Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
І тарау. Баладағы қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым.қатынас ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.19
1.2 Қарым.қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері ... ...20.28
1.3. Отбасындағы мектепке дейінгі баланың қарым.қатынасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.32
Бірінші тарау бойынша ой қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІІ тарау. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруды эксперименттік зерттеу
2.1. Қала мен ауылдық жердегі отбасы қарым.қатынас мәдениетінің салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әдістемелердің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бақылау эксперимент және зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.55
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58.65
І тарау. Баладағы қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым.қатынас ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.19
1.2 Қарым.қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері ... ...20.28
1.3. Отбасындағы мектепке дейінгі баланың қарым.қатынасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.32
Бірінші тарау бойынша ой қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІІ тарау. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруды эксперименттік зерттеу
2.1. Қала мен ауылдық жердегі отбасы қарым.қатынас мәдениетінің салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әдістемелердің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бақылау эксперимент және зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.55
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58.65
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі елдегі экономикалық -әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Сондықтан да балаларды тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылуда. Мектеп жасына дейінгі бес-жеті жас аралығы-баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық жағдайы бала психологиясына міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш қарастырғандардың бірі – чех ғалымы ЯН Амос Коменский болды (1592-1670). Ол туғаннан 6 жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге емес, отбасына – «аналар мектебіне» жүктеді. Я.А.Коменский аналар мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей келе, сол кездің өзіне баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауытарды дұрыс, таза айтуды үйрету керектігін айтты. Отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын түрінде жүзеге асуы керек деген де Я.А.Коменский болатын. /1/
Ал, біздің қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасы қандай болды? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуде маңсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерділілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек жазған Н.Құлжанова (1887-1939) болды.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтасады. Бұл жәйт автордың «Бала күтімі – баланың өміріне күн сәулесі мен таза ауадай аса қажет», «Баланың аурулары» т.б. мақалаларынан жақсы байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегімен бастауды ұсына келіп, өзі түйіндеген тұжырымның негізі етіп: «Тәні саудың – жаны сау» деген халық даналығын алады.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш қарастырғандардың бірі – чех ғалымы ЯН Амос Коменский болды (1592-1670). Ол туғаннан 6 жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге емес, отбасына – «аналар мектебіне» жүктеді. Я.А.Коменский аналар мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей келе, сол кездің өзіне баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауытарды дұрыс, таза айтуды үйрету керектігін айтты. Отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын түрінде жүзеге асуы керек деген де Я.А.Коменский болатын. /1/
Ал, біздің қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасы қандай болды? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуде маңсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерділілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек жазған Н.Құлжанова (1887-1939) болды.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтасады. Бұл жәйт автордың «Бала күтімі – баланың өміріне күн сәулесі мен таза ауадай аса қажет», «Баланың аурулары» т.б. мақалаларынан жақсы байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегімен бастауды ұсына келіп, өзі түйіндеген тұжырымның негізі етіп: «Тәні саудың – жаны сау» деген халық даналығын алады.
1. Коменский Я.А. Материнская школа // Избр. Пед.соч.: В 2 Т.т. 1. М., 1982. -224-228с.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. Алматы «Санат», -1995. -81б.
3. Аркин Е.А. Родителям о воспитании – М:, Уч. Пед. Гиз. 1957. -347с.
4. Усова А.П. Обучение в детском саду. Под. Ред. А.В.Запарожеца, М., 1981. -176с.
5. Тихеева Е.И. Развития речи детей (раннего и дошкольного возраста): Под.ред. Ф.А.Сохина. -5изд. –М.: Просвещ., 1981. – 159с.
6. Меңжанова А. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. «Рауан», 1992.-206б.
7. «Балбөбек» бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының республикалық баспа кабинаті. 2000, 237б.
8. Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению., Алматы, Рауан 1992, 108с.
9. Касымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Автореферат. Алматы, 1997, -223с.
10. Ауталипова У.И. Психолого-педагогические основы взаимоотношений детей дошкольного возраста в семье. Диссертация кандидата психологических наук., Алмата 1999, -129с.
11. Жарықбаев Қ.Б. «Ұлттық психологияны оқыту – ұлтшылдық емес» - Қазақ әдебиеті, 1-қыркүек, 2000ж.
12. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы, Рауан, 1990, 234б.
13. Лисина М.И. Общение и речь. Развития речи у детей в общение со взрослыми. Москва, 1985. 140с.
14. Запорожец А.В. Развития общение у дошкольников. Москва, Прос. 1974, 287с.
15. Лисина М.И. Общение со взрослыми у детей первых семи лет жизни. В кн: Проблемой общение возростной и педагогической психологии. М., прос. 1978. 136-138с.
16. Выготский Л.С. Проблема развития психики., Собр.соч.т. 3.Под.ред. А.М.Матюшкина. М., «Педагогика», 1993. -145-146с.
17. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания, изб.псих.труды: в 2т. М., 1980, -315с.
18. Бодалев А.А. Личность и общение. М., прос. 1983. – 18с.
19. Рубинштейн С.Л. Основы психологии. М., 1935. -52с.
20. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы таңдамалы еңбектер (Выготский Л.С. аударма ) құрастырған Алдамұратов Ә.Ж. Алматы, 1999. -169б.
21. Мухина В.С. Детская психология, М., 1985
22. Макаренко А.С. Книга для родителей., М., Прос. 1983
23. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы, 1994. 320б.
24. Абайдың тәлімгерлік тағлымы. Құрастырғандар Дайырова Ә., Құрманбаева Г., Алматы, Рауан, 1996, 136б.
25. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы, Рауан, 1993, 154б.
26. Әуезов М.О. Адамның негізі - әйел. 20 томдық шығармалар жинағы, 15- том, Алматы, Жазушы, 1984. -7-9-б.
27. Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының республикалық баспа кабинеті. Алматы – Астана, 1999, 72 б.
28. Варга А.Я. Психологический контакт между ребенком и матерью в книге «Популярная психология для родителей». Под редакцией Спиваковской А.С., Союз, Санкт-Петербург 1997, 63-67 с.
29. Венгер А.Л. Психологическаие рисуночные тесты. М., Владос – пресс., 2003.-160с.
30. Ж.Пиаже. Избранные психологические труды. М., Прос. 1969, 659с.
31. Рузская А.Г. Отношение детей – дошкольников к разным вариантам общения со взрослыми. Развите общения у школьников. Под.ред.Запоржца А.В., Лисиной М.И. М., Педагогика, 1974. 288с.
32. Жакупов С.М. Межэтнический фактор в условиях формирования познавательной деятельности. Этнопсихология и этнопедагогика: Алматы, 4-сборник, 85с.
33. Дүйсенбеков Д.Д., Нурадинов А.С., Кожухова С.С. Этнопсиходиагностическая парадигма исследования структуры личности, национальные процессы пути и способы их регулирования. Алматы: 1992, 78-80с.
34. Оразбекова К. Отбасы психологиясы. Алматы, 1996, 247б.
35. Оразбекова К. Иман және инабат. Этика и психология семейной жизни. Алматы, Ана тілі, 1993, 152б.
36. Ұ Асылов. Әдеп инабаттық дәрістері. Оқу құралы; Алматы, Рауан, 1998, -272б.
37. Елеусізова С.М. Қарым-қатынас психологиясы, Алматы, Рауан, 1996, 64б.
38. Дүйсенова З. Жақсы адам тәрбиелегіңіз келсе. Алматы, Мектеп 1970, 52б.
39. Ақажанова А. Бала жанына үңіле отырып. Қазақстан мектебі. №11-12, 1993, 44б.
40. Бреслов Г.М.Проблемы эмоциональной регуляции общения у дошкольников. Вопр. Психологии, №3, 1984, 52-56с.
41. Ю.Хамяляйнен. Воспитание родителей. М., -ІІ 1993, 14с.
42. Е.И.Рогов. Психология общение. М., Владос. 2002. 336с.
43. В.Г.Крыско. Этническая психология. М., «Академия» 2002. 320с.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. Алматы «Санат», -1995. -81б.
3. Аркин Е.А. Родителям о воспитании – М:, Уч. Пед. Гиз. 1957. -347с.
4. Усова А.П. Обучение в детском саду. Под. Ред. А.В.Запарожеца, М., 1981. -176с.
5. Тихеева Е.И. Развития речи детей (раннего и дошкольного возраста): Под.ред. Ф.А.Сохина. -5изд. –М.: Просвещ., 1981. – 159с.
6. Меңжанова А. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. «Рауан», 1992.-206б.
7. «Балбөбек» бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының республикалық баспа кабинаті. 2000, 237б.
8. Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению., Алматы, Рауан 1992, 108с.
9. Касымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Автореферат. Алматы, 1997, -223с.
10. Ауталипова У.И. Психолого-педагогические основы взаимоотношений детей дошкольного возраста в семье. Диссертация кандидата психологических наук., Алмата 1999, -129с.
11. Жарықбаев Қ.Б. «Ұлттық психологияны оқыту – ұлтшылдық емес» - Қазақ әдебиеті, 1-қыркүек, 2000ж.
12. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы, Рауан, 1990, 234б.
13. Лисина М.И. Общение и речь. Развития речи у детей в общение со взрослыми. Москва, 1985. 140с.
14. Запорожец А.В. Развития общение у дошкольников. Москва, Прос. 1974, 287с.
15. Лисина М.И. Общение со взрослыми у детей первых семи лет жизни. В кн: Проблемой общение возростной и педагогической психологии. М., прос. 1978. 136-138с.
16. Выготский Л.С. Проблема развития психики., Собр.соч.т. 3.Под.ред. А.М.Матюшкина. М., «Педагогика», 1993. -145-146с.
17. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания, изб.псих.труды: в 2т. М., 1980, -315с.
18. Бодалев А.А. Личность и общение. М., прос. 1983. – 18с.
19. Рубинштейн С.Л. Основы психологии. М., 1935. -52с.
20. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы таңдамалы еңбектер (Выготский Л.С. аударма ) құрастырған Алдамұратов Ә.Ж. Алматы, 1999. -169б.
21. Мухина В.С. Детская психология, М., 1985
22. Макаренко А.С. Книга для родителей., М., Прос. 1983
23. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы, 1994. 320б.
24. Абайдың тәлімгерлік тағлымы. Құрастырғандар Дайырова Ә., Құрманбаева Г., Алматы, Рауан, 1996, 136б.
25. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы, Рауан, 1993, 154б.
26. Әуезов М.О. Адамның негізі - әйел. 20 томдық шығармалар жинағы, 15- том, Алматы, Жазушы, 1984. -7-9-б.
27. Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының республикалық баспа кабинеті. Алматы – Астана, 1999, 72 б.
28. Варга А.Я. Психологический контакт между ребенком и матерью в книге «Популярная психология для родителей». Под редакцией Спиваковской А.С., Союз, Санкт-Петербург 1997, 63-67 с.
29. Венгер А.Л. Психологическаие рисуночные тесты. М., Владос – пресс., 2003.-160с.
30. Ж.Пиаже. Избранные психологические труды. М., Прос. 1969, 659с.
31. Рузская А.Г. Отношение детей – дошкольников к разным вариантам общения со взрослыми. Развите общения у школьников. Под.ред.Запоржца А.В., Лисиной М.И. М., Педагогика, 1974. 288с.
32. Жакупов С.М. Межэтнический фактор в условиях формирования познавательной деятельности. Этнопсихология и этнопедагогика: Алматы, 4-сборник, 85с.
33. Дүйсенбеков Д.Д., Нурадинов А.С., Кожухова С.С. Этнопсиходиагностическая парадигма исследования структуры личности, национальные процессы пути и способы их регулирования. Алматы: 1992, 78-80с.
34. Оразбекова К. Отбасы психологиясы. Алматы, 1996, 247б.
35. Оразбекова К. Иман және инабат. Этика и психология семейной жизни. Алматы, Ана тілі, 1993, 152б.
36. Ұ Асылов. Әдеп инабаттық дәрістері. Оқу құралы; Алматы, Рауан, 1998, -272б.
37. Елеусізова С.М. Қарым-қатынас психологиясы, Алматы, Рауан, 1996, 64б.
38. Дүйсенова З. Жақсы адам тәрбиелегіңіз келсе. Алматы, Мектеп 1970, 52б.
39. Ақажанова А. Бала жанына үңіле отырып. Қазақстан мектебі. №11-12, 1993, 44б.
40. Бреслов Г.М.Проблемы эмоциональной регуляции общения у дошкольников. Вопр. Психологии, №3, 1984, 52-56с.
41. Ю.Хамяляйнен. Воспитание родителей. М., -ІІ 1993, 14с.
42. Е.И.Рогов. Психология общение. М., Владос. 2002. 336с.
43. В.Г.Крыско. Этническая психология. М., «Академия» 2002. 320с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, Психология және шет тілі
мамандығы күндізгі оқу
бөлімінің 4-курс студенті
Ералиева Ұлзат
Ғылыми жетекшілер:
психол. ғыл. кандитаты,
профессор Асылханова М.А.
оқытушы Мокешова Қ.М.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, психология
ғылымдарының докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І тарау. Баладағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-19
1.2 Қарым-қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері ... ...20-28
1.3. Отбасындағы мектепке дейінгі баланың қарым-қатынасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-32
Бірінші тарау бойынша ой
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..33-35
ІІ тарау. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыруды эксперименттік зерттеу
2.1. Қала мен ауылдық жердегі отбасы қарым-қатынас мәдениетінің
салыстырмалы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2. Әдістемелердің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3. Бақылау эксперимент және зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...54-5 5
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 56-57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58-6 5
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі елдегі экономикалық
-әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани
қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Сондықтан да балаларды
тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылуда. Мектеп жасына дейінгі бес-жеті жас аралығы-баланың жеке тұлға
болып қалыптаса бастайтын, оның барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып,
мінез-құлық нормаларын игеретін кезең болғандықтан, отбасының жалпы
психологиялық жағдайы бала психологиясына міндетті түрде өзінің әсерін
тигізбей қоймайды.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш
қарастырғандардың бірі – чех ғалымы ЯН Амос Коменский болды (1592-1670). Ол
туғаннан 6 жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге
емес, отбасына – аналар мектебіне жүктеді. Я.А.Коменский аналар
мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей
келе, сол кездің өзіне баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға
байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауытарды дұрыс, таза
айтуды үйрету керектігін айтты. Отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын
түрінде жүзеге асуы керек деген де Я.А.Коменский болатын. 1
Ал, біздің қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасы қандай
болды? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба
дәстүрінде тәрбиелеуде маңсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерділілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте ауылындағы отбасы
тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек жазған Н.Құлжанова
(1887-1939) болды.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен
сабақтасады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі – баланың өміріне күн сәулесі
мен таза ауадай аса қажет, Баланың аурулары т.б. мақалаларынан жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегімен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның негізі етіп: Тәні саудың – жаны сау деген халық
даналығын алады.
Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мазмұнының, мақсатын баяндай
келіп, баланың қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеуін жетілдіру
жолдарына тоқталады. Ол сондай-ақ балалардың қарым-қатынас ерекшелігіне де
ерекше көңіл бөледі. Балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу, баланың
сөйлеуге, білуге құмарлығын мазамды алма! - деп оның бетін қайтару
екендігін айта келе, автор баланың ойлауының – оның танып-білу құмарлығымен
ұштасып жатқандығын ескертеді. 2
Қай қоғамда болса да тәрбие мәселесі ең басты міндеттердің бірі
ретінде қарастырылып келген. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу – жалпыға бірдей білім берудің бір
белгісі ретінде қарады.
Кеңес жылдарындағы мектепке дейінгі педагогика мәселесі Е.А.Аркин
3, А.П.Усова 4 т.б. ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде қордаланды.
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова 6, М.С.Сәтімбекова, Ә.С.Әмірова, Ф.Н.Жұмабекова
7, ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова 8, Г.М.Қасымова
9, Ұ.И.Ауталипова 10 т.б. ғылыми жұмыстар арналды.
Дегенмен де, қазіргі кезде қазақ отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбектің
жоқтың қасы. Сондықтан біз, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру деп белгіледік.
Зерттеу нысанасы: бес – жеті жас аралығындағы балалар мен ата-
аналардың отбасындағы қарым-қатынас әрекеті,
Зерттеу пәні: отбасы мен балабақшаның бірлескен жұмысы бойынша
мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: қазақ отбасындағы 5-7 жас аралығындағы баланың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер отбасындағы ата-аналардың,
балабақша тәрбиешілерінің озық тәжірибелерін саралап, осы уақытқа дейінгі
орын алып келе жатқан кемшіліктердің себебін ашып, отбасы мен мектепке
дейінгі тәрбие мекемелерінің сабақтастығын ұлттық негіздегі әдістемелік
нұсқаулар арқылы байланыстырса, отбасындағы баланың қарым-қатынас
мәдениетін дамытудың мүмкіндігі артады.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазақ отбасындағы жаңа қоғамның талабына сай қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздерін қарастыру;
2. Балабақша және отбасындағы баланың қарым-қатынас мәдениетін барынша
дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім беру мен тәрбие
жұмыстарының мазмұны, әдістеріне талдау жасай отырып тиімді іс-
тәжірибелерді жүйелеу;
3. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыратын құрылымдық үлгі жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи
тұжырымдамасы, Э.Берннің талдау тұжырымдамасы, Пиаженің когнитивті даму
тұжырымдамасы, М.И.Лисинаның қарым-қатынас генезисі тұжырымдамасы,
Эриксонның дамудың эпигенетикалық тұжырымдамасы.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысында анықтаушы және дамытушы
эксперименті және а) Г.Т.Хоментаускастың Отбасының суреті әдістемесі, ә)
А.Я.Варга мен В.В.Столиннің ата-аналардың балаға деген қарым-қатынасын
анықтайтын тест – сауалнама әдістемелері қолданылады. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған
ойын – жаттығулар, түрлі жүйедегі психокоррекциялы әдістемелер, ата-
аналарға семинарлар арқылы қалыптастыру көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы қазақ отбасы мен балабақшаның бірлескен
жұмысының тиімділігі теориялық тұрғыда негізделініп және отбасы мен баланың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған ата-аналар мен
тәрбиешілерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жоғарғы және арнайы педагогикалық оқу орындарының мектеп және
балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде, ата-аналарға пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: эксперименттік жұмыс Ал. обл. Іле ауд. №1
балабақшаларда жүргізілді. Зерттеуге қала мен ауылдық жерден 5-7 жас
аралығындағы 25 бала, 25 ата-ана қатысты.
І тарау. Баладағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері.
Өмірде өзгермейтін ештеңе жоқ. Еліміз тәуелсіздікке қол
жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030 жылғы жолдауындағы (1997) 11,
мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ тәрбиесіндегі
істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы ертеңгі ел қамы.
Ертеңгі күні ХХІ ғ. өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде қазақ
халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабымен өткен бай қазынасын отбасы
тәрбиесінде қолдану – кезек күттірмейтін мәселе.
Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде XVII-XVIII ғасырларда өмір
сүрген батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан
болатын. Мысалы Я.А.Коменский Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық
дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-
құлыққа тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кеменгер педагогі И.Г.Песталоцци тәрбиені ана
тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып
жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт
тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты
деп ерекше атап көрсетті.12. И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге
келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып,
мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо да бала тәрбиесінің көзі
еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді
отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе,
мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің негізгі ортасы – отбасы. Бала
отбасында қарапйым білім, іскерлік, дағдыларды меңгеріп, ата-анасынан
тәртіп ережелерін үйренеді деді. 12
Жалпы қазақ отбасы тәрбиесіне, ұрпағының жан-жақты болып өсуіне
айрықша мән берген халық. Баланы қайратты, қайырымды, ақылды, өнерлі, әділ
адам етіп тәрбиелеу - әр уақытта қазақ отбасындағы басты мәселенің бірі
болған.
Ол жердегі ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы, эмоционалды
сезімдері – олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық
арқылы орындалған.
Өмірге шыр етіп жаңа келген нәрестеге ананың адал махаббаты мен
кіршіксіз көңілі таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз
күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке
оралуынан бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы
ата-ананың өмірі таусылып бітпейтіндей қарбаласы басталады. Жеке тұлға өсіп
жетілуіне ықпал ететін отбасының тәрбиесіне психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар
берілген. Мәселен: Р.Н.Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық
сөздігінде; Отбасы-әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа
және туысқандық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналарымен
балаларының, аға-інілерімен апа-қарындастарының бірге туып, ортақ
шаруашылық жүргізуі, туысқандарының арасындағы сан алуан қарым-қатынастарға
негізделген жанұя тұрмысы деп айтылса 14, Ж.Қоянбаевтың педагогикалық
еңбегінде: Отбасы – ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас
туыстар (әке, ана, бала...) тобы деп анықтама берілген 15.
Соңғы кездерді орысша семья ұғымының қазақша аудармасы отбасы,
жанұя, үйелмен деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады. Соңғы жылдары
адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психолог-
педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып
отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негізін ресей ғалымы М.И.Лисина салды
(1917)17. Ғалым психологияда мектеп жасына дейінгі баланың ересектермен
қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И.Лисина зерттеулеріндегі
негізгі әдістердің бірі- отбасында тәрбиеленуші және түрлі типтегі балалар
мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды салыстыра
зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге қажетті барлық
қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық, дәрігерлік бақылау,
білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы үлкендердің эмоционалды-
жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың психологиялық дамуын
баяулатады. М.И.Лисина еңбектері көрсеткендей, мұндай қарым-қатынастың
қосылуы баланың психикалық дамуының түрлі аспектілеріне: олардың танымдық
белсенділіктеріне, тілінің дамуына, заттық әрекет игеруіне игі әсерін
тигізеді.
Ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі кезеңде (А.В.Запорожец,
М.И.Лисина тұжырымдамаларына сәйкес) өзіндік-сапалы формаларымен
ерекшеленеді. Баланың ересектермен қарым-қатынасын осы іс-әрекеттің бірнеше
формаларының ауысуы ретінде қарастыруға болады. Қарым-қатынастың алғашқы
формасы-жағдайға байланысты жеке тұлғалық (ЖБЖТ), келесі- жағдайға
байланысты- іскерлік (ЖБІ), үшіншісі – жағдайдан тыс-танымдық (ЖТТ), ең
соңғысы- жағдайдан тыс жеке тұлғалық (ЖТЖТ) 19.
Л.С.Выготскийдің көрсетуінше, баланың жоғарғы мінез-құлық
формаларының социогенезі, ол – баланың мәдени дамуының тарихы. Әлеуметтік
сөзінің мәні, бұл жағдайда, аса кең ұғымда, мәдениеттіліктің бәрі-
әлеуметті дегенді көрсетеді. Мәдениеттің өзі адамның әлеуметтік өмірімен іс-
әрекетінің өнімі, сондықтан мәдениетілік даму мәселесі бірден бізді
әлеуметтік даму жағдайына енгізеді 20.
Мәдени дамудың мәні- адамның тек қана өзінің мінез-құлқын ғана
игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы – шарты жеке тұлғаның
қалыптасуы. Сондықтан да, баланың қайсыбір қызметінің қалыптасуы да, оның
тұтастай жеке тұлғасының дамуына тәуелді. Мектепке дейінгі кезең баланың
өзіндік тұлғасы мен өмірлік көзқарастары қалыптастыру үстінде болды.
Б.Г.Ананьевтің көрсетуінше: Адамның мінез-құлқы, адамды қоршаған табиғатты
заттыландыратын, оның әлеуметтік іс-әрекеті түрлерінің күрделі кешені ғана
емес, қарым-қатынас, адамдармен түрлі әлеуметтік құрылымдардағы практикалық
әрекеттесу түрінде де көрінеді 21,22. Оның ойынша, адам – негізгі
әлеуметтік іс-әрекеттер – еңбек, қарым-қатынас және танымның субъектісі.
Осы үшеуінің бірлігінде ғана жеке тұлғаның қалыптасуы ойдағыдай іске
асырылады.
А.В.Запорожецтің басшылығымен жүргізілген көптеген зерттеулердің
(З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин т.б.) нәтижелерін тұжырымдай келіп А.Н.Леонтьев
мектепке дейінгі кезең – жеке тұлға қалыптасуының алғашқы сатысы, мінез-
құлықтың жеке тұлғалық механизмдерінің кезеңі – деп атап көрсетеді. Оның
айтуынша бұл кезеңде мотивтердің бір-біріне өзара бағынушылық жүйесі
қалыптасады. Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында қарым-қатынастың үш
түрін бөліп қарастыруға болады: өзіне деген қатынасы, басқаларға және
заттық әлемге деген қарым-қатынасы 18,19.
Адам психикасын зерттеудегі тарихи тұрғыдан қарастыра келіп,
А.Н.Леоньев, өзінің осы еңбегінде Л.С.Выготскийдің кез-келген сыртқы
әсердің (біздің жағдайымызда қарым-қатынасқа түсуші – ересек адам) адамға
тікелей емес жанама әсер ететінің, яғни алдымен ол интерпсихикалық (адам
аралық), кейінен соң ғана ол интропсихикалық (адамішілік) айналады деген
көзқарасты мақұлдайды) Сонымен бірге, осы мәселе туралы С.Л.Рубинштейіннің
де осы тұрғыда айтқан ойын келтіреді, Психология – психика мен іс-әрекетті
емес, психиканы іс-әрекетте қарастырады25.
С.Л.Выготскийді қазақ тілінде тұңғыш сөйлеткендер Алдамұратов
Ә., Рақымбеков Қ. Т.б. оның теориясындағы қарым-қатынас мәселелерінде
... тарихы тәжірибелерді тыныс-тіршілік шындығын өзгелердің сөзінен, тәлім-
тәрбие өнегесінен жаңаламай үйренуі деп көрсетеді 26.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін
В.С.Мухина мен Л.А.Венгер де психологиялық тұрғыдан терең зерттеді (1986).
Олар отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі
нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер
(киім кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан
көрсетілген эмоционалды қарым-қатынасты әлі де болса аса қажет етеді деп
тұжырымдайды.
Психолог В.С.Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-
қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады екен. Бұл
жердегі бала үшін ең бастысы – ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды
қатынас. Ата-ана сенімі мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға
деген тілекті қалыптастырады. Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды
қолдауды қажет етеді 27.
Ал Л.А.Венгер бұл бойынша өз пайымдауын айтады. Баланың психикалық
дамуына отбасының әсерін көрсете келе, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың
дүрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымды өз орнын
дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала
тәртібінде қиындықтар тудырады деп қорытындылайды 28.
Ресейлік ғалым Б.Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты әсер
етеді дей келе, былайша топтайды: 1-ден, отбасының материалды жағдайын
сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы яғни, отбасы мүшелерінің
материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
2-ден әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы. Бұл
көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамныі тәрнбиелік
мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына
қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады 29.
Бүкіл өмірін ауылдық мектеп ісіне арнаған ұстаз, теоретик және
рпактик В.А.Сухомлинский баланың жан-жақты дамуына ортаның тигізер әсерін
көрсетуге тырысты. Жеке тұлға бойындағы мейірім, кішіпейілділік,
бауырмалдық сияқты адамгершілік сапалар шынайы, адал қарым-қатынастағы
адамдар ортасында ғана пайда болады деді. Автордың ойынша, ондай ортаны
бірін-бірі жоғарғы сезіммен жақсы көріп, қадірлейтін ата-ана ғана жасайды
31.
Адам бласының дүниеде өмір кешкен тарихына қарасақ бұрынғы
адамдармен бүгінгі адамның тіршілік ету арасында көп айырмашылықтың бар
екені белгілі. Тас пен таяқтан басқа құралы жоқ аңның аз-ақ алдында жүрген
алғашқы адамның ісімен осы күнгі әуе кемелерімен аспанға ұшып жүрген
адамның ісінің арасы бөлек екені белгілі. Қазіргі кездегі жер – жерлерде
орналасқан компьютерлі құралдар – үлкен өнер, білім арқасында шыққан
жетістіктер. Аталған заман ағымының жарысынан, заман көшінің қатарынан
қалмай өмір сүру үшін бүгінгі жас ұрпаққа көп - өнер білім керек. Осыған
байланысты адам аралық қарым-қатынастар да күрделене түсуде.
Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау керек
деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар зерттеп, ол туралы құнды пікірлер айтқан.
Кемеңгер ойшыл Әбу Насыр әл-Фараби (870 – 950) ғылыми ой
толғаныстарына толы трактаттарында оның педагогикалық-психологиялық ой-
пікірлері баяндалған. Тәрбие мен білім, педагогика мен психология Фарабидің
ғылыми – философиялық мұрасының ажырамас бөлегі болып табылады. Сол кездің
өзінде әл-Фараби, әлемнің негізгі тұтқасы – адам, оның парасаты, ақыл-ойы
ойдағыдай дамыса, ол дұрыс өсіп- өркендей алады деген. Жаман мінез-құлық
бұл рухани дерт, жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой – адамның басты қадір
қасиеті және ол қалыпты іс-әрекет үстінде қалыптасады – деген тұжырымды да
шығыстың ұлы ойшыл ғалымы айтқан. Ол өзінің шешендік өнер жайындағы
еңбегінде әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, денесінің тұрқы сол
адамның қылығы болып табылады дей келе, адамдар арасындағы қарым-қатынас
психологиясына үлкен зейін қойды33.
Қазақ халқының ұлы ақыны А.Құнанбаев та (1845-1904ж.ж.)
отбасындағы бала тәрбиесінде оның жас және психологиялық ерекшелігін ескере
отыру керектігін түсіндіре талап етеді. Абай баланың ең бірінші, әрі ең
негізгі тәрбиелеушісі – ата-анасы болуы тиіс дей келе, бала алдымен ата-
ана, екіншісі ұстазы, үшінші құрбыларына қарап өседі дейді.
Абай психология ғылымының өмірлік мәнін терең аңғарған, оның
ғылыми жағының қажеттілігін түсінген ғұлама. Адамдардың тұрмыстағы,
отбасындағы, қарым-қатынастардағы үйлесімін армандаған ақын жас ұрпақтың
психологиялық ерекшеліктеріне айрықша зейін қойып, тәрбие арқылы олардың
бойына жақсы қасиеттер дарытуға болатындығына шексіз сенді.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін
материалистік көзқараспен түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдейді. Өзінің отыз
жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуатын кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім - дейді 34.
Отбасындағы баланың әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеу мәселелері
М.Жұмабаевтың (1893-1938ж.ж.) Педагогика деп аталатын еңбегінде де айқын
жазылған. М.Жұмабаев жан-жақты баланың жетістіктерінің психологиялық
мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналармен тәрбиешілерге балалардың
ересектерден ерекшеліктерін біліп, ескере отырып тәрбиелеуін ұсынады.
М.Жұмабаев балалар үшін Бесік жыры, Жұмбақ, Туған жер т.б.
шығармалар жазып, олардың сөйлеу тілдері мен ойлау үрдістерінің дұрыс
дамуына негіз салды. Мағжан шығармаларында баланың дене, ақыл, сұлулық
тәрбиесі туралы кеңінен сөз қозғалып, аталған тәрбие бөлімдері, олардың
мақсат, міндеттері сияқты мәселелер қамтылады 35.
Қазақстандағы аты әлемге әйгілі жазушы, зерттеуші М.Әуезов те
(1897-1961ж.ж.) отбасындағы тәрбие мәселелеріне көп көңіл бөлген.
Отбасындағы тәрбиеде ананың орнының ерекше маңыздылығын түсіндіре келіп,
тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол тәрбиені қалыптастыратын аналар
жағдайының дұрыс болуын, аналардың өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын
талап етеді 36.
Біздің қарастыратын мәселеміздің өзегі ретінде әр шаңырақтағы
баланың бес – жеті жасқа дейінгі, яғни мектепке барған кезеңіндегі тіл
ұстартуы, тең – құрбыларымен қарым-қатынас ерекшеліктері алынып отыр.
Дүниеге келген нәресте дамуына отбасындағы жұбайлардың өзара татулығы жан-
жақты әсер ететіні белгілі. Психолог А.В.Петровский отбасының сипатын ол
жердегі адамгершілік ахуал мен мақсаттар анықтайды дей келе, өз
зерттеулерінде отбасы қарым-қатынасын төмендегідей бес түрге бөледі:
1 үстемділік қатынас,
2 қамқоршылдық қатынас,
3 қақтығысушылық қатынас,
4 араласпаушылық қатынас,
5 ынтымақтастық қатынас деп жіктесе, әр қайсысына жекелей сипаттама береді
39.
1-кесте А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлері
№ Отбасының түрі Қарым-қатынас мазмұны
1 Үстемдік қатынастағы Үстемдік жағдайында отбасында балаға өз
отбасы бетімен іс-әрекет орындауына жол
берілмейді, өзінің жеке өміріне
байланысты мәселелерге қатыстырылмайды.
Мұндай отбасындағы қарым-қатынас
ата-ананың балаға үстемдік көрсетуі мен
бала ынтасын, белсенділігін тежеу
барысында жүреді. Ата-ана бала жасын,
психологиясын ескерместен өзіне сөзсіз
бағыну талаптарын қояды, балаға
сенбейді. Олардың бет жүзінде салқындық
байқалып, үнемі отбасына қатысты орасан
зор істер жайында ойланып-толғанып
жүргендей кейіпте болады. Әміршіл
ата-ана сөзі әдетте, қысқа, баласының
өзіне қарсы ой-пікір айтқанын
ұнатпайды, одан өз айтқанын ғана
орындатуды талап етеді.
Отбасында үнемі психологиялық қысым
көріп үстемдік қатынаста өскен балада
флегматизм байқалады, психикасы
тітіркенген күйде болады және де ондай
бала өзіне сенімсіз, агрессивті болып
өседі.
Үстемдік қатынастағы отбасында өскен
бала ата-ана тарапынан жүргізілген
арнайы бақылау мен қамқорлықты
қажетсінеді.
2 Қамқоршылық Қамқоршылық күшті жағдайда баланы желге
қарым-қатынастағы отбасы – күнге тигізбей, мәпелеп өсіреді.
Мұндай отбасында өскен бала түрлі
қиыншылықтармен кездескенде дұрыс шешім
таба алмай, үрейленіп, қайғырады.
Қамқоршылық жағдайында өскен бала
тәртібінде эгоизм, инфантилизм, еркелік
сияқты құбылыстар жиі байқалады. Бала
өзін айналадағы қоршаған әлемнен
жекеленген күйді кешіп, шынайы өмірден
мүлдем алшақ болады. Кез келген жаңа
ортада қиналып, қарым-қатынас жасаудан
сескенеді. Ол бала толығымен
ата-анасына тәуелді болып, өз еркімен
бір әрекет орындауға күші де, қабілеті
де жетпейді. Психолог Аллан Фромм,
мұндай отбасында өскен бала көп жағдай
да ерке, бірбеткей, қиқар болып өседі
дейді.
Шамадан тыс қамқоршылық қатынастағы
бала психологиялық жағынан толық
піспеген, ымыраға келе алмайтын қыңыр
мінезді болады. Ата-ана, ең алдымен
отбасы қарым-қатынасында баланың
есейіп, өсуіне толық жағдай тудырып,
тәрбиеде нәтижелі педагогикалық
әдіс-тәсілдерді қолданулары керек.
3 Қақтығысушылық Отбасындағы ата-ана мен баланың,
қарым-қаынастағы отбасы басқа да мүшелерінің арасындағы
қайшылықтардан- қақтығысулар туады.
Отбасында бір-біріне наразылық
білдіру, бірін-бірі табалаушылық,
келеке, қиянат жасау, сөгу, беделіне
нұсқан келтіру бір-бірімен
шиеленістіруге ықпал жасап, олардың
ауызбірлігін жояды.
Үнемі дау-дамай, ұрыс-керіс жағдайында
өскен бала психологиясында ашу-ыза,
агрессия басым болып, ол күйгелек болып
өседі.
Мектеп жасына дейінгі кезең
психологияда – бала дамуының қарқынды
жүретін кезеңі деп белгіленген.
Мектепке дейінгі шақ- баланың таным
үрдістері, мінез-құлық нормаларын
игеретін кезең болғандықтан –
отбасындағы жайсыз климат, ұрыс-жанжал
бала психикасына өте ауыр соққы болып
тиеді. Ондайда баланың психикалық
ауруға (әсіресе неврозға) шалдыққаны
көп кездеседі. Оның пайда болуы тұқым
қуалау факторлардан емес, әлеуметтік
фактор, яғни аурудың себебі отбасындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас
сферасында жатыр.
4 Араласпаушылық Араласпаушылық жағдайда ата-ана мен
қарым-қатынастағы отбасы балалар өз беттерінше бір-бірімен
ақылдаспай өмір сүреді. Отбасы
мүшелерінің бірі кездейсоқ қайғылы
оқиғаға ұшыраса, оған қалғандарының
қайғы-қуанышына ортақ болуы өз
дәрежесінде бола бермейді. Мұндай
отбасында қатыгездік, селқостық немесе
мейірімсіздік сезімдері байқалады.
Ешбір үлгі -өнегесіз өскен бала қандай
жағдайда болмасын өрескелдік танытып,
қарым-қатынаста дөрекі келеді. Бала
отбасы мүшелеріне қатыгез, қайырымсыз
болып, өзіндік қызығушылық пен
қажеттіліктерді ең негізгі орынға
қояды.
5 Ынтымақтастық Ынтымақтастық ата-ана мен беле
қарым-қатынастағы отбасы арасындағы сыйласушылық қағидасына
сүйенеді. Мұндай отбасында балалардың
пікір, ойлары тыңдалып, барлық мәселе
үй-ішінің бірлескен кеңесінде шешіліп
отырады. Ынтымақтастығы жарасқан
отбасында әдептілік, сыпайылық,
төзімділік, дау-жанжалдан алыс болу
белгілері тән. Бұл түсіністік, достық
позициясын сақтайды.
Ынтымақтастық қатынастағы отбасы баланы
өз ойын ашық айта білуге, кез-келген
тапсырманы мүлтіксіз орындап, таза,
мәдениетті сөйлеп, пікірлесуге
дағдыландырады, бала тәртібінде жағымды
көңіл-күй, өзіне деген сенім,
тәртіптілік негіз алады.
Бұл қарым-қатынас отбасындағы ата-ана
мен балаларды біріктіріп, оларда біз
деген мезімді туғызады және олар
өздерінің ортақ жұмысқа қатысты
екендерін сезініп өседі.
А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлерін
талдап көрсек, қазақ отбасында көбіне үстемдік қатынастың басым екенін
аңғаруға болады.
Балалар психологиясы мәселелерімен айналысып жүрген американдық
дәрігер, психолог А.Фромм: отбасындағы баланың психологиялық тепе-теңдігі
оның ата-анасымен болған жақында да эмоционалды қатынасына байланысты -деп
көрсетсе (1991) 40, бала бойындағы невроздың болу себептерін зерттеген
ресейлік ғалым А.И.Захаров (1986) соңғы жылдары экономикалық өзгерістер
барысында тірлік етіп жүрген іскер, шешімге келгіш ата-аналар балаға деген
эмоционалды, жағымды қатынасқа немқұрайлы қарайтындарын айтады. 41.
Ресей психологы А.Я.Варга (1997), сәби өмірінің алғашқы жылында
ата-ана тарапынан жеткілікті дәрежеде жылы қатынас көрмесе, бұл құбылыс
ұзақ уақыт бойы ол баланың психологиялық дамуына кері ықпалын тигізеді
дейді. 43.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін
Л.А.Венгер (1987) баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын
барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі
болып табылады. Себебі, ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала
өзгенің көңіл-күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды 46.
Ресейлік ғалым М.И.Лисина (1974) өзінің қарым-қатынас генезисі
тұжырымдамасында бала туғаннан мектепке барғанға дейінгі аралықта
үлкендермен төрт түрлі тәсілдегі қатынаста болатынын көрсетті.
2-кесте.
Баланың жасы Жас кезеңдер Қарым-қатынас Қарым-қатынаста
тәсілдері қажет қосымша
әрекеттер
1 жасқа дейін Нәрестелік кезең Жағдайлы- жеке Айналасындағы
тұлғалық адамдардың
қарым-қатынас мейірімді
сезімдерін
қажетсіну
1 – 3 жас Ерте сәбилік кезеңЖағдайлы – іскер Ортақ әрекеттерді
қарым-қатынас қажетсіну
3 – 5 жас Төменгі мектепке Жағдайдан тыс Танымдық
дейінгі шақ танымдық қажеттілік,
қарым-қатынас үлкендердің
құрметтеуін
қажетсіну
4 – 5 жас Жоғарғы мектепке Жағдайдан тыс жекеӨзара түсіністік
дейінгі шақ тұлғалық пен ынтымақты
қарым-қатынас қажетсіну
Отбасында ата-анасымен жүргізген өзара қарым-қатынас барысында
туғаннан жеті жасқа дейін бала:
• Ана тілін меңгеріп, сол тілдің грамматикалық формаларын ажыратады,
белгілі сөз қоры пайда болады;
• Күнделікті тұрмыста, қарым-қатынас барысында балада өзін айнала
қоршаған әлемді танып – білуге деген қызығуы пайда болады;
• Сөйлеушінің сөзін тыңдау және тыңдаушының сөзінің дұрыс болуы сияқты
сөйлеу формалары қалыптасады.
Осы аралықта бала тіршілік әлемінің сан түрлі құпияларын түсініп,
сауат ашудың алғашқы сатысына бастайды. Бұл кезде бала шешендік өнерінің
қарапайым белгілерімен танысып, ішкі ойын мәнерлі сыртқы бейнелеуді
үйренеді. Сурет, ойыншықтар бойынша шағын әңгімелер құрайды. Мекктеп жасына
дейінгі бала психологиясымен айналысып жүрген ағылшын психолог – практигі
Д.Лешли, өзінің 1991 жылы жарық көрген алғашқы Кішкентай балалармен жұмыс
жүргізу атты еңбегінде ата-ана ертегі, әңгіме айтқанды бала үшін ұнамды
іске айналдырса, сол әрекетке деген баланың қызығығуы пайда болады 54.
Бұл кезде баланың ситуативті, яғни жағдайлы сөйлеуі, контексті сөйлеуге
көшеді, тіл – қарым-қатынастың басты құралына айналады. Ал, осы тілді
үйрену, мәдениетті сөйлеу үлкен тәрбиемен ұзақ үйретуді қажет етеді. Бес
жеті жастағы бала дербес әрекет орындауға қабілетті болғанымен, ол ата-
ананың эмоционалды қарым-қатынасынсыз тіршілік ете алмайды.
1.2 Қарым-қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері
Қарым-қатынас мәдениетіне тоқталмас бұрын, жалпы мәдениет туралы
түсінік қарастырайық. Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы
шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың
даналығымен адамгаршілік нышандары жинақталады 55. Адамзаттық рухы мен
келбеті, философиялық жүйелері, діні мен тілі – осының бәрі мәдениетпен
біте қайнасқан. Ол философиялық тұрғыда – адамдардың физикалық еңбегінің
нәтижесінде жасалған (еңбек құралдары, баспана, киім т.б.) заттай мәдениет,
адамның ақыл-ойы еңбегінің жемісі болып табылатын (дін, әдебиет, ғылым,
мораль, тіл т.б.) рухани мәдениет болып жіктеледі. Қазақ халқының рухани
мәдениеті өте бай: ол бізге дейінгі ауызша және жазбаша әдебиет, фольклор,
эпос, музыкалық туындылар. Осының бәрі адамзаттың өзара әрекеттестігінен,
қарым-қатынас барысында пайда болып, әлеуметтік тәжірибе алмасу арқасында
бүгінгі күнге дейін сақталып келді. Мәдениет те, білім де, өнер де бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа қарым-қатынас арқылы беріліп отырады. Қарым-қатынас
үрдісінің мазмұны өте күрделі.
Психолог Г.М.Андреева қарым-қатынастың бір-бірімен байланысты үш
жағы бар: бірінші – қарым-қатынастың коммуникативті жағы – адамдар
арасындағы ақпарат алмасумен, келесі қарым-қатынастың интерактивті жағы
адамдармен өзара әрекеттестік ұйымдастырумен, үшінші – қарым-қатынастың
перцептивті жағы – қатынастағы адамдардың өзара ынтымақтастық, түсіністік
негізімен белгіленеді. Үлгі ретінде көрсетілген адамдардың қарым-қатынас
кезіндегі көрінетін іс-әрекеті – сөйлеу мәдениетін береді деп көрсетеді
58. Ал, мәдениетті адамның қарым-қатынас кезінде мінез-құлқының жағымды-
жағымсыз жақтарының сөйлеу арқылы көрінуі немесе оның реттелінуі бүгінгі
күнгі талап болып табылады. Адамның әдеп сақтауы сол адамның өзін-өзі
түсінуі және басқа адамды түсінуі.
С.Л.Рубинштейн, қарым-қатынас құралы болып табылатын сөйлеу
үрдісін қарастыра келе, адамның сөйлеу мәдениеті негізінде сол адам туралы,
оның ішкі дүниесі туралы ақпарат алуға болады десе (1980), М.И.Лисина
өзінің қарым-қатынас генезисі тұжырымдамасында бала туғаннан мектепке
барғанға дейінгі уақытта қарым-қатынастың төрт түрлі түрпішінін басынан
өткізеді деп:
1 жағдайға байланысты жеке тұлғалық қарым-қатынас: балада туғаннан 1 жасқа
дейінгі шақта, әсіресе анасымен эмоциялық қарым-қатымнаста;
2 жағдайға байланысты іскерлік қатынас: бір жас пен үш жас аралығында, іс-
әрекет үстінде;
3 жағдайға байланысты емес танымдық қатынас: төрт-бес жас шамасында,
баланың танымдық сферасының қалыптасуы;
4 жағдайға байланысты емес жеке тұлғалық қатынас: 6-7 жастағы балада басқа
адамдармен қарым-қатынастағы эмоциялық сферасындағы байқалатын қатынас деп
топтағанын жоғарда көрсетіп кеттік (1974).
1 сызба Макроорта, микроорта және шағын топтың бірлігі
Мироорта: отбасы, Шағын топ: қарым-қатынасМакроорта: ғылым,
балабақша, мектеп, аула мәдениет, заң, білім,
т.с.с. т.с.с.
Осы кестеде баланың жеке тұлға болып қалыптасуы және оған тікелей
ықпал ететін орта, қарым-қатынастың өзара сабақтастығы айқын бейнеленген.
Бала туғаннан бастап өзінің ұлттық мәдени құндылықтарын меңгеріп
әлеуметтене бастайды. Бұл үрдіс балада арнайы мамандандырылған мекемелерде
де, өмір сүру барысындағы үлкендердің басшылығымен де жүзеге асады.
Психологияда индивид дамуындағы мәдениеттің ықпалын қарастыратын
салыстырмалы – мәдени зерттеулер бірнеше. Атап өтсек: Пиаженің баланың
интеллектуалды даму теориясы (1960), Эриксонның адам өмірінің
эпигенетикалық тұжырымдамасы (1960)т.с.с.
Мәдениет әлеуметтік дамудың демиургы боып табылады. Әр адамның
ішкі жан дүниесі мен мәдениет арасындағы байланыс өте ертерек шақта, жаңа
туған кезде – нәрестені тамақтандыру, жөргекке орау, бесікке бөлеу,
тазалыққа дағдыландыру сияқты тәжірибелермен байланысты қалыптасады.
Жалпы, бала психологиясының дамуына мәдениеттің тигізер ықпалы
түрлі саладағы мамандарды толғандырды. (Л.С.Выготский, А.Р.Лурия т.с.с.)
Дегенмен де индивид дамуындағы мәдениеттің әсерін американдық ғалым М.Мид
(1988) эмперикалық тұрғыда зерттей келе, Тынық мұхитындағы Самоа, Жаңа
Гвинея сияқты аралдарда жүргізген зерттеулері негізінде, мәдениет –
қоғамда өмір сүріп, дұрыс ойлап, дұрыс қарым-қатынас жасауының алғы шарты
деп тұжырымдайды 59. М.Мид, мундугумар тайпасындағы адамдар мәдениеті
зорлық – зомбылық, күш көрсетумен байланысты болғандықтан, осы аталған
тайпа балаларының мінез-құлық, тәртіптерінде агрессия, дөрекелік ерекше
байқалады дей келе, тәрбиедегі махаббат пен қамқорлықтың тапшылығы – бала
психологиясында агрессия, ал мейірімділік пен жылы қатынас – пацифизмді
қалыптастырады деп көрсетеді.
Әр халықтың мәдениеті сол жердегі адамдардың мінез-құлық
психологиясы, қарым-қатынас ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты. Шығыс
халықтарының мәдениеті мен қарым-қатынас психологиясы, Батыс елдерінің
мәдениеті мен қарым-қатынас психологиясынан өзгешелеу.
Атап айтсақ: Ежелгі Қытай елінде адамдар арасында қарым-қатынас
жасаудың үй-ішіне кіру, амандасу, отырып –тұру сияқты отыз мыңға жуық түрі
болса, Жапон халқының қатынас жасау мәдениетінің басты белгісіне иіліп ниет
білдіру негізгі болып есептелінеді. Ал, ағылшындықтар таныс емес бөгде
адаммен еш уақытта қарым-қатынасқа түспейді. Ағылшын мінезінде ерекше
көрінетін: тұрақтылық, біркелкіліктің көрінуі, өзін-өзі ұстауы. Сондықтан,
ағылшындардың орнынан қозғалмауы реті, кейбір керек емес жағдайларға қатыса
қоймау жолдары – өз орныңды біл деген ұлттық девизді жоғалтпаулары.
Жоғарыда сөз болған көршілес қытайлар - өте көнгіш, шыдамды халық.
Қай жерде, қай кезде болмасын регламентті ұмытпайды, негізінен көңілді, тез
ойларын шеше алатын, дұрыс мінез көрсете білетін біздің халыққа ұқсас
жерлері бар болса, жапондықтар – ұқыпты, өзін-өзі күте алатын, кішіпейіл,
тәртіпті міндетін түсіне білетін, көп білуге тырысатын эстетикалық талғамы
жоғары халық. Олар еш уақытта жоқ деп айтпайды, тұспалдап, жұмбақтап
сөйлейді.
Қазақ халқында да тұспалдап, астарлап сөйлеуі жоғары деңгейде
болған. Көшпелі қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасып өзіне ғана тән
ұлттық ерекшеліктері бар. Оларға – суырып салма шешендік, дептілік,
қонақжайлылық сияқты қасиеттер жатады. Қазақ халқының сөйлеу өнері,
негізінен билердің шешендік сөз өнерінен өзекті орын алған. Сондықтан қазақ
билерінің шешендік сөз өнері Цицерон, Демосфен сияқты Еуропа шешендерінің
сөз қолданыс түрлерінен мүлде өзгеше. Бұған орыс, шет ел зиялыларының
айтқан ойлары дәлел бола алады. Мәселен, атақты түріктанушы С.Малов: түркі
халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл – қазақ тілі. Қазақтар
өзінің шешендігінен, әсем ауыз әдебиетімен даңқты, - десе, шығыстанушы
П.Меллиоранский: ... қазақ тілі түркі тілдерінәң ішіндегі ең таза, бай
тілге жатады. Қазақтар әрі шешен, әрі әдемі сөйлеудің үлкен шебері, -
дейді. 33 Шешендік өнер дарыған кісі отаншыл, әдет-ғұрпын жетік білетін
ұшқыр ойлы болып келсе, әдептілік – отбасында, ауыл-аймақ, ел-жұртта
қалыптасқан мінез-құлық нормаларын бұзбауға міндеттейді. Қазақ халқының
ежелгі салтында баланы жастай жоғарыда көрсетілген әдептілік, мәдениеттілік
сияқты қасиеттерге ата-анасы тәрбиелейтіні белгілі. Көргенді отбасының
баласы парасатты, талғамды, ақылды болып өседі. Керісінше, көргенсіз
отбасының баласы тәртіпсіз, әдепсіз, даңғой, ойсыз, дарақы болып өседі.
Сонымен әр баланың алғашқы ұстазы, тәрбиешісі әкесі мен шешесі. Баланы
бастан әдептілікке тәрбиелеу ата-ананың негізгі борышы. Ежелгі қазақ
салтында, бала ер жетіп, есейе келе үлгі-өнеге алатын ұстаздары аталас,
ауылдас, көп жасап, көпті көрген көнекөз қариялар отағасырлар болған. Бала
тәрбиесі баршаның ісі болып, бүкіл ауыл-аймақ түгел қатысқан, әрбір іске
ынтасы бар, талабы мол жастар ұсталық, зергерлік тағы да басқа
шеберліктермен айналысып кемелденген. Тілге жүйрік жастар әншілік, ақындық,
тапқырлық өнер жолына түскен. Сөз бастаған шешенді қол бастаған батырмен
пара-пар санаған. Сондықтан, жастарды сөз өнеріне үйрету үшін ата-аналары,
ата-әжелері оларға мақал-мәтел, терме, өлең-жыр жаттатып үйреткен.
Қазақ халқының да қарым-қатынас мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Біздің халық қарым-қатынас мәдениетін амандасудан бастаған. Кісі сөзін
сіз деп бастайды. Бұл сөз –құрмет білдірудің басты белгісі. Қазақ
халқында өзінен бірер жас үлкен болсын немесе кішкене болсын, бейтаныс
адамға сіз деп айту салтқа айналған. Мұнымен қатар аңғалдық жасап,
ыңғайсыздық жәйттарға ғафу етіңіз, кешіріңіз деген сөздер айту сияқты
әдептілік атадан балаға берілетін халықтық тәрбие. Бала атасына тартқаны
үшін өздігінен әдепті болып шыға бермейді.
Қазақ халқы баланы дүниедегі барлық асылдан жоғары бағалаған. Бала
тәрбиесіне терең мән берген қазақ халқы, бұл істі нәресте дүниеге келмей-ақ
бастаған. Оған дәлел ретінде Құрсақ той дәстүрін алуға болады. Жас
келіншек екі қабат болғаны белгілі болса, оның абысын, қайын сіңілелері сол
үйге оңаша құрсақ тойын жасап, аман-сау босануына тілек білдірген.
Ұлы ағартушы Ж.Баласағұни (1021-1075) сөйлеу өнерін көзі мәңгі
бөгелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді 65. Дидактикалық сарында жазылған
Құтты білік шығармасында (ІХ-Хғ.) этика, әдептілік, қоғамдағы адамдардың
қарым-қатынасы, сөйлесуі, тіл әдептілігі жан-жақты сөз болады. Қай этнос
болмасын, өзінің белгілі өмір жолын басынан кешіргендіктен, оның өз
халқына, ұлтына, еліне жеріне тән іс-әрекет жүйелері де болады. Соңғы
жылдары этнос психологиясының мәселелері жиі ауызға алынып, кейбір
ғалымдарды ойландырып жүр (Қ.Б.Жарықбаев, Д.Д.Дүйсенбеков) 66, 67, 68
Адамзат тарихында көптеген әдет-ғұрыптар мен ережелер бар. Адамдар
бұл әдет-ғұрыптарға сүйеніп тіршілік еткен, бала тәрбиелеген. Сан мың
жылдар нәтижесінде бой ұрып әдеттелген бір есеппен,жазылмаған заңдар
халықтың сан-салалы әдет-ғұрыптары, дәстүрлер жиынтығы – жас ұрпақты
тәрбиелеуші, өмірге дайындаушы ұстаз болып келеді. Қазақ халқының атақты би-
шешендерінің: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің шешендік өнерлері мен
тіл мәдениеті бізге, бүгінгі күнге дейін А.Құнанбаев 34, Ы.Алтынсарин
69,70, Ш.Уәлиханов 71 сияқты ағартушылардың жас ұрпаққа қалтырған асыл
сөздер барысында сақталып келді. Сондай-ақ тіл мәдениетіне көп көңіл бөлген
ғалым, әдебиетші А.Байтұрсынов. Ол өзінің әдебиет танытқыш деген
еңбегінде шешендік өнердің негізін, көсем сөздің бастауын нақышына келтіре
көрсетті. Қарым-қатынастағы шығарма сөздің ұнамды болуы, сөз дұрыстығын,
тіл тазалығына, тіл анықтығына, дәлелдігіне және көрнекілігіне байланысты
деп көрсетеді.
Ресей мемлекетінде отбасының тәрбие мәселесімен айналысып жүрген
келесі бір бірлестікке А.Ц.Цармаевтар отбасылары жатады.
Осыдан 20 жыл бұрын Мәскеуде Адамгершілік психологиясы мен
педагогикасы деген зертхана пайда болды. Оның жұмысын А.Ц.Цармаев
басқарды.
А.Ц.Цармаев бірлестігінің басты мақсаты – баланың психикалық дамуы
да, қабілет, дарындылығын танытып, денсаулығын нығайту емес, отбасылық
құндылықтарды жандандыру. Бірлестік мүшелері баланың қаншалықты
адамгершілікті болуы, оның ата-анасының сөйлеген сөзіне емес, өзіндік үлгі-
өнегесі, тәртібіне байланысты деп түсінеді.
Қазақстанда осындай отбасы бірлестіктері жоқ болғанымен де
еліміздің бірінші ханымы С.А.Назарбаеваның жетекшілігімен құрылған
отбасылық типтегі балалар үйлерін атауға болады. Бұл аталған
бірлестіктердің қай-қайсысы болмасын, барлығында да қандай бағытта
болмасын, ең негізгісі – баламен дұрыс қарым-қатынас құра білу.
Қазіргі кездегі қазақ отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-
қатынас көп жағдайда үлкендердің үстемдігі, вербальды емес коммуникациясы
барысында орындалады. Мұндай жағдайда бала ата-анасына толық эмоционалды
тәуелділікті сезіп өседі, соның салдарынан қазақ балаларының бойында өз-
өздеріне деген сенімсіздік, ішкі сезімдердің шиеленісуі сияқты құбылыстар
басым болып қалыптасады. Қазақ отбасында, әсіресе ауылдық жерлердегі бала
тәрбиесінде үлкендер әкімшілік – немқұрайлылық әдісті қолданады. Бұл жерде
үнемі ... жасы үлкеннің айтқанының бәрі дерлік дұрыс деген заңдылыққа
сәйкес, балаға үнемі үстемдік қысым көрсетіледі.
Бізде, көпшілікке таныс қарым-қатынас жасаудың сен және сөзге
сыпайылық рең беретін сіз деген екі формасы бар, оларды қолданудың өзіне
тән белгілері, орындары бар. Қазақ мәдениетінің бұл ережелері балаға ерте,
сәби шағынан таныс болуы керек.
Атап айтсақ:
• Ізеттілік – кез-келген жағдайда тәртіп ережелеріне ғана сай емес,
этика, эстетика талаптарына қанағат ететіндей әрекет ету. Мұндай
сезімі бар бала қолайсыздық тудыратын жәйттардың алдын ала біледі.
• Қарапайымдылық – ізеттілікпен тығыз байланысты құбылыс. Қарапайым болу
– адамның өз әрекеті мен қабілетіне сын көзбен қарауы.
Қарапайымдылықты ұялшақтықпен сәйкестендіруге болмайды, өйткені ұялшақ
адам қарапайым адамның қасында өзін дұрыс бағалай алмайды.
• Табиғилық – кез-келген адамның өзіндік бет-бейнесі.
Айналасындағылармен табиғи түрде қатынас жасай білген адам әр уақытта
мінсіз болады.
• Абырой, ар-намыс – адамның қоғамда өз орнын дұрыс біліп, өзіне -өзі
сенуі. Бұл қасиет әр кезде қарапайымдылық пен табиғилық бар жерде
болады. Абырой мен ар-намысты бала айналасындағыларды қорлап, сөгіп,
тіл тигізбейді.
Ата-ана баланы көпшіліктен аластатып – эгоизм, қызғаншақтық сияқты
құбылыстардан сақтандырып, жоғарыда аталған белгілердің бала бойында ерте
кезден байқалуын қадағалап отырулары тиіс. Қазақ отбасындағы баланың сөйлеу
мәдениеті материалды, рухани себептерге байланысты, қазіргі уақытта дер
кезінде жүргізілмей отыр. Осы тұста біз, қазақ отбасындағы баланың қарым-
қатынас мәдениетін жоғарлату үшін мына ережелерді есте ұстау керек деп
ойлаймыз:
• Еш уақытта баламен нашар көңіл-күйде қарым-қатынас жасауға болмайды.
Бала тәрбиесі – адам баласының айналысатын ең тамаша кәсіби десе де
болады. Ол жерде міндетті түрде көтеріңкі көңіл-күй мен тұрақтылық
орын алуы керек. Отбасындағы көңілсіздік, инерттілік өсіп келе жатқан
бала көңіліне, қатынас жасау қабілетіне кері әсерін тигізеді.
• Ата-ана қатынаста баланың талап-тілегі жайлы толығымен хабардар болуы
керек, көптеген ата-ана бала өмірге дайын адам ретінде келеді деп
қате ойлайды. Олар баланың ақылды, қайратты, мейірімді, мәдениетті
болып өсуінің алғы шарттарын, әдістерін жете түсіне бермейді. Ол үшін
тәрбиені бала әлеміне еніп, бала тілімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, Психология және шет тілі
мамандығы күндізгі оқу
бөлімінің 4-курс студенті
Ералиева Ұлзат
Ғылыми жетекшілер:
психол. ғыл. кандитаты,
профессор Асылханова М.А.
оқытушы Мокешова Қ.М.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, психология
ғылымдарының докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І тарау. Баладағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-19
1.2 Қарым-қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері ... ...20-28
1.3. Отбасындағы мектепке дейінгі баланың қарым-қатынасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-32
Бірінші тарау бойынша ой
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..33-35
ІІ тарау. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыруды эксперименттік зерттеу
2.1. Қала мен ауылдық жердегі отбасы қарым-қатынас мәдениетінің
салыстырмалы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2. Әдістемелердің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3. Бақылау эксперимент және зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...54-5 5
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 56-57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58-6 5
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі елдегі экономикалық
-әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани
қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Сондықтан да балаларды
тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылуда. Мектеп жасына дейінгі бес-жеті жас аралығы-баланың жеке тұлға
болып қалыптаса бастайтын, оның барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып,
мінез-құлық нормаларын игеретін кезең болғандықтан, отбасының жалпы
психологиялық жағдайы бала психологиясына міндетті түрде өзінің әсерін
тигізбей қоймайды.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш
қарастырғандардың бірі – чех ғалымы ЯН Амос Коменский болды (1592-1670). Ол
туғаннан 6 жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге
емес, отбасына – аналар мектебіне жүктеді. Я.А.Коменский аналар
мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей
келе, сол кездің өзіне баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға
байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауытарды дұрыс, таза
айтуды үйрету керектігін айтты. Отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын
түрінде жүзеге асуы керек деген де Я.А.Коменский болатын. 1
Ал, біздің қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасы қандай
болды? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба
дәстүрінде тәрбиелеуде маңсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерділілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте ауылындағы отбасы
тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек жазған Н.Құлжанова
(1887-1939) болды.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен
сабақтасады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі – баланың өміріне күн сәулесі
мен таза ауадай аса қажет, Баланың аурулары т.б. мақалаларынан жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегімен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның негізі етіп: Тәні саудың – жаны сау деген халық
даналығын алады.
Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мазмұнының, мақсатын баяндай
келіп, баланың қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеуін жетілдіру
жолдарына тоқталады. Ол сондай-ақ балалардың қарым-қатынас ерекшелігіне де
ерекше көңіл бөледі. Балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу, баланың
сөйлеуге, білуге құмарлығын мазамды алма! - деп оның бетін қайтару
екендігін айта келе, автор баланың ойлауының – оның танып-білу құмарлығымен
ұштасып жатқандығын ескертеді. 2
Қай қоғамда болса да тәрбие мәселесі ең басты міндеттердің бірі
ретінде қарастырылып келген. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу – жалпыға бірдей білім берудің бір
белгісі ретінде қарады.
Кеңес жылдарындағы мектепке дейінгі педагогика мәселесі Е.А.Аркин
3, А.П.Усова 4 т.б. ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде қордаланды.
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова 6, М.С.Сәтімбекова, Ә.С.Әмірова, Ф.Н.Жұмабекова
7, ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова 8, Г.М.Қасымова
9, Ұ.И.Ауталипова 10 т.б. ғылыми жұмыстар арналды.
Дегенмен де, қазіргі кезде қазақ отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбектің
жоқтың қасы. Сондықтан біз, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру деп белгіледік.
Зерттеу нысанасы: бес – жеті жас аралығындағы балалар мен ата-
аналардың отбасындағы қарым-қатынас әрекеті,
Зерттеу пәні: отбасы мен балабақшаның бірлескен жұмысы бойынша
мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: қазақ отбасындағы 5-7 жас аралығындағы баланың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер отбасындағы ата-аналардың,
балабақша тәрбиешілерінің озық тәжірибелерін саралап, осы уақытқа дейінгі
орын алып келе жатқан кемшіліктердің себебін ашып, отбасы мен мектепке
дейінгі тәрбие мекемелерінің сабақтастығын ұлттық негіздегі әдістемелік
нұсқаулар арқылы байланыстырса, отбасындағы баланың қарым-қатынас
мәдениетін дамытудың мүмкіндігі артады.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазақ отбасындағы жаңа қоғамның талабына сай қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздерін қарастыру;
2. Балабақша және отбасындағы баланың қарым-қатынас мәдениетін барынша
дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім беру мен тәрбие
жұмыстарының мазмұны, әдістеріне талдау жасай отырып тиімді іс-
тәжірибелерді жүйелеу;
3. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыратын құрылымдық үлгі жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи
тұжырымдамасы, Э.Берннің талдау тұжырымдамасы, Пиаженің когнитивті даму
тұжырымдамасы, М.И.Лисинаның қарым-қатынас генезисі тұжырымдамасы,
Эриксонның дамудың эпигенетикалық тұжырымдамасы.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысында анықтаушы және дамытушы
эксперименті және а) Г.Т.Хоментаускастың Отбасының суреті әдістемесі, ә)
А.Я.Варга мен В.В.Столиннің ата-аналардың балаға деген қарым-қатынасын
анықтайтын тест – сауалнама әдістемелері қолданылады. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған
ойын – жаттығулар, түрлі жүйедегі психокоррекциялы әдістемелер, ата-
аналарға семинарлар арқылы қалыптастыру көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы қазақ отбасы мен балабақшаның бірлескен
жұмысының тиімділігі теориялық тұрғыда негізделініп және отбасы мен баланың
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған ата-аналар мен
тәрбиешілерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жоғарғы және арнайы педагогикалық оқу орындарының мектеп және
балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде, ата-аналарға пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: эксперименттік жұмыс Ал. обл. Іле ауд. №1
балабақшаларда жүргізілді. Зерттеуге қала мен ауылдық жерден 5-7 жас
аралығындағы 25 бала, 25 ата-ана қатысты.
І тарау. Баладағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
негіздері
1.1 . Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері.
Өмірде өзгермейтін ештеңе жоқ. Еліміз тәуелсіздікке қол
жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030 жылғы жолдауындағы (1997) 11,
мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ тәрбиесіндегі
істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы ертеңгі ел қамы.
Ертеңгі күні ХХІ ғ. өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде қазақ
халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабымен өткен бай қазынасын отбасы
тәрбиесінде қолдану – кезек күттірмейтін мәселе.
Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде XVII-XVIII ғасырларда өмір
сүрген батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан
болатын. Мысалы Я.А.Коменский Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық
дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-
құлыққа тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кеменгер педагогі И.Г.Песталоцци тәрбиені ана
тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып
жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт
тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты
деп ерекше атап көрсетті.12. И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге
келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып,
мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо да бала тәрбиесінің көзі
еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді
отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе,
мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің негізгі ортасы – отбасы. Бала
отбасында қарапйым білім, іскерлік, дағдыларды меңгеріп, ата-анасынан
тәртіп ережелерін үйренеді деді. 12
Жалпы қазақ отбасы тәрбиесіне, ұрпағының жан-жақты болып өсуіне
айрықша мән берген халық. Баланы қайратты, қайырымды, ақылды, өнерлі, әділ
адам етіп тәрбиелеу - әр уақытта қазақ отбасындағы басты мәселенің бірі
болған.
Ол жердегі ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы, эмоционалды
сезімдері – олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық
арқылы орындалған.
Өмірге шыр етіп жаңа келген нәрестеге ананың адал махаббаты мен
кіршіксіз көңілі таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз
күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке
оралуынан бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы
ата-ананың өмірі таусылып бітпейтіндей қарбаласы басталады. Жеке тұлға өсіп
жетілуіне ықпал ететін отбасының тәрбиесіне психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар
берілген. Мәселен: Р.Н.Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық
сөздігінде; Отбасы-әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа
және туысқандық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналарымен
балаларының, аға-інілерімен апа-қарындастарының бірге туып, ортақ
шаруашылық жүргізуі, туысқандарының арасындағы сан алуан қарым-қатынастарға
негізделген жанұя тұрмысы деп айтылса 14, Ж.Қоянбаевтың педагогикалық
еңбегінде: Отбасы – ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас
туыстар (әке, ана, бала...) тобы деп анықтама берілген 15.
Соңғы кездерді орысша семья ұғымының қазақша аудармасы отбасы,
жанұя, үйелмен деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады. Соңғы жылдары
адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психолог-
педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып
отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негізін ресей ғалымы М.И.Лисина салды
(1917)17. Ғалым психологияда мектеп жасына дейінгі баланың ересектермен
қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И.Лисина зерттеулеріндегі
негізгі әдістердің бірі- отбасында тәрбиеленуші және түрлі типтегі балалар
мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды салыстыра
зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге қажетті барлық
қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық, дәрігерлік бақылау,
білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы үлкендердің эмоционалды-
жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың психологиялық дамуын
баяулатады. М.И.Лисина еңбектері көрсеткендей, мұндай қарым-қатынастың
қосылуы баланың психикалық дамуының түрлі аспектілеріне: олардың танымдық
белсенділіктеріне, тілінің дамуына, заттық әрекет игеруіне игі әсерін
тигізеді.
Ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі кезеңде (А.В.Запорожец,
М.И.Лисина тұжырымдамаларына сәйкес) өзіндік-сапалы формаларымен
ерекшеленеді. Баланың ересектермен қарым-қатынасын осы іс-әрекеттің бірнеше
формаларының ауысуы ретінде қарастыруға болады. Қарым-қатынастың алғашқы
формасы-жағдайға байланысты жеке тұлғалық (ЖБЖТ), келесі- жағдайға
байланысты- іскерлік (ЖБІ), үшіншісі – жағдайдан тыс-танымдық (ЖТТ), ең
соңғысы- жағдайдан тыс жеке тұлғалық (ЖТЖТ) 19.
Л.С.Выготскийдің көрсетуінше, баланың жоғарғы мінез-құлық
формаларының социогенезі, ол – баланың мәдени дамуының тарихы. Әлеуметтік
сөзінің мәні, бұл жағдайда, аса кең ұғымда, мәдениеттіліктің бәрі-
әлеуметті дегенді көрсетеді. Мәдениеттің өзі адамның әлеуметтік өмірімен іс-
әрекетінің өнімі, сондықтан мәдениетілік даму мәселесі бірден бізді
әлеуметтік даму жағдайына енгізеді 20.
Мәдени дамудың мәні- адамның тек қана өзінің мінез-құлқын ғана
игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы – шарты жеке тұлғаның
қалыптасуы. Сондықтан да, баланың қайсыбір қызметінің қалыптасуы да, оның
тұтастай жеке тұлғасының дамуына тәуелді. Мектепке дейінгі кезең баланың
өзіндік тұлғасы мен өмірлік көзқарастары қалыптастыру үстінде болды.
Б.Г.Ананьевтің көрсетуінше: Адамның мінез-құлқы, адамды қоршаған табиғатты
заттыландыратын, оның әлеуметтік іс-әрекеті түрлерінің күрделі кешені ғана
емес, қарым-қатынас, адамдармен түрлі әлеуметтік құрылымдардағы практикалық
әрекеттесу түрінде де көрінеді 21,22. Оның ойынша, адам – негізгі
әлеуметтік іс-әрекеттер – еңбек, қарым-қатынас және танымның субъектісі.
Осы үшеуінің бірлігінде ғана жеке тұлғаның қалыптасуы ойдағыдай іске
асырылады.
А.В.Запорожецтің басшылығымен жүргізілген көптеген зерттеулердің
(З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин т.б.) нәтижелерін тұжырымдай келіп А.Н.Леонтьев
мектепке дейінгі кезең – жеке тұлға қалыптасуының алғашқы сатысы, мінез-
құлықтың жеке тұлғалық механизмдерінің кезеңі – деп атап көрсетеді. Оның
айтуынша бұл кезеңде мотивтердің бір-біріне өзара бағынушылық жүйесі
қалыптасады. Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында қарым-қатынастың үш
түрін бөліп қарастыруға болады: өзіне деген қатынасы, басқаларға және
заттық әлемге деген қарым-қатынасы 18,19.
Адам психикасын зерттеудегі тарихи тұрғыдан қарастыра келіп,
А.Н.Леоньев, өзінің осы еңбегінде Л.С.Выготскийдің кез-келген сыртқы
әсердің (біздің жағдайымызда қарым-қатынасқа түсуші – ересек адам) адамға
тікелей емес жанама әсер ететінің, яғни алдымен ол интерпсихикалық (адам
аралық), кейінен соң ғана ол интропсихикалық (адамішілік) айналады деген
көзқарасты мақұлдайды) Сонымен бірге, осы мәселе туралы С.Л.Рубинштейіннің
де осы тұрғыда айтқан ойын келтіреді, Психология – психика мен іс-әрекетті
емес, психиканы іс-әрекетте қарастырады25.
С.Л.Выготскийді қазақ тілінде тұңғыш сөйлеткендер Алдамұратов
Ә., Рақымбеков Қ. Т.б. оның теориясындағы қарым-қатынас мәселелерінде
... тарихы тәжірибелерді тыныс-тіршілік шындығын өзгелердің сөзінен, тәлім-
тәрбие өнегесінен жаңаламай үйренуі деп көрсетеді 26.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін
В.С.Мухина мен Л.А.Венгер де психологиялық тұрғыдан терең зерттеді (1986).
Олар отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі
нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер
(киім кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан
көрсетілген эмоционалды қарым-қатынасты әлі де болса аса қажет етеді деп
тұжырымдайды.
Психолог В.С.Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-
қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады екен. Бұл
жердегі бала үшін ең бастысы – ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды
қатынас. Ата-ана сенімі мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға
деген тілекті қалыптастырады. Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды
қолдауды қажет етеді 27.
Ал Л.А.Венгер бұл бойынша өз пайымдауын айтады. Баланың психикалық
дамуына отбасының әсерін көрсете келе, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың
дүрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымды өз орнын
дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала
тәртібінде қиындықтар тудырады деп қорытындылайды 28.
Ресейлік ғалым Б.Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты әсер
етеді дей келе, былайша топтайды: 1-ден, отбасының материалды жағдайын
сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы яғни, отбасы мүшелерінің
материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
2-ден әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы. Бұл
көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамныі тәрнбиелік
мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына
қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады 29.
Бүкіл өмірін ауылдық мектеп ісіне арнаған ұстаз, теоретик және
рпактик В.А.Сухомлинский баланың жан-жақты дамуына ортаның тигізер әсерін
көрсетуге тырысты. Жеке тұлға бойындағы мейірім, кішіпейілділік,
бауырмалдық сияқты адамгершілік сапалар шынайы, адал қарым-қатынастағы
адамдар ортасында ғана пайда болады деді. Автордың ойынша, ондай ортаны
бірін-бірі жоғарғы сезіммен жақсы көріп, қадірлейтін ата-ана ғана жасайды
31.
Адам бласының дүниеде өмір кешкен тарихына қарасақ бұрынғы
адамдармен бүгінгі адамның тіршілік ету арасында көп айырмашылықтың бар
екені белгілі. Тас пен таяқтан басқа құралы жоқ аңның аз-ақ алдында жүрген
алғашқы адамның ісімен осы күнгі әуе кемелерімен аспанға ұшып жүрген
адамның ісінің арасы бөлек екені белгілі. Қазіргі кездегі жер – жерлерде
орналасқан компьютерлі құралдар – үлкен өнер, білім арқасында шыққан
жетістіктер. Аталған заман ағымының жарысынан, заман көшінің қатарынан
қалмай өмір сүру үшін бүгінгі жас ұрпаққа көп - өнер білім керек. Осыған
байланысты адам аралық қарым-қатынастар да күрделене түсуде.
Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау керек
деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар зерттеп, ол туралы құнды пікірлер айтқан.
Кемеңгер ойшыл Әбу Насыр әл-Фараби (870 – 950) ғылыми ой
толғаныстарына толы трактаттарында оның педагогикалық-психологиялық ой-
пікірлері баяндалған. Тәрбие мен білім, педагогика мен психология Фарабидің
ғылыми – философиялық мұрасының ажырамас бөлегі болып табылады. Сол кездің
өзінде әл-Фараби, әлемнің негізгі тұтқасы – адам, оның парасаты, ақыл-ойы
ойдағыдай дамыса, ол дұрыс өсіп- өркендей алады деген. Жаман мінез-құлық
бұл рухани дерт, жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой – адамның басты қадір
қасиеті және ол қалыпты іс-әрекет үстінде қалыптасады – деген тұжырымды да
шығыстың ұлы ойшыл ғалымы айтқан. Ол өзінің шешендік өнер жайындағы
еңбегінде әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, денесінің тұрқы сол
адамның қылығы болып табылады дей келе, адамдар арасындағы қарым-қатынас
психологиясына үлкен зейін қойды33.
Қазақ халқының ұлы ақыны А.Құнанбаев та (1845-1904ж.ж.)
отбасындағы бала тәрбиесінде оның жас және психологиялық ерекшелігін ескере
отыру керектігін түсіндіре талап етеді. Абай баланың ең бірінші, әрі ең
негізгі тәрбиелеушісі – ата-анасы болуы тиіс дей келе, бала алдымен ата-
ана, екіншісі ұстазы, үшінші құрбыларына қарап өседі дейді.
Абай психология ғылымының өмірлік мәнін терең аңғарған, оның
ғылыми жағының қажеттілігін түсінген ғұлама. Адамдардың тұрмыстағы,
отбасындағы, қарым-қатынастардағы үйлесімін армандаған ақын жас ұрпақтың
психологиялық ерекшеліктеріне айрықша зейін қойып, тәрбие арқылы олардың
бойына жақсы қасиеттер дарытуға болатындығына шексіз сенді.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін
материалистік көзқараспен түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдейді. Өзінің отыз
жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуатын кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім - дейді 34.
Отбасындағы баланың әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеу мәселелері
М.Жұмабаевтың (1893-1938ж.ж.) Педагогика деп аталатын еңбегінде де айқын
жазылған. М.Жұмабаев жан-жақты баланың жетістіктерінің психологиялық
мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналармен тәрбиешілерге балалардың
ересектерден ерекшеліктерін біліп, ескере отырып тәрбиелеуін ұсынады.
М.Жұмабаев балалар үшін Бесік жыры, Жұмбақ, Туған жер т.б.
шығармалар жазып, олардың сөйлеу тілдері мен ойлау үрдістерінің дұрыс
дамуына негіз салды. Мағжан шығармаларында баланың дене, ақыл, сұлулық
тәрбиесі туралы кеңінен сөз қозғалып, аталған тәрбие бөлімдері, олардың
мақсат, міндеттері сияқты мәселелер қамтылады 35.
Қазақстандағы аты әлемге әйгілі жазушы, зерттеуші М.Әуезов те
(1897-1961ж.ж.) отбасындағы тәрбие мәселелеріне көп көңіл бөлген.
Отбасындағы тәрбиеде ананың орнының ерекше маңыздылығын түсіндіре келіп,
тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол тәрбиені қалыптастыратын аналар
жағдайының дұрыс болуын, аналардың өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын
талап етеді 36.
Біздің қарастыратын мәселеміздің өзегі ретінде әр шаңырақтағы
баланың бес – жеті жасқа дейінгі, яғни мектепке барған кезеңіндегі тіл
ұстартуы, тең – құрбыларымен қарым-қатынас ерекшеліктері алынып отыр.
Дүниеге келген нәресте дамуына отбасындағы жұбайлардың өзара татулығы жан-
жақты әсер ететіні белгілі. Психолог А.В.Петровский отбасының сипатын ол
жердегі адамгершілік ахуал мен мақсаттар анықтайды дей келе, өз
зерттеулерінде отбасы қарым-қатынасын төмендегідей бес түрге бөледі:
1 үстемділік қатынас,
2 қамқоршылдық қатынас,
3 қақтығысушылық қатынас,
4 араласпаушылық қатынас,
5 ынтымақтастық қатынас деп жіктесе, әр қайсысына жекелей сипаттама береді
39.
1-кесте А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлері
№ Отбасының түрі Қарым-қатынас мазмұны
1 Үстемдік қатынастағы Үстемдік жағдайында отбасында балаға өз
отбасы бетімен іс-әрекет орындауына жол
берілмейді, өзінің жеке өміріне
байланысты мәселелерге қатыстырылмайды.
Мұндай отбасындағы қарым-қатынас
ата-ананың балаға үстемдік көрсетуі мен
бала ынтасын, белсенділігін тежеу
барысында жүреді. Ата-ана бала жасын,
психологиясын ескерместен өзіне сөзсіз
бағыну талаптарын қояды, балаға
сенбейді. Олардың бет жүзінде салқындық
байқалып, үнемі отбасына қатысты орасан
зор істер жайында ойланып-толғанып
жүргендей кейіпте болады. Әміршіл
ата-ана сөзі әдетте, қысқа, баласының
өзіне қарсы ой-пікір айтқанын
ұнатпайды, одан өз айтқанын ғана
орындатуды талап етеді.
Отбасында үнемі психологиялық қысым
көріп үстемдік қатынаста өскен балада
флегматизм байқалады, психикасы
тітіркенген күйде болады және де ондай
бала өзіне сенімсіз, агрессивті болып
өседі.
Үстемдік қатынастағы отбасында өскен
бала ата-ана тарапынан жүргізілген
арнайы бақылау мен қамқорлықты
қажетсінеді.
2 Қамқоршылық Қамқоршылық күшті жағдайда баланы желге
қарым-қатынастағы отбасы – күнге тигізбей, мәпелеп өсіреді.
Мұндай отбасында өскен бала түрлі
қиыншылықтармен кездескенде дұрыс шешім
таба алмай, үрейленіп, қайғырады.
Қамқоршылық жағдайында өскен бала
тәртібінде эгоизм, инфантилизм, еркелік
сияқты құбылыстар жиі байқалады. Бала
өзін айналадағы қоршаған әлемнен
жекеленген күйді кешіп, шынайы өмірден
мүлдем алшақ болады. Кез келген жаңа
ортада қиналып, қарым-қатынас жасаудан
сескенеді. Ол бала толығымен
ата-анасына тәуелді болып, өз еркімен
бір әрекет орындауға күші де, қабілеті
де жетпейді. Психолог Аллан Фромм,
мұндай отбасында өскен бала көп жағдай
да ерке, бірбеткей, қиқар болып өседі
дейді.
Шамадан тыс қамқоршылық қатынастағы
бала психологиялық жағынан толық
піспеген, ымыраға келе алмайтын қыңыр
мінезді болады. Ата-ана, ең алдымен
отбасы қарым-қатынасында баланың
есейіп, өсуіне толық жағдай тудырып,
тәрбиеде нәтижелі педагогикалық
әдіс-тәсілдерді қолданулары керек.
3 Қақтығысушылық Отбасындағы ата-ана мен баланың,
қарым-қаынастағы отбасы басқа да мүшелерінің арасындағы
қайшылықтардан- қақтығысулар туады.
Отбасында бір-біріне наразылық
білдіру, бірін-бірі табалаушылық,
келеке, қиянат жасау, сөгу, беделіне
нұсқан келтіру бір-бірімен
шиеленістіруге ықпал жасап, олардың
ауызбірлігін жояды.
Үнемі дау-дамай, ұрыс-керіс жағдайында
өскен бала психологиясында ашу-ыза,
агрессия басым болып, ол күйгелек болып
өседі.
Мектеп жасына дейінгі кезең
психологияда – бала дамуының қарқынды
жүретін кезеңі деп белгіленген.
Мектепке дейінгі шақ- баланың таным
үрдістері, мінез-құлық нормаларын
игеретін кезең болғандықтан –
отбасындағы жайсыз климат, ұрыс-жанжал
бала психикасына өте ауыр соққы болып
тиеді. Ондайда баланың психикалық
ауруға (әсіресе неврозға) шалдыққаны
көп кездеседі. Оның пайда болуы тұқым
қуалау факторлардан емес, әлеуметтік
фактор, яғни аурудың себебі отбасындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас
сферасында жатыр.
4 Араласпаушылық Араласпаушылық жағдайда ата-ана мен
қарым-қатынастағы отбасы балалар өз беттерінше бір-бірімен
ақылдаспай өмір сүреді. Отбасы
мүшелерінің бірі кездейсоқ қайғылы
оқиғаға ұшыраса, оған қалғандарының
қайғы-қуанышына ортақ болуы өз
дәрежесінде бола бермейді. Мұндай
отбасында қатыгездік, селқостық немесе
мейірімсіздік сезімдері байқалады.
Ешбір үлгі -өнегесіз өскен бала қандай
жағдайда болмасын өрескелдік танытып,
қарым-қатынаста дөрекі келеді. Бала
отбасы мүшелеріне қатыгез, қайырымсыз
болып, өзіндік қызығушылық пен
қажеттіліктерді ең негізгі орынға
қояды.
5 Ынтымақтастық Ынтымақтастық ата-ана мен беле
қарым-қатынастағы отбасы арасындағы сыйласушылық қағидасына
сүйенеді. Мұндай отбасында балалардың
пікір, ойлары тыңдалып, барлық мәселе
үй-ішінің бірлескен кеңесінде шешіліп
отырады. Ынтымақтастығы жарасқан
отбасында әдептілік, сыпайылық,
төзімділік, дау-жанжалдан алыс болу
белгілері тән. Бұл түсіністік, достық
позициясын сақтайды.
Ынтымақтастық қатынастағы отбасы баланы
өз ойын ашық айта білуге, кез-келген
тапсырманы мүлтіксіз орындап, таза,
мәдениетті сөйлеп, пікірлесуге
дағдыландырады, бала тәртібінде жағымды
көңіл-күй, өзіне деген сенім,
тәртіптілік негіз алады.
Бұл қарым-қатынас отбасындағы ата-ана
мен балаларды біріктіріп, оларда біз
деген мезімді туғызады және олар
өздерінің ортақ жұмысқа қатысты
екендерін сезініп өседі.
А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлерін
талдап көрсек, қазақ отбасында көбіне үстемдік қатынастың басым екенін
аңғаруға болады.
Балалар психологиясы мәселелерімен айналысып жүрген американдық
дәрігер, психолог А.Фромм: отбасындағы баланың психологиялық тепе-теңдігі
оның ата-анасымен болған жақында да эмоционалды қатынасына байланысты -деп
көрсетсе (1991) 40, бала бойындағы невроздың болу себептерін зерттеген
ресейлік ғалым А.И.Захаров (1986) соңғы жылдары экономикалық өзгерістер
барысында тірлік етіп жүрген іскер, шешімге келгіш ата-аналар балаға деген
эмоционалды, жағымды қатынасқа немқұрайлы қарайтындарын айтады. 41.
Ресей психологы А.Я.Варга (1997), сәби өмірінің алғашқы жылында
ата-ана тарапынан жеткілікті дәрежеде жылы қатынас көрмесе, бұл құбылыс
ұзақ уақыт бойы ол баланың психологиялық дамуына кері ықпалын тигізеді
дейді. 43.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін
Л.А.Венгер (1987) баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын
барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі
болып табылады. Себебі, ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала
өзгенің көңіл-күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды 46.
Ресейлік ғалым М.И.Лисина (1974) өзінің қарым-қатынас генезисі
тұжырымдамасында бала туғаннан мектепке барғанға дейінгі аралықта
үлкендермен төрт түрлі тәсілдегі қатынаста болатынын көрсетті.
2-кесте.
Баланың жасы Жас кезеңдер Қарым-қатынас Қарым-қатынаста
тәсілдері қажет қосымша
әрекеттер
1 жасқа дейін Нәрестелік кезең Жағдайлы- жеке Айналасындағы
тұлғалық адамдардың
қарым-қатынас мейірімді
сезімдерін
қажетсіну
1 – 3 жас Ерте сәбилік кезеңЖағдайлы – іскер Ортақ әрекеттерді
қарым-қатынас қажетсіну
3 – 5 жас Төменгі мектепке Жағдайдан тыс Танымдық
дейінгі шақ танымдық қажеттілік,
қарым-қатынас үлкендердің
құрметтеуін
қажетсіну
4 – 5 жас Жоғарғы мектепке Жағдайдан тыс жекеӨзара түсіністік
дейінгі шақ тұлғалық пен ынтымақты
қарым-қатынас қажетсіну
Отбасында ата-анасымен жүргізген өзара қарым-қатынас барысында
туғаннан жеті жасқа дейін бала:
• Ана тілін меңгеріп, сол тілдің грамматикалық формаларын ажыратады,
белгілі сөз қоры пайда болады;
• Күнделікті тұрмыста, қарым-қатынас барысында балада өзін айнала
қоршаған әлемді танып – білуге деген қызығуы пайда болады;
• Сөйлеушінің сөзін тыңдау және тыңдаушының сөзінің дұрыс болуы сияқты
сөйлеу формалары қалыптасады.
Осы аралықта бала тіршілік әлемінің сан түрлі құпияларын түсініп,
сауат ашудың алғашқы сатысына бастайды. Бұл кезде бала шешендік өнерінің
қарапайым белгілерімен танысып, ішкі ойын мәнерлі сыртқы бейнелеуді
үйренеді. Сурет, ойыншықтар бойынша шағын әңгімелер құрайды. Мекктеп жасына
дейінгі бала психологиясымен айналысып жүрген ағылшын психолог – практигі
Д.Лешли, өзінің 1991 жылы жарық көрген алғашқы Кішкентай балалармен жұмыс
жүргізу атты еңбегінде ата-ана ертегі, әңгіме айтқанды бала үшін ұнамды
іске айналдырса, сол әрекетке деген баланың қызығығуы пайда болады 54.
Бұл кезде баланың ситуативті, яғни жағдайлы сөйлеуі, контексті сөйлеуге
көшеді, тіл – қарым-қатынастың басты құралына айналады. Ал, осы тілді
үйрену, мәдениетті сөйлеу үлкен тәрбиемен ұзақ үйретуді қажет етеді. Бес
жеті жастағы бала дербес әрекет орындауға қабілетті болғанымен, ол ата-
ананың эмоционалды қарым-қатынасынсыз тіршілік ете алмайды.
1.2 Қарым-қатынас мәдениетінің этнопсихологиялық ерекшеліктері
Қарым-қатынас мәдениетіне тоқталмас бұрын, жалпы мәдениет туралы
түсінік қарастырайық. Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы
шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың
даналығымен адамгаршілік нышандары жинақталады 55. Адамзаттық рухы мен
келбеті, философиялық жүйелері, діні мен тілі – осының бәрі мәдениетпен
біте қайнасқан. Ол философиялық тұрғыда – адамдардың физикалық еңбегінің
нәтижесінде жасалған (еңбек құралдары, баспана, киім т.б.) заттай мәдениет,
адамның ақыл-ойы еңбегінің жемісі болып табылатын (дін, әдебиет, ғылым,
мораль, тіл т.б.) рухани мәдениет болып жіктеледі. Қазақ халқының рухани
мәдениеті өте бай: ол бізге дейінгі ауызша және жазбаша әдебиет, фольклор,
эпос, музыкалық туындылар. Осының бәрі адамзаттың өзара әрекеттестігінен,
қарым-қатынас барысында пайда болып, әлеуметтік тәжірибе алмасу арқасында
бүгінгі күнге дейін сақталып келді. Мәдениет те, білім де, өнер де бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа қарым-қатынас арқылы беріліп отырады. Қарым-қатынас
үрдісінің мазмұны өте күрделі.
Психолог Г.М.Андреева қарым-қатынастың бір-бірімен байланысты үш
жағы бар: бірінші – қарым-қатынастың коммуникативті жағы – адамдар
арасындағы ақпарат алмасумен, келесі қарым-қатынастың интерактивті жағы
адамдармен өзара әрекеттестік ұйымдастырумен, үшінші – қарым-қатынастың
перцептивті жағы – қатынастағы адамдардың өзара ынтымақтастық, түсіністік
негізімен белгіленеді. Үлгі ретінде көрсетілген адамдардың қарым-қатынас
кезіндегі көрінетін іс-әрекеті – сөйлеу мәдениетін береді деп көрсетеді
58. Ал, мәдениетті адамның қарым-қатынас кезінде мінез-құлқының жағымды-
жағымсыз жақтарының сөйлеу арқылы көрінуі немесе оның реттелінуі бүгінгі
күнгі талап болып табылады. Адамның әдеп сақтауы сол адамның өзін-өзі
түсінуі және басқа адамды түсінуі.
С.Л.Рубинштейн, қарым-қатынас құралы болып табылатын сөйлеу
үрдісін қарастыра келе, адамның сөйлеу мәдениеті негізінде сол адам туралы,
оның ішкі дүниесі туралы ақпарат алуға болады десе (1980), М.И.Лисина
өзінің қарым-қатынас генезисі тұжырымдамасында бала туғаннан мектепке
барғанға дейінгі уақытта қарым-қатынастың төрт түрлі түрпішінін басынан
өткізеді деп:
1 жағдайға байланысты жеке тұлғалық қарым-қатынас: балада туғаннан 1 жасқа
дейінгі шақта, әсіресе анасымен эмоциялық қарым-қатымнаста;
2 жағдайға байланысты іскерлік қатынас: бір жас пен үш жас аралығында, іс-
әрекет үстінде;
3 жағдайға байланысты емес танымдық қатынас: төрт-бес жас шамасында,
баланың танымдық сферасының қалыптасуы;
4 жағдайға байланысты емес жеке тұлғалық қатынас: 6-7 жастағы балада басқа
адамдармен қарым-қатынастағы эмоциялық сферасындағы байқалатын қатынас деп
топтағанын жоғарда көрсетіп кеттік (1974).
1 сызба Макроорта, микроорта және шағын топтың бірлігі
Мироорта: отбасы, Шағын топ: қарым-қатынасМакроорта: ғылым,
балабақша, мектеп, аула мәдениет, заң, білім,
т.с.с. т.с.с.
Осы кестеде баланың жеке тұлға болып қалыптасуы және оған тікелей
ықпал ететін орта, қарым-қатынастың өзара сабақтастығы айқын бейнеленген.
Бала туғаннан бастап өзінің ұлттық мәдени құндылықтарын меңгеріп
әлеуметтене бастайды. Бұл үрдіс балада арнайы мамандандырылған мекемелерде
де, өмір сүру барысындағы үлкендердің басшылығымен де жүзеге асады.
Психологияда индивид дамуындағы мәдениеттің ықпалын қарастыратын
салыстырмалы – мәдени зерттеулер бірнеше. Атап өтсек: Пиаженің баланың
интеллектуалды даму теориясы (1960), Эриксонның адам өмірінің
эпигенетикалық тұжырымдамасы (1960)т.с.с.
Мәдениет әлеуметтік дамудың демиургы боып табылады. Әр адамның
ішкі жан дүниесі мен мәдениет арасындағы байланыс өте ертерек шақта, жаңа
туған кезде – нәрестені тамақтандыру, жөргекке орау, бесікке бөлеу,
тазалыққа дағдыландыру сияқты тәжірибелермен байланысты қалыптасады.
Жалпы, бала психологиясының дамуына мәдениеттің тигізер ықпалы
түрлі саладағы мамандарды толғандырды. (Л.С.Выготский, А.Р.Лурия т.с.с.)
Дегенмен де индивид дамуындағы мәдениеттің әсерін американдық ғалым М.Мид
(1988) эмперикалық тұрғыда зерттей келе, Тынық мұхитындағы Самоа, Жаңа
Гвинея сияқты аралдарда жүргізген зерттеулері негізінде, мәдениет –
қоғамда өмір сүріп, дұрыс ойлап, дұрыс қарым-қатынас жасауының алғы шарты
деп тұжырымдайды 59. М.Мид, мундугумар тайпасындағы адамдар мәдениеті
зорлық – зомбылық, күш көрсетумен байланысты болғандықтан, осы аталған
тайпа балаларының мінез-құлық, тәртіптерінде агрессия, дөрекелік ерекше
байқалады дей келе, тәрбиедегі махаббат пен қамқорлықтың тапшылығы – бала
психологиясында агрессия, ал мейірімділік пен жылы қатынас – пацифизмді
қалыптастырады деп көрсетеді.
Әр халықтың мәдениеті сол жердегі адамдардың мінез-құлық
психологиясы, қарым-қатынас ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты. Шығыс
халықтарының мәдениеті мен қарым-қатынас психологиясы, Батыс елдерінің
мәдениеті мен қарым-қатынас психологиясынан өзгешелеу.
Атап айтсақ: Ежелгі Қытай елінде адамдар арасында қарым-қатынас
жасаудың үй-ішіне кіру, амандасу, отырып –тұру сияқты отыз мыңға жуық түрі
болса, Жапон халқының қатынас жасау мәдениетінің басты белгісіне иіліп ниет
білдіру негізгі болып есептелінеді. Ал, ағылшындықтар таныс емес бөгде
адаммен еш уақытта қарым-қатынасқа түспейді. Ағылшын мінезінде ерекше
көрінетін: тұрақтылық, біркелкіліктің көрінуі, өзін-өзі ұстауы. Сондықтан,
ағылшындардың орнынан қозғалмауы реті, кейбір керек емес жағдайларға қатыса
қоймау жолдары – өз орныңды біл деген ұлттық девизді жоғалтпаулары.
Жоғарыда сөз болған көршілес қытайлар - өте көнгіш, шыдамды халық.
Қай жерде, қай кезде болмасын регламентті ұмытпайды, негізінен көңілді, тез
ойларын шеше алатын, дұрыс мінез көрсете білетін біздің халыққа ұқсас
жерлері бар болса, жапондықтар – ұқыпты, өзін-өзі күте алатын, кішіпейіл,
тәртіпті міндетін түсіне білетін, көп білуге тырысатын эстетикалық талғамы
жоғары халық. Олар еш уақытта жоқ деп айтпайды, тұспалдап, жұмбақтап
сөйлейді.
Қазақ халқында да тұспалдап, астарлап сөйлеуі жоғары деңгейде
болған. Көшпелі қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасып өзіне ғана тән
ұлттық ерекшеліктері бар. Оларға – суырып салма шешендік, дептілік,
қонақжайлылық сияқты қасиеттер жатады. Қазақ халқының сөйлеу өнері,
негізінен билердің шешендік сөз өнерінен өзекті орын алған. Сондықтан қазақ
билерінің шешендік сөз өнері Цицерон, Демосфен сияқты Еуропа шешендерінің
сөз қолданыс түрлерінен мүлде өзгеше. Бұған орыс, шет ел зиялыларының
айтқан ойлары дәлел бола алады. Мәселен, атақты түріктанушы С.Малов: түркі
халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл – қазақ тілі. Қазақтар
өзінің шешендігінен, әсем ауыз әдебиетімен даңқты, - десе, шығыстанушы
П.Меллиоранский: ... қазақ тілі түркі тілдерінәң ішіндегі ең таза, бай
тілге жатады. Қазақтар әрі шешен, әрі әдемі сөйлеудің үлкен шебері, -
дейді. 33 Шешендік өнер дарыған кісі отаншыл, әдет-ғұрпын жетік білетін
ұшқыр ойлы болып келсе, әдептілік – отбасында, ауыл-аймақ, ел-жұртта
қалыптасқан мінез-құлық нормаларын бұзбауға міндеттейді. Қазақ халқының
ежелгі салтында баланы жастай жоғарыда көрсетілген әдептілік, мәдениеттілік
сияқты қасиеттерге ата-анасы тәрбиелейтіні белгілі. Көргенді отбасының
баласы парасатты, талғамды, ақылды болып өседі. Керісінше, көргенсіз
отбасының баласы тәртіпсіз, әдепсіз, даңғой, ойсыз, дарақы болып өседі.
Сонымен әр баланың алғашқы ұстазы, тәрбиешісі әкесі мен шешесі. Баланы
бастан әдептілікке тәрбиелеу ата-ананың негізгі борышы. Ежелгі қазақ
салтында, бала ер жетіп, есейе келе үлгі-өнеге алатын ұстаздары аталас,
ауылдас, көп жасап, көпті көрген көнекөз қариялар отағасырлар болған. Бала
тәрбиесі баршаның ісі болып, бүкіл ауыл-аймақ түгел қатысқан, әрбір іске
ынтасы бар, талабы мол жастар ұсталық, зергерлік тағы да басқа
шеберліктермен айналысып кемелденген. Тілге жүйрік жастар әншілік, ақындық,
тапқырлық өнер жолына түскен. Сөз бастаған шешенді қол бастаған батырмен
пара-пар санаған. Сондықтан, жастарды сөз өнеріне үйрету үшін ата-аналары,
ата-әжелері оларға мақал-мәтел, терме, өлең-жыр жаттатып үйреткен.
Қазақ халқының да қарым-қатынас мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Біздің халық қарым-қатынас мәдениетін амандасудан бастаған. Кісі сөзін
сіз деп бастайды. Бұл сөз –құрмет білдірудің басты белгісі. Қазақ
халқында өзінен бірер жас үлкен болсын немесе кішкене болсын, бейтаныс
адамға сіз деп айту салтқа айналған. Мұнымен қатар аңғалдық жасап,
ыңғайсыздық жәйттарға ғафу етіңіз, кешіріңіз деген сөздер айту сияқты
әдептілік атадан балаға берілетін халықтық тәрбие. Бала атасына тартқаны
үшін өздігінен әдепті болып шыға бермейді.
Қазақ халқы баланы дүниедегі барлық асылдан жоғары бағалаған. Бала
тәрбиесіне терең мән берген қазақ халқы, бұл істі нәресте дүниеге келмей-ақ
бастаған. Оған дәлел ретінде Құрсақ той дәстүрін алуға болады. Жас
келіншек екі қабат болғаны белгілі болса, оның абысын, қайын сіңілелері сол
үйге оңаша құрсақ тойын жасап, аман-сау босануына тілек білдірген.
Ұлы ағартушы Ж.Баласағұни (1021-1075) сөйлеу өнерін көзі мәңгі
бөгелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді 65. Дидактикалық сарында жазылған
Құтты білік шығармасында (ІХ-Хғ.) этика, әдептілік, қоғамдағы адамдардың
қарым-қатынасы, сөйлесуі, тіл әдептілігі жан-жақты сөз болады. Қай этнос
болмасын, өзінің белгілі өмір жолын басынан кешіргендіктен, оның өз
халқына, ұлтына, еліне жеріне тән іс-әрекет жүйелері де болады. Соңғы
жылдары этнос психологиясының мәселелері жиі ауызға алынып, кейбір
ғалымдарды ойландырып жүр (Қ.Б.Жарықбаев, Д.Д.Дүйсенбеков) 66, 67, 68
Адамзат тарихында көптеген әдет-ғұрыптар мен ережелер бар. Адамдар
бұл әдет-ғұрыптарға сүйеніп тіршілік еткен, бала тәрбиелеген. Сан мың
жылдар нәтижесінде бой ұрып әдеттелген бір есеппен,жазылмаған заңдар
халықтың сан-салалы әдет-ғұрыптары, дәстүрлер жиынтығы – жас ұрпақты
тәрбиелеуші, өмірге дайындаушы ұстаз болып келеді. Қазақ халқының атақты би-
шешендерінің: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің шешендік өнерлері мен
тіл мәдениеті бізге, бүгінгі күнге дейін А.Құнанбаев 34, Ы.Алтынсарин
69,70, Ш.Уәлиханов 71 сияқты ағартушылардың жас ұрпаққа қалтырған асыл
сөздер барысында сақталып келді. Сондай-ақ тіл мәдениетіне көп көңіл бөлген
ғалым, әдебиетші А.Байтұрсынов. Ол өзінің әдебиет танытқыш деген
еңбегінде шешендік өнердің негізін, көсем сөздің бастауын нақышына келтіре
көрсетті. Қарым-қатынастағы шығарма сөздің ұнамды болуы, сөз дұрыстығын,
тіл тазалығына, тіл анықтығына, дәлелдігіне және көрнекілігіне байланысты
деп көрсетеді.
Ресей мемлекетінде отбасының тәрбие мәселесімен айналысып жүрген
келесі бір бірлестікке А.Ц.Цармаевтар отбасылары жатады.
Осыдан 20 жыл бұрын Мәскеуде Адамгершілік психологиясы мен
педагогикасы деген зертхана пайда болды. Оның жұмысын А.Ц.Цармаев
басқарды.
А.Ц.Цармаев бірлестігінің басты мақсаты – баланың психикалық дамуы
да, қабілет, дарындылығын танытып, денсаулығын нығайту емес, отбасылық
құндылықтарды жандандыру. Бірлестік мүшелері баланың қаншалықты
адамгершілікті болуы, оның ата-анасының сөйлеген сөзіне емес, өзіндік үлгі-
өнегесі, тәртібіне байланысты деп түсінеді.
Қазақстанда осындай отбасы бірлестіктері жоқ болғанымен де
еліміздің бірінші ханымы С.А.Назарбаеваның жетекшілігімен құрылған
отбасылық типтегі балалар үйлерін атауға болады. Бұл аталған
бірлестіктердің қай-қайсысы болмасын, барлығында да қандай бағытта
болмасын, ең негізгісі – баламен дұрыс қарым-қатынас құра білу.
Қазіргі кездегі қазақ отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-
қатынас көп жағдайда үлкендердің үстемдігі, вербальды емес коммуникациясы
барысында орындалады. Мұндай жағдайда бала ата-анасына толық эмоционалды
тәуелділікті сезіп өседі, соның салдарынан қазақ балаларының бойында өз-
өздеріне деген сенімсіздік, ішкі сезімдердің шиеленісуі сияқты құбылыстар
басым болып қалыптасады. Қазақ отбасында, әсіресе ауылдық жерлердегі бала
тәрбиесінде үлкендер әкімшілік – немқұрайлылық әдісті қолданады. Бұл жерде
үнемі ... жасы үлкеннің айтқанының бәрі дерлік дұрыс деген заңдылыққа
сәйкес, балаға үнемі үстемдік қысым көрсетіледі.
Бізде, көпшілікке таныс қарым-қатынас жасаудың сен және сөзге
сыпайылық рең беретін сіз деген екі формасы бар, оларды қолданудың өзіне
тән белгілері, орындары бар. Қазақ мәдениетінің бұл ережелері балаға ерте,
сәби шағынан таныс болуы керек.
Атап айтсақ:
• Ізеттілік – кез-келген жағдайда тәртіп ережелеріне ғана сай емес,
этика, эстетика талаптарына қанағат ететіндей әрекет ету. Мұндай
сезімі бар бала қолайсыздық тудыратын жәйттардың алдын ала біледі.
• Қарапайымдылық – ізеттілікпен тығыз байланысты құбылыс. Қарапайым болу
– адамның өз әрекеті мен қабілетіне сын көзбен қарауы.
Қарапайымдылықты ұялшақтықпен сәйкестендіруге болмайды, өйткені ұялшақ
адам қарапайым адамның қасында өзін дұрыс бағалай алмайды.
• Табиғилық – кез-келген адамның өзіндік бет-бейнесі.
Айналасындағылармен табиғи түрде қатынас жасай білген адам әр уақытта
мінсіз болады.
• Абырой, ар-намыс – адамның қоғамда өз орнын дұрыс біліп, өзіне -өзі
сенуі. Бұл қасиет әр кезде қарапайымдылық пен табиғилық бар жерде
болады. Абырой мен ар-намысты бала айналасындағыларды қорлап, сөгіп,
тіл тигізбейді.
Ата-ана баланы көпшіліктен аластатып – эгоизм, қызғаншақтық сияқты
құбылыстардан сақтандырып, жоғарыда аталған белгілердің бала бойында ерте
кезден байқалуын қадағалап отырулары тиіс. Қазақ отбасындағы баланың сөйлеу
мәдениеті материалды, рухани себептерге байланысты, қазіргі уақытта дер
кезінде жүргізілмей отыр. Осы тұста біз, қазақ отбасындағы баланың қарым-
қатынас мәдениетін жоғарлату үшін мына ережелерді есте ұстау керек деп
ойлаймыз:
• Еш уақытта баламен нашар көңіл-күйде қарым-қатынас жасауға болмайды.
Бала тәрбиесі – адам баласының айналысатын ең тамаша кәсіби десе де
болады. Ол жерде міндетті түрде көтеріңкі көңіл-күй мен тұрақтылық
орын алуы керек. Отбасындағы көңілсіздік, инерттілік өсіп келе жатқан
бала көңіліне, қатынас жасау қабілетіне кері әсерін тигізеді.
• Ата-ана қатынаста баланың талап-тілегі жайлы толығымен хабардар болуы
керек, көптеген ата-ана бала өмірге дайын адам ретінде келеді деп
қате ойлайды. Олар баланың ақылды, қайратты, мейірімді, мәдениетті
болып өсуінің алғы шарттарын, әдістерін жете түсіне бермейді. Ол үшін
тәрбиені бала әлеміне еніп, бала тілімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz