың аңызына қарағанда Хантаудың солтүстік - шығыс Балқаш көлі жағында Жәнібектің қыстауы деген қыстау бар. Бұл жерлерде 1982ж археологиялық жұмыстар жүргізген кезде ел аузындағы аңыздардан жазып алынған. Бұл тауда Үлкен Хантау, Кіші Хантау және Бала Хантау деген тау аттары бар. Мұндай атаулардың сақталуы Жәнібек ханның бұл өңірде біраз тұрақтап тұрғандығын байқатады. XV ғасырдың аяғында хандықтың жері солтүстігінде Балқаш көлінің Қаратал өзені құйылысына және өзеннің басталуының шығыстағы жағалауына дейін кеңейген. Ал батысында Сырдарияның оң жағындағы Түркістан, Сауран, Созақ, Сығанақ қалаларын алған. Ал солтүстік жағында Сарысу өзеніне дейінгі аймақты алып жатқан.
Халқының этникалық құрамы. Қазақстандағы XIV-XV ғасырдағы саяси - этникалық жағдайлар қазақ халқының ұлттық мемлекет болып құрылуына елеулі ықпалын тигізді. Осы кезде Қазақстан жерін мекендеген қазақ тайпалары Ертістен Жайыққа, Алтайдан Каспий мен Аралға, Қараталдан Сырдарияға Тәңір тауынан (Тянь - Шань) Қаратауға дейінгі кең - байтақ жерді мекендеген. Олар үйсін, қаңлы, қоңырат, арғын, қыпшақ, найман, керей, маңғыт, алшын, жалайыр т.б. тайпалар еді. Алайда бұл тайпалар және қазаққа айналған монғол тайпалары Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы, Монғол хандықтарының қол астында жүрген. Міне енді Қазақ хандығының құрылуына байланысты олар оның қарамағына өз еріктерімен басқа хандықтардан ауа-көшіп келіп қосылып жатты [6.1]. Бұл тайпалардың өз еріктерімен келіп қосылуындағы басты себеп, олардың кейбірі ежелгі дәуірлерден-ақ, түркі тілдес қазақ халқының этникалық құрамының негізі болған үйсін, қаңлы тайпалары болса, ал қоңырат, найман, қыпшақ, жалайыр сияқты т.б. тайпалар түркі дәуірінен кейінгі қазақ жеріндегі түркі тілдес тайпалармен бірігіп тілі, ділі, наным - сенімі жағынан бір-бірімен араласып кеткен. Ал енді олар Қазақ халқының, біртұтас мемлекет болуына қосылып, оның ұлттық этникалық құрамына үлкен үлес қосып отыр. Бұл тайпалардың экономикалық жағы да, әлеуметтік - мәдени жағы да бір - біріне толық сай келген этникалық топтар еді.
Көрші елдермен қарым-қатынасы. Қазақ хандығының алғашқы қарым - қатынас жасаған хандығы - Моғол хандығы болды. Моғол ханы Есенбұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды ешбір қарсылықсыз қабылдап, өзінің жерінің батыс жағына орналасуға бар ризалығын берген. Екі хандықтың арасындағы мұндай достық қатынас туралы бейбіт қатынастар Есенбұға кезінен бастап Абу ар - Рашид хан билік ете бастаған, яғни ХVI ғасырдың 30 - жылдарына дейін жасалып келді,-деп жазады. Алайда мұндай қарсылық білдірмеудің өзіндік саяси сыры да болған. Тарихи зерттеулерге қарағанда Моғол ханының ағасы Жүніс хан хандық билік үшін талас шығарып жеңілгендіктен, Әмір Темір ұрпақтарын паналап, Мәуереннахрға кетіп қалған. Ол жақтан күш әкеліп, Моғол ханына тиісуі мүмкін еді. Міне осы жағдайдан қауіптенген Есенбұға Жәнібекпен Керейді сондай жағдай туып қалса, өзіне қосымша күш есебінде пайдалануды көздеген еді. Екіншіден, Моғол ханы Әбілқайыр ханнан да әрдайым қауіптенетін. Ал, мына келіп отырған екі сұлтан оның бірінші жауы, олай болса, ол (Әбілқайыр) жеріне шабуыл жасайтын болса, оған да қарсы пайдалануды ойластырған. Сонымен қатар, Моғол ханы өзінің шығыс жағынан жағалай бастаған ойраттарға қарсы қазақтардың күшін пайдаланбақ болды.
Жәнібек пен Керей хандар Қырғыз халқымен де тату қарым - қатынаста болған. Тарихи аңыздарға қарағанда, қырғыздар өздеріне хан болу үшін Жәнібек ханның бір баласын сұрап келген хабарлар бар. Бұл жағдайдан қырғыздар мен Моғол хандығының арасындағы қарама - қайшылықтың туғандығын, енді қырғыздардың қазақ хандығымен жақсы қарым - қатынас жасауға бет бұрғандарын байқатады.[7.1] Ал, мұндай жақсы байланыс қазақ ханы Тақырдың кезінде ойдағыдай жүргізілген.
Міне, жаңа құрылған қазақ хандығының алғашқы кезіндегі өзімен көрші жатқан басқа елдермен қарым - қатынастарының дамуы осындай дәрежеде болған.
Қазақтың алғашқы хандары:
1. Керей мен Жәнібек 875ж.(1470-71)-878ж.(1473-74);
2. Бұрындық 878 ж (1473-74)-917ж.(1511);
3. Қасым 917ж.(1511)-924ж.(1518);
4. Мамаш 924ж.(1518)-928ж.(1521-22);
5. Тайыр 930ж.(1523-24)-938ж.(1531-32);
6. Бұйдаш 938ж.(1531-32)-967ж.(1559-60);
7. Хақназар 955ж (1548-49)-988ж.(1580);
8. Шығай 988ж. (1580)-990ж.(1582);
9. Тәуекел 991ж.(1583) 1007ж.(1598);
10. Есім 1007ж. (1598) 1022ж. (1613-14);
11. Тұрсын 1022ж. (1613-14) 1037ж.(1627);
12. Есім (2-ші рет) 1037ж.(1627)-1038ж. (1628);
13. Жәнібек 1038ж. (1682-29)1054ж.(1644-45);
14. Жәңгір 1054 ж (1644-45)-1062ж.(1652);
15. Тәуке 1062ж. (1652)-1130ж.(1715).
(Бірінші бағандағы хижра жылдары)
Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы. (XV ғасырдың соңғы ширегі). Хандықты басқару ісі. Жазба деректерде Жәнібек пен Керейдің қайсысы бұрын хан болғандығы жайлы дерек жоқтың қасы. Алайда бұл екеуінің де Шыңғыс ханның ұрпағы болғандықтан, жаңа құрылған Қазақ хандығының тағына отыруға құқығы болды. Бірақ, Керейдің алғаш хан болғандығы тарихи еңбектерде кездесіп отырады. Керейдің алғаш хан болғандығының да жөні бар. Олай болатын себебі, түрік-монғол дәуірінен сақталып келе жатқан салт бойынша билік жүйесінде мұрагерлік және сайланбалы қызмет қатар қолданылған. Хан атағы әкеден балаға қалатын мұра болмаған, негізгі шарт ағадан ініге қалады. Алайда дала демократиясының салты бойынша көпшілік халықтың көңілдері белгілі, атақты өздеріне жағымды бір адамды қаласа, сол адамға дауыс берген. Ал, Жәнібек пен Керейдің хан болудағы жағдайлары аға жолының үлкендігіне сәйкес келіп тұр. Бұл жағдайда Керейдің жасының үлкендігіне байланысты алғашқы хан Керей болған. Ал Жәнібек оның әрі көмекшісі, әрі ақылшысы болған. Сонымен, Керей хан хандықтың басқару ісін Жәнібекпен келісе отырып ойдағыдай жүргізген.
Хандықтың ішкі жағдайы. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы қоныс теуіп, орда тіккен Жетісу жеріне екі жүз мың жан саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс-қонысты керек етті. Көшпелі қазақ тайпаларының отырықшы егіншілігі дамыған аудандармен, әсіресе қолөнер мен саудасы өркендеген орталықтармен тікелей байланысты болуын қажет етті. Әсіресе, Сырдария бойындағы қалалармен сауда-саттық қатынастарына қолайлы жағдай жасау халық тұрмысындағы маңызды мәселеге айналды. Өмір талабына айналып отырған бұл мәселенің дұрыс шешілуіне тек көшпелі халықтар ғана емес, отырықшы аймақтағы егіншілік өнімдерін өткізуді аңсаған егіншілер де, қолөнер өнімдерін өткізіп, шикізат-жүн, тері т.б.алуды аңсаған қолөнершілер де, тауарларын өткізіп, пайда табуды көздеген саудагерлер де мүдделі болды. Бай аймақтарды және қалаларды өз қол астына қаратуға феодалдар тіпті мүдделі еді [8.2]. Әсіресе, жаңадан шаңырақ көтерген Қазақ хандығы өз алдына мынандай тарихи міндеттер қойды: 1) Көшпелі шаруалардың жайылымдарды пайдаланудағы Дешті Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан тәртібінқалпына келтіру; 2)Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орналасқан Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Иасы (Түркістан) т.б.қалаларды Қазақ хандығына қарату; 3) Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық аумағын құру. Хандардың Сырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық және әскери-стратегиялық маңызы зор еді. Сырдария бойындағы егіншілігі мен қолөнері өркендеген қалалы аудандармен сауда-саттық жасауға тек даланың байлары ғана емес, Дешті Қыпшақтың шаруалары да ынталы болатын. Сыртқы саяси жағдай. XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында Орта Азия мен Қазақстан жерінің саяси өмірінде айтарлықтай тарихи оқиғалар болды. Темір әулеті Мұхаммед Шайбанимен күресте жеңіліс тапты. Моғолстан хандығы іс-жүзінде бірнеше иеліктерге ыдырай түсті. Шығыс Дешті Қыпшақта Әбілқайыр билігі жойылды. Қазақстан жеріндегі бір кезде әлемді дүр сілкіндірген Алтын Орда хандығы ыдырап, жаңа мемлекеттер - Сібір хандығы, Қазан хандығы, Астрахань хандықтары тарих сахнасынан орын алды. XV ғасырдың 70-жылдарында қазақ хандары Сырдария бойы мен оған жалғас жатқан Қаратау өңірін басып алды. Нәтижесінде, Қазақ хандығының жер көлемі әлдеқайда ұлғайды, оған тұс-тұстан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты. Қазақ хандарының Сыр бойындағы қалалар үшін Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен соғысы отыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы Керей хан бастаған қол Түркістанға, Жәнібек хан Созаққа шабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан Бұхараға қашты. Созақ пен Сауран Қазақ хандығының құрамына кірді. Шайбани хан екі жылдан соң Ноғай Ордасының мырзаларымен одақ құрып, Аркөк пен Сығанақ қалаларын басып алды. Қазақ хандарының жіберген әскерлері Шайбанидың бірлескен әскерін талқандап, Сығанақ қаласын қайтарып алды. Шайбани хан Маңғыстауға қашты. Сыр бойындағы қалалар Қазақ хандығының құрамына қосылды.
Қазақ хандары Әмір Темір ұрпақтарымен бірлесе отырып, Шайбани ханға қарсы шабуылға шықты. Созақ қаласы түбінде болған шайқаста Созақтың атақты адамдары Қазақ хандығын қолдап, жеңіске жетті. Шайбани ханның Сауранды билеуге қалдырған туысын тұтқындады. Қазақ жасақтары Сауранды қайтарып алған соң, жау қолындағы Отырар қаласын қоршауға алды. Шайбани хан қазақтармен бітім жасауға келісетінін білдірді. Сыр бойындағы қалалар Сығанақ, Сауран, Созақ - Қазақ хандығының күш-қуатын, саяси беделін нығайтып, әлемге танытты. Сондықтан қазақ хандары бұл қасиетті, қадірлі жерді басып алуға ұмтылғандарды бірінен соң бірін жеңіп, оны қорғап қалды. XV ғасырдың аяғында Сырдария өңіріндегі күрес барысы, билікке таласушы күштердің ара қатынасы, түптеп келгенде қазақ хандарының басымдылығын танытты.[9.1]
1.2 Ресеймен алғашқы қазақ хандарының арасындағы байланыстың орнауы
Қазақ хандығының XVI-XVII ғасырлардағы дамуы. Қасым хан (1511-1521ж). Қасым ханның тұсында қазақ мемлекетінің дамуы. Жәнібек пен Керейден кейін хан болған Керейдің ұлы Бұрындық (14731474-1511ж) хан болған. Егер Жәнібек пен Керей хандар Қазақ хандығының ірге тасын қалыптастырып, оның аумағын ұлғайта бастағандығымен көрінсе, ал Бұрындық ханның аты Сырдария өзен бойындағы қалаларды Әбілқайыр ұрпағынан өздеріне қарату жолында болған ұрыстардан көрінген. Алайда ханның ел ішінде беделі болмағандықтан, Самарқанға көшіп кетті. Бұдан кейін Бұрындықтың кезінде оның әскери қолбасшысы болған Жәнібек ханның баласы Қасым сұлтанның ел ішінде беделі күшті болған. Қасым ханның кезінде хандықтың саяси жағынан болсын, әлеуметтік-экономикалық жағынан болсын дамығандығы белгілі. Тіпті алыс-жақын жатқан елдерге Қасымның аты әйгілі болып, Қазақ хандығы қуатты, іргелі елге айналған. Міне, сол Қасым 1411 жылы хан болды. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының дамығандығын сол кездегі орта ғасырлық тарихшылардың өздері де атап өткен. Мәселен, атақты Бабыр хан: ...жұрттың айтуына қарағанда, қазақ сұлтандары мен хандарының бір де біреуі бұл халықты дәл Қасым хан сияқты бағындыра алмаған. Оның қарамағындағы әскер саны 300мыңға жуық еді,-дейді [10.1]. Ал халқымыздың тұңғыш тарихшысы М.Х.Дулати Қасымның бүкіл Дешті Қыпшақ даласына билік жүргізгенін, оның халқы санының миллионнан астам болғандығын айтады. Жошыдан кейін бұл жұртта одан ұлы хан болған емес дейді. М.Х.Дулатидың екінші бір хабарында әскер санын 300мың деп көрсетеді. Шамасы, халқының саны миллионнан асып, әскерінің саны Бабыр мен Дулатидың айтқанындай, Қазақ сарбаздары үш жүз мың болуы мүмкін. Халқымыздың екінші бір тарихшысы Қадырғали Жалайыри Жәнібек ханның ұлдарының арасында аса белгілі болғаны - Қасым хан еді. Ұзақ уақыт бойы атасының ұлысына патшалық етті. Аймағындағы ұлыстарды өзіне қаратты. Ол туралы аңыздар әр жерде көп тараған, көпке мәлім болған,-дейді. Басқа да Қасым хан кезінде өмір сүрген тарихшылар мен саяхатшылар оның әйгілі хан болғандығы туралы жақсы лебіздер қалдырған. Қасым ханның даңқы Еуропаға дейін де жеткен, мәселен орыстар туралы жазған кітабында Иови, Мәскеуде болған Сегизмунд Герберштейн Еділ бойындағы патшалық туралы жазғандарында Қасым ханның жер көлемінің кеңдігі туралы айтып өтеді. Міне, осындай деректер мен хабарлардан Қасым ханның билік құрған кезіндегі Қазақ хандығының қандай дәрежеде болғандығын бірден байқауға болады.
Қасым ханның заңдары. Хан өз мемлекетінің қоғамдық өмірінде қарама - қарсы қайшылықтарды болдырмау үшін түрлі заң шығарушы заңгер де бола білді. Оның шығарған заңдары Қасым ханның қасқа жолы [11.1] деген атаумен осы күнге дейін ел аузында айтылып келеді. Бұл заң жазбаша түрде сақталмаған. Қасқа жолы дегенге қарағанда өмірге лайықсыз. Ескі заңдарды алып тастап, сол кездегі өмірдің талабына сай, қазақтың қара қылды қақ жарған деген әділ талаптарынан туындаған заңдар жинағы. Академик Ә.Х.Марғұланның айтуына қарасақ, заң саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде туған. Бұл қазақтың от ауызды, орақ тілді, елге сыйлы билерінің ықпалымен Қасым ханның ерте заманнан халықтың мойындап келген Жарғы заңын күшейткен. Осы себепке байланысты халық Қасымның шариғат жолын алмай, билер заңы Жарғыныалып, жаңадан көтергенін ұнатып, оны Қасымның қасқа жолы деп атап кетті дейді. Соңғы кездегі ғылыми зерттеулерге қарағанда Бұл заңға мына ережелер енген:
1)мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
2)қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық істеу);
3)әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат);
4)елшілік жоралары(майталман шешендік, халықаралық қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
5)жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл).
Міне, осы заңдардың орындалуын қатаң түрде талап етудің арқасында Қазақ хандығы өз кезінде нығайған, басқа елдер таныған күшті мемлекеттердің бірі болған [12.1].
Қасым ханның ішкі саясаты. Хан өзінің қасқа жолымен елінің ішіндегі жағдайды біраз түзеп, хандық өкіметін басқаруды күшейтіп алады, одан соң қазақтардың негізгі этникалық аудандарын Қазақ хандығының бір орталығына біріктіріп, бір ортадан басқару жүйесіне қатты назар аударған. Ол хандық өкіметтің күші-ұлыс басшыларының мықтылығында, олардың жауапкершілігінде деп ұқты. Сондықтан да, ұлыс басшыларына қолынан іс келетін іскер адамдарды сайлаған.
Қазақ хандығының нығаюына және бір себеп болған басты мәселе Шайбанидтердің Орта Азияға қарай біржола ауып кетуінен де болған еді. Кетпей қалған ру тайпалардың барлығы енді Қазақ хандығына өзінің жерімен қосылып, халқының санының өсуіне, шекарасының кеңеюіне де үлкен үлес қосылған. Бұл жаңа қосылған кейбір ру-тайпалар өздерінің аздығынан бұрынғы аттарынан айырылып, жаңа атаулармен аталса, ал кейбірі екі атауға (бұрын және соңғы) ие болып жатты. Мәселен: ноғай, қазақ немесе қоңыраттардың ішінде ноғай руларының кездесуі, сол сияқты қазақ руларының ішінде қытай руларының пайда болуы. Мұндай жағдай ел ішіндегі ұлыстарды жаңадан құруға, сұлтандар арасында жаңа бөліктерді қайта бөлуге әрекеттер жасаған. Қасымның хан болған кезі хандықтың ішкі саясатындағы аса бір жауапты кезең болған уақыт еді. Ол қазақ жеріндегі осындай аса бір тарихи жағдай қайнап жатқан мезгілде өзінің ел басқарудағы көрегендігімен, іскерлігімен дұрыс ұйымдастыра білудің арқасында бір орталыққа бағынған күшті мемлекет құрған. Сонымен, Қасым хан XVI ғасырдың басында ұлан-байтақ қазақ жерінің айтарлықтай бөлігін өзінің қол астына қаратты. Алғашқы кезде ханның саяси-әкімшілік және сауда - экономикалық орталығы Сырдарияның бойындағы Сығанақ қаласында болған. Қасым хан өзінің өмірінің соңғы кезінде астанасы Сарайшық қаласында билік жүргізген. Бұл кезде Сарайшық қаласы Ұлы Жібек жолының бойындағы басты қаланың бірі еді. Қалаға дүниенің төрт бұрышынан саудагерлер, елшіліктер келетін. Сондықтан, Қазақ хандығы дүние жүзінің ірі елдерімен саяси қарым-қатынас жүргізе бастаған.
Территориясының кеңеюі және халық санының ұлғаюы. Қасым хан тұсында қазақтар өз алдына тәуелсіз, дербес мемлекет есебінде Орта Азия мен Шығыс Еуропаға белгілі болды. XVI ғасыр Қазақ хандығының дәуірлеу кезеңі болды. Жер көлемі ұлғайды. Оңтүстікте Сырдария алабын қамтып, Түркістан аймағындағы, Сыр бойындағы қалаларды қосып алды. Оңтүстік шығыста Жетісу жерінің басым бөлігі Шу, Талас, Қаратал, Іле өзендерінің алқабы қарады. Солтүстікте және солтүстік шығыста Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен асып, Қарқаралы тау тарамдарына дейін жетті. Солтүстік батыста Жайық өзенінің алабын қамтиды. Міне, осындай кең-байтақ қазақ жерін қамтып жатқан Қасым ханның халқының саны да бір миллионнан асқан. Мұндай деректер жазба деректерде де хабарланған. Сонымен Қазақ хандығының беделі халықаралық жағдайда да өсіп, хандықтың ішінде талас-тартыстар да біршама бәсеңдеген.
Хақназар хан (1538-1580ж.ж). Хақназар ханның ел басқарудағы жағымды қасиеттері. Хақназардың тегі: ол Қасым ханның ұлы, Жәнібектің немересі, Барақ ханның шөбересі, Құйыршықтың шөпшегі. Қасым ханнан кейінгі хан болған Мамаш, Тақыр, Бұйдаш тұсында Қазақ хандығының саяси жағдайы нашарлайды. Хақназар хан болғанша хандық ішінде билік үшін талас-тартыс ұзақ жылдарға созылады. Жағдай хандық билік Хақназардың қолына тиген кезден бастап қайта жандана бастаған. Тарихи зерттеулерге қарағанда, Хақназар әкесі Қасым ханның жақсы қасиеттерін алған. Әкесі сияқты саяси жағдайды алдын-ала болжай білген саясаткер болған. Ойлаған ойын іске асыра алатын-ақ жолды хан болған. Ол өзінің алдында хан болған Тақыр, Бұйдаш хандардың қателіктерін қайталамауға тырысқан. Ел басқаруда сабырлы, ақылды болған. Елінің ең қажетті деген мәселелерін шешуде, мемлекетінің пайдасы үшін дұрыс шешімдер қабылдап отырған. Хақназар хандық өкіметін басқаруда елін-жерін сыртқы жаудың шабуылынан сақтауға, халқының бірлігін ұйымдастыру жолына шабуылынан сақтауға, халқының бірлігін ұйымдастыру жолына бар өмірін арнаған адам. Ханның саясаткерлігі алдын-ала саяси жағдайды сезіп, оны өз елінің пайдасына шешуге тырысып отырған. Хақназар хан өзінің осындай саясаткерлігінің арқасында Ноғайлармен қарым-қатынаста дұрыс шешімін тауып отырған. Сол сияқты қырғыздармен болған қарым-қатынаста да дұрыс шешім табудың арқасында олармен тек жақсы байланысты болып қоймай, Хақназар қазақ-қырғыздарының да ханы атанған. Хан Ресей патшасының қазақ шекарасына жақындауына байланысты, олармен де дипломатиялық байланыс жүргізе бастаған. Міне, Хақназардың хандық құрған кезінде оның хандық өкіметін дұрыс басқара білуінің арқасында қазақ хандығының қуаты өсіп, саяси өрлеуі арта түсті. Сыртқы саясаты. Хақназар хан елінің саяси бытыраңқылығын жойып, бір орталықтан басқаруды қолына алған соң, хандықтың халықаралық жағдайын аса ірі оқиғалар болды. Хан өзінің сыртқы саясатында Моғол хандығымен, Ноғай ордасымен, өзбектермен, орыстармен қарым-қатынас жасауды өзінің басты міндеті деп ұстады. Олай болатын себебі, бұл аталған мемлекеттердің барлығы Қазақстанды қоршай орналасқан еді [13.2].
Моғолстанмен қарым-қатынас. Моғол ханы Абд ар-Рашид Жетісу мен Ыстықкөлдің аумағындағы жерлерді басып алу ниетімен XVI ғасырдың 50-60 жылдары Қазақ хандығына қарсы үлкен соғыс бастады. Бұған қарсы күреске Хақназар хан қазақ-қырғыз одағының әскерлерін пайдаланды. Бұл шайқастардың бірінде Абд ар-Рашидтің баласы қаза тапты. Бұған жауап ретінде Абд ар-Рашид өршелене шабуыл жасап, қазақ-қырғыз одағының әскерін жеңіліске ұшыратты. Бұл қазақ-монғол шайқасы қазақтар үшін сәтсіз аяқталды. Қазақтар мен монғолдар арасындағы қанды шайқас мұнымен бітпеді. Абд ар-Рашид мұрагерлері тұсында да соғыс қимылдары саябырламады. Жетісуға ойраттардың тонаушылық жорықтарының жиілеуі Жетісу қазақтарының жағдайын ауырлата түсті. Ойраттар Батыс Монғолияны мекендеген тайпа болатын. Олар жоңғарлар деп те аталды. Моғол ханына қарсы соғыстардағы сәтсіздікпен ойраттардың шапқыншылық жорықтары салдарынан Хақназар хан Жетісудың біршама жерін уысынан шығарып алды. Дегенмен 1570 жылдардың аяғындада Жетісудың Батыс бөлігі Шу, Талас өңірін оның билігінде болды. Ноғай ордасының кейбір бөліктерінің қазақ хандығының құрамына кіруі. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында билік үшін таласқан феодалдық қырқыс үдейе түсті. Бұл жағдай бұқара халықты қатты күйзелтіп жіберді. Нәтижесінде ноғай Ордасында жаппай наразылық туды. Ноғай ордасы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Қаңлылар, қыпшақтар, тағы басқа көшпелі тайпалардың көпшілігі қазақ хандығына келіп қосылды. Оларды Хақназар хан құшақ жая қарсы алды. Ноғай Ордасы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Ноғай Ордасында қырқысқан екі тап пайда болды. Бір тобы Мәскеу кінәзіне қосылуды жақтаса, екінші тобы Қазақ хандығына қосылуды жақтады. Бұл жағдайды тиімді пайдаланған Хақназар хан Ноғай Ордасының көптеген ұлысын (қазақтың Кіші жүзі-алшын одағына кірген тайпалар) өзіне қосып алды. Мәскеуге қосылуды жақтаған, батысқа қарай көше бастаған ноғайларға шабуылына шыдамаған ноғай мырзалары Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон даласына қарай ығысты. Бұл жеңіс Қазақ хандығының жерін кеңейтті, күш-қуаты мен беделін арттырды. Сөйтіп, Ноғай Ордасы XVI ғасырдың ортасында ішкі талас-тартыстан әлсіреп, мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Ноғай ордасының ыдырауы Орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті.
Қазақ-өзбек хандықтарының қарым-қатынастары. XVI ғасырдың орта шенінде Қазақ хандығымен көршілес отырған Сібір ханы мен Моғолстан билеушілерінің қазақтарға қарсы шапқыншылық жорықтары жиілеп кетті. Бұл тарихи-саяси жағдайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты ... .
1.2 Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасының орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1 Есім хан , Тәуке хан , Абылай хандарының Ресеймен қарым-қатынасы
2.2 Қазақ жерлерінің Ресей империясының отарына айналуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата-бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьективті тұрғыдан қайта қарап, зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек күттірмес өзекті мәселелердің бірі.Қазақстан тарихында ең бір өзекті де күрделі, қарама-қайшылықтарға толы мәселе - XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары. Өйткені, XVI-XVIII ғғ. қазақ елі мен орыстар арасындағы байланыстардың тарихын жан-жақты, бүгінгі күнгі талаптарға сай зерттеп, оның зерделенуіндегі жетістіктер мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіндіктер туғызатын тарихнамалық ізденістердің қажеттілігі туындап отыр. Сондай-ақ, өзінің дамуында ұзақ әрі ауыр, күрделі де өзіндік ерекшеліктерге толы болған қазақ-орыс қарым-қатынастары төл тарихнамамызда обьективті тұрғыдан зерделеніп, тиісті бағасын ала алған жоқ. Дегенмен, біздің зерттеу обьектіміз болып отырған Қазақ хандығының орыс елімен байланыстарын бүгінгі жаңарған тарих ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттілігін академик М.Қ. Қозыбаев: ...бізде зерттелмей келе жатқан мәселе - ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік тарихы, - деп, атап көрсеткен еді.Әртүрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында XVI-XVIII ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының іргетасы - Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ елі халық болып қалыптасып, ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
XVI-XVIII ғғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым-қатынасын зерттеудің бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші орыс елімен қарым-қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихнамамызда обьективті зерттелініп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеушілердің еңбектерінде маркстік-лениндік идеологияның үстемдік етуімен бір жақты, үстірт қарастырылып келген тақырыптардың бірі болғанына көзіміз жетіп отыр. Бүгінде XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстары мәселесін ашып көрсететін тарихи еңбектерді терең зерттеу Қазақстанның тарихнама ғылымының дамуында ерекше маңызға ие. Қазіргі таңда тарих ғылымындағы жаңа теориялық-концептуалдық тұрғының қалыптасуы және оны зерттеулерде пайдалану, біз қарастырып отырған XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының маңызды мәселелерін анықтауға және оның жаңа қырларын айқындап, ашуға көмектеседі. Бұл мәселеге қатысты зерттеушілердің ғылыми-тарихи көзқарастарына баса назар аударып, ондағы ғылыми пікірлер мен дәйекті тұжырымдарды қайта ой елегінен өткізіп, жаңа концептуалдық тұрғыда қарастыру, Отандық тарих ғылымында дер кезінде орын алған құбылыс. Кешенді дерек көздерін талдау, оларды пайдалану арқылы өткеннің шынайы көрінісін қалпына келтіріп көрсету тарих ғылымының дамуындағы ең бір қажетті шарттардың бірі.Қазірде өзекті міндеттерді шешуде өткенді қайта қарап, одан тарихи сабақ пен тәжірибе алудың маңызы аса зор, ал онымен тарих ғылымы ғана емес, тарих ғылымының тарихы да айналысады.XVI-XVIII ғғ.
Қазақ хандығы мен көршілес орыс елі арасындағы қарым-қатынастар мәселесі төңкеріске дейін де, Кеңес өкіметі тұсында да, тәуелсіздігімізді алғаннан кейін де тарихшылар мен зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған күрделі тақырыптардың бірі екендігі айқындалды. Қазақстанның геосаяси жағдайы, халықтың көп ұлтты болуы, ұлттық идеяның дамуы қазақ мемлекеттілігінің тарихын қарастырғанда абстрактілі және жеңіл-желпі тұрғыда қараудан бас тартуды, керісінше терең де жан-жақты зерттеуді қажет етуде.
XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстарының сипаты мен барысын, тарихын зерттеген зерттеушілердің пікірлерін талдау Қазақ мемлекетінің Ресей елінің отарына айналу мәселесінің алғышарттарын айқындап беруімен де құнды. Сонымен қатар, бұл мәселе таза тарихи ғана емес, саяси да өзекті проблемалардың бірі. Өйткені, халықтардың қарым-қатынас пен байланыстар тарихын зерттеу бүгінгі таңда маңызды мәселелердің бірі. Олар ертеңгі ауқымды өзгерістер мен бүгінгі тарихтың жолын айқындап, болашаққа сабақ болады. Бұл ретте Т.А. Мансұровтың: Халықтарымыздың өткенін оқып үйрену қазіргі кезді жақсырақ түсінуге, тіпті болашақ шымылдығын түре түсуге көмектеседі, - деген сөзі өте орынды. Әрине, тарихтың не бір аумалы-төкпелі кезеңдеріне қарамастан, көрші Ресей елімен Қазақстан қашанда жарқын тату достық қарым-қатынаста өмір сүретіндігі ақиқат.
Зерттеу жұмысының пәні - соғыс барысында жасалынған Вильсон принциптері, Мондрос келісімшарты, Амасия жарлығы, Эрзурум, Сивас конгрестері,Амасия келіссөздері, Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісінің құрылуы, Севр келісімі, Мудания келісімі, Лозанна бейбіт келісімі дипломатиялық күрес пен қайшылықтар, оның механизмдері мен ерекшеліктері, сонымен қатар оның негізгі кезеңдері мен эволюциясы.
Жұмыстың мақсаты. XVI-XVIII ғғ. Қазақ хандығы мен орыс мемлекеті арасындағы саяси, сауда-экономикалық, мәдени, дипломатиялық қарым-қатынас тарихын жан-жақты саралап, тақырыптың отандық және шетелдік тарихнамада пайымдалуын, оның негізгі бағыттарын, тақырыптық аясын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясын, жетістіктері мен кемшіліктерін зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей;
- Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы қазақ хандарының саясаты
- Алғашқы қазақ хандарының Ресей мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасының орнауы;
- XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынас;
- Есім хан, Тәуке хан, Абылай хандарының Ресеймен қарым-қатынасы.
-Қазақ жерлерінің Ресей имперясының отарына айналуы.
Оқу құралы тарих, халықаралық қатынастар факультеттерінің студенттері
мен магистрлеріне, жас зерттеушілерге арналған. Онда XVI-XVIII ғғ. қазақ-
орыс қарым-қатынастарының бағыты, сипаты, кезеңдері жан-жақты талданған.
Сонымен қатар, онда көптеген деректер мен ғылыми зерттеулер, ауызша
тарихи деректер кеңінен пайдаланылып, мәселе жаңаша концептуалдық
тұрғыда зерделенген. Тарихи фактілер мен оларды талдау әдістемесі де
ұсынылған.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеулер мен оқу-құралдары, деректік материалдар мен мерзімдік басылымдар, арнаулы зерттеулер пайдаланылды. Бұл бітіру жүмысын жазуда Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынастары туралы көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрген. Мысал келтіріп айтар болсақ, Мусин Чапай, Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметовтардың еңбегін атап айтуға болады. Осы еңбектерде Қазақ хандығы,қазақ хандары,олардың Ресей имперясымен қарым-қатынастары жайлы білуге болады. Сондай-ақ, бұл еңбекетерде Қазақ жерін Ресей империясының басып алу жайлы толық танысуға болады. Ресей тарихнамасында, Ресей шығысқа қозғалған кезде ешқандай өркениет болған жоқ, тек сырттан келген келімсектерге бос жатқан жерлер ғана тиді деген қате пікірлер әлі де кездеседі. Сібір халқын таратып орналастыру жөнінде Ремезов картасы объективті деректеме көздерінің бірі болып есептеледі. Қазақ тайпаларын Еуразия кеңістігіне таратып, қоныстандыру жөнінде анықтап тұрып жазған басқа да деректеме көздері аз емес. Қазақ даласына келген экспедициялардың барығы әскери-басқыншылық сипатты болды және әскери зерттеуді мақсат тұтып,далаға одан әрі өтуді жалғастырады. Орынбор генерал-губернаторы И.Неплюевтың мойындауынша, далалықтардан Ұлқияқ, Ырғыз, Тобыл өзендері жоспарлы түрде күшпен тартып алынған. Ал тарихшы ғалым М.П.Вяткин зерттеу еңбегінде патша үкіметінің шығыстағы басып алу жоспарлары жөнінде құнды деректер келтірген болатын. Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Жұмыстың мерзімдік шегі XV-XIX аралығын қамтиды. Қазақ хандығының құрылуынан,Ресей империясының отарлап алуына дейінгі мерзімді диплом жұмысының хронологиялық шеңбері ретіндеалынды. Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері.Жүйелеу, сыни-талдау, логикалық қорыту, тарихи-салыстыру, проблемалық-хронологиялық әдістерін қолдану мәселені зерттеуде объективтілікке қол жеткізудің басты шарттары ретінде алынды. Аталған ғылыми-теориялық әдістер проблеманы терең қарастыруға, объективті қорытынды жасауға зор мүмкіндік берді. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қазақ хандығының құрылуы қазақ елінің пайда болуына ықпал жасады;
Қазақ хандары өз заңдарымен елді билеп отырды, мысалы Тәуке ханның Жеті жарғысы;
Қазақ хандарының Ресей елімен қарым - қатынастарының жақсы болуы;
Абылай хан, Есім хан, Тәуке хандарының саясаттары;
Ресей империясының қазақ жерін басып алуы талқыланды;
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, тармақшалар, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және тарихнамаға шолу жасалды.
Бірінші тарауда -- Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей, хандардың саясаттары, тақ үшін талас-тартыстары қарастырылады.
Екінші тарауда -- XVII-XIX ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандарымен Ресей арасындағы қарым-қатынастары , Абылай хан, Тәуке хан, Есім хандардың саясаттары, заңдары, басқа елдермен қарым-қатынастары жан - жақты қарастырылды. Қазақ жерін Ресей империясының отарлауы негізгі мәселе болып табылады.
Алғашқы қазақ хандарының сыртқы саясатындағы Ресей.
1.2 Жәнібек пен Керей қазақ хандығының негізін салушылар
Қазақ хандығының құрылуы. Отан тарихындағы аса маңызды мәселенің бірі - Қазақ хандығының құрылуы болып табылады. Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан аумағында жүрген этносаяси үрдістердің заңды нәтижесі болды. Ол барлық аймақтардың ортақ саяси құрылымға біріккенін, барлық қазақ рулары мен тайпаларының бірлесуін, яғни халық ретінде қалыптасудың ұзақ үрдісінің аяқталуын көрсетеді. Бұл этноәлеуметтік қауымдастықтың дербес мемлекеттік ұйым құруға деген табиғи ұмтылысы еді. Қазақ хандығының негізін салған - Керей мен Жәнібек болатын. Қазақ хандығының дербес саяси мемлекеттік бірлестік ретінде тарих сахнасына шығуына Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы саяси тақ билік үшін күресі қолайлы жағдайлар туғызған болатын. Ақ Орда билеушісі болған Орыс ханның шөбересі, Барақ ханның баласы Жәнібек өзінің ағайыны Кереймен бірге 1459-1460 жылдары Әбілхайыр хандығынан бөлініп шығады, Моғолстан ханы Есен Бұғаның (1429-1462) иелігіндегі Шу мен Талас аймағындағы Қозыбасы деген жерге қоныстанады. Сөйтіп, Қазақ хандығының құрылу барысы ХV ғасырдың екінші жартысында дағдарысқа ұшырай бастаған Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің ішкі саяси жағдайымен байланысты болған. 1457 жылы Әбілқайырдың ойраттардан жеңіліске ұшыраған сәтінен бастап жағдай күрт шиеленісіп кетті.
Әбілхайыр ханның ішкі саясаттағы қателіктері мен ойраттарға қарсы күрестегі сәтсіздіктері, құрамындағы ру-тайпалардың көсемдерін, енді тұрақты этноаумақты ұйым құра алатын күштерді іздестіруге мәжбүр етті. Сондықтан шайбандық Әбілқайыр ханның саяси құғын-сүргініне ұшыраған Керей мен Жәнібек хандықтағы саяси дағдарысты өз мүдделеріне пайдалана отырып, қоғамның барлық жіктерін топтастыру саясатын белсенді түрде жүргізе бастады. Осы кезеңде Орта Азияның тарих сахнасына қырғыз, өзбек, қарақалпақ және басқа да халықтар шықты. Моғолстан билеушісі Есенбұға хан Орда Ежен ұрпақтарымен одақтаса отырып, оларды өз иелігінің батыс шекараларын қорғау үшін пайдалануды көздеді. 1462 жылы Есенбұға хан қайтыс болғаннан соң Керей мен Жәнібектің Жетісудағы саяси ықпалы арта бастады. Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегіндегі деректері бойынша қазақ хандығының құрылған уақыты - 1465-1466 жылдар. Көршілес Моғолстанда Қазақ хандығының құрылуына Әбілқайыр ханның қауіптене қарауы заңды еді. Сол себепті, ол 1468жылы Моғолстанға жорыққа аттанады. Бірақ жорық кезінде науқастанып, қайтыс болады. Әбілхайыр ханның өлімінен кейін оның хандығындағы саяси дағдарыс өзінің шегіне жетті. Билік үшін күрес, жаппай жазалаулар басталады. Дегенмен, билікті Әбілқайыр ханның ұлы Шайх-Хайдар қолына алады. Әбілқайыр хандығындағы билік үшін күреске Керей мен Жәнібек те араласып, олардан жеңіліс тапқан Шайх-Хайдар хан қаза табады. Ал Әбілқайыр ханның басқа ұрпақтары Мауереннахр аймағына қашуға мәжбүр болады. (Жәнібекті халық әз Жәнібек деп атаған, әз сөзі дана, данышпан деген мағынада қолданылған) Осылайша қазақ атауын алған халықтың мемлекеттік бірлестігі пайда болған болатын. Сонымен Қазақ хандығы Қазақстан аумағында үздіксіз жүрген саяси және этникалық үрдістердің нәтижесінде тарих сахнасына шықты. Оның негізгі кезеңдері Керей мен Жәнібектің Әбілхайыр хандығынан бөлініп, өздерін қолдаған ру-тайпалармен көшіп кетуі және Моғолстанның батыс бөлігіне қоныстануы болды. Бұл үрдістердегі маңызды фактор алғашында өзбек-қазақ аталған жұрттың, кейінірек қазақ деген атауға ие болып Керей мен Жәнібекке қолдау білдіруі еді. Бұл фактор өз кезегінде Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Соңында Әбілқайыр ханның қазасынан кейін Керей мен Жәнібектің бұрынғы Ақ Орда иеліктеріне қайта өз билігін орнатуы шешуші қадам болды. Ал жаңа мемлекеттік құрылым Қазақ хандығы деп атала бастады. Бұл жерде Керей мен Жәнібектің көшіп кету себебін Шәкәрім Құдайбердіұлы Түрік, қырғыз, қазақ hәм хандар шежіресі[2.13] атты еңбегінде былай деп түсіндіреді: Сол кезде қазан және қырым хандарынан тәуелсіз Шибан нәсілінен Әбілқайыр хан билеп тұрды.
Жошы ұлысының күншығыс жағын түгел соған қарады. Сол жерде қазақтың ханы әз Жәнібек еді. 1455 жылы әз Жәнібек хан немере інісі Шаһгерей ханменен тамам қазақты алып, Әбілқайырға өкпелеп, Шудағы Шағатай нәсілінен Есенбұғаның баласы Тоқлуқ Темірханға қарап кетті. Әбілхайырға өкпелеген себебін біздің қазақ былай айтады: Біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа ханның сүйікті қазысы екен. Әділ айтқандықтан Ақжол атаныпты. Және Қара Қыпшақ Қобыланды батырда Әбілқайырға сүйікті екен. Екеуі бір-біріне іштей жауласып жүріпті. Бір күні далада Қобыланды шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты. Әбілқайыр берейін десе, көп қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш кісінің құнын алып бітім қыл[3.13] деген соң, әз Жәнібек хан Әбілқайырдың шешіміне өкпелеп кетіпті. Қазақта мақал болып жүрген Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным деген сөз - Дайырқожаның сүйегін айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан тайшы деген кісінің сөзі... әз Жәнібек ханға еріп қазақ атанған елдің қазақ атанбай тұрып бөлінген арғын, найман, керей, қаңлы, қыпшақ, үйсіндегі дулат деген сықылды рулары көп. Жер жүзіндегі түрік нәсілді жұрттардың көбінің ішінде бар және қазақ атанған соң да көбі бөлініп, ноғай, башқұрт, өзбек атанып кеткен. Мұндағы үш жүздің қазағы атанып жүрген ел сонан қалған біраз ғана кісінің нәсілі. Шәкәрім бұдан басқа мынадай мәліметтерді келтіреді: әз Жәнібек қазақты Қашқардағы Шағатай нәсіліне қаратқан соң, сол кезде қазақты hәм көшпелі басқа елдерді Жүніс ханның Ахмет деген баласы билеп, оның ағасы Жәнеке, шын аты Махмұд деген Ташкентте үлкен хан болыпты. Сонда Ахметхан қалмақтармен соғысу үшін қазақ жігіттерінен әскер құрап, оларды ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз деп атапты. Қалмақтар Ахметханға Алашы деп ат қойыпты. Мағынасы Жан алғыш дегені, мұны естіген Ахметхан: Қалмақ бұл атты қорыққан соң қойды, енді қалмақты шапқанда алашылап шабыңдар деген соң, қазақтар Алашы деп шауып, сол қазаққа ұран болыпты. Алаш-алаш болғанда, Алашы хан болғанда, қалмаққа не қылмадық, - деп қазақтың мақтанатұғыны осы.[4.13] Осы үзіндіден Шәкәрімнің өз зерттеулерінде халық аңыздарына, фольклорға сүйенгені көрінеді.
Шәкәрім баяндаған тарихи оқиғалар басқа да ғылыми зерттеулермен дәлелденеді. Мәселен, Жоңғар тарихын зерттеуші ғалым И.Златкин: Қалмақтарға жиі-жиі шапқыншылық жасай бергендіктен, олар Ахмет ханды - Алашы (жан алғыш) деп атап кеткен. (Ахмет хан (1496-1504) ойраттармен жиі-жиі соғыса берген соң, олар Алаша хан деп атаған (алаша деген сөз Кісі өлтіруші деген мағына береді), яғни ойраттарға маза бермеген[4.13] деген мәліметтер келтіреді.
Қазақ хандығының негізін қалаушылар - Керей мен Жәнібек. Қазақ жерін мекендеген ру - тайпалардың этникалық және саяси жағынан топтасуы күшейе түсті. Бұл жағдайдың пісіп жетілуі, қазақ халқының құрылуына ықпал етіп, үш жүздің қалыптасуына негіз болды. Қазақ халқының құрылуы және оның жүздерінің айқындалуы, әлеуметтік қатынастардың нығаюы, Қазақ мемлекеттігінің пайда болуын туғызған басты себептер болды. Ал қазақ хандығының негізін қалаушылар Ақ Орданың билеушісі Ұрұс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек болды. Бұлар Әбілқайыр ханға қарсы ел ішіндегі наразылықтарды пайдалана отырып, Ақ Орда хандары (аталарының) әулетінің билігін қалпына келтіру үшін күрес жүргізіп отырды. Күрес ашық майданда емес, жабық түрде, Шайбани әулетіне қарсы ру - тайпаларды өз жақтарына тарту болды. Жәнібек пен Керейдің алдына қойған басты бір көкейкесті мәселе - қазақ халқын бытыраңқылықтан, саяси шашыраңқылықтан шығару болды. Жетісуға қарай ойысудағы басты мақсаты - Орталық және Оңтүстік Қазақстанның қазақтарын Ұлы жүз тайпаларымен біріктіру болды. Сөйтіп, қазақ халқының шоғырлануына жағдай туғызып, Қазақ хандығының құрылуына қолайлы мүмкіндік жасау еді. Екі хан бұл армандарына жетті. М.Х.Дулатидің жазуына қарағанда, Жәнібек пен Керей Батыс Жетісуға, Қозыбасы мен Шу бойына хижраның 870 жылы, біздің жыл санауымызша 1465-1466 жылдары келіп орналасып, алғаш рет қазақ хандығының шаңырағын көтеріп, қазақ мемлекетінің туын желбіретеді.[5.1]
Алғашқы қазақ хандығының аумағы. Хандықтың алғашқы кезде орналасқан жері М.Х.Дулатидың хабары бойынша Қозыбасы мен Шу болған. Бұл аймақ Жетісудың батысы, бұған Талас өзенінің төменгі ағысы мен орта ғасыр қаласы Аспара кіреді, ал оңтүстік батысында Қаратаудың солтүстік - шығыс бөктерлері жатады. Ал Қозыбасы тауы - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өлеңіне қосып жүрген Үшқоңыр жайлауы. Бұл қырғыз жерімен шектесіп жатты. Бұл жерге Шу бойынан өтіп Қордай асуы арқылы барады. Мұнда аңыздағы айтылуға қарағанда Керей хан тұрған. Ал Жәнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік шығыс жағындағы Хантауда тұрған. Жергілікті халықтың аңызына қарағанда Хантаудың солтүстік - шығыс Балқаш көлі жағында Жәнібектің қыстауы деген қыстау бар. Бұл жерлерде 1982ж археологиялық жұмыстар жүргізген кезде ел аузындағы аңыздардан жазып алынған. Бұл тауда Үлкен Хантау, Кіші Хантау және Бала Хантау деген тау аттары бар. Мұндай атаулардың сақталуы Жәнібек ханның бұл өңірде біраз тұрақтап тұрғандығын байқатады. XV ғасырдың аяғында хандықтың жері солтүстігінде Балқаш көлінің Қаратал өзені құйылысына және өзеннің басталуының шығыстағы жағалауына дейін кеңейген. Ал батысында Сырдарияның оң жағындағы Түркістан, Сауран, Созақ, Сығанақ қалаларын алған. Ал солтүстік жағында Сарысу өзеніне дейінгі аймақты алып жатқан.
Халқының этникалық құрамы. Қазақстандағы XIV-XV ғасырдағы саяси - этникалық жағдайлар қазақ халқының ұлттық мемлекет болып құрылуына елеулі ықпалын тигізді. Осы кезде Қазақстан жерін мекендеген қазақ тайпалары Ертістен Жайыққа, Алтайдан Каспий мен Аралға, Қараталдан Сырдарияға Тәңір тауынан (Тянь - Шань) Қаратауға дейінгі кең - байтақ жерді мекендеген. Олар үйсін, қаңлы, қоңырат, арғын, қыпшақ, найман, керей, маңғыт, алшын, жалайыр т.б. тайпалар еді. Алайда бұл тайпалар және қазаққа айналған монғол тайпалары Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы, Монғол хандықтарының қол астында жүрген. Міне енді Қазақ хандығының құрылуына байланысты олар оның қарамағына өз еріктерімен басқа хандықтардан ауа-көшіп келіп қосылып жатты [6.1]. Бұл тайпалардың өз еріктерімен келіп қосылуындағы басты себеп, олардың кейбірі ежелгі дәуірлерден-ақ, түркі тілдес қазақ халқының этникалық құрамының негізі болған үйсін, қаңлы тайпалары болса, ал қоңырат, найман, қыпшақ, жалайыр сияқты т.б. тайпалар түркі дәуірінен кейінгі қазақ жеріндегі түркі тілдес тайпалармен бірігіп тілі, ділі, наным - сенімі жағынан бір-бірімен араласып кеткен. Ал енді олар Қазақ халқының, біртұтас мемлекет болуына қосылып, оның ұлттық этникалық құрамына үлкен үлес қосып отыр. Бұл тайпалардың экономикалық жағы да, әлеуметтік - мәдени жағы да бір - біріне толық сай келген этникалық топтар еді.
Көрші елдермен қарым-қатынасы. Қазақ хандығының алғашқы қарым - қатынас жасаған хандығы - Моғол хандығы болды. Моғол ханы Есенбұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды ешбір қарсылықсыз қабылдап, өзінің жерінің батыс жағына орналасуға бар ризалығын берген. Екі хандықтың арасындағы мұндай достық қатынас туралы бейбіт қатынастар Есенбұға кезінен бастап Абу ар - Рашид хан билік ете бастаған, яғни ХVI ғасырдың 30 - жылдарына дейін жасалып келді,-деп жазады. Алайда мұндай қарсылық білдірмеудің өзіндік саяси сыры да болған. Тарихи зерттеулерге қарағанда Моғол ханының ағасы Жүніс хан хандық билік үшін талас шығарып жеңілгендіктен, Әмір Темір ұрпақтарын паналап, Мәуереннахрға кетіп қалған. Ол жақтан күш әкеліп, Моғол ханына тиісуі мүмкін еді. Міне осы жағдайдан қауіптенген Есенбұға Жәнібекпен Керейді сондай жағдай туып қалса, өзіне қосымша күш есебінде пайдалануды көздеген еді. Екіншіден, Моғол ханы Әбілқайыр ханнан да әрдайым қауіптенетін. Ал, мына келіп отырған екі сұлтан оның бірінші жауы, олай болса, ол (Әбілқайыр) жеріне шабуыл жасайтын болса, оған да қарсы пайдалануды ойластырған. Сонымен қатар, Моғол ханы өзінің шығыс жағынан жағалай бастаған ойраттарға қарсы қазақтардың күшін пайдаланбақ болды.
Жәнібек пен Керей хандар Қырғыз халқымен де тату қарым - қатынаста болған. Тарихи аңыздарға қарағанда, қырғыздар өздеріне хан болу үшін Жәнібек ханның бір баласын сұрап келген хабарлар бар. Бұл жағдайдан қырғыздар мен Моғол хандығының арасындағы қарама - қайшылықтың туғандығын, енді қырғыздардың қазақ хандығымен жақсы қарым - қатынас жасауға бет бұрғандарын байқатады.[7.1] Ал, мұндай жақсы байланыс қазақ ханы Тақырдың кезінде ойдағыдай жүргізілген.
Міне, жаңа құрылған қазақ хандығының алғашқы кезіндегі өзімен көрші жатқан басқа елдермен қарым - қатынастарының дамуы осындай дәрежеде болған.
Қазақтың алғашқы хандары:
1. Керей мен Жәнібек 875ж.(1470-71)-878ж.(1473-74);
2. Бұрындық 878 ж (1473-74)-917ж.(1511);
3. Қасым 917ж.(1511)-924ж.(1518);
4. Мамаш 924ж.(1518)-928ж.(1521-22);
5. Тайыр 930ж.(1523-24)-938ж.(1531-32);
6. Бұйдаш 938ж.(1531-32)-967ж.(1559-60);
7. Хақназар 955ж (1548-49)-988ж.(1580);
8. Шығай 988ж. (1580)-990ж.(1582);
9. Тәуекел 991ж.(1583) 1007ж.(1598);
10. Есім 1007ж. (1598) 1022ж. (1613-14);
11. Тұрсын 1022ж. (1613-14) 1037ж.(1627);
12. Есім (2-ші рет) 1037ж.(1627)-1038ж. (1628);
13. Жәнібек 1038ж. (1682-29)1054ж.(1644-45);
14. Жәңгір 1054 ж (1644-45)-1062ж.(1652);
15. Тәуке 1062ж. (1652)-1130ж.(1715).
(Бірінші бағандағы хижра жылдары)
Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы. (XV ғасырдың соңғы ширегі). Хандықты басқару ісі. Жазба деректерде Жәнібек пен Керейдің қайсысы бұрын хан болғандығы жайлы дерек жоқтың қасы. Алайда бұл екеуінің де Шыңғыс ханның ұрпағы болғандықтан, жаңа құрылған Қазақ хандығының тағына отыруға құқығы болды. Бірақ, Керейдің алғаш хан болғандығы тарихи еңбектерде кездесіп отырады. Керейдің алғаш хан болғандығының да жөні бар. Олай болатын себебі, түрік-монғол дәуірінен сақталып келе жатқан салт бойынша билік жүйесінде мұрагерлік және сайланбалы қызмет қатар қолданылған. Хан атағы әкеден балаға қалатын мұра болмаған, негізгі шарт ағадан ініге қалады. Алайда дала демократиясының салты бойынша көпшілік халықтың көңілдері белгілі, атақты өздеріне жағымды бір адамды қаласа, сол адамға дауыс берген. Ал, Жәнібек пен Керейдің хан болудағы жағдайлары аға жолының үлкендігіне сәйкес келіп тұр. Бұл жағдайда Керейдің жасының үлкендігіне байланысты алғашқы хан Керей болған. Ал Жәнібек оның әрі көмекшісі, әрі ақылшысы болған. Сонымен, Керей хан хандықтың басқару ісін Жәнібекпен келісе отырып ойдағыдай жүргізген.
Хандықтың ішкі жағдайы. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы қоныс теуіп, орда тіккен Жетісу жеріне екі жүз мың жан саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс-қонысты керек етті. Көшпелі қазақ тайпаларының отырықшы егіншілігі дамыған аудандармен, әсіресе қолөнер мен саудасы өркендеген орталықтармен тікелей байланысты болуын қажет етті. Әсіресе, Сырдария бойындағы қалалармен сауда-саттық қатынастарына қолайлы жағдай жасау халық тұрмысындағы маңызды мәселеге айналды. Өмір талабына айналып отырған бұл мәселенің дұрыс шешілуіне тек көшпелі халықтар ғана емес, отырықшы аймақтағы егіншілік өнімдерін өткізуді аңсаған егіншілер де, қолөнер өнімдерін өткізіп, шикізат-жүн, тері т.б.алуды аңсаған қолөнершілер де, тауарларын өткізіп, пайда табуды көздеген саудагерлер де мүдделі болды. Бай аймақтарды және қалаларды өз қол астына қаратуға феодалдар тіпті мүдделі еді [8.2]. Әсіресе, жаңадан шаңырақ көтерген Қазақ хандығы өз алдына мынандай тарихи міндеттер қойды: 1) Көшпелі шаруалардың жайылымдарды пайдаланудағы Дешті Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан тәртібінқалпына келтіру; 2)Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орналасқан Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Иасы (Түркістан) т.б.қалаларды Қазақ хандығына қарату; 3) Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық аумағын құру. Хандардың Сырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық және әскери-стратегиялық маңызы зор еді. Сырдария бойындағы егіншілігі мен қолөнері өркендеген қалалы аудандармен сауда-саттық жасауға тек даланың байлары ғана емес, Дешті Қыпшақтың шаруалары да ынталы болатын. Сыртқы саяси жағдай. XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында Орта Азия мен Қазақстан жерінің саяси өмірінде айтарлықтай тарихи оқиғалар болды. Темір әулеті Мұхаммед Шайбанимен күресте жеңіліс тапты. Моғолстан хандығы іс-жүзінде бірнеше иеліктерге ыдырай түсті. Шығыс Дешті Қыпшақта Әбілқайыр билігі жойылды. Қазақстан жеріндегі бір кезде әлемді дүр сілкіндірген Алтын Орда хандығы ыдырап, жаңа мемлекеттер - Сібір хандығы, Қазан хандығы, Астрахань хандықтары тарих сахнасынан орын алды. XV ғасырдың 70-жылдарында қазақ хандары Сырдария бойы мен оған жалғас жатқан Қаратау өңірін басып алды. Нәтижесінде, Қазақ хандығының жер көлемі әлдеқайда ұлғайды, оған тұс-тұстан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты. Қазақ хандарының Сыр бойындағы қалалар үшін Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен соғысы отыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы Керей хан бастаған қол Түркістанға, Жәнібек хан Созаққа шабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан Бұхараға қашты. Созақ пен Сауран Қазақ хандығының құрамына кірді. Шайбани хан екі жылдан соң Ноғай Ордасының мырзаларымен одақ құрып, Аркөк пен Сығанақ қалаларын басып алды. Қазақ хандарының жіберген әскерлері Шайбанидың бірлескен әскерін талқандап, Сығанақ қаласын қайтарып алды. Шайбани хан Маңғыстауға қашты. Сыр бойындағы қалалар Қазақ хандығының құрамына қосылды.
Қазақ хандары Әмір Темір ұрпақтарымен бірлесе отырып, Шайбани ханға қарсы шабуылға шықты. Созақ қаласы түбінде болған шайқаста Созақтың атақты адамдары Қазақ хандығын қолдап, жеңіске жетті. Шайбани ханның Сауранды билеуге қалдырған туысын тұтқындады. Қазақ жасақтары Сауранды қайтарып алған соң, жау қолындағы Отырар қаласын қоршауға алды. Шайбани хан қазақтармен бітім жасауға келісетінін білдірді. Сыр бойындағы қалалар Сығанақ, Сауран, Созақ - Қазақ хандығының күш-қуатын, саяси беделін нығайтып, әлемге танытты. Сондықтан қазақ хандары бұл қасиетті, қадірлі жерді басып алуға ұмтылғандарды бірінен соң бірін жеңіп, оны қорғап қалды. XV ғасырдың аяғында Сырдария өңіріндегі күрес барысы, билікке таласушы күштердің ара қатынасы, түптеп келгенде қазақ хандарының басымдылығын танытты.[9.1]
1.2 Ресеймен алғашқы қазақ хандарының арасындағы байланыстың орнауы
Қазақ хандығының XVI-XVII ғасырлардағы дамуы. Қасым хан (1511-1521ж). Қасым ханның тұсында қазақ мемлекетінің дамуы. Жәнібек пен Керейден кейін хан болған Керейдің ұлы Бұрындық (14731474-1511ж) хан болған. Егер Жәнібек пен Керей хандар Қазақ хандығының ірге тасын қалыптастырып, оның аумағын ұлғайта бастағандығымен көрінсе, ал Бұрындық ханның аты Сырдария өзен бойындағы қалаларды Әбілқайыр ұрпағынан өздеріне қарату жолында болған ұрыстардан көрінген. Алайда ханның ел ішінде беделі болмағандықтан, Самарқанға көшіп кетті. Бұдан кейін Бұрындықтың кезінде оның әскери қолбасшысы болған Жәнібек ханның баласы Қасым сұлтанның ел ішінде беделі күшті болған. Қасым ханның кезінде хандықтың саяси жағынан болсын, әлеуметтік-экономикалық жағынан болсын дамығандығы белгілі. Тіпті алыс-жақын жатқан елдерге Қасымның аты әйгілі болып, Қазақ хандығы қуатты, іргелі елге айналған. Міне, сол Қасым 1411 жылы хан болды. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының дамығандығын сол кездегі орта ғасырлық тарихшылардың өздері де атап өткен. Мәселен, атақты Бабыр хан: ...жұрттың айтуына қарағанда, қазақ сұлтандары мен хандарының бір де біреуі бұл халықты дәл Қасым хан сияқты бағындыра алмаған. Оның қарамағындағы әскер саны 300мыңға жуық еді,-дейді [10.1]. Ал халқымыздың тұңғыш тарихшысы М.Х.Дулати Қасымның бүкіл Дешті Қыпшақ даласына билік жүргізгенін, оның халқы санының миллионнан астам болғандығын айтады. Жошыдан кейін бұл жұртта одан ұлы хан болған емес дейді. М.Х.Дулатидың екінші бір хабарында әскер санын 300мың деп көрсетеді. Шамасы, халқының саны миллионнан асып, әскерінің саны Бабыр мен Дулатидың айтқанындай, Қазақ сарбаздары үш жүз мың болуы мүмкін. Халқымыздың екінші бір тарихшысы Қадырғали Жалайыри Жәнібек ханның ұлдарының арасында аса белгілі болғаны - Қасым хан еді. Ұзақ уақыт бойы атасының ұлысына патшалық етті. Аймағындағы ұлыстарды өзіне қаратты. Ол туралы аңыздар әр жерде көп тараған, көпке мәлім болған,-дейді. Басқа да Қасым хан кезінде өмір сүрген тарихшылар мен саяхатшылар оның әйгілі хан болғандығы туралы жақсы лебіздер қалдырған. Қасым ханның даңқы Еуропаға дейін де жеткен, мәселен орыстар туралы жазған кітабында Иови, Мәскеуде болған Сегизмунд Герберштейн Еділ бойындағы патшалық туралы жазғандарында Қасым ханның жер көлемінің кеңдігі туралы айтып өтеді. Міне, осындай деректер мен хабарлардан Қасым ханның билік құрған кезіндегі Қазақ хандығының қандай дәрежеде болғандығын бірден байқауға болады.
Қасым ханның заңдары. Хан өз мемлекетінің қоғамдық өмірінде қарама - қарсы қайшылықтарды болдырмау үшін түрлі заң шығарушы заңгер де бола білді. Оның шығарған заңдары Қасым ханның қасқа жолы [11.1] деген атаумен осы күнге дейін ел аузында айтылып келеді. Бұл заң жазбаша түрде сақталмаған. Қасқа жолы дегенге қарағанда өмірге лайықсыз. Ескі заңдарды алып тастап, сол кездегі өмірдің талабына сай, қазақтың қара қылды қақ жарған деген әділ талаптарынан туындаған заңдар жинағы. Академик Ә.Х.Марғұланның айтуына қарасақ, заң саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде туған. Бұл қазақтың от ауызды, орақ тілді, елге сыйлы билерінің ықпалымен Қасым ханның ерте заманнан халықтың мойындап келген Жарғы заңын күшейткен. Осы себепке байланысты халық Қасымның шариғат жолын алмай, билер заңы Жарғыныалып, жаңадан көтергенін ұнатып, оны Қасымның қасқа жолы деп атап кетті дейді. Соңғы кездегі ғылыми зерттеулерге қарағанда Бұл заңға мына ережелер енген:
1)мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
2)қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық істеу);
3)әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат);
4)елшілік жоралары(майталман шешендік, халықаралық қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
5)жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл).
Міне, осы заңдардың орындалуын қатаң түрде талап етудің арқасында Қазақ хандығы өз кезінде нығайған, басқа елдер таныған күшті мемлекеттердің бірі болған [12.1].
Қасым ханның ішкі саясаты. Хан өзінің қасқа жолымен елінің ішіндегі жағдайды біраз түзеп, хандық өкіметін басқаруды күшейтіп алады, одан соң қазақтардың негізгі этникалық аудандарын Қазақ хандығының бір орталығына біріктіріп, бір ортадан басқару жүйесіне қатты назар аударған. Ол хандық өкіметтің күші-ұлыс басшыларының мықтылығында, олардың жауапкершілігінде деп ұқты. Сондықтан да, ұлыс басшыларына қолынан іс келетін іскер адамдарды сайлаған.
Қазақ хандығының нығаюына және бір себеп болған басты мәселе Шайбанидтердің Орта Азияға қарай біржола ауып кетуінен де болған еді. Кетпей қалған ру тайпалардың барлығы енді Қазақ хандығына өзінің жерімен қосылып, халқының санының өсуіне, шекарасының кеңеюіне де үлкен үлес қосылған. Бұл жаңа қосылған кейбір ру-тайпалар өздерінің аздығынан бұрынғы аттарынан айырылып, жаңа атаулармен аталса, ал кейбірі екі атауға (бұрын және соңғы) ие болып жатты. Мәселен: ноғай, қазақ немесе қоңыраттардың ішінде ноғай руларының кездесуі, сол сияқты қазақ руларының ішінде қытай руларының пайда болуы. Мұндай жағдай ел ішіндегі ұлыстарды жаңадан құруға, сұлтандар арасында жаңа бөліктерді қайта бөлуге әрекеттер жасаған. Қасымның хан болған кезі хандықтың ішкі саясатындағы аса бір жауапты кезең болған уақыт еді. Ол қазақ жеріндегі осындай аса бір тарихи жағдай қайнап жатқан мезгілде өзінің ел басқарудағы көрегендігімен, іскерлігімен дұрыс ұйымдастыра білудің арқасында бір орталыққа бағынған күшті мемлекет құрған. Сонымен, Қасым хан XVI ғасырдың басында ұлан-байтақ қазақ жерінің айтарлықтай бөлігін өзінің қол астына қаратты. Алғашқы кезде ханның саяси-әкімшілік және сауда - экономикалық орталығы Сырдарияның бойындағы Сығанақ қаласында болған. Қасым хан өзінің өмірінің соңғы кезінде астанасы Сарайшық қаласында билік жүргізген. Бұл кезде Сарайшық қаласы Ұлы Жібек жолының бойындағы басты қаланың бірі еді. Қалаға дүниенің төрт бұрышынан саудагерлер, елшіліктер келетін. Сондықтан, Қазақ хандығы дүние жүзінің ірі елдерімен саяси қарым-қатынас жүргізе бастаған.
Территориясының кеңеюі және халық санының ұлғаюы. Қасым хан тұсында қазақтар өз алдына тәуелсіз, дербес мемлекет есебінде Орта Азия мен Шығыс Еуропаға белгілі болды. XVI ғасыр Қазақ хандығының дәуірлеу кезеңі болды. Жер көлемі ұлғайды. Оңтүстікте Сырдария алабын қамтып, Түркістан аймағындағы, Сыр бойындағы қалаларды қосып алды. Оңтүстік шығыста Жетісу жерінің басым бөлігі Шу, Талас, Қаратал, Іле өзендерінің алқабы қарады. Солтүстікте және солтүстік шығыста Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен асып, Қарқаралы тау тарамдарына дейін жетті. Солтүстік батыста Жайық өзенінің алабын қамтиды. Міне, осындай кең-байтақ қазақ жерін қамтып жатқан Қасым ханның халқының саны да бір миллионнан асқан. Мұндай деректер жазба деректерде де хабарланған. Сонымен Қазақ хандығының беделі халықаралық жағдайда да өсіп, хандықтың ішінде талас-тартыстар да біршама бәсеңдеген.
Хақназар хан (1538-1580ж.ж). Хақназар ханның ел басқарудағы жағымды қасиеттері. Хақназардың тегі: ол Қасым ханның ұлы, Жәнібектің немересі, Барақ ханның шөбересі, Құйыршықтың шөпшегі. Қасым ханнан кейінгі хан болған Мамаш, Тақыр, Бұйдаш тұсында Қазақ хандығының саяси жағдайы нашарлайды. Хақназар хан болғанша хандық ішінде билік үшін талас-тартыс ұзақ жылдарға созылады. Жағдай хандық билік Хақназардың қолына тиген кезден бастап қайта жандана бастаған. Тарихи зерттеулерге қарағанда, Хақназар әкесі Қасым ханның жақсы қасиеттерін алған. Әкесі сияқты саяси жағдайды алдын-ала болжай білген саясаткер болған. Ойлаған ойын іске асыра алатын-ақ жолды хан болған. Ол өзінің алдында хан болған Тақыр, Бұйдаш хандардың қателіктерін қайталамауға тырысқан. Ел басқаруда сабырлы, ақылды болған. Елінің ең қажетті деген мәселелерін шешуде, мемлекетінің пайдасы үшін дұрыс шешімдер қабылдап отырған. Хақназар хандық өкіметін басқаруда елін-жерін сыртқы жаудың шабуылынан сақтауға, халқының бірлігін ұйымдастыру жолына шабуылынан сақтауға, халқының бірлігін ұйымдастыру жолына бар өмірін арнаған адам. Ханның саясаткерлігі алдын-ала саяси жағдайды сезіп, оны өз елінің пайдасына шешуге тырысып отырған. Хақназар хан өзінің осындай саясаткерлігінің арқасында Ноғайлармен қарым-қатынаста дұрыс шешімін тауып отырған. Сол сияқты қырғыздармен болған қарым-қатынаста да дұрыс шешім табудың арқасында олармен тек жақсы байланысты болып қоймай, Хақназар қазақ-қырғыздарының да ханы атанған. Хан Ресей патшасының қазақ шекарасына жақындауына байланысты, олармен де дипломатиялық байланыс жүргізе бастаған. Міне, Хақназардың хандық құрған кезінде оның хандық өкіметін дұрыс басқара білуінің арқасында қазақ хандығының қуаты өсіп, саяси өрлеуі арта түсті. Сыртқы саясаты. Хақназар хан елінің саяси бытыраңқылығын жойып, бір орталықтан басқаруды қолына алған соң, хандықтың халықаралық жағдайын аса ірі оқиғалар болды. Хан өзінің сыртқы саясатында Моғол хандығымен, Ноғай ордасымен, өзбектермен, орыстармен қарым-қатынас жасауды өзінің басты міндеті деп ұстады. Олай болатын себебі, бұл аталған мемлекеттердің барлығы Қазақстанды қоршай орналасқан еді [13.2].
Моғолстанмен қарым-қатынас. Моғол ханы Абд ар-Рашид Жетісу мен Ыстықкөлдің аумағындағы жерлерді басып алу ниетімен XVI ғасырдың 50-60 жылдары Қазақ хандығына қарсы үлкен соғыс бастады. Бұған қарсы күреске Хақназар хан қазақ-қырғыз одағының әскерлерін пайдаланды. Бұл шайқастардың бірінде Абд ар-Рашидтің баласы қаза тапты. Бұған жауап ретінде Абд ар-Рашид өршелене шабуыл жасап, қазақ-қырғыз одағының әскерін жеңіліске ұшыратты. Бұл қазақ-монғол шайқасы қазақтар үшін сәтсіз аяқталды. Қазақтар мен монғолдар арасындағы қанды шайқас мұнымен бітпеді. Абд ар-Рашид мұрагерлері тұсында да соғыс қимылдары саябырламады. Жетісуға ойраттардың тонаушылық жорықтарының жиілеуі Жетісу қазақтарының жағдайын ауырлата түсті. Ойраттар Батыс Монғолияны мекендеген тайпа болатын. Олар жоңғарлар деп те аталды. Моғол ханына қарсы соғыстардағы сәтсіздікпен ойраттардың шапқыншылық жорықтары салдарынан Хақназар хан Жетісудың біршама жерін уысынан шығарып алды. Дегенмен 1570 жылдардың аяғындада Жетісудың Батыс бөлігі Шу, Талас өңірін оның билігінде болды. Ноғай ордасының кейбір бөліктерінің қазақ хандығының құрамына кіруі. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында билік үшін таласқан феодалдық қырқыс үдейе түсті. Бұл жағдай бұқара халықты қатты күйзелтіп жіберді. Нәтижесінде ноғай Ордасында жаппай наразылық туды. Ноғай ордасы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Қаңлылар, қыпшақтар, тағы басқа көшпелі тайпалардың көпшілігі қазақ хандығына келіп қосылды. Оларды Хақназар хан құшақ жая қарсы алды. Ноғай Ордасы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Ноғай Ордасында қырқысқан екі тап пайда болды. Бір тобы Мәскеу кінәзіне қосылуды жақтаса, екінші тобы Қазақ хандығына қосылуды жақтады. Бұл жағдайды тиімді пайдаланған Хақназар хан Ноғай Ордасының көптеген ұлысын (қазақтың Кіші жүзі-алшын одағына кірген тайпалар) өзіне қосып алды. Мәскеуге қосылуды жақтаған, батысқа қарай көше бастаған ноғайларға шабуылына шыдамаған ноғай мырзалары Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон даласына қарай ығысты. Бұл жеңіс Қазақ хандығының жерін кеңейтті, күш-қуаты мен беделін арттырды. Сөйтіп, Ноғай Ордасы XVI ғасырдың ортасында ішкі талас-тартыстан әлсіреп, мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Ноғай ордасының ыдырауы Орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті.
Қазақ-өзбек хандықтарының қарым-қатынастары. XVI ғасырдың орта шенінде Қазақ хандығымен көршілес отырған Сібір ханы мен Моғолстан билеушілерінің қазақтарға қарсы шапқыншылық жорықтары жиілеп кетті. Бұл тарихи-саяси жағдайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz