Бірқалыпты дұрыс тамақтану -денсаулықтың басты кепілі
1. Бірқалыпты дұрыс тамақтану .денсаулықтың басты кепілі
1.1 Тағамдағы дәрумендердің әсері
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
2 Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
2.1 Көкөністер мен жемістер . табыс кепілі
2.2 Тамақтану режимін құрастыру
3 Спорттың тағамды сіңірудегі маңызы
1.1 Тағамдағы дәрумендердің әсері
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
2 Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
2.1 Көкөністер мен жемістер . табыс кепілі
2.2 Тамақтану режимін құрастыру
3 Спорттың тағамды сіңірудегі маңызы
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңыздылығын Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан - 2030» бағдарламасында Қазақстан халқына жолдауында «Егеменді еліміздің болашағы қазіргі жастар десек. Олардың денсаулығының мықты болып, шынығып өскені абзал» деген. Оның негізі осы кезден қаланатын болса, өмірге «өскелең ұрпақ келер еді» деп атап өтті. Бірақ бізге әрдайым қалын бұқара үшін біздей адамдарды емдейтін дәрігерлерден гөрі, оларды үйрететін, адамдарға бағыттайтын, оларды үлгі өнегелермімен еліктіріп, ілестеріп жүретін ұстаз. Оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту бүгінгі мектептердің басты мақсаттарының бірі болып отыр. «Саулық байлық негізі» деп айтқандай, әрбір адам салауатты өмір салты мен өмір сүру үшін аурудың алдың алу және болдырмау. Бізқалапты дұрыс тамақтану, қоршаған ортаны жақсарту туралы, сонымен дене тәрбиесімен айналасуы керек. Есірткілерді темекі мен алкогольды тұтынуды қойып тазалық пен санитария шараларын сақтау үшін күрес жүргізу. Денсаулық әлеуметтік байлықтың негізі, сондықтан оны сақтап, нығайтуға барлық жағдайлар жасалуы қажет. Демек, әр адамның өзінің де, өзгелердің де денсаулығы үшін қоғам алдында моральдық жағынан жауапты. Денсаулықтың жоқтығы адамның ойлаған ойын жүзеге асыруға кедергі жасайды, әсіресі жастардың жалындаған күш-қайраты мен қтялына кедергі болады. Адамның дене бітімі жағынан жан-жақты дамуы, бұлшық еттердің берік болуы, жүрек қан тамыр жүйелерінің тыныс жолдарының қалыпты жұмыс ісеуінің қамтамасыз етеді.Әр түрлі мамандардың : валеология , жантанушы, медицина қызметкерлері және мектеп әкімшілігі алдында тұрған көптеген мәселелердің ішінде осы күнге дейін ғылыми негіздеме ала – алмай отырғаны оқушылардың өз денсаулығын сақтауға деген дұрыс көзқарасын қалыптастыру проблемасы . Өз денсаулығына деген ынталы құндылықтардың қатынасты қалыптастыру ең бірінші «денсаулық құндылықтары» феноменінің мәнін ашуға келіп тіреледі , себебі бұл өзінің мазмұны мен пайда болу жағынан көп қырлы күрделі ұғым болып табылады.
Ең негізгі назар аударатын нәрсе өскелең ұрпақ болып табылады. Себебі , олардың өз денсаулығына деген көзқарастары келер ұрпақтың денсаулығының жағдайына әсер етеді.
Ең негізгі назар аударатын нәрсе өскелең ұрпақ болып табылады. Себебі , олардың өз денсаулығына деген көзқарастары келер ұрпақтың денсаулығының жағдайына әсер етеді.
1. Тілемісов Х. А Жеңіл тағамдар - Алматы : Қайнар, 1998.
2. Ө. Әлжанов. - Балық тағамдары- Алматы : Қайнар, 1987.
3. Г. Е. Бесімбаева, Е. Б. Бесімбаев. Аспаздық - Астана : Фолиант, 2007.
4. А. Бегімбаев Қазақтың дархан дастарханы - Алматы : Алматыкітап, 2007.
5. Қоғамдық тағам өнімдерін өндіру технологиясы - Астана : Фолиант, 2007.
6. Аспаздық Г. Е. Бесімбаева, Е. Б. Бесімбаев. - Астана : Фолиант, 2007.
2. Ө. Әлжанов. - Балық тағамдары- Алматы : Қайнар, 1987.
3. Г. Е. Бесімбаева, Е. Б. Бесімбаев. Аспаздық - Астана : Фолиант, 2007.
4. А. Бегімбаев Қазақтың дархан дастарханы - Алматы : Алматыкітап, 2007.
5. Қоғамдық тағам өнімдерін өндіру технологиясы - Астана : Фолиант, 2007.
6. Аспаздық Г. Е. Бесімбаева, Е. Б. Бесімбаев. - Астана : Фолиант, 2007.
Жоспар:
1. Бірқалыпты дұрыс тамақтану -денсаулықтың басты кепілі
1.1 Тағамдағы дәрумендердің әсері
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
2 Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
2.1 Көкөністер мен жемістер - табыс кепілі
2.2 Тамақтану режимін құрастыру
3 Спорттың тағамды сіңірудегі маңызы
1.Бірқалыпты дұрыс тамақтану -денсаулықтың басты кепілі
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңыздылығын Республика
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 бағдарламасында
Қазақстан халқына жолдауында Егеменді еліміздің болашағы қазіргі жастар
десек. Олардың денсаулығының мықты болып, шынығып өскені абзал деген. Оның
негізі осы кезден қаланатын болса, өмірге өскелең ұрпақ келер еді деп
атап өтті. Бірақ бізге әрдайым қалын бұқара үшін біздей адамдарды емдейтін
дәрігерлерден гөрі, оларды үйрететін, адамдарға бағыттайтын, оларды үлгі
өнегелермімен еліктіріп, ілестеріп жүретін ұстаз. Оқушылардың денсаулығын
сақтау мен нығайту бүгінгі мектептердің басты мақсаттарының бірі болып
отыр. Саулық байлық негізі деп айтқандай, әрбір адам салауатты өмір салты
мен өмір сүру үшін аурудың алдың алу және болдырмау. Бізқалапты дұрыс
тамақтану, қоршаған ортаны жақсарту туралы, сонымен дене тәрбиесімен
айналасуы керек. Есірткілерді темекі мен алкогольды тұтынуды қойып тазалық
пен санитария шараларын сақтау үшін күрес жүргізу. Денсаулық әлеуметтік
байлықтың негізі, сондықтан оны сақтап, нығайтуға барлық жағдайлар жасалуы
қажет. Демек, әр адамның өзінің де, өзгелердің де денсаулығы үшін қоғам
алдында моральдық жағынан жауапты. Денсаулықтың жоқтығы адамның ойлаған
ойын жүзеге асыруға кедергі жасайды, әсіресі жастардың жалындаған күш-
қайраты мен қтялына кедергі болады. Адамның дене бітімі жағынан жан-жақты
дамуы, бұлшық еттердің берік болуы, жүрек қан тамыр жүйелерінің тыныс
жолдарының қалыпты жұмыс ісеуінің қамтамасыз етеді.Әр түрлі мамандардың :
валеология , жантанушы, медицина қызметкерлері және мектеп әкімшілігі
алдында тұрған көптеген мәселелердің ішінде осы күнге дейін ғылыми
негіздеме ала – алмай отырғаны оқушылардың өз денсаулығын сақтауға деген
дұрыс көзқарасын қалыптастыру проблемасы . Өз денсаулығына деген ынталы
құндылықтардың қатынасты қалыптастыру ең бірінші денсаулық құндылықтары
феноменінің мәнін ашуға келіп тіреледі , себебі бұл өзінің мазмұны мен
пайда болу жағынан көп қырлы күрделі ұғым болып табылады.
Ең негізгі назар аударатын нәрсе өскелең ұрпақ болып табылады. Себебі ,
олардың өз денсаулығына деген көзқарастары келер ұрпақтың денсаулығының
жағдайына әсер етеді.
Денсаулық құндылықтарының мазмұны деп біз мына компоненттердің кешенін
айтамыз: (дене шынықтыру, интеллектуалдық, сезімдік, әлеументтік, тұлғалық,
рухани). Бұлар оқушылардың салауатты өмір сүруге деген қажеттілігі мен
ынтасын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
“Тәні саудың – жаны сау” – деп атамыз қазақ дөп басып айтқан сияқты. Ал,
деннің сау болуы үшін дұрыс тамақтану қажет. Ас – адамның арқауы, өмірінің
жалғастырушысы, ал кейде өмірін тоқтатушы ажал көзі. Дұрыс тамақтанудың
маңызы, оның денсаулыққа әсері бізге көптен белгілі. Тамақтану – біздің
биологиялық қажеттілігіміз. Тамақтану арқылы біз ең алдымен тіршілігімізді
жалғастыру үшін қажетті энергия аламыз, ағзамызға қажетті құрылыс
материалдар аламыз. Әр түрлі ауруларды емдегенде тағамның шипалы әсерлерін
пайдалану жөніндегі мағлұматтар көне заманнан бері бізге аян. Жалпы бұл
саладағы тәжірибе дами келе тағаммен емдеу – диетология (емдәмтану) жеке
ғылым ретінде пайда болды.
Диетология (грек diata – өмір сүру салты, тамақтану тәртібі, logos- ілім) –
дені сау және әр түрлі ауруға шалдыққан адамның тиімді тамақтануы туралы
ілім; дұрыс тамақтандырудың ғылыми негіздерін зерттеу және оны ұйымдастыру
әдістерімен шұғылданады. Диетологияның ғылым ретінде пайда болуын көне
заманнан бері Гиппократ есімімен байланыстырады.
Адам денсаулығына әсер ететін әлеуметтік факторлардың ішінде 50℅
тамақтануға, 20℅ қоршаған ортаның әсерлеріне, 20℅ тұқым қуалайтын
қасиеттерге, тек 10℅ ғана денсаулық сақтау жүйесінің жұмысына байланысты.
Егер адам денсаулығына әсер ететін бүкіл факторлардың жиынтығын алсақ,
соның 35℅ тамақтанудың үлесіне тиеді.
Тамақтану, яғни тағамдық қорек алу – тіршіліктің негізі болып саналатын
организмдегі зат алмасудың дұрыс жүруіне, организмнің гомеостаз деп
аталатын өзіндік ішкі тұрақтылығының қалыпты сақталуына, сонымен қатар
қоршаған ортамен үйлесімді әрекеттесуіне әсер ететін ең негізгі фактор.
Денсаулық дегеніміздің өзі – организмнің сыртқы орта факторларының әр
деңгейлі әсеріне сәйкес жауап қайтаруы арқылы сыртқы ортаның құбылмалы
жағдайларына тез бейімделіп, жағымсыз факторларға қарсы тұра алу
қабілеттілігі, күші. Жағдайға сай тамақтанбау көптеген ауруға шалдықтыратын
басты себептердің бірі болып саналады.
Соңғы жылдары өмір сүру салтының өзгеруіне байланысты ел арасында жұқпалы
емес алиментарлық аурулар ( жүрек-қантамыр аурулары, диабет, семіздік,
анемия, зоб, ісіктің кейбір түрлері, т.б.) саны көбейіп кетті.
Ұзақ өмір сүру үшін, сондай-ақ жас ұрпақтың дұрыс дамып, өсуі үшін тиімді
тамақтанудың және азық-түлікті зиянды контаминанттардан қорғаудың маңызы
ерекше.
1.1Тағамдағы дәрумендердің әсері
Тиімді тамақтану дегеніміз- тамақ ішу режимін бұзбай, күнделікті рациондағы
негізгі қоректік заттар мен биобелсенді заттардың организмге қажетті
үйлесімдігін сақтай отырып, энергия кірісі мен шығынының тепе- теңдігін
сақтау.
Күнделiктi дұрыс тамақтануға қажеттi тағам түрлерiн алты топқа жiктеуге
болады. Оның алғашқысы құрамында ағзаға қажеттi белок, май, көмiртегi,
дәрумендер (витаминдер) мен минералды тұздары бар сүзбе, сүт, қаймақ,
айран, iрiмшiк, құрт, құрғақ сүт, қаймақты балмұздақ, қымыз, шұбат деймiз.
Бұдан кейiнгi өте пайдалы белоктарға бай әр түрлi еттер, шұжық, балықтың
түрлерi және жұмыртқа. Бұлардың құрамында белоктан басқа майлар, көмiртегi,
дәрумендер, минералды тұздар бар.
Құрамында көмiртегi көп тағамдарға қара және ақ нан, кептiрiлген нан, қант,
бал, шоколадты конфеттер, халуа, печенье, макарон, тосап, манна жармасы,
картоп, бұршақ, жүгерi және күрiш жатады. Ал, құндылығы жағынан күштi тағам
ретiнде түрлi майларды атауға болады. Олардың 100 грамындағы қуаттылық 700-
800 калориядан кем түспейдi. Тағамның V және VI топтарына құрамында А
дәрумендерi мол тағамдар мен С, Р дәрумендерi жатады. Мысалы, жаңғақ, қара
өрiк, лимон, жүзiм, қауын, қарбыз, қызанақ, қызылша, тұздалған және жас
қияр, көк пияз, қызыл пияз, капуста, күлтелi капуста.
Дұрыс тамақтану ережесiн сақтаймын деген адам тағамдардың осы топтарынан
мәзiр жасап алуына болады. Онда бiр күндiк тағам құрамына 100 грамнан белок
пен май, 450-500 грамм көмiртегi, 1,5 мг А дәруменi, 1,5-2,0 мг В1
дәруменi, 70-100 мг С дәруменi, 80-100 мг кальций тұзы болуы қажет.
Яғни, күнiне 500 г сүт немесе айран iшiп, 150-200 г ет жеген адам ағзаға
қажет бiр тәулiктiк белок алған болып есептелiнедi. Осылайша майды, түрлi
дәрумендердi, минерал тұздарын, көмiртегiн ескере отырып, тағамдардың түр-
түрiн әзiрлеуге болады. Жаз, көктем және күздiң алғашқы айларында ет азырақ
пайдаланылады.
Құрамында белок, май, витамин, минералды тұз, әсiресе, темiр тұзы бар ет
организм үшiн өте пайдалы. Еттi шамадан тыс, әсiресе, жатар алдында көп
жеп, сорпасын iшу бүйрек пен жүйке жүйесiне, бауырға ауыр соғады. Көп жеген
еттi қорыту үшiн асқазаннан мөлшерден артық сөл бөлiнiп, оның соңы асқазан
жарасы (гастрит) ауруына соғуы ықтимал. Орта жастағы адам үшiн тәулiгiне
150-200 грамм ет жеткiлiктi.
Балық тағамдарын жиiрек пайдалану тиiмдi, олар ағзаға өте пайдалы. Оның
үстiне, балық етi мал етiне қарағанда ағзаға жеңiл және тез сiңедi. Балық
етiнде А дәруменi мен қанықпаған май қышқылдары бар. Мысал ретiнде
Америкаға кеткен жапондықтардың атеросклерозбен көп ауырғанын айтуға
болады. Олар өз жерлерiнде жүргенде балық етiн көп жегеннен болса керек,
мұндай ауру байқалмаған. Ағза үшiн өсiмдiк майы пайдалы.
Нанның құрамында триптофон, литионин, лизин деген құнды амин қышқылдары аз.
Әсiресе, семiруге бет алған адам нанды аз мөлшерде пайдалануы тиiс. Сөйтiп
күнделiктi тағамға ет, тауық етi, көкөнiс пен жемiстердi қажеттi мөлшерде
пайдалану денсаулық сақтауға көмектеседi. Күнделiктi тағамға картоп та
керек. Кейде күнiне 300 грамдай картоп жеуге болады. Жемiс пен көкөнiстер
iшек-қарын қызметiн жақсартып, iш жүргiзудi реттеп отыруға көмектеседi. Ас
қорыту жүйесiнiң жұмысын жақсартуға жәрдемдеседi.
Қайнаған су денені жылытады, асқазаннан жалқыаяқты кетіреді. Тұзды тамақты
көп жеу – шаштың түсуіне, ағаруына, әжімнің көбеюіне соқтырып, қуатты
төмендетеді. Академик, Қазақ тағамтану академиясының директоры Төрегелді
Шармановтың айтуынша, жылқының қымызы мен сүті жүрек - қан тамыры
ауруларына, атероскерозға, ішектің, асқазанның қабынуына бірден-бір ем.
Олардың аурудың алдын-алуға да, емдеп жазуға да әсері күшті. Қы-мыздың өкпе
ауруын жазатын да қасиеті бар. Қойдың еті – жылу мен әл-ауқатты арттырады,
денедегі желді басады. Асқа тәбетті арттырады. Ешкінің еті – ауыр, салқын.
Сиырдың еті – салқын, майлы, желдің қызуын қайтара-ды. Жылқының еті –
іріңді тоқтатады. Бүйрек пен белді желден тазартады.
Тауықтың еті -ұрықты көбейтеді. Жарақат алған кезде пайдалы. Сиырдың еті –
майлы, ауыр, қызулы, ісік кезінде жақсы, асқазан, бүйректен, бел мен бастан
ұстаған суықты шығарады.Балық – асқазан ауруларына ем. Тәбетті арттырады,
көзге пайдалы, ірің мен жалқыншақты тияды.
Жануарлардың аталықтарының кеуде жағының еті, ал аналықтарының бөксе жақ
еті, буаздарының бар еті ауыр болады. Малда аналықтардың, ал құстарда
аталықтардың еті жеңіл.Сарымай, жұлын мен іш май дәмді, ішкі ағзаны
жұмсартады. Әлсіреген, шаршаған, ұрығы мен қаны әлсіз қарттар мен балаларға
іштерін тазартуға, желді шығаруға пайдалы. Жаңа сары май әл-қуатты
арттырады. Дененің қызуын қайтарады. Сүр май ақылынан адасқан, есінен
айрылған, есінен танған адамдарға көмектеседі, жарақаттың жазылуына жақсы.
Шыжғырылған май ойды өткірлейді, жадты кеңейтеді. Жылу мен күш-қуат береді.
Өмірді ұзартады. Сүйектің майы желді қуып, қуаттандырады.
Іш май буындардың сырқатын, күйікті жазады, құлақ, бас, жатыр сырқаттарынан
арылтады.Маймен тамақтанатын адамдардың ішкі қызуы артып, ағзасы тазарып,
дене күші кемімей, сергек жүреді. Өңі де жақсы, әлді, қартайғанда да
сергектігін жоғалтпайды. Қуырылған күріш іш өтуін тияды. Сынған сүйектердің
бітуіне көмектеседі. Дұрыс өнбеген күріштен, не арпадан жасалған көже
нәжісті қатырады. Сиырдың сүті несеп ауруларына пайдалы. Ойды ұшқырлайды.
Ешкінің сүті ентікпеге ем. Қойдың сүті желді қуады, бірақ жүрекке залалды.
Сүт-тің соңғы сауыны иіндісі шырынға тең. Салқын су есінен танғанға,
арақтан басы ауырғанға, ба-сы айналғанға, құсқысы келгенге, дене қызуы
артқанға, қан ауруына, уланғанға көмектеседі.
Тамақтағы дәрумендердің пайдасы КАЛЬЦИЙ. Ол сүт өнімдері, жаңғақ, қызылша,
бұршақ, балықта бар. Тәнге шипалық әсері: сүйекті, тісті нығайтады, бұлшық
еттің қызметін жақсартады, қанның түзілуі үшін қажет, тәннің жұқпалы
ауруларға қарсылығын күшейтеді.
ХРОМ. Алма, жеуге жарамды теңіз жәндіктерінде кездеседі. Тәнге шипалық
әсері: қанның құрамындағы қанттың қалыпты деңгейде болуына көмектеседі.
МЫС. Оны жасамық (чечевица), шаян, бауыр, нан өнімдері, шай, кофе,
картоптан табасың. Тәнге шипалық әсері: тәнге темірдің сіңірілуіне көмек-
теседі, қан түзілуіне, иммундық реакцияға қатысады. ТЕМІР. Ол қызыл ет,
әсіресе күрке тауықтың қара еті, бидай жармасы, бұршақ, бауыр, көкөніс,
жеміс, қарақұмықта бар.
Тәнге шипалық әсері: қанның қызыл түйіршіктерінің оттегімен қалыпты
тіркесуі үшін және оттегінің бұлшық ет тіндеріне тасымалдануы үшін қажет.
МАРГАНЕЦ. Ананас, күріш, сұлы, нан өнімдері, бауыр, бүйректе кездеседі.
Тәнге шипалық әсері: орталық жүйке жүйесі мен репродуктивтік ағзалардың
қызметін, сүйектің өсуін жақсартады.
ЦИНК. Бұл дәрумен бар тағамдар: мал еті, әртүрлі жармалар, шаян, басқа да
жеуге жарамды теңіз жәндіктері, жұмыртқа сарыуызы, ірімшік, бұршақ. Тәнге
шипалық әсері: репродуктивтік қызметке, сондай-ақ сүйек және шемір- шек
тіндерінің қалыптасуына әсер етеді.
ФОСФОР. Қара нан, жаңғақ, бұршақ, жұмыртқа, майлы сүзбе, балықта бар. Тәнге
шипалық әсері: орталық жүйке жүйесінің, соның ішінде мидың қалыпты жұмыс
істеуі үшін қажет, зат алмасу процесіне белсенді қатысады.
ДӘРУМЕН А. Оның бай ортасы: бауыр, көкөніс, сәбіз, кәді, асқабақ, қызыл
бұрыш, томат, шырғанақ. Тәнге шипалық әсері: көздің көру қабілетін жақсар-
тады, сүйекті қалпына келтіруге көмектеседі, радиациядан қорғайды.
ДӘРУМЕН В6. Тауықтың ақ еті, мал еті, жұмыртқа, бауыр, жер жаңғағы, арқан
балық, тас бұршақ, бұршақта кездеседі.
Тәнге шипалық әсері: зат алмасуға және майдың ыдырауына көмектеседі, тәннің
қалыпты өсуін қамтамасыз етеді.
ДӘРУМЕН В12. Ол кездесетін тағамдар: балық, мал өнімдері, әсіресе бауыры
мен бүйрегі.
Тәнге шипалық әсері: қанның қызыл түйіршіктерінің түзілуі үшін қажет.
ДӘРУМЕН С. Мына тағамдарда кездеседі: бұрыш, томат, қой бүлдірген, итмұрын,
қара қарақат, көкөніс. Тәнге шипалық әсері: темірдің сіңірілуіне
көмектеседі, жұқпалы ауруларға тәннің қарсылығын күшейтеді, жараның
жазылуын жылдамдатады.
ДӘРУМЕН Е. Ол - өсімдік майы, бүршік жарған дән, көкөніс жапырағы,
жұмыртқада бар.Тәнге шипалық әсері: бұлшық еттің қызметін күшейтеді, қан
тамырына және эндокриндік жүйеге пайдалы әсер етеді.
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
Кез-келген адам тамақтанбай өмір сүре алмайды. Адамзат ғасырлар бойы
тамақ табу үшін күресумен келеді. Балаларының денсаулығы мықты, жаны, тәні
күшті де қайратты болып өсуі, өздерінің жұмыс қабілетін сақтай отырып ұзақ
жасауы үшін әрбір адам тиімді тамақтану тәртібін, тағамдардың емдік
қасиетін білуге тиіс. Өкінішке орай, үйде де, оқу орындарында да, еңбек
ұжымдарында да, емханаларда да адамдарды дұрыс тамақтануға үйретпейді.
Тамақтанудағы 10 қателік
Бірінші қателік. Адамдар тағамдарды көп жейміз. Бізге күніне 2660
килокалория қажет болса, көбіміз оны 3020-ға жеткіземіз. Егерде Сіз бес жыл
бойы күніне 90 килокалория артық тамақтансаңыз ғана онда салмағыңыз 18
келіге артады екен. Ал, енді күніне жаңағыдай 360 килокалорияны артық
қабылдасаңыз ше? Оны санай беріңіз.
Екінші қателік. Қашанда майлы тамақты жақсы көреді. Әр адамға күніне 80
грамм ғана май қажет. Оның орнына көп адамдар132 грамм қабылдайды.
Үшінші қателік. Қандай тағамды ішіп-жегеніміз жөн, оны таңдап -талғай
білмейміз. Содан дастарханға не әкелсе, соның бәрін асаймыз.
Төртінші қателік. Әр түрлі сұйық асты көп ішу.
Бесінші қателік. Өз уақытында тамақтанбау. Дастархан үстіндегі тамақты тез
ішіп, тез жеу. Тамақтану мерзімімен санаспау. Негізінен, күніне 3 рет
тамақтанған абзал.
Алтыншы қателік. Тәттіні көп жейміу. Қант, конфет, торт, т.б. асыра ішіп-
жеу.
Жетінші қателік. Тамақты жақсы әзірлеп, дұрыс сақтай білмеу. Көбінесе
қуырған тағамды, тұзы көп асты дайындап жеу.
Сегізінші қателік. Кешкілік теледидар көріп отырып тамақ ішу.
Тоғызыншы қателік. Тағамдардың құрамына көңіл бөлмеу. Бізге міндетті түрде
әр тамақтың құрамында қанша белок, май, кө-мір..., дәрумендер мөлшері бар
екенін білген жөн.
Оныншы қателік. Тамақты жасқа қарай ішіп-жеуге тиістіміз. Біздің бір жаман
әдетіміз 6-10 жас аралығындағы баланы көп тамақтандыруға тырысамыз. Және де
кәрі адамдар әліне қарай аз-аздап тамақтанғаны дұрыс.
2. Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
Оңтайлы тамақтану -ағзаның калыпты өсуі мен дамуының, оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қызмет істеуінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Бірқалыпты дұрыс тамақтану -денсаулықтың басты кепілі
1.1 Тағамдағы дәрумендердің әсері
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
2 Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
2.1 Көкөністер мен жемістер - табыс кепілі
2.2 Тамақтану режимін құрастыру
3 Спорттың тағамды сіңірудегі маңызы
1.Бірқалыпты дұрыс тамақтану -денсаулықтың басты кепілі
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңыздылығын Республика
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 бағдарламасында
Қазақстан халқына жолдауында Егеменді еліміздің болашағы қазіргі жастар
десек. Олардың денсаулығының мықты болып, шынығып өскені абзал деген. Оның
негізі осы кезден қаланатын болса, өмірге өскелең ұрпақ келер еді деп
атап өтті. Бірақ бізге әрдайым қалын бұқара үшін біздей адамдарды емдейтін
дәрігерлерден гөрі, оларды үйрететін, адамдарға бағыттайтын, оларды үлгі
өнегелермімен еліктіріп, ілестеріп жүретін ұстаз. Оқушылардың денсаулығын
сақтау мен нығайту бүгінгі мектептердің басты мақсаттарының бірі болып
отыр. Саулық байлық негізі деп айтқандай, әрбір адам салауатты өмір салты
мен өмір сүру үшін аурудың алдың алу және болдырмау. Бізқалапты дұрыс
тамақтану, қоршаған ортаны жақсарту туралы, сонымен дене тәрбиесімен
айналасуы керек. Есірткілерді темекі мен алкогольды тұтынуды қойып тазалық
пен санитария шараларын сақтау үшін күрес жүргізу. Денсаулық әлеуметтік
байлықтың негізі, сондықтан оны сақтап, нығайтуға барлық жағдайлар жасалуы
қажет. Демек, әр адамның өзінің де, өзгелердің де денсаулығы үшін қоғам
алдында моральдық жағынан жауапты. Денсаулықтың жоқтығы адамның ойлаған
ойын жүзеге асыруға кедергі жасайды, әсіресі жастардың жалындаған күш-
қайраты мен қтялына кедергі болады. Адамның дене бітімі жағынан жан-жақты
дамуы, бұлшық еттердің берік болуы, жүрек қан тамыр жүйелерінің тыныс
жолдарының қалыпты жұмыс ісеуінің қамтамасыз етеді.Әр түрлі мамандардың :
валеология , жантанушы, медицина қызметкерлері және мектеп әкімшілігі
алдында тұрған көптеген мәселелердің ішінде осы күнге дейін ғылыми
негіздеме ала – алмай отырғаны оқушылардың өз денсаулығын сақтауға деген
дұрыс көзқарасын қалыптастыру проблемасы . Өз денсаулығына деген ынталы
құндылықтардың қатынасты қалыптастыру ең бірінші денсаулық құндылықтары
феноменінің мәнін ашуға келіп тіреледі , себебі бұл өзінің мазмұны мен
пайда болу жағынан көп қырлы күрделі ұғым болып табылады.
Ең негізгі назар аударатын нәрсе өскелең ұрпақ болып табылады. Себебі ,
олардың өз денсаулығына деген көзқарастары келер ұрпақтың денсаулығының
жағдайына әсер етеді.
Денсаулық құндылықтарының мазмұны деп біз мына компоненттердің кешенін
айтамыз: (дене шынықтыру, интеллектуалдық, сезімдік, әлеументтік, тұлғалық,
рухани). Бұлар оқушылардың салауатты өмір сүруге деген қажеттілігі мен
ынтасын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
“Тәні саудың – жаны сау” – деп атамыз қазақ дөп басып айтқан сияқты. Ал,
деннің сау болуы үшін дұрыс тамақтану қажет. Ас – адамның арқауы, өмірінің
жалғастырушысы, ал кейде өмірін тоқтатушы ажал көзі. Дұрыс тамақтанудың
маңызы, оның денсаулыққа әсері бізге көптен белгілі. Тамақтану – біздің
биологиялық қажеттілігіміз. Тамақтану арқылы біз ең алдымен тіршілігімізді
жалғастыру үшін қажетті энергия аламыз, ағзамызға қажетті құрылыс
материалдар аламыз. Әр түрлі ауруларды емдегенде тағамның шипалы әсерлерін
пайдалану жөніндегі мағлұматтар көне заманнан бері бізге аян. Жалпы бұл
саладағы тәжірибе дами келе тағаммен емдеу – диетология (емдәмтану) жеке
ғылым ретінде пайда болды.
Диетология (грек diata – өмір сүру салты, тамақтану тәртібі, logos- ілім) –
дені сау және әр түрлі ауруға шалдыққан адамның тиімді тамақтануы туралы
ілім; дұрыс тамақтандырудың ғылыми негіздерін зерттеу және оны ұйымдастыру
әдістерімен шұғылданады. Диетологияның ғылым ретінде пайда болуын көне
заманнан бері Гиппократ есімімен байланыстырады.
Адам денсаулығына әсер ететін әлеуметтік факторлардың ішінде 50℅
тамақтануға, 20℅ қоршаған ортаның әсерлеріне, 20℅ тұқым қуалайтын
қасиеттерге, тек 10℅ ғана денсаулық сақтау жүйесінің жұмысына байланысты.
Егер адам денсаулығына әсер ететін бүкіл факторлардың жиынтығын алсақ,
соның 35℅ тамақтанудың үлесіне тиеді.
Тамақтану, яғни тағамдық қорек алу – тіршіліктің негізі болып саналатын
организмдегі зат алмасудың дұрыс жүруіне, организмнің гомеостаз деп
аталатын өзіндік ішкі тұрақтылығының қалыпты сақталуына, сонымен қатар
қоршаған ортамен үйлесімді әрекеттесуіне әсер ететін ең негізгі фактор.
Денсаулық дегеніміздің өзі – организмнің сыртқы орта факторларының әр
деңгейлі әсеріне сәйкес жауап қайтаруы арқылы сыртқы ортаның құбылмалы
жағдайларына тез бейімделіп, жағымсыз факторларға қарсы тұра алу
қабілеттілігі, күші. Жағдайға сай тамақтанбау көптеген ауруға шалдықтыратын
басты себептердің бірі болып саналады.
Соңғы жылдары өмір сүру салтының өзгеруіне байланысты ел арасында жұқпалы
емес алиментарлық аурулар ( жүрек-қантамыр аурулары, диабет, семіздік,
анемия, зоб, ісіктің кейбір түрлері, т.б.) саны көбейіп кетті.
Ұзақ өмір сүру үшін, сондай-ақ жас ұрпақтың дұрыс дамып, өсуі үшін тиімді
тамақтанудың және азық-түлікті зиянды контаминанттардан қорғаудың маңызы
ерекше.
1.1Тағамдағы дәрумендердің әсері
Тиімді тамақтану дегеніміз- тамақ ішу режимін бұзбай, күнделікті рациондағы
негізгі қоректік заттар мен биобелсенді заттардың организмге қажетті
үйлесімдігін сақтай отырып, энергия кірісі мен шығынының тепе- теңдігін
сақтау.
Күнделiктi дұрыс тамақтануға қажеттi тағам түрлерiн алты топқа жiктеуге
болады. Оның алғашқысы құрамында ағзаға қажеттi белок, май, көмiртегi,
дәрумендер (витаминдер) мен минералды тұздары бар сүзбе, сүт, қаймақ,
айран, iрiмшiк, құрт, құрғақ сүт, қаймақты балмұздақ, қымыз, шұбат деймiз.
Бұдан кейiнгi өте пайдалы белоктарға бай әр түрлi еттер, шұжық, балықтың
түрлерi және жұмыртқа. Бұлардың құрамында белоктан басқа майлар, көмiртегi,
дәрумендер, минералды тұздар бар.
Құрамында көмiртегi көп тағамдарға қара және ақ нан, кептiрiлген нан, қант,
бал, шоколадты конфеттер, халуа, печенье, макарон, тосап, манна жармасы,
картоп, бұршақ, жүгерi және күрiш жатады. Ал, құндылығы жағынан күштi тағам
ретiнде түрлi майларды атауға болады. Олардың 100 грамындағы қуаттылық 700-
800 калориядан кем түспейдi. Тағамның V және VI топтарына құрамында А
дәрумендерi мол тағамдар мен С, Р дәрумендерi жатады. Мысалы, жаңғақ, қара
өрiк, лимон, жүзiм, қауын, қарбыз, қызанақ, қызылша, тұздалған және жас
қияр, көк пияз, қызыл пияз, капуста, күлтелi капуста.
Дұрыс тамақтану ережесiн сақтаймын деген адам тағамдардың осы топтарынан
мәзiр жасап алуына болады. Онда бiр күндiк тағам құрамына 100 грамнан белок
пен май, 450-500 грамм көмiртегi, 1,5 мг А дәруменi, 1,5-2,0 мг В1
дәруменi, 70-100 мг С дәруменi, 80-100 мг кальций тұзы болуы қажет.
Яғни, күнiне 500 г сүт немесе айран iшiп, 150-200 г ет жеген адам ағзаға
қажет бiр тәулiктiк белок алған болып есептелiнедi. Осылайша майды, түрлi
дәрумендердi, минерал тұздарын, көмiртегiн ескере отырып, тағамдардың түр-
түрiн әзiрлеуге болады. Жаз, көктем және күздiң алғашқы айларында ет азырақ
пайдаланылады.
Құрамында белок, май, витамин, минералды тұз, әсiресе, темiр тұзы бар ет
организм үшiн өте пайдалы. Еттi шамадан тыс, әсiресе, жатар алдында көп
жеп, сорпасын iшу бүйрек пен жүйке жүйесiне, бауырға ауыр соғады. Көп жеген
еттi қорыту үшiн асқазаннан мөлшерден артық сөл бөлiнiп, оның соңы асқазан
жарасы (гастрит) ауруына соғуы ықтимал. Орта жастағы адам үшiн тәулiгiне
150-200 грамм ет жеткiлiктi.
Балық тағамдарын жиiрек пайдалану тиiмдi, олар ағзаға өте пайдалы. Оның
үстiне, балық етi мал етiне қарағанда ағзаға жеңiл және тез сiңедi. Балық
етiнде А дәруменi мен қанықпаған май қышқылдары бар. Мысал ретiнде
Америкаға кеткен жапондықтардың атеросклерозбен көп ауырғанын айтуға
болады. Олар өз жерлерiнде жүргенде балық етiн көп жегеннен болса керек,
мұндай ауру байқалмаған. Ағза үшiн өсiмдiк майы пайдалы.
Нанның құрамында триптофон, литионин, лизин деген құнды амин қышқылдары аз.
Әсiресе, семiруге бет алған адам нанды аз мөлшерде пайдалануы тиiс. Сөйтiп
күнделiктi тағамға ет, тауық етi, көкөнiс пен жемiстердi қажеттi мөлшерде
пайдалану денсаулық сақтауға көмектеседi. Күнделiктi тағамға картоп та
керек. Кейде күнiне 300 грамдай картоп жеуге болады. Жемiс пен көкөнiстер
iшек-қарын қызметiн жақсартып, iш жүргiзудi реттеп отыруға көмектеседi. Ас
қорыту жүйесiнiң жұмысын жақсартуға жәрдемдеседi.
Қайнаған су денені жылытады, асқазаннан жалқыаяқты кетіреді. Тұзды тамақты
көп жеу – шаштың түсуіне, ағаруына, әжімнің көбеюіне соқтырып, қуатты
төмендетеді. Академик, Қазақ тағамтану академиясының директоры Төрегелді
Шармановтың айтуынша, жылқының қымызы мен сүті жүрек - қан тамыры
ауруларына, атероскерозға, ішектің, асқазанның қабынуына бірден-бір ем.
Олардың аурудың алдын-алуға да, емдеп жазуға да әсері күшті. Қы-мыздың өкпе
ауруын жазатын да қасиеті бар. Қойдың еті – жылу мен әл-ауқатты арттырады,
денедегі желді басады. Асқа тәбетті арттырады. Ешкінің еті – ауыр, салқын.
Сиырдың еті – салқын, майлы, желдің қызуын қайтара-ды. Жылқының еті –
іріңді тоқтатады. Бүйрек пен белді желден тазартады.
Тауықтың еті -ұрықты көбейтеді. Жарақат алған кезде пайдалы. Сиырдың еті –
майлы, ауыр, қызулы, ісік кезінде жақсы, асқазан, бүйректен, бел мен бастан
ұстаған суықты шығарады.Балық – асқазан ауруларына ем. Тәбетті арттырады,
көзге пайдалы, ірің мен жалқыншақты тияды.
Жануарлардың аталықтарының кеуде жағының еті, ал аналықтарының бөксе жақ
еті, буаздарының бар еті ауыр болады. Малда аналықтардың, ал құстарда
аталықтардың еті жеңіл.Сарымай, жұлын мен іш май дәмді, ішкі ағзаны
жұмсартады. Әлсіреген, шаршаған, ұрығы мен қаны әлсіз қарттар мен балаларға
іштерін тазартуға, желді шығаруға пайдалы. Жаңа сары май әл-қуатты
арттырады. Дененің қызуын қайтарады. Сүр май ақылынан адасқан, есінен
айрылған, есінен танған адамдарға көмектеседі, жарақаттың жазылуына жақсы.
Шыжғырылған май ойды өткірлейді, жадты кеңейтеді. Жылу мен күш-қуат береді.
Өмірді ұзартады. Сүйектің майы желді қуып, қуаттандырады.
Іш май буындардың сырқатын, күйікті жазады, құлақ, бас, жатыр сырқаттарынан
арылтады.Маймен тамақтанатын адамдардың ішкі қызуы артып, ағзасы тазарып,
дене күші кемімей, сергек жүреді. Өңі де жақсы, әлді, қартайғанда да
сергектігін жоғалтпайды. Қуырылған күріш іш өтуін тияды. Сынған сүйектердің
бітуіне көмектеседі. Дұрыс өнбеген күріштен, не арпадан жасалған көже
нәжісті қатырады. Сиырдың сүті несеп ауруларына пайдалы. Ойды ұшқырлайды.
Ешкінің сүті ентікпеге ем. Қойдың сүті желді қуады, бірақ жүрекке залалды.
Сүт-тің соңғы сауыны иіндісі шырынға тең. Салқын су есінен танғанға,
арақтан басы ауырғанға, ба-сы айналғанға, құсқысы келгенге, дене қызуы
артқанға, қан ауруына, уланғанға көмектеседі.
Тамақтағы дәрумендердің пайдасы КАЛЬЦИЙ. Ол сүт өнімдері, жаңғақ, қызылша,
бұршақ, балықта бар. Тәнге шипалық әсері: сүйекті, тісті нығайтады, бұлшық
еттің қызметін жақсартады, қанның түзілуі үшін қажет, тәннің жұқпалы
ауруларға қарсылығын күшейтеді.
ХРОМ. Алма, жеуге жарамды теңіз жәндіктерінде кездеседі. Тәнге шипалық
әсері: қанның құрамындағы қанттың қалыпты деңгейде болуына көмектеседі.
МЫС. Оны жасамық (чечевица), шаян, бауыр, нан өнімдері, шай, кофе,
картоптан табасың. Тәнге шипалық әсері: тәнге темірдің сіңірілуіне көмек-
теседі, қан түзілуіне, иммундық реакцияға қатысады. ТЕМІР. Ол қызыл ет,
әсіресе күрке тауықтың қара еті, бидай жармасы, бұршақ, бауыр, көкөніс,
жеміс, қарақұмықта бар.
Тәнге шипалық әсері: қанның қызыл түйіршіктерінің оттегімен қалыпты
тіркесуі үшін және оттегінің бұлшық ет тіндеріне тасымалдануы үшін қажет.
МАРГАНЕЦ. Ананас, күріш, сұлы, нан өнімдері, бауыр, бүйректе кездеседі.
Тәнге шипалық әсері: орталық жүйке жүйесі мен репродуктивтік ағзалардың
қызметін, сүйектің өсуін жақсартады.
ЦИНК. Бұл дәрумен бар тағамдар: мал еті, әртүрлі жармалар, шаян, басқа да
жеуге жарамды теңіз жәндіктері, жұмыртқа сарыуызы, ірімшік, бұршақ. Тәнге
шипалық әсері: репродуктивтік қызметке, сондай-ақ сүйек және шемір- шек
тіндерінің қалыптасуына әсер етеді.
ФОСФОР. Қара нан, жаңғақ, бұршақ, жұмыртқа, майлы сүзбе, балықта бар. Тәнге
шипалық әсері: орталық жүйке жүйесінің, соның ішінде мидың қалыпты жұмыс
істеуі үшін қажет, зат алмасу процесіне белсенді қатысады.
ДӘРУМЕН А. Оның бай ортасы: бауыр, көкөніс, сәбіз, кәді, асқабақ, қызыл
бұрыш, томат, шырғанақ. Тәнге шипалық әсері: көздің көру қабілетін жақсар-
тады, сүйекті қалпына келтіруге көмектеседі, радиациядан қорғайды.
ДӘРУМЕН В6. Тауықтың ақ еті, мал еті, жұмыртқа, бауыр, жер жаңғағы, арқан
балық, тас бұршақ, бұршақта кездеседі.
Тәнге шипалық әсері: зат алмасуға және майдың ыдырауына көмектеседі, тәннің
қалыпты өсуін қамтамасыз етеді.
ДӘРУМЕН В12. Ол кездесетін тағамдар: балық, мал өнімдері, әсіресе бауыры
мен бүйрегі.
Тәнге шипалық әсері: қанның қызыл түйіршіктерінің түзілуі үшін қажет.
ДӘРУМЕН С. Мына тағамдарда кездеседі: бұрыш, томат, қой бүлдірген, итмұрын,
қара қарақат, көкөніс. Тәнге шипалық әсері: темірдің сіңірілуіне
көмектеседі, жұқпалы ауруларға тәннің қарсылығын күшейтеді, жараның
жазылуын жылдамдатады.
ДӘРУМЕН Е. Ол - өсімдік майы, бүршік жарған дән, көкөніс жапырағы,
жұмыртқада бар.Тәнге шипалық әсері: бұлшық еттің қызметін күшейтеді, қан
тамырына және эндокриндік жүйеге пайдалы әсер етеді.
1.2 Тамақтанудағы 10 қателік
Кез-келген адам тамақтанбай өмір сүре алмайды. Адамзат ғасырлар бойы
тамақ табу үшін күресумен келеді. Балаларының денсаулығы мықты, жаны, тәні
күшті де қайратты болып өсуі, өздерінің жұмыс қабілетін сақтай отырып ұзақ
жасауы үшін әрбір адам тиімді тамақтану тәртібін, тағамдардың емдік
қасиетін білуге тиіс. Өкінішке орай, үйде де, оқу орындарында да, еңбек
ұжымдарында да, емханаларда да адамдарды дұрыс тамақтануға үйретпейді.
Тамақтанудағы 10 қателік
Бірінші қателік. Адамдар тағамдарды көп жейміз. Бізге күніне 2660
килокалория қажет болса, көбіміз оны 3020-ға жеткіземіз. Егерде Сіз бес жыл
бойы күніне 90 килокалория артық тамақтансаңыз ғана онда салмағыңыз 18
келіге артады екен. Ал, енді күніне жаңағыдай 360 килокалорияны артық
қабылдасаңыз ше? Оны санай беріңіз.
Екінші қателік. Қашанда майлы тамақты жақсы көреді. Әр адамға күніне 80
грамм ғана май қажет. Оның орнына көп адамдар132 грамм қабылдайды.
Үшінші қателік. Қандай тағамды ішіп-жегеніміз жөн, оны таңдап -талғай
білмейміз. Содан дастарханға не әкелсе, соның бәрін асаймыз.
Төртінші қателік. Әр түрлі сұйық асты көп ішу.
Бесінші қателік. Өз уақытында тамақтанбау. Дастархан үстіндегі тамақты тез
ішіп, тез жеу. Тамақтану мерзімімен санаспау. Негізінен, күніне 3 рет
тамақтанған абзал.
Алтыншы қателік. Тәттіні көп жейміу. Қант, конфет, торт, т.б. асыра ішіп-
жеу.
Жетінші қателік. Тамақты жақсы әзірлеп, дұрыс сақтай білмеу. Көбінесе
қуырған тағамды, тұзы көп асты дайындап жеу.
Сегізінші қателік. Кешкілік теледидар көріп отырып тамақ ішу.
Тоғызыншы қателік. Тағамдардың құрамына көңіл бөлмеу. Бізге міндетті түрде
әр тамақтың құрамында қанша белок, май, кө-мір..., дәрумендер мөлшері бар
екенін білген жөн.
Оныншы қателік. Тамақты жасқа қарай ішіп-жеуге тиістіміз. Біздің бір жаман
әдетіміз 6-10 жас аралығындағы баланы көп тамақтандыруға тырысамыз. Және де
кәрі адамдар әліне қарай аз-аздап тамақтанғаны дұрыс.
2. Тамақтану дағдыларын қалыптастыру
Оңтайлы тамақтану -ағзаның калыпты өсуі мен дамуының, оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қызмет істеуінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz