Латын әліпбиіне көшу мәселесі

Жоспар
Кіріспе

1. Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір
2. Латын әліпбиіне көшу . өмірдің қажеттілігі
3. Латын әліпбиіне көшу бізге рухани да, экономикалық та пайда әкелері сөзсіз

Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындағаны рас. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.

Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жанар ТАЛАСПАЕВА,
Naproxen is used to deal with pain or inflammation attributable to conditions for instance arthritis, rheumatoid spondylitis, tendinitis, bursitis, gout, or menstrual cramps order viagra. You need to to view your buddies viagra buy professional online I& ve tried EVERYTHING cheap viagra buy.
Тіл және әдебиет институтының директоры, филология ғылымының кандидаты, доцент.

Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындағаны рас. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: "Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ", - деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, "Қазақстан - 2050" Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.

Тәуелсіздіктің басты тірегі - мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Өйткені, ең бастысы - біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан - латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 21 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді. Белгілі ғалым, академик Әбдуали Қайдар латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының арнайы үлгісін де жасап шықты. 1993 жылы Қазақстанның латын әліпбиіне көшуінің қажеттігі мен пайдалы жақтарын негіздеп, Елбасыға арнайы хат та жазған болатын.
Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр. Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде "Қазақ әліпбиінің тарихы, тағылымы және болашағы" деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу - өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. "Көз - қорқақ, қол - батыр" дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып, дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ, олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы - ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең бастысы - латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 23-і аталмыш әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл - ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады. Сондықтан осындай мемлекеттік маңызы бар іске үлкен жауапкершілікпен қарағанымыз жөн. Латын графикасын үйреніп алу аса қиындық туғыза қояды деп ойламаймын. Өйткені, әлем қабылдап отырған, әлем тұтынып отырған әліпбидің жаттығы байқала қоймауы керек. Байқап отырсақ, күнделікті өмірімізде латын тілімен жиі бетпе-бет кездесеміз. Тауарлардың көпшілігінде ақпараттық жазулар латын тілінде жазылған. Компьютерлік техникалардың, құрал-аспаптардың көпшілігі латын тілінде жұмыс істейді. Ғаламтор мен ұялы байланысты пайдаланушылар, әсіресе, бүгінгі жас буын өкілдері латын әліпбиін әлдеқашан пайдаланып та жүр. Алайда, олардың оны қандай да бір ережесіз бейберекет пайдаланып жүргендері де белгілі. Сондықтан қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін, үндестік заңдылығын жоғалтып алмайтындай қағиданы ұстанған, жан-жақты ойластырылған әліпби жасап шығару - тіл мамандарына қойылып отырған талап.
Кезінде қазақ әліпбиіміздің атасы - Ахмет Байтұрсынұлы алдымен оның дыбыстық өлшемін, сөйлеу дағдысын негізге алғандығы тарихтан белгілі. Ғалымның әліпби түзудегі саралығы дыбыстық таңба өзгерген барлық кезеңде ескеріліп отырғандығы аян.
Әрине, бірден латын әліпбиіне ауысу мүмкін емес. Кемінде 5-10 жыл өтпелі уақыт керек. Ал 2013 оқу жылында бүкіл мектептер алғашқы сыныптан ағылшын тілін оқытуға кіріседі. Оның әліпбиі де бірте-бірте латын қарпімен үйретіледі.
Мемлекеттік комиссия құрылып, латын әліпбиіне кезең-кезеңмен көшудің арнайы бағдарламасы қабылданса, бағыт-бағдарымыз да айқындала түспек. Айтуға жеңіл, айтар уәжіміз де жеткілікті, ал нақты іс-шараларды нәтижелі орындау үлкен қажырлылықты қажет етеді. Бұл ретте техника тілін жетік меңгерген бағдарламашылар кез келген сөздің дұрыс жазылуын оңай бақылауға, тіпті, соның көмегімен жазуға болатын сөздіктерді компьютерге енгізіп қойса барлық азаматтарға үлкен көмек болар еді. Барлық өңірлерде ономастикалық комиссия, бұқаралық ақпарат өкілдері, ғалымдар мен ұстаздар қауымы, баспахана қызметкерлері білек сыбана кірісулері тиіс.
Латын әліпбиін қабылдаудың маңыздылығы жайында М. Қозыбаев атындағы СҚМУ-дің Тіл және әдебиет институтында "дөңгелек үстелдер" өткізіліп, Елбасының халыққа арнаған Жолдауын талқылау мақсатында ұйымдастырылған конференцияда баяндамалар оқылды, студент жастар арасында аталмыш тақырыпта дебат ойындарын өткізу де жоспарымызда.
Тілші ғалымдарымыздың тарапынан сұхбаттар беріліп, мақалалар жазылуда. Бір сөзбен айтқанда, латын әліпбиін енгізу үшін рухани серпіліс жасалып, теориялық дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Жаhандану кезеңіне аяқ басқан ұлы көш-керуенінің соңында қалып қоймай, бел ортасында жүруіміз үшін тіліміздің өркендеуіне үлес қосу - еліміздің әрбір азаматына жүктелер жауапкершілік.

Латын тілі туралы айтатын болсақ, бұл - ежелгі Лация тұрғындарының тілі. Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары - латындар, ал олардың тілі латын тілі деп аталды. Грек тілімен қатар, латын тілі Еуропаның ежелгі мәдениетті халықтарының тілдері қатарына жатқызылады. Латын тілі өлі, яғни қазіргі кезде қолданылмайтын тілге жатады. Бұл топқа грек, үнді, ирандық, славяндық, балтық, германдық және т.б. тілдер жатады. Латын жазуы б.з. д. ІХ ғ. қалыптасқан грек алфавит жазуының негізінде жасалған.

Ғазиза ҚОЖАҒҰЛОВА,
М.Қозыбаев атындағы СҚМУ
Тіл және әдебиет институты директорының оқу және тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары,
филология ғылымының кандидаты, доцент.

Қазақстан Президенті тарапынан ұсынылған жаңа доктрина бойынша, мемлекеттік тіл Қазақстан халқының қолданыс тіліне айналуы тиіс. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ісқағаздарын мемлекеттік тілге көшіру мәселесінің еліміздің көпшілік аймақтарында шешілмегені туралы кездейсоқ айтпағаны анық. Мұның ең басты себебі - іс-қағаздарын жазуда, жеткізуде қолданылатын технологиялардағы қазақ тілінің шектеулілігінде.
Дегенмен, кез келген қиындықтан шығар жол болады. Ол - латын әліпбиіне көшу! Латын әліпбиіне көшу бізге рухани да, экономикалық та пайда әкелері сөзсіз! Әліпбиіміздің төрінен табылған орыс әріптері латын әріптерімен алмастырылса, қазақ әліпбиінде 42 әріп емес, 26-ақ әріп қалып, жіңішкелік белгісі, жуандық белгісі, құйрықты Ш дыбыстары, тағы басқалары түсіп қалмақ. Бір жағынан латын әліпбиіне көшу тілімізді қайта жаңғыртуға септігін тигізсе, екіншіден, жаңа заманға сай болуымызға жетелейді. Дәлірек айтсақ, елімізді Еуропа елдеріне тағы бір қадам жақындастыра түсіп, заманауи технологияны пайдалануға жеңілдік береді.
Бізді енді бір-екі жылда не күтіп тұр екен? Соған көз жіберсек: SMS мәліметтер орыс тілінде латын әріптерімен басылып жатыр және оның конверторы серверлерде орнатылып қойған. Ұялы телефондардың мәзірлерінің неге қазақшасы жоқ екендігін есепке алмай-ақ, осы SMS мәліметтер неге мемлекеттік тілде жіберілмейді? Банкоматтарда, Интернет киоскілерде, Интерактивтік мәзірлерде қазақша тек аударма ретінде жүреді.
Егер латын әліпбиіне көшсек, жолдағы жазбалар, қала, аудан, ауыл атаулары, көлікке және т.б. байланысты жазулар тек мемлекеттік тілде жазылар еді. Бұл жазулар латынша барлығына да түсінікті және де халықаралық стандартқа сәйкес болар еді.
Жаңа технологиялар ол - бизнес, ал бизнес дегеніміз - ол жаңа технологиялар. Бұрынғыдай, "Ойбай, ол технологиялар Қазақстанға жеткенше қашан?" деп қол жайып отыруға болмайды. Ертең-ақ кез келген технология Қазақстанға жетеді, солардың бірі - GPS (global position system). Кез келген адам бүгін Интернетке шығып өз үйін, қаласын, кез келген өзіне керек орынды ғарыш арқылы көре алады және қажет объектінің координаттарын, қалалардың қашықтығына дейін хабар ала алады. Еуропадан әкелінетін көліктерде GPS машинаның құралы болып саналады. Бұл қондырғыны пайдалану үшін латын әліппесін білу қажет екені сөзсіз!
Латын әліппесіне көшу қаулы шығара салу емес, біз қандай істер жасауымыз керектігін жақсылап ойлануымыз қажет. Неден бастаймыз, уақыт күттірмейтіні қайсысы?! Ең бірінші қатарда жедел түрде қосымша қазақ латын код парағын алу, ол Қазақстандағы әрбір компьютерге енгізулі тұруы керек! Қалаңыз-қаламаңыз, қазір жаһандану заманы. Осы жағдайда латын әліпбиімен қазақ тіліндегі sms-ақпаратты немесе электрондық поштаны Жер шарының кез келген түкпіріне жіберуде еш қиындық болмаса, сканер оп-оңай қазақша оқи берсе, жақсы емес пе? Мысалы, ең қарапайым жол белгілерін алалық. Қаланың кіреберісіндегі "Астана, Ақтау, Көкшетау, Петропавл" деген жазуды үш тілде үш түрлі әріппен жазамыз. Қанша артық жұмыс, артық шығын? Соны латын әрпімен тек қазақша ғана жазуға болады ғой? Сонда оны жер беті халқының 99 пайызы оқып түсінеді. Ал кейбіреулер, керісінше, латынға көшу көп шығын келтіретін жұмыс деп ойлайды. Мәселен, дүниежүзіне әйгілі Google компаниясы біздің мемлекетті бүкіл әлемге мынадай түрде таныстырады, атап айтқанда, "Шығыс Қазақстан" немесе "Shygis Kazakhstan" емес, қазақ тілінің мәтінін ескеріп "Shyghys Qazaqstan" деп көрсеткен.
Психологиялық жағынан келсек, IT-технологиялар біздің көзқарасымызды өзгертіп барады және қазақ тілінде осы салада көтеріліп жатқан істер керісінше жиіркенішті жағдайға апарып, ақырында цифрлік теңсіздікті одан бетер өсіреді. ABCnet әліппесі бұл теңсіздікті жойып, мемлекеттік тілді мектептердің беделін көтеріп, басқа ұлт өкілдерінің балаларына жол ашады. Ал бұл деген - Қазақстанның ұлтаралық достастығының идеясы.
Код парағын алған соң, экономикаға ешқандай шығын әкелмей және өзгеріс енгізбей-ақ, бір уақытта, қатар жаңа құжаттарды толық қазақ тілінде алуға болады және бұл іске жедел кірісу керек.
Компьютер қолданушылар ағылшын баспаға үйреніп қалған, сол себептен ABCnet әліппесіне үйренуі де қажетсіз, мұны дәлелдейтін бейнематериалдар жеткілікті. Үздік оқитын балалар бұл әліппені 15 минутта үйренеді, нашар оқитындар үш сағатта. Орыс мектептерінде ABCnet әліппесін бір жұманың ішінде үйренеді.
Латын тілі туралы айтатын болсақ, бұл - ежелгі Лация тұрғындарының тілі. Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары - латындар, ал олардың тілі латын тілі деп аталды. Грек тілімен қатар, латын тілі Еуропаның ежелгі мәдениетті халықтарының тілдері қатарына жатқызылады. Латын тілі өлі, яғни қазіргі кезде қолданылмайтын тілге жатады. Бұл топқа грек, үнді, ирандық, славяндық, балтық, германдық және т.б. тілдер жатады. Латын жазуы б.з.д. ІХ ғ. қалыптасқан грек алфавит жазуының негізінде жасалған.
Жаңа көркем, ғылыми және философиялық әдебиет орта ғасырлардағы Еуропада көп уақыт аралығында латын тілінде жазылған. Дипломатия және халықаралық құқықтың көптеген терминдері латын тілінен алынған немесе соның негізінде қалыптасқан. Гуманитарлық және табиғи ғылымдарда латын тілі өзінің ерекше өмірімен өмір сүрді. Қайта өрлеу және Жаңа заман дәуірінде көптеген грек авторларының мәтіндері латын тіліне аударылды. Философтардың шығармалары латынша жазылды. Латынды білу және бұл тілде нақты өз ойларын латын терминологиясы арқылы жеткізе алу бұл дәуірдің ірі ғылымдарына түгел тән еді. Католик шіркеуі латын тілін ресми тіл орнына пайдаланады. Латын тілінде Ватиканның құжаттары жүргізіледі және Рим папасының хаттары жазылады. Анатомия мен фармакологияда латын тілі жеке орын алады. Адамның мүшелерінің әрқайсысы латын тілінде аталған. Дәрілердің атаулары да латын тілінде.
Латын тілін білмей, мәдениетті және білімді адамдармен қатынасуға мүмкіндік болған жоқ. Сондықтан латын тілі білімнің негізі болды. Ол халықаралық "ғылыми тіл" болып қал ды.

Кеңес Одағының Батыры
В.Скачков атындағы Қызыләскер орта мектебі қазақ тілі пәнінің мұғалімі.

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың "Қазақстан - 2050" Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" Жолдауын оқи отырып, мен өзімнің қызметіме орай қазақ тілін дамыту туралы тараумен мұқият таныстым. "Қазақ ті лі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту" деген жолдар ісіме серпін бере түседі.

Еліміздің оқушыларының 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқып жүрсе, бұл қатарда біздің мектептің шәкірттері де бар. Туған тілді оқыту бекітілген бағдарлама бойынша жүзеге асырылып келеді және соған қосымша іс-шаралар өткіземіз. Мысалы, өткен жылдың 13-14 қыркүйек күндері Қазақстан халқы тілдерінің ХІV фестивалі аясында мектебімізде оқушылардың мемлекеттік тілді меңгеруін көздеген сынақ ұйымдастырылды. Оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.