Қазақстанның табиғат зонасы
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты, ішкі сулары, топырақ . өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанның орманды дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстандағы таулы, тасты және құмды шөлдер мен шөлейттер ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты, ішкі сулары, топырақ . өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанның орманды дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның дала зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстандағы таулы, тасты және құмды шөлдер мен шөлейттер ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел- Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр. Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үнді, Аргентинадан кейінгі 9-ші орында. Оныншы орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 0,3% құрай тұрып, Қазақстан жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапты жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы, Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
Зоналық табиғат кешені деп жылу, ылғал режимдерінің бірдей болып келуіне байланысты топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен экзогенді геоморфологиялық процестерінің сипаты бірдей болып келетін ландшафтылардың жүйесін айтады. Қазақстан жеріңде жылу мен ылғалдың қатынасына байланысты орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары қалыптасқан.
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдігі және жануарлар дүниесімен ерекшөленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зоналарға ұқсас жеке учаскелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық белігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге, бұл зоналарда топырақ және есімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да өзгереді. Оның себебі осы бағытта климаттың континенттігінің артуына байланысты.
Республиканың биік таулы аудандарында зоналар биіктікке байланысты (биіктік зоналар немесе белдеулер) ауысып отырады.
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел- Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр. Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үнді, Аргентинадан кейінгі 9-ші орында. Оныншы орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 0,3% құрай тұрып, Қазақстан жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапты жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы, Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
Зоналық табиғат кешені деп жылу, ылғал режимдерінің бірдей болып келуіне байланысты топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен экзогенді геоморфологиялық процестерінің сипаты бірдей болып келетін ландшафтылардың жүйесін айтады. Қазақстан жеріңде жылу мен ылғалдың қатынасына байланысты орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары қалыптасқан.
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдігі және жануарлар дүниесімен ерекшөленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зоналарға ұқсас жеке учаскелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық белігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге, бұл зоналарда топырақ және есімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да өзгереді. Оның себебі осы бағытта климаттың континенттігінің артуына байланысты.
Республиканың биік таулы аудандарында зоналар биіктікке байланысты (биіктік зоналар немесе белдеулер) ауысып отырады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Дүйсенов С.Қ. Географиялық белдеулер –ХБГ, 2001.
2 Полярлық координаттар. – Физика және география. 2005.
3 Госпадинов В.Г. Топография – Москва 1974.
4 Түсіпбекова Г. Географиялық карта туралы жалпы мәліметтер.-
5 География және табиғат –2006.
6 Коринский В.А., Щенев В.А., Душина И.В. – Материктер мен мұхиттар географиясы. Алматы, 2001.
7 Төкенов Б. Географияны оқыту әдістері. География және табиғат. 2003.
8 Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005, N 3.
9 Қазақстанның физикалық географиясы. -Алматы, 1999.
10 Баранский Н.Н. Экономикалық географияның оқыту әдістемесі.-М.:, 1960.
11 Кобозев А.Л. Алтай Казахстанский. Алматы,1986.
12 Бейсенова Ә., Карпеков Қ. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы,2003.
13 Ахмедова К.Б., Двоскин Б.Я., Семенова М.И. – Производительные силы Восточного Казахстана. Алматы,1976.
14 Ердавлетов С.Р., Рутковский О.О. – Занимательная география Казахстана. Алматы, 1989г.
15 Михайлов В.Ф. – Маркаколь. Алматы, 1983.
16 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2 том.
17 Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы, 1990.
18 Бірмағамбетов Ә. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы, 2004.
19 Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002.
20 Қажымұратов М «Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер». -Алматы 1975.
21 Лұқпанов Ж., Әлімқұлова Р., Тәртенова М. «Өсімдік өмір өзегі» Алматы, 1991.
22 Муханов Б., Мұсақұлов Т. «Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары». А., 2000.
23 Бейсенова Ә., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы, 2004.
24 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. Алматы, 2002.
1 Дүйсенов С.Қ. Географиялық белдеулер –ХБГ, 2001.
2 Полярлық координаттар. – Физика және география. 2005.
3 Госпадинов В.Г. Топография – Москва 1974.
4 Түсіпбекова Г. Географиялық карта туралы жалпы мәліметтер.-
5 География және табиғат –2006.
6 Коринский В.А., Щенев В.А., Душина И.В. – Материктер мен мұхиттар географиясы. Алматы, 2001.
7 Төкенов Б. Географияны оқыту әдістері. География және табиғат. 2003.
8 Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005, N 3.
9 Қазақстанның физикалық географиясы. -Алматы, 1999.
10 Баранский Н.Н. Экономикалық географияның оқыту әдістемесі.-М.:, 1960.
11 Кобозев А.Л. Алтай Казахстанский. Алматы,1986.
12 Бейсенова Ә., Карпеков Қ. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы,2003.
13 Ахмедова К.Б., Двоскин Б.Я., Семенова М.И. – Производительные силы Восточного Казахстана. Алматы,1976.
14 Ердавлетов С.Р., Рутковский О.О. – Занимательная география Казахстана. Алматы, 1989г.
15 Михайлов В.Ф. – Маркаколь. Алматы, 1983.
16 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2 том.
17 Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы, 1990.
18 Бірмағамбетов Ә. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы, 2004.
19 Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002.
20 Қажымұратов М «Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер». -Алматы 1975.
21 Лұқпанов Ж., Әлімқұлова Р., Тәртенова М. «Өсімдік өмір өзегі» Алматы, 1991.
22 Муханов Б., Мұсақұлов Т. «Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары». А., 2000.
23 Бейсенова Ә., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы, 2004.
24 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. Алматы, 2002.
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты, ішкі
сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы, жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанның орманды дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл
зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстандағы таулы, тасты және құмды шөлдер мен шөлейттер ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел- Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан
байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан
батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның
жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық
деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика
еркін сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер
көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада,
Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үнді, Аргентинадан кейінгі 9-ші орында.
Оныншы орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 0,3% құрай тұрып,
Қазақстан жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапты жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы,
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына
қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
Зоналық табиғат кешені деп жылу, ылғал режимдерінің бірдей болып
келуіне байланысты топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен
экзогенді геоморфологиялық процестерінің сипаты бірдей болып келетін
ландшафтылардың жүйесін айтады. Қазақстан жеріңде жылу мен ылғалдың
қатынасына байланысты орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары қалыптасқан.
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі
орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл
континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің;
желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан
-жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын
қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат
жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер
бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдігі және жануарлар
дүниесімен ерекшөленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зоналарға ұқсас
жеке учаскелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық белігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге,
бұл зоналарда топырақ және есімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да
өзгереді. Оның себебі осы бағытта климаттың континенттігінің артуына
байланысты.
Республиканың биік таулы аудандарында зоналар биіктікке байланысты
(биіктік зоналар немесе белдеулер) ауысып отырады.
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты,
ішкі сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесі.
Жер шарында табиғат зоналары ендік бағытта таралатынын білеміз. Табиғат
зоналарының ендік бағытта таралуын бұзатын басты себеп таулар болып
саналады. Биік таулардың етегінен оның басына дейін табиғат кешендері
компоненттерінің қасиеті бірте-бірте өзгеріп отырады. Биік тауда өсімдіктер
жамылғысы мен ауа райы белгілі заңдылықпен өзгереді. Биіктеген сайын ауа
райы салқындап, ауаның қысымы кемиді, ауа мөлдір тарта бастайды және күннің
ультракүлгін сәулесі өсімдіктерге көп түседі. Бұл сәуленің өсімдіктер үшін
маңызы зор. Сонымен қатар тау беткейлерінің өзіне тән жергілікті ауа райы
болады. Әрбір шақырымға көтерілген сайын жылылық 5,6°-қа кемиді. Қазақстан
жеріндегі негізгі тау жоталары (Алтай, Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар, Іле
Алатауы) негізінен ендік бағытта созылып жатқандықтан, күнгей беткейлері
жылырақ және құрғақтау, ал солтүстік беткейлері салқын және ылғалды болып
келеді. Биіктік белдеулік әрбір биік таулы өлкеде оның орналасқан орнына,
әсіресе, географиялық ендігіне байланысты. Өйткені әрбір таулы өлкенің
табиғат жағдайлары бір-бірінен өзгеше. Қазақстан тауларында бірнеше биіктік
белдеулік бар. Олар таулар орналасқан шөлейт зонадан басталып, тауға
биіктеген сайын біртіндеп өзгеріп отырады. Абсолюттік биіктігі 600—1300
метр аралығында шөлейт зона, 1000—2000 метр аралығында таулы дала.
2000—2800 метр аралығында орманды шалғындық, 2800— 3200 метр аралығында
шалғынды субальпілік, одан жоғары (3600м) жерде мұзды-қарлы белдеу
орналасады. [1] Қазақстандағы таулардың биіктік белдеуліктерін
ерекшеліктеріне қарай үш физикалық-географиялық облысқа бөлуге болады.
Алтай тауының биіктік белдеулігі.
Жоңғар-Тарбағатай тауларының биіктік белдеулігі.
Тянь-Шань таулы өлкесінің биіктік белдеулігі.
Қазақстан жеріндегі Алтай тауы жоталары дала мен шөлейт
зоналарының шөларасында жатыр. Сондықтан тау бөктерінің төменгі белдеуі
дала зонасына ұқсайды. Топырағы қара топырақты. Алтай тауының 1000 м.
биіктігіне дейін әртүрлі дала өсімдігі өскен шөпті дала зонасы орналасады.
Мұнда боз, бетеге, айрауық, қоңырбас шөптері, итмұрын, ұшқат, долана,
тобылғы бұталарымен араласа өседі. Алтайдың батыс жағында 1000 м-ден, ал
шығысында 500 м-ден жоғары таудың күлгін топырақты аймағында орманды дала
зонасы басталады. Ағаштардан қайың, көктерек, терек, өзен аңғарларында тал,
долана, итмұрын, сарыағаш өседі. Орманды дала зонасының жоғары батыс,
солтүстік-батыс беткейінде қылқан жапырақты орман зонасы басталады. Онда
қарағай, самырсын, майқарағай, сібір шыршасы өседі.
Таудың оңтүстік, оңтүстік-шығысында қылқан жапырақты қарағайлар мен
балқарағай өседі. Орман белдеуінің жоғары шегі аласа самырсын ағаштарымен
аяқталады.
Солтүстік-батысында 2000 метрден, ал оңтүстік-шығысында 2400 метрден
жоғары субальпілік және альпілік, шалғындық белдеуі басталады.
Субальпілік шалғындық белдеуінде шөптер әсем кілем тәрізді көріністе
жайқалып өседі. Шөптерден көп тарағаны — қазтамақ, сарғалдық, көк шегіргүл,
қоңыраубас.
Альпілік зонадан жоғары биік тау тундрасы басталады. Онда қайың мен
бұта тәрізді тал, мүк, қына өсімдіктері өседі.
Алтай тауы жануарларға бай. Әсіресе орман зонасының жануарлары басқа
зоналарға қарағанда анағұрлым көп. Алтай ормандарында Сібір тайгасының
көптеген жануарлары мекендейді. Онда қоңыр аю, қылқан жапырақты орманында
елік, мүйізсіз бұғы, сілеусін, бұлғын, сусар, Оңтүстік Алтайда бұғы, марал
мекендейді. Альпілік белдеуде алтай суыры көп. Алтай тауының баурайында
марал мен теңбіл бұғы өсірілетін арнайы шаруашылықтар бар.
Жоңғар Алатауы шөл зонада орналасқандықтан, төменгі белдеуінде
солтүстік жағында 600 м-ге дейін, оңтүстігінде 1200 м биіктікке дейін шөл
зонаға тән өсімдіктер мен жануарлар өседі.
Шөл зонадан жоғары дала зонасы орналасқан. Онда дала зонасына тән боз,
дала сұлыбасы өседі. Бұталардан итмұрын, мойыл, долана, қарағай, ал
оңтүстігінде жабайы өрік өседі.
Дала зонасынан жоғары 2200 м-ге дейінгі аралықта орманды дала белдеуі
орналасқан. Онда Сібір самырсыны мен Тянь-Шань шыршасы араласа өскен.
Орманды даладан жоғары субальпі белдеуі басталады. Субальпілік белдеуінде
әртүрлі шөптесін өсімдіктермен қатар арша өседі. Альпілік белдеуде әсем
гүлді тас жарғыш альпі сарғалдағы, тарғақшөп, арпабас, т.б. көптеген
өсімдіктер кездеседі. Қазақстан жерінде субальпілік шалғындықтар ғасырлар
бойы мал өрісі, жазғы жайлау ретінде пайдаланылып келеді.
Тянь-Шань таулы өлкесі шөл зонада жатқандықтан, Іле және Күнгей
Алатауының солтүстік беткейінде 800 м биіктікке дейін жусанды астық
тұқымдас өсімдіктер өсетін шөл зона орналасқан. Бұл зонада эфемерлер көп.
Бұл белдеуден жоғары 1100 м-ге дейін әртүрлі шөп өскен дала зонасы
орналасады. Бұл зонаның топырағы — таудың құнарлы қара топырағы. Бұл
зонаның жоғарғы жағында өзен аңғарларында жабайы алма, долана, жабайы өрік,
көктеректен тұратын орман өседі. 2600—2800 м биіктікте орманды-шалғынды
белдеу басталады. Бұл белдеуде Тянь-Шань шыршасы әртүрлі шөпті
шалғындықтармен ауысып отырады. Оңтүстік беткейінде түркістан аршасы өседі.
Орманды-шалғынды белдеуден жоғары 3100 м-ден бастап субальпілі, альпілі
белдеу орналасқан. Өсімдігі Жоңғар Алатауының өсімдігіне ұқсас болып
келеді. Бұл белдеуде альпілік сарғалдақ, елең шөп, жабайы жуа өседі. Өте
әсем өсімдік — бал шөп кездеседі. Жартастарда Тянь-Шань еңлікгүлі өседі.
Альпі белдеуінен жоғары мәңгі қар мен мұздықтар жатады. Олардан көптеген
тау өзендері бастау алады. [2]
Батыс Тянь-Шаньға кіретін Өгем, Піскем, Қаратау жоталары шөл зонада
жатқандықтан, төменгі белдеуде өсімдіктерден эфемерлер мен эфемероидтар
көп, ал жануарлар дүниесінде көптеген өзгешеліктер бар. Жануарлардың
сібірлік түрі аз, ал оңтүстік Африка, Жерорта теңізі, Гималай тауларын
мекендейтін жануарлардың түрлері тараған. Төменгі шөл зонасында дала
тасбақасы, әртүрлі бауырымен жорғалаушылар, толайқоян, үнділік мысықторғайы
көп. Орманды-шалғынды белдеуінде сұр аламан, жертесер, Тянь-Шань тышқаны,
түлкі, қасқыр мекендейді.
Биік тау белдеуінде тауешкі, арқар, қызыл қасқыр, құстардың биік тауда
өсетін кептеген түрі мекендейді. Тянь-Шань таулы өлкесінің қайталанбас әсем
табиғатын, өсімдігі мен жануарлар дүниесін қорғау үшін Алматы, Ақсу-
Жабағылы қорықтары ұйымдастырылған.
Ақсу-Жабағылы қорығы Батыс Тянь-Шань табиғатын сақтау үшін 1926 жылы
ұйымдастырылды. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас және Сайрам
аудандарының Талас Алатауы мен Өгем жотасында 74 мың га-дан астам жерді
алып жатыр. Қорық төрт биіктік ландшафт белдеуін қамтиды. 1500 м биіктікке
дейінгі белдеу өзіне тән өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар дала.
1500—2300 м биіктікте даланың шалғынды, бұталы, ағаш өсімдіктері өседі.
Мұнда ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 м-ге дейін барады), бадам бұтасы,
жабайы жүзім, жабайы алма және басқа оңтүстік өсімдіктері өседі.
Жануарлардан мұнда елік, борсық, жайра, басқа жерден әкелінген марал және
басқалар мекендейді.
2000—2300 м. биіктікте субальпілік шалғын жатыр. Бұл белдеуде
төселіп өскен түркістан аршасынан басқа ағаш өсімдіктері жоқ. Қорықтың
аумағында құстардың 238 түрі және сүт қоректілердің 42 түрі бар екені
есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға тұратын аса бағалылары: арқар,
Сібір тау ешкісі, борсық, марал, елік; жыртқыштардан — ілбіс, ала мысық. Ең
жоғары белдеу — биік таулы қарлы және мұзды шыңдар. Бұлардан аңғарларға
құлап ағатын көбікті сарқырамалы тау өзендері басталады.
Алматы қорығы 1931 жылы құрылған. Аумағы 91 мың га-ға жауық, әр түрлі
ландшафт белдеулерін қамтиды. Бұған мәңгі қар мен мұз жамылған, беткейлері
шөптер мен ағаш өсімдіктеріне бай биік Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі
бар Іле өзенінің атақты әнші тауы — Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын
үлкен құм төбе) жатады. Қалың көк теректен тұратын жапырақты ормандар,
долана, жабайы алма және өрік ағаштары 1800-2000 м биіктікке дейін
көтеріледі. 2500 м биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы
орман белдеуі орналасқан. Одан да жоғары, қарлы-мұзды белдеуде субальпі
және альпі шалғындары орналасқан. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі.
[3]
1.2 Қазақстанның орманды дала зонасы
Қазақстан жеріне орманды дала зонасының тек оңтүстік шеткі жақтары
сүйірленіп кіреді. Жазық далада шоқ-шоқ болып ормандар өседі. Қазақстанда
орманды дала зонасы Батыс Сібір жазығы мен Жалпы Сырт қыратының азғана
бөлігін (2,5%-ке жуық) алып жатыр.
Орман – жер бетіндегі табиғи қорлардың, оның ішінде өсімдіктер
жамылғысының басты бір типі. Құрамында бір-біріне жақын өскен ағаштың бір
немесе бірнеше түрлері бар табиғи кешен. Құрамы мен өсуіне қарай мәңгі
жасыл, қылқанды, ақшыл қылқанды, күңгірт қылқанды, жапырақты, ұсақ
жапырақты, жалпақ жапырақты, тропиктік, муссондық, мангрлық және т.б.
ормандар деп бөледі. Орманның құрылымы ортаның физикалық-географиялық
жағдайларына, өсімдіктердің түрлік құрамы мен биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты болады. Ол топырақ түзілуіне, климатқа, ылғал айналу процесіне
және т.б. әсері көп, тропосферамен өзара белсенді әрекетте болады
да,оттек пен көміртектің алмасу деңгейін анықтайды (ең ірі орманды аймақтар
атмосферадағы оттектің шамамен 50%-ын "өндейді"). Құрлықтың 27%-ынан
астамын алып жатқан орман — географиялық ландшафт элементі.
Орманда ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер, мүк, қына, т.б. өседі.
Орман топырақтың құрылысына, су алмасуына, онда органикалық және
минералдық заттардың жиналуына әсер етеді. Орман топырағында ылғал
жеткілікті, сондықтан оның құрамында шірінді көп. Орманды жердің
топырағы қышқыл, мұндай топырақта өсімдік тамыры терең бойлап, минерал
заттарды мол алады, суды көп буландырып, ондағы жануарлар мен өсімдіктерге
қолайлы микроклимат жасайды. Орман ағаштары, оның ішінде мәңгі жасыл,
қылқан жапырақты ағаштар өз жапырақтары арқылы өздері өскен қоршаған ортаға
зиянды ауру қоздырғыш бактерияларды өлтіретін, хош иісті заттар (фитонцид)
шығарады. Сондықтан да, қылқан жапырақты орманды аймақтарда көпшілік
демалып, тынығатын курорт-санаторийлер орналастырылады.
Қазіргі кезде дүние жүзінде орман аумағы 3 млрд. га-дан астам, яғни
дүние жүзінің 27 – 28%-норман алып жатыр. Өкінішке орай, адамзат қоғамы өз
тарихында бүкіл О-ның 23 бөлігін жойған, сонымен бұрын жер бетінің 75%-
н алып жатқан ормандардың көлемі көп кеміген. Әлемдегі ормандар негізінен 5
белдемде өседі ( Орман белдемдері). Жалпы Ораманның таралуындағы заңдылық
салқын аймақтарда қылқан жапырақты, қоңыржай аймақтарда қылқан
жапырақты жәнемайда жапырақты ормандар аралас, ал жылы аймақтарда
негізінен ірі жапырақты ормандар өседі.[4]
Орта Азия, Кавказ, Қазақстан аймақтарындағы Орман көлемі Ресейдегі
Орман алқаптарының небәрі 3 – 4%-н құрайды.
Аумағының кеңдігіне қарамастан қазақ жерінде Орманды жерлер көп емес.
Оның басты себебі жеріміздің негізгі бөлігі құрғақ, жартылай шөл, шөлді
аймақтарда орналасқандығы, ал Орман ағаштары негізінен ылғал мол түсетін
алқаптарда өседі. Республика аумағындағы Ормандар және бұталар алып жатқан
көлем 21,6 млн. га, бұл Қазақстан жерінің 4,2%-ы ғана. Орман ағаштары
республикада Солтүстік Қазақстанның орманды-дала зонасында және дала
зонасының қосымша ылғал алатын ойпаңды жерлерінде өссе, оңтүстік пен
оңтүстік-шығыстағы Қалба жотасы, Алтай-Сауыр, Солтүстік Тянь-Шань және
Батыс Тянь-Шань тауларының ылғал мол түсетін орташа биік белдеулерінде
өседі. Қазақстанның солтүстігіндегі шоқ-шоқ болып өсетін қайыңды орманды
оңтүстікке қарай далалы алаптардағы біршама жерлерде өскен қарағайлы
ормандар ауыстырады. Алтай-Сауыр тауларының теңіз деңгейінен 500 – 2500
м биіктік аралығында қылқан жапырақты – қарағай, майқарағай, шырша,
балқарағай, самырсын сияқты бағалы ағаштар өседі. Ал Солтүстік Тянь-
Шань таулы алабының төменгі белдеуінде (600 – 1700 м) көбіне түрлі бұталар
мен жалпақ жапырақты ағаштар өседі. Олардың басым бөлігін алма, өрік,
жаңғақ, қарақат тәрізді жеміс-жидекті ағаштар құрайды. Биіктігі 1500 – 3000
м белдеулерде негізінен қылқан жапырақты ағаштар өседі. Олардың негізгісі –
жасы 300 жылға дейін, биікт. 40 – 50 м-ге, ал жуандығы 2 м-ге жететінТянь-
Шань шыршасы. Батыс Тянь-Шань алабында – Талас Алатауы, Қаратау мен Өгем
жоталарында негізінен жерге төселіп өсетін қылқан жапырақты арша ағашы, ал
бұталардан – басқа жерлерде кездеспейтін алша, пісте, долана, таудың
ортаңғы және төменгі белдеулерінде алма, грек жаңғағы, алмұрт, үйеңкі,
өрік ағаштары өседі.
Оңтайлы ормандылық (Оптимальная лесистость) — жергілікті жерде
табиғи экологиялықтепетендікті сақтаған немесе орта түзетін құрауыштардың
біреуінің өзгермеген қалпын сақтауды қамтамасыз ететін ормандылық.
Орман қорлары бүкіл биосферадағы тіршілік үшін, оның ішінде адамзат
қоғамы үшін аса маңызды. Тиімді пайдаланған жағдайда өз-өзінен қайта
қалпына келіп тұратын таусылмайтын табиғи қор. Орман ағаштарынан үйлер,
тұрмысқа қажетті заттар, қағаз т.б. алынады. Ормандағы ағаштардың
арасында жидектер мен саңырауқұлақт ар өсіп, өнім береді. Орманды аймақтарды
паналап, қоректерін содан табатын жан-жануарлар мен жәндіктер көп.
Көлемі жағынан Қазақстан Ормандарының жартысынан астамын (52,2%) шөлді
аймақтардағы сексеуілді Ормандар алып жатыр. Сексеуілдің Қазақстанда 2 түрі
(қара сексеуіл мен ақ сексеуіл) өседі. Қара сексеуіл бүкіл Бетпақ
даланың батысында, Сарысу өзені бойының орталығында, Іле өзені сағасының оң
жағалауында және Шу өзені мен Мойынқұмның аралығында таралған. Ақ
сексеуілді Орманды алқаптар Қарақұмда, Мойынқұмда, Балқаш
төңірегі мен Қызылқұмда өседі. Секс еуілді Орманның құмды алқаптардың
жылжуын тоқтатуда маңызы зор және қой, түйеүшін қысы-жазы жақсы жайылым.
Сексеуілден басқа Қазақстанның шөлді аймақтарын кесіп өтетін Сырдария, Шу,
Іле, т.б. өзендердің бойларында түрлі ағаш-бұталар (терек, тобылғы, жыңғыл,
шетен, емен, шегіршін, тал, т.б.) өсетін тоғайлы ормандар кездеседі. Олар
жыл бойы сумен жақсы қамтамасыз етілетіндіктен, шөл ішіндегі жақсы
көлеңкелі, сулы тамаша демалыс орындарыболып саналады. Қазақстанда орман
ағаштарын тиімді пайдалану, т.б. мәселелерімен Көкшетау қаласында
орналасқан Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-
зерттеу институты айналысады.
Орман жолағы (Лесные полосы) — суармалы танаптардың төңірегіне,
каналдардың, су қоймаларының жағалауларына, жол бойларына өсірілген ағаш,
орман белдеулері.
Орман мелиорациясы (Лесомелиорация) — қандай да болсын бір аумақтың
(оған бұзылған жерлер де енеді) гидрологиялық, топырақтық, климаттық,
ландшафтық және т.б. табиғи жағдайларын жақсарту үшін жасанды жасалатын
немесе өзгермелі орман екпе ағаштарын пайдалану бойынша шаралар кешені.
Орманның ағындыға реттеуші әсері (Регулирующее влияние леса на сток) —
орман алабы топырақтың су сіңіру қасиетін арттырады, жер беті
суының топырақ қабаты суына үдемелі түрде құйылуына, сонымен қатар өзен,
арна суларының режіміне де әсерін тигізеді.[5]
Орман пайдалану (Лесопользование) — орман пайдалану өдістері мен
нысандарының заңды және экономикалык реттелген жиынтығы.
Орман-тоғайлар қыста климаты суық,жазы жылы жақтарда болады. Мәңгі
жасыл ағаштардың қыста да жапырақтары түспейді. Олар әлемнің солтүстік
аудандарындағы ормандарда өседі. Көптеген жұмсақ климатты елдерде жапырақты
ағаштар өседі. Олардың қысқа қарай жапырақтары түседі. Орманда ағаштың
көпетген түрлері: қарағай, балқарағай, шырша, самырсын,
қайың, тал, шетен, тобылғы, емен, ү йенкі,қарағаш, тағы басқа жабайы жеміс
ағаштары да кездеседі. Таңқурай, бүлдірген, орм ан жаңғағы, мүк, қына,
саңырауқұлақ өседі. Орманның үш түрі болады: қылқан жапырақты, жапырақты
және аралас. Қазақстанның солтүстігіндег і Оңтүстік Орал мен
Алтайға дейінгі аймақтың жазықтарын алып жатыр. Біздің елімізде орманның үш
түрін де кездестіруге болады. Қылқан жапырақты орман тауларда өседі. Тау
беткейлерінде Тянь –Шань шыршалары, самырсындар биік болып көрініп
тұрады. Аралас орманда шыршалар, самырсындар, көктерек, шетен, долана,
тағы басқа ағаштар араласып өседі. Көкшетау, Баяндауыл, Қарқаралыда
қайың, қарағай, батыс Оралда емен, терек, Оңтүстік Қазақстанда жаңғақ, ал
тауларында арша өседі.
Ормантану (Лесоведение) — орман туралы ілім, оның құрылымын,
экологиясын, биологиясын,өсуін, атм осферамен байланысын, гидрологиялық
режімін, жануарлар әлемімен байланысын зерттейді.
Орманды дала зонасының жер беті тегіс. Онда кішігірім ойпандар
кездеседі, бұлардың кейбіреулерін кел алып жатыр. Зонада 6 мыңнан астам көл
бар.
Орманды дала зонасының климаты басқа зоналарға карағанда, біршама
қолайлы. Жауын-шашын көбірек түседі (370—430 мм), оның көбі жазда жауады.
Жазы қоңыржай ыстық, шілденің орта температурасы +18 — 20°. Қысы едәуір
суық, кей күндері қатты аяз болып, ауаның температурасы — 51—53°-қа дейін
төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы — 17—19°.
Өзендері түгелдей дерлік еріген қар суымен толығады. Ертістің, Еділдің,
Тобылдың және басқа бірқатар ірі өзендердің суы халықтың тұрмыс қажеті үшін
ғана емес, өнеркәсіп мақсаты үшін де пайдаланылады.
Ормандарда орманның сұр топырағы, ал түрлі шөп өсетін далаларда қара
топырақ болады. Зонаның солтүстік бөлігінде қара топырақты қабаттың
қалыңдығы 75 см-ге жетеді, оның құрамында 9%-ке жуық шірінді (гумус)
болады. Зонаның оңтүстігіне таман қара топырақтың қалыңдығы кеми түседі,
шіріндінің мөлшері де 6%-ға дейін азаяды. Қазақстан орманды даласының Шығыс
Еуропа жазығындағы орманды дала зонасының топырағынан айырмасы ойпаң
жерлерде тұздышақат және сортаң топырақтар кездеседі. Зонада көбінесе дала
және шалғынды дала өсімдіктері өседі. Солтүстігінде, солтүстік-батысында
шоқ-шоқ ормандар бар. [6]
Өсімдік жамылғысы жыртылмаған учаскелерді жауып тұратын қалың және әр
түрлі шөптер мен дәнді дақылды өсімдіктерден тұрады. Мұнда ең көп өсетіні:
қызғылт сабақты боз, шоқ түпті бетеге, бұралған жер бидайық. Біраз жерді
қарабас шалғын мен қылқансыз арпабас алып жатыр. Астық тұқымдас
өсімдіктердің арасында сәбізшөптің кішкене ақ-жасыл шатырша гүлдері мен
қызыл бояудың жұпар иісті алтын түстес гүлдері өседі. Бұршақ тұқымдастардан
— сары гүлді беде, көк түсті бұршақ бар.
Ағаш тұқымдастарының құрамы жағынан батыстың орманды даласы Шығыс
Еуропа орманды даласына, Солтүстік Қазақстанның орманды даласы Батыс Сібір
орманды даласына ұқсайды.
Орман өсімдіктері өзен аңғарларын бойлай оңтүстікке де таралады.
Мәселен, дала зонасындағы Жайық өзенінің аңғарында шоқ ормандар учаскелері,
Ертіс жағасын бойлай құм үстінде жіңішке алқапта қарағай ормандар
Сарыарқаның Көкшетау, Қарқаралы және т.б. тауларының гранитті массивтерінде
де таралған. Олар тау шоқтары мен беткейлеріндегі көлдерді қоршап жатқан
далада ерекше көркем табиғат көріністерін бейнелейді. Бұл әдемі табиғатты
аудандарда санаториялар, демалыс үйлері бар. Мұнда еңбекшілер демалады.
Орман байлықтары — шоқ қайыңдар мен шоқ қарағайлар және бұталар 10 млн.
гектардан астам ауданды алып жатыр. Дуброва, Мамлют қорықшаларындағы
ормандар мемлекет тарапынан қорғауға алынған.
Орманды далаға тән ерекше жануарлары болмайды. Мұнда да көршілес
зоналардың жануарларындай: саршұнақтар, сұртышқандар, қосаяқтар, ақ
тышқандар, қояндар (ақ қоян, ор қоян), сусар, түлкі, қасқыр, шоқ карағай
ормандарында — тиіндер бар. Соңғы жылдарда солтүстік ормандардан бұландар
мен сібір еліктері мекен ауыстырған. Басқа жақтан адамдар алып келген,
кәсіптік маңызы бар ондатра кездеседі. Бауырымен
жорғалаушылардан кесірткенің екі түрі (жорғалауыш және тірі туатын), сары
бас және улы сұр жыландар кездеседі.
Орманды далада құстар өте көп және әр түрлі. Қайынды шоқ ормандарда ақ
тұмсық, қарға, сауысқан, тоқылдақ, көкек, сұңқар-күйкентай ұялайды. Ашық
жерлер мен орман шеттерінде бұлдырық, бөдене, бозторғай, шәуілдек жүреді.
Орман зоналары - құрлықтың коңыржай, субтропиктік, тропиктік және
субэкваторлық белдеулері мен табиғи ландшафтыларда ағашты-бұталы
өсімдіктері басым экваторлық белдеудің табиғи зоналары. Негізінен, ылғалы
жеткілікті немесе тым ылғалды солтүстік жарты шар аумағында
тараған.Қоңыржай белдеуде (тайга зонасы, аралас және жалпақ жапырақты орман
зоналары) күлгін, шымды-күлгін, кұба және орманның сұр топырақтарында
өсетін қылқанды және түспе жапырақты ормандар кездеседі. Субтропиктік және
тропиктік белдеулердің орман зоналарының климаты өсімдіктің жыл бойы өсіп-
өнуіне қолайлы. Үнемі артық ылғалды болатын сары және қызыл топырақтарда
сан алуан өсімдік түрлері өсетін мәңгі жасыл немесе (жоғарырақ ендіктерде)
жазда жасыл ормандар қалыптасады. Муссонды атыраптарда мәңгі жасыл
ормандармен бірге жапырақтарын жылдың құрғақ кезінде тастайтын түспе
жапырақты ормандар өседі. Жерортатеңіздік климатты атыраптарда қоңыр
топырақтарда өсетін қатқыл жапырақты ормандар мен бұталар тараған — маквис,
гарига, бүрген (шибляк), фригана. Экваторлық және субэкваторлық белдеудің
өте ылғалды аудандарында ыстық климат жағдайында қызыл және қызыл сары
ферралитті топырақтарда түр құрамы бай, көп жікқабатты ормандар өседі.
Орманды дала зонасы — Қазақстанның ен жақсы игерілген табиғат
зоналарының бірі. Онда дала учаскелерінің көп жері жыртылған. Бұл жерлерде
дәнді дақылдардан — бидай, жүгері және басқа да дақылдар егіледі. Мұнда
совхоздардың жаңа поселкелері салынды. Зонаның егістікке жыртылмаған бөлігі
— шүйгін шабындық, көк балаусалы жайылым, сондықтан да мұнда сүтті-етті ірі
қара шаруашылығы басым дамыған. [7]
1.3 Қазақстанның дала зонасы
Дала зонасы Қазақстанның біраз территориясын, яғни республика жер
көлемінің 26%-ынан астамын алып жатыр.
Дала зонасы орманды дала зонасының оңтүстігінен басталып, батыстан
шығысқа қарай 2200 км-ге созылған кең алқапты қамти, шамамен 54°—50°
аралығында орналасқан.
Дала зонасына Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті, Торғай үстіртінің
солтүстігі, Мұғалжар тауы бүтіндей дерлік, Жалпы Сырттың сілемдері, Каспий
маңы ойпатының солтүстік шеті, Орал етегі (Жем) үстірті, Сарыарқаның
солтүстігі және орталық аудандары жатады. Даланың климаты континентті.
Жазы ыстық және құрғақ келеді, ал қысы қатаң, қары аз болады. Қаңтардың
орташа температурасы — 16°—18°, шілде айында солтүстігінде + 18°-тан,
оңтүстігінде +23°-қа дейін жетеді. Жылына 300 мм-ге дейін жауын-шашын
түседі, бірақ мұның мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай азая береді.
Климат жағдайлары- егін шаруашылығымен шұғылдануға толық мүмкіңдік береді.
Дала зонасы өзендерінің суы аз болады. Зонаны Ертіс, Есіл, Тобыл,
Жайық, құра және бірнеше шағын өзендер кесіп етеді. Олардың жылдық ағысының
80%-і көктемгі су тасу кезеңінде ағып етеді. Егін шаруашылығы мен
өнеркәсібі дамыған бұл аудандарда, су әлі де болса жеткіліксіз. Сондықтан
да бөгендерде су жинап, оны су құбырлары мен каналдар (Ертіс-Қарағанды)
арқылы пайдаланады.
Дала зонасының топырағы — қара және қызғылт топырақ типіне жатады.
Солтүстігінде топырақ қабатында жоғары өнім жинауға болатын 6%-ға жуық
шірінді бар. Оңтүстікке қарай топырақтағы шірінді кеми түседі де, бірте-
бірте қуаң далаға тән қызғылт күрең топыраққа айналады. Бұл арада сортаң
топырақты жерлер кездеседі, олар арнаулы тыңайтқыштар мен ерекше күтімді
қажет етеді. Қызғылт күрең топырақтың құнарлы жерлері егін шаруашылығы үшін
жарамды, Дала зонасы шөптесін өсімдіктерге бай. Мұнда — боз, бөтеге,
атқонақ, еркекшөп, кермек, қаңбақ басым өседі.
Ойпаң және ылғалды жерлерде, әсіресе өзен жайылымдарында шалғынды
өсімдіктер тараған. Шалғынды өсімдіктерден бидайық, қылқансыз арпабас, аса
ылғалды жерлерде қияқ пен құрақ өседі. Бидайық шалғындарынан мол пішен
алынады.[8]
Даланың оңтүстік бөлігінде негізгі өсімдіктермен қатар жусанның кейбір
түрлері өседі. Кей жерде бұлар тұтас учаскелерді алып жатады. Дала
өсімдіктерінің арасында дәрі-дәрмектік өсімдіктер де бар. Мысалы, жанаргүл,
шайшөп, итмұрын, дәрілік валериан кездеседі.
Жаз бойы даланың түрі үнемі өзгеріп отырады. Дала тек көктемде ғана,
қысқа мерзімде алуан түрге бөленіп, құлпырады. Шілдеде шөп қурап, сарғайып
кетеді.
Ашық дала кеңістігінде тіршілік етуге бейімделген көптеген түрлі
жануарлар кездеседі. Өмір сүретін жерінің түсіне ұқсас келетін, жылдам
жүгіретін, әрі тез ұшатын жылдың қолайсыз мезгілдерінде ұзақ ұйқыға кететін
жануарлардың да түрлері бар.
Дала сүтқоректілеріне саршұнақ, қосаяқ, дала тышқандары, дала
алақоржыны жатады. Бұлар егінге көп зиян келтіреді. Мұнда саршұнақ
тұқымдасынан ірі суырлар (салмағы 10 кг-ға дейін) болады. Суырлар мен
саршұнақтар ін қазып, топырағын сыртқа шығарып, үйіп тастайды.
Қосаяқтар, саршұнақтар, дала тышқандары тіршілік ететін жерлерде
жыртқыштардан барыс, күзен, ақ тышқан, түлкі кездеседі. Олар терісі бағалы
кәсіптік жануарлар қатарына жатады. Даланың оңтүстік аудандарында түлкі
тұқымдасынан қарсақ бар. Ол інінен тек түнде ғана шығып, жортады. Даланың
барлық жеріңде осы зонаның негізгі жануары қасқыр кездеседі. Далада
ақбөкендер кездеседі. Бөкеннің басы үлкен, қошқар тұмсық, денесі ықшам,
аяғы жіңішке келеді. Бөкеннің жүгіргеніне көз ілеспейді. Бұдан едәуір-бұрын
далада үйір-үйір болып жүретін бөкендер қазір халықтың жиі қоныстануына
байланысты біртіндеп, шөлейт және шөл зоналарына қарай ауды.
Далада құстардан дуадақ бар, бұлардың кейбіреулерінің салмағы 16 кг-ға
дейін жетеді. Одан басқа безгелдек, тырна, балықшы, бозторғай кездеседі,
әсіресе қараторғайлар көп. Жыртқыш құстардың дала бүркіті, дала құладыны,
кезқұйрық бар.
Далада көлдер көп, әдетте олар терең болмайды, жағалары жазық, жайпақ
келеді. Көп көлдердің жағалауларында қамыс-құрақ пен ұсақ бұталар өседі.
[9]
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл зоналары
Қазақстанның шөлейт жерлері дала мен шөл зоналары аралығында орналасып,
Жайық жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км. Ол республиканың барлық
территориясының 14%-ын алып жатыр. Зонаның оңтүстік шекарасы 48° с. е.
бойымен өтеді. [10]
Шөлейттің климаты құрғақ, тым континентті. Жауын-шашын аз, жылдық жауын-
шашынның мөлшері 180 мм-ден 300 мм аралығында. Көктемнің аяғы мен жаздың
басында жауын-шашын мол түседі, қысқы жауын-шашын өте аз.
Жаз барлық жерде ыстық. Шілденің "орташа температурасы 22—24°, кейде
ыстық 40°-қа дейін жетеді. Қысы суык, ашық аязды күндер басым болады.
Қаңтардың орташа температурасы — 15—17°, ең төменгі температура зонаның
шығысында (— 50°) байқалады. Шөлейт зонасында жазда өзендердің көбінің суы
тартылып, кеуіп кетеді. Тұрақты ағатын ең ірі өзендері — Ойыл, Жем, Торғай,
Сарысу, Аягөз. Шөлейт зонасында 3 мыңнан астам көл бар. Олардың
көпшілігінің суы кермек немесе ащы болады.
Шөлейттің негізгі топырағы — ашық қызғылт топырақ-Қызғылт күрең.
топыраққа қарағанда оның құрамында шірінді аз болады. Топырақтың беткі
қабатында шірінді 2—3% қана, Саз топырақты жазық пен ойпаң учаскелерде
сортандар едәуір орын алады.
Шөл дала зонасында даланың, әрі шөлдің өсімдіктері таралған. Өсімдік
жамылғысы негізінен бетеге, жусан, түймедақ боздан құралады. Кейде жусан
көлемді жерлерді алып жатады. Мұндай жерлердің түсі біркелкі ақшыл болып
көрінеді. Кей жерлерде жусанның арасында изен, ебелек, теріскен, көкпек
өседі. Еспе суы жер бетіне таяу жатқан сортанды жерлерде ши өседі.
Ұлытау, Шыңғыстау және т.б. жоталардың аңғары арасында әр түрлі шалғын
шөптер көп өседі. Бұл таулардың беткейлерінде қайың, көк терек және қарағай
шоқ ормандары кездеседі. Бұлардың арасында долана, мойыл, итмұрын, қарақат
және таңқурай өседі.
Таулы-төбелі гранитті Қызыларай сілемі (115)— шөлейттегі әсем жазираның
бірі. Осы жерде қарағай ормандары өседі.
Жазықтар мен ұсақ шоқылардың аралықтарында сортаң және сор жерлер де
кездеседі. Сор жерлерде өсімдік өспейді, тек оның шет жағалауларында ғана
сортаң өсімдіктер өседі.
Шөл даладағы өзен жайылмалары өсімдікке бай. Оларда айрауық, ши
қоспасы, құрақ, қамыс өседі. Жекелеген учаскелерде тал, итмұрын, ұшқат
бұталары аралас кездеседі.
Дала мен шөлде кездесетін шөлейт жануарларынан саршұнақ, қосаяқ, құм
тышқаны, құм қояндары мекендейді. Сонымен бірге онда күзен және түлкі бар.
Құстардан бүркіт, бозторғайлар кездеседі. Сүтқоректілерден ақбөкен мен
қарақұйрық кездеседі. Шөлейтте кесіртке мен жыландар көп. Онда зиянсыз
жыландардан — қара шұбар жылан, кіші сарыбас жылан, су жыланы, улы
жыландардан — сұр жылан, қалқан тұмсық жылан бар.
Шөл дала зонасы егін шаруашылығы үшін шамалы пайдаланылады. Мұнда
негізінен ашық қызғылт топырақты жерде ғана егіншілікпен шұғылданады.
Шөлейтте қой және жылқы шаруашылығы басым дамыған. Ойдым-ойдым суармалы
жерлерде көкөніс, бақша егіледі.
Шөл зонасы шөлейттен басталып, оңтүстікте биік таулы өлкенің етегіне
дейін созылады. Шөл зонасы республика территориясының 44%-ға жуығын алады.
Бұл зонада негізінен құмды және сазды шөлдер кең тараған. Тасты шөлдер
Қазақстанға тән емес, бұлар тек шағын учаскелерде кездеседі.
Шөлдің климаты тым континентгі және аса құрғақ. Жалпы жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 200 мм-ден аспайды. Шөлдің кейбір аудандарында жылдық
жауын-шашын 100 мм-ге де жетпейді. Жазда жаңбыр өте сирек жауады. Жауын-
шашынның көбі көктемде түседі. Қысы суық. Аяз — 40°-қа дейін жетеді. Жазы
өте ыстық, қапырық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде
24—26°, оңтүстігіңде 28—30°. Құм бетінде температура жазда 70°-қа дейін
қызады. Осының бәрі буланудың көп болуына септігін тигізеді. Көктемде
еріген қар суымен толығатын қазаншұңқырлар мен ойыстар жазда кеуіп кетеді.
Олардың түбіңде қалың тұз қабыршақтары пайда болып, ондай жерлерде ешқандай
өсімдіктер өспейді.
Шөл зонасының ауасы құрғақ әрі жауын-шашын мөлшері аз болатындықтан,
жергілікті өзендері жоқ. Тек қана шөл зонасынан тыс (Жайық, Жем, Сырдария,
Сарысу, Шу) басталатын өзендер бар. Ол өзендер шөл арқылы аққандықтан,
суының көбі булануға немесе жер суаруға кетеді де, кейде сағасына жете
алмайды. Осыған байланысты шөлде терең орналасқан жер асты суының зор
маңызы бар. Ондағы халықты ауыз сумен қамтамасыз етуде және мал суару үшін
терең жер асты суының алатын орны ерекше. Шөл зонасында Қызылқұм, Шу-
Сарысу, Онтүстік Балқаш, Сырдария, Бетпақдала, Маңғыстау, Каспий маңы
сияқты ең ірі артезиан алаптары жатыр.
Шөл зонасы солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік
шөлдерге Үстірт пен Тұран жазығының солтүстік жартысы, Бетпақдала үстіргі,
Мойынқұм, Балқаш маңы құмдары жатады. Ал оңтүстік шөлдерге Үстірт пең
Қызылқұм алып жатқан Тұран жазығының оңтүстік жартысы жатады.
Шөлдің солтүстігінде жеңіл саздақтын үстіне қалыптасқан қоңыр топырақ
тараған. Қоңыр топырақтың кызғылт топырақтан түсі бөлек және құрамыңда
шіріндісі аз (2,5%-ға дейін). Шөлдің оңтүстігінде сұр қоңыр топырақ басым.
Оның құрамында шірінді тіптен аз (1,0—1,2%). Сұр қоңыр топырақ минералды
заттарға бай болғандықтан, құнарлы келеді. Мұндай топырақты жерді суарса
және тыңайтқыштар қолданылса, мақтадан, бидайдан, бау-бақшадан көп өнім
алуға болады. [11]
Құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр.
Олардың ең ірілеріне Қызылқұм, Арал маңындағы Қарақұм, Мойынқұм, Сарыесік-
Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын жатқызуға болады. Мұңдағы құмдар
ондаған мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда
болған. Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер
түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, құмның тек беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уақытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады.
Көшпелі құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Топырақ қабаты қырқалар
мен төбелерде, борпылдақ құмды қырқалардың аралығында, қазаншұңқырлар мен
жазық жерлерде құмайтты, қоңыр және сұр қоңыр топырақты болып келеді. Еспе
суы жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақылдармен бақша дақылдарын
егуге болады.
Құмды шөлдер негізінен жыл бойы жайылым ретінде пайдаланылады.
Құмды шағылдар мен төбелерде астық тұқымдастардан — бозға ұқсас селеу
тараған. Мұның тамыры ұзын болады, ол құмды бекітеді. Бекіген құмдарда
көктемде селеу, елең шөп, құмның боз жусаны, құм бетегесі, еркек шөп,
құмның жабайы сұлысы, қоңырбас, құм түймедағы, құмаршық жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты, ішкі
сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы, жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанның орманды дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның дала
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл
зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Қазақстандағы таулы, тасты және құмды шөлдер мен шөлейттер ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел- Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан
байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан
батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында. Бұл – оның
жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен артық
деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика
еркін сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80-ші орында болып, жер
көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсақ, Ресей, Канада,
Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үнді, Аргентинадан кейінгі 9-ші орында.
Оныншы орынға Судан мемлекеті ие. Әлем халқының не бары 0,3% құрай тұрып,
Қазақстан жер шарының екі пайызын алып жатыр.
Мұндай, кең алқапты жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Кең алқапты жерлердің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттың негізгі зоналық заңына байланысты. Мысалы,
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына
қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады.
Зоналық табиғат кешені деп жылу, ылғал режимдерінің бірдей болып
келуіне байланысты топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен
экзогенді геоморфологиялық процестерінің сипаты бірдей болып келетін
ландшафтылардың жүйесін айтады. Қазақстан жеріңде жылу мен ылғалдың
қатынасына байланысты орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары қалыптасқан.
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі
орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл
континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің;
желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан
-жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын
қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат
жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер
бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдігі және жануарлар
дүниесімен ерекшөленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зоналарға ұқсас
жеке учаскелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық белігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге,
бұл зоналарда топырақ және есімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да
өзгереді. Оның себебі осы бағытта климаттың континенттігінің артуына
байланысты.
Республиканың биік таулы аудандарында зоналар биіктікке байланысты
(биіктік зоналар немесе белдеулер) ауысып отырады.
1 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1.1 Қазақстандағы зоналардың географиялық орны, жер бедері, климаты,
ішкі сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесі.
Жер шарында табиғат зоналары ендік бағытта таралатынын білеміз. Табиғат
зоналарының ендік бағытта таралуын бұзатын басты себеп таулар болып
саналады. Биік таулардың етегінен оның басына дейін табиғат кешендері
компоненттерінің қасиеті бірте-бірте өзгеріп отырады. Биік тауда өсімдіктер
жамылғысы мен ауа райы белгілі заңдылықпен өзгереді. Биіктеген сайын ауа
райы салқындап, ауаның қысымы кемиді, ауа мөлдір тарта бастайды және күннің
ультракүлгін сәулесі өсімдіктерге көп түседі. Бұл сәуленің өсімдіктер үшін
маңызы зор. Сонымен қатар тау беткейлерінің өзіне тән жергілікті ауа райы
болады. Әрбір шақырымға көтерілген сайын жылылық 5,6°-қа кемиді. Қазақстан
жеріндегі негізгі тау жоталары (Алтай, Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар, Іле
Алатауы) негізінен ендік бағытта созылып жатқандықтан, күнгей беткейлері
жылырақ және құрғақтау, ал солтүстік беткейлері салқын және ылғалды болып
келеді. Биіктік белдеулік әрбір биік таулы өлкеде оның орналасқан орнына,
әсіресе, географиялық ендігіне байланысты. Өйткені әрбір таулы өлкенің
табиғат жағдайлары бір-бірінен өзгеше. Қазақстан тауларында бірнеше биіктік
белдеулік бар. Олар таулар орналасқан шөлейт зонадан басталып, тауға
биіктеген сайын біртіндеп өзгеріп отырады. Абсолюттік биіктігі 600—1300
метр аралығында шөлейт зона, 1000—2000 метр аралығында таулы дала.
2000—2800 метр аралығында орманды шалғындық, 2800— 3200 метр аралығында
шалғынды субальпілік, одан жоғары (3600м) жерде мұзды-қарлы белдеу
орналасады. [1] Қазақстандағы таулардың биіктік белдеуліктерін
ерекшеліктеріне қарай үш физикалық-географиялық облысқа бөлуге болады.
Алтай тауының биіктік белдеулігі.
Жоңғар-Тарбағатай тауларының биіктік белдеулігі.
Тянь-Шань таулы өлкесінің биіктік белдеулігі.
Қазақстан жеріндегі Алтай тауы жоталары дала мен шөлейт
зоналарының шөларасында жатыр. Сондықтан тау бөктерінің төменгі белдеуі
дала зонасына ұқсайды. Топырағы қара топырақты. Алтай тауының 1000 м.
биіктігіне дейін әртүрлі дала өсімдігі өскен шөпті дала зонасы орналасады.
Мұнда боз, бетеге, айрауық, қоңырбас шөптері, итмұрын, ұшқат, долана,
тобылғы бұталарымен араласа өседі. Алтайдың батыс жағында 1000 м-ден, ал
шығысында 500 м-ден жоғары таудың күлгін топырақты аймағында орманды дала
зонасы басталады. Ағаштардан қайың, көктерек, терек, өзен аңғарларында тал,
долана, итмұрын, сарыағаш өседі. Орманды дала зонасының жоғары батыс,
солтүстік-батыс беткейінде қылқан жапырақты орман зонасы басталады. Онда
қарағай, самырсын, майқарағай, сібір шыршасы өседі.
Таудың оңтүстік, оңтүстік-шығысында қылқан жапырақты қарағайлар мен
балқарағай өседі. Орман белдеуінің жоғары шегі аласа самырсын ағаштарымен
аяқталады.
Солтүстік-батысында 2000 метрден, ал оңтүстік-шығысында 2400 метрден
жоғары субальпілік және альпілік, шалғындық белдеуі басталады.
Субальпілік шалғындық белдеуінде шөптер әсем кілем тәрізді көріністе
жайқалып өседі. Шөптерден көп тарағаны — қазтамақ, сарғалдық, көк шегіргүл,
қоңыраубас.
Альпілік зонадан жоғары биік тау тундрасы басталады. Онда қайың мен
бұта тәрізді тал, мүк, қына өсімдіктері өседі.
Алтай тауы жануарларға бай. Әсіресе орман зонасының жануарлары басқа
зоналарға қарағанда анағұрлым көп. Алтай ормандарында Сібір тайгасының
көптеген жануарлары мекендейді. Онда қоңыр аю, қылқан жапырақты орманында
елік, мүйізсіз бұғы, сілеусін, бұлғын, сусар, Оңтүстік Алтайда бұғы, марал
мекендейді. Альпілік белдеуде алтай суыры көп. Алтай тауының баурайында
марал мен теңбіл бұғы өсірілетін арнайы шаруашылықтар бар.
Жоңғар Алатауы шөл зонада орналасқандықтан, төменгі белдеуінде
солтүстік жағында 600 м-ге дейін, оңтүстігінде 1200 м биіктікке дейін шөл
зонаға тән өсімдіктер мен жануарлар өседі.
Шөл зонадан жоғары дала зонасы орналасқан. Онда дала зонасына тән боз,
дала сұлыбасы өседі. Бұталардан итмұрын, мойыл, долана, қарағай, ал
оңтүстігінде жабайы өрік өседі.
Дала зонасынан жоғары 2200 м-ге дейінгі аралықта орманды дала белдеуі
орналасқан. Онда Сібір самырсыны мен Тянь-Шань шыршасы араласа өскен.
Орманды даладан жоғары субальпі белдеуі басталады. Субальпілік белдеуінде
әртүрлі шөптесін өсімдіктермен қатар арша өседі. Альпілік белдеуде әсем
гүлді тас жарғыш альпі сарғалдағы, тарғақшөп, арпабас, т.б. көптеген
өсімдіктер кездеседі. Қазақстан жерінде субальпілік шалғындықтар ғасырлар
бойы мал өрісі, жазғы жайлау ретінде пайдаланылып келеді.
Тянь-Шань таулы өлкесі шөл зонада жатқандықтан, Іле және Күнгей
Алатауының солтүстік беткейінде 800 м биіктікке дейін жусанды астық
тұқымдас өсімдіктер өсетін шөл зона орналасқан. Бұл зонада эфемерлер көп.
Бұл белдеуден жоғары 1100 м-ге дейін әртүрлі шөп өскен дала зонасы
орналасады. Бұл зонаның топырағы — таудың құнарлы қара топырағы. Бұл
зонаның жоғарғы жағында өзен аңғарларында жабайы алма, долана, жабайы өрік,
көктеректен тұратын орман өседі. 2600—2800 м биіктікте орманды-шалғынды
белдеу басталады. Бұл белдеуде Тянь-Шань шыршасы әртүрлі шөпті
шалғындықтармен ауысып отырады. Оңтүстік беткейінде түркістан аршасы өседі.
Орманды-шалғынды белдеуден жоғары 3100 м-ден бастап субальпілі, альпілі
белдеу орналасқан. Өсімдігі Жоңғар Алатауының өсімдігіне ұқсас болып
келеді. Бұл белдеуде альпілік сарғалдақ, елең шөп, жабайы жуа өседі. Өте
әсем өсімдік — бал шөп кездеседі. Жартастарда Тянь-Шань еңлікгүлі өседі.
Альпі белдеуінен жоғары мәңгі қар мен мұздықтар жатады. Олардан көптеген
тау өзендері бастау алады. [2]
Батыс Тянь-Шаньға кіретін Өгем, Піскем, Қаратау жоталары шөл зонада
жатқандықтан, төменгі белдеуде өсімдіктерден эфемерлер мен эфемероидтар
көп, ал жануарлар дүниесінде көптеген өзгешеліктер бар. Жануарлардың
сібірлік түрі аз, ал оңтүстік Африка, Жерорта теңізі, Гималай тауларын
мекендейтін жануарлардың түрлері тараған. Төменгі шөл зонасында дала
тасбақасы, әртүрлі бауырымен жорғалаушылар, толайқоян, үнділік мысықторғайы
көп. Орманды-шалғынды белдеуінде сұр аламан, жертесер, Тянь-Шань тышқаны,
түлкі, қасқыр мекендейді.
Биік тау белдеуінде тауешкі, арқар, қызыл қасқыр, құстардың биік тауда
өсетін кептеген түрі мекендейді. Тянь-Шань таулы өлкесінің қайталанбас әсем
табиғатын, өсімдігі мен жануарлар дүниесін қорғау үшін Алматы, Ақсу-
Жабағылы қорықтары ұйымдастырылған.
Ақсу-Жабағылы қорығы Батыс Тянь-Шань табиғатын сақтау үшін 1926 жылы
ұйымдастырылды. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас және Сайрам
аудандарының Талас Алатауы мен Өгем жотасында 74 мың га-дан астам жерді
алып жатыр. Қорық төрт биіктік ландшафт белдеуін қамтиды. 1500 м биіктікке
дейінгі белдеу өзіне тән өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар дала.
1500—2300 м биіктікте даланың шалғынды, бұталы, ағаш өсімдіктері өседі.
Мұнда ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 м-ге дейін барады), бадам бұтасы,
жабайы жүзім, жабайы алма және басқа оңтүстік өсімдіктері өседі.
Жануарлардан мұнда елік, борсық, жайра, басқа жерден әкелінген марал және
басқалар мекендейді.
2000—2300 м. биіктікте субальпілік шалғын жатыр. Бұл белдеуде
төселіп өскен түркістан аршасынан басқа ағаш өсімдіктері жоқ. Қорықтың
аумағында құстардың 238 түрі және сүт қоректілердің 42 түрі бар екені
есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға тұратын аса бағалылары: арқар,
Сібір тау ешкісі, борсық, марал, елік; жыртқыштардан — ілбіс, ала мысық. Ең
жоғары белдеу — биік таулы қарлы және мұзды шыңдар. Бұлардан аңғарларға
құлап ағатын көбікті сарқырамалы тау өзендері басталады.
Алматы қорығы 1931 жылы құрылған. Аумағы 91 мың га-ға жауық, әр түрлі
ландшафт белдеулерін қамтиды. Бұған мәңгі қар мен мұз жамылған, беткейлері
шөптер мен ағаш өсімдіктеріне бай биік Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі
бар Іле өзенінің атақты әнші тауы — Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын
үлкен құм төбе) жатады. Қалың көк теректен тұратын жапырақты ормандар,
долана, жабайы алма және өрік ағаштары 1800-2000 м биіктікке дейін
көтеріледі. 2500 м биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы
орман белдеуі орналасқан. Одан да жоғары, қарлы-мұзды белдеуде субальпі
және альпі шалғындары орналасқан. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі.
[3]
1.2 Қазақстанның орманды дала зонасы
Қазақстан жеріне орманды дала зонасының тек оңтүстік шеткі жақтары
сүйірленіп кіреді. Жазық далада шоқ-шоқ болып ормандар өседі. Қазақстанда
орманды дала зонасы Батыс Сібір жазығы мен Жалпы Сырт қыратының азғана
бөлігін (2,5%-ке жуық) алып жатыр.
Орман – жер бетіндегі табиғи қорлардың, оның ішінде өсімдіктер
жамылғысының басты бір типі. Құрамында бір-біріне жақын өскен ағаштың бір
немесе бірнеше түрлері бар табиғи кешен. Құрамы мен өсуіне қарай мәңгі
жасыл, қылқанды, ақшыл қылқанды, күңгірт қылқанды, жапырақты, ұсақ
жапырақты, жалпақ жапырақты, тропиктік, муссондық, мангрлық және т.б.
ормандар деп бөледі. Орманның құрылымы ортаның физикалық-географиялық
жағдайларына, өсімдіктердің түрлік құрамы мен биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты болады. Ол топырақ түзілуіне, климатқа, ылғал айналу процесіне
және т.б. әсері көп, тропосферамен өзара белсенді әрекетте болады
да,оттек пен көміртектің алмасу деңгейін анықтайды (ең ірі орманды аймақтар
атмосферадағы оттектің шамамен 50%-ын "өндейді"). Құрлықтың 27%-ынан
астамын алып жатқан орман — географиялық ландшафт элементі.
Орманда ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер, мүк, қына, т.б. өседі.
Орман топырақтың құрылысына, су алмасуына, онда органикалық және
минералдық заттардың жиналуына әсер етеді. Орман топырағында ылғал
жеткілікті, сондықтан оның құрамында шірінді көп. Орманды жердің
топырағы қышқыл, мұндай топырақта өсімдік тамыры терең бойлап, минерал
заттарды мол алады, суды көп буландырып, ондағы жануарлар мен өсімдіктерге
қолайлы микроклимат жасайды. Орман ағаштары, оның ішінде мәңгі жасыл,
қылқан жапырақты ағаштар өз жапырақтары арқылы өздері өскен қоршаған ортаға
зиянды ауру қоздырғыш бактерияларды өлтіретін, хош иісті заттар (фитонцид)
шығарады. Сондықтан да, қылқан жапырақты орманды аймақтарда көпшілік
демалып, тынығатын курорт-санаторийлер орналастырылады.
Қазіргі кезде дүние жүзінде орман аумағы 3 млрд. га-дан астам, яғни
дүние жүзінің 27 – 28%-норман алып жатыр. Өкінішке орай, адамзат қоғамы өз
тарихында бүкіл О-ның 23 бөлігін жойған, сонымен бұрын жер бетінің 75%-
н алып жатқан ормандардың көлемі көп кеміген. Әлемдегі ормандар негізінен 5
белдемде өседі ( Орман белдемдері). Жалпы Ораманның таралуындағы заңдылық
салқын аймақтарда қылқан жапырақты, қоңыржай аймақтарда қылқан
жапырақты жәнемайда жапырақты ормандар аралас, ал жылы аймақтарда
негізінен ірі жапырақты ормандар өседі.[4]
Орта Азия, Кавказ, Қазақстан аймақтарындағы Орман көлемі Ресейдегі
Орман алқаптарының небәрі 3 – 4%-н құрайды.
Аумағының кеңдігіне қарамастан қазақ жерінде Орманды жерлер көп емес.
Оның басты себебі жеріміздің негізгі бөлігі құрғақ, жартылай шөл, шөлді
аймақтарда орналасқандығы, ал Орман ағаштары негізінен ылғал мол түсетін
алқаптарда өседі. Республика аумағындағы Ормандар және бұталар алып жатқан
көлем 21,6 млн. га, бұл Қазақстан жерінің 4,2%-ы ғана. Орман ағаштары
республикада Солтүстік Қазақстанның орманды-дала зонасында және дала
зонасының қосымша ылғал алатын ойпаңды жерлерінде өссе, оңтүстік пен
оңтүстік-шығыстағы Қалба жотасы, Алтай-Сауыр, Солтүстік Тянь-Шань және
Батыс Тянь-Шань тауларының ылғал мол түсетін орташа биік белдеулерінде
өседі. Қазақстанның солтүстігіндегі шоқ-шоқ болып өсетін қайыңды орманды
оңтүстікке қарай далалы алаптардағы біршама жерлерде өскен қарағайлы
ормандар ауыстырады. Алтай-Сауыр тауларының теңіз деңгейінен 500 – 2500
м биіктік аралығында қылқан жапырақты – қарағай, майқарағай, шырша,
балқарағай, самырсын сияқты бағалы ағаштар өседі. Ал Солтүстік Тянь-
Шань таулы алабының төменгі белдеуінде (600 – 1700 м) көбіне түрлі бұталар
мен жалпақ жапырақты ағаштар өседі. Олардың басым бөлігін алма, өрік,
жаңғақ, қарақат тәрізді жеміс-жидекті ағаштар құрайды. Биіктігі 1500 – 3000
м белдеулерде негізінен қылқан жапырақты ағаштар өседі. Олардың негізгісі –
жасы 300 жылға дейін, биікт. 40 – 50 м-ге, ал жуандығы 2 м-ге жететінТянь-
Шань шыршасы. Батыс Тянь-Шань алабында – Талас Алатауы, Қаратау мен Өгем
жоталарында негізінен жерге төселіп өсетін қылқан жапырақты арша ағашы, ал
бұталардан – басқа жерлерде кездеспейтін алша, пісте, долана, таудың
ортаңғы және төменгі белдеулерінде алма, грек жаңғағы, алмұрт, үйеңкі,
өрік ағаштары өседі.
Оңтайлы ормандылық (Оптимальная лесистость) — жергілікті жерде
табиғи экологиялықтепетендікті сақтаған немесе орта түзетін құрауыштардың
біреуінің өзгермеген қалпын сақтауды қамтамасыз ететін ормандылық.
Орман қорлары бүкіл биосферадағы тіршілік үшін, оның ішінде адамзат
қоғамы үшін аса маңызды. Тиімді пайдаланған жағдайда өз-өзінен қайта
қалпына келіп тұратын таусылмайтын табиғи қор. Орман ағаштарынан үйлер,
тұрмысқа қажетті заттар, қағаз т.б. алынады. Ормандағы ағаштардың
арасында жидектер мен саңырауқұлақт ар өсіп, өнім береді. Орманды аймақтарды
паналап, қоректерін содан табатын жан-жануарлар мен жәндіктер көп.
Көлемі жағынан Қазақстан Ормандарының жартысынан астамын (52,2%) шөлді
аймақтардағы сексеуілді Ормандар алып жатыр. Сексеуілдің Қазақстанда 2 түрі
(қара сексеуіл мен ақ сексеуіл) өседі. Қара сексеуіл бүкіл Бетпақ
даланың батысында, Сарысу өзені бойының орталығында, Іле өзені сағасының оң
жағалауында және Шу өзені мен Мойынқұмның аралығында таралған. Ақ
сексеуілді Орманды алқаптар Қарақұмда, Мойынқұмда, Балқаш
төңірегі мен Қызылқұмда өседі. Секс еуілді Орманның құмды алқаптардың
жылжуын тоқтатуда маңызы зор және қой, түйеүшін қысы-жазы жақсы жайылым.
Сексеуілден басқа Қазақстанның шөлді аймақтарын кесіп өтетін Сырдария, Шу,
Іле, т.б. өзендердің бойларында түрлі ағаш-бұталар (терек, тобылғы, жыңғыл,
шетен, емен, шегіршін, тал, т.б.) өсетін тоғайлы ормандар кездеседі. Олар
жыл бойы сумен жақсы қамтамасыз етілетіндіктен, шөл ішіндегі жақсы
көлеңкелі, сулы тамаша демалыс орындарыболып саналады. Қазақстанда орман
ағаштарын тиімді пайдалану, т.б. мәселелерімен Көкшетау қаласында
орналасқан Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-
зерттеу институты айналысады.
Орман жолағы (Лесные полосы) — суармалы танаптардың төңірегіне,
каналдардың, су қоймаларының жағалауларына, жол бойларына өсірілген ағаш,
орман белдеулері.
Орман мелиорациясы (Лесомелиорация) — қандай да болсын бір аумақтың
(оған бұзылған жерлер де енеді) гидрологиялық, топырақтық, климаттық,
ландшафтық және т.б. табиғи жағдайларын жақсарту үшін жасанды жасалатын
немесе өзгермелі орман екпе ағаштарын пайдалану бойынша шаралар кешені.
Орманның ағындыға реттеуші әсері (Регулирующее влияние леса на сток) —
орман алабы топырақтың су сіңіру қасиетін арттырады, жер беті
суының топырақ қабаты суына үдемелі түрде құйылуына, сонымен қатар өзен,
арна суларының режіміне де әсерін тигізеді.[5]
Орман пайдалану (Лесопользование) — орман пайдалану өдістері мен
нысандарының заңды және экономикалык реттелген жиынтығы.
Орман-тоғайлар қыста климаты суық,жазы жылы жақтарда болады. Мәңгі
жасыл ағаштардың қыста да жапырақтары түспейді. Олар әлемнің солтүстік
аудандарындағы ормандарда өседі. Көптеген жұмсақ климатты елдерде жапырақты
ағаштар өседі. Олардың қысқа қарай жапырақтары түседі. Орманда ағаштың
көпетген түрлері: қарағай, балқарағай, шырша, самырсын,
қайың, тал, шетен, тобылғы, емен, ү йенкі,қарағаш, тағы басқа жабайы жеміс
ағаштары да кездеседі. Таңқурай, бүлдірген, орм ан жаңғағы, мүк, қына,
саңырауқұлақ өседі. Орманның үш түрі болады: қылқан жапырақты, жапырақты
және аралас. Қазақстанның солтүстігіндег і Оңтүстік Орал мен
Алтайға дейінгі аймақтың жазықтарын алып жатыр. Біздің елімізде орманның үш
түрін де кездестіруге болады. Қылқан жапырақты орман тауларда өседі. Тау
беткейлерінде Тянь –Шань шыршалары, самырсындар биік болып көрініп
тұрады. Аралас орманда шыршалар, самырсындар, көктерек, шетен, долана,
тағы басқа ағаштар араласып өседі. Көкшетау, Баяндауыл, Қарқаралыда
қайың, қарағай, батыс Оралда емен, терек, Оңтүстік Қазақстанда жаңғақ, ал
тауларында арша өседі.
Ормантану (Лесоведение) — орман туралы ілім, оның құрылымын,
экологиясын, биологиясын,өсуін, атм осферамен байланысын, гидрологиялық
режімін, жануарлар әлемімен байланысын зерттейді.
Орманды дала зонасының жер беті тегіс. Онда кішігірім ойпандар
кездеседі, бұлардың кейбіреулерін кел алып жатыр. Зонада 6 мыңнан астам көл
бар.
Орманды дала зонасының климаты басқа зоналарға карағанда, біршама
қолайлы. Жауын-шашын көбірек түседі (370—430 мм), оның көбі жазда жауады.
Жазы қоңыржай ыстық, шілденің орта температурасы +18 — 20°. Қысы едәуір
суық, кей күндері қатты аяз болып, ауаның температурасы — 51—53°-қа дейін
төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы — 17—19°.
Өзендері түгелдей дерлік еріген қар суымен толығады. Ертістің, Еділдің,
Тобылдың және басқа бірқатар ірі өзендердің суы халықтың тұрмыс қажеті үшін
ғана емес, өнеркәсіп мақсаты үшін де пайдаланылады.
Ормандарда орманның сұр топырағы, ал түрлі шөп өсетін далаларда қара
топырақ болады. Зонаның солтүстік бөлігінде қара топырақты қабаттың
қалыңдығы 75 см-ге жетеді, оның құрамында 9%-ке жуық шірінді (гумус)
болады. Зонаның оңтүстігіне таман қара топырақтың қалыңдығы кеми түседі,
шіріндінің мөлшері де 6%-ға дейін азаяды. Қазақстан орманды даласының Шығыс
Еуропа жазығындағы орманды дала зонасының топырағынан айырмасы ойпаң
жерлерде тұздышақат және сортаң топырақтар кездеседі. Зонада көбінесе дала
және шалғынды дала өсімдіктері өседі. Солтүстігінде, солтүстік-батысында
шоқ-шоқ ормандар бар. [6]
Өсімдік жамылғысы жыртылмаған учаскелерді жауып тұратын қалың және әр
түрлі шөптер мен дәнді дақылды өсімдіктерден тұрады. Мұнда ең көп өсетіні:
қызғылт сабақты боз, шоқ түпті бетеге, бұралған жер бидайық. Біраз жерді
қарабас шалғын мен қылқансыз арпабас алып жатыр. Астық тұқымдас
өсімдіктердің арасында сәбізшөптің кішкене ақ-жасыл шатырша гүлдері мен
қызыл бояудың жұпар иісті алтын түстес гүлдері өседі. Бұршақ тұқымдастардан
— сары гүлді беде, көк түсті бұршақ бар.
Ағаш тұқымдастарының құрамы жағынан батыстың орманды даласы Шығыс
Еуропа орманды даласына, Солтүстік Қазақстанның орманды даласы Батыс Сібір
орманды даласына ұқсайды.
Орман өсімдіктері өзен аңғарларын бойлай оңтүстікке де таралады.
Мәселен, дала зонасындағы Жайық өзенінің аңғарында шоқ ормандар учаскелері,
Ертіс жағасын бойлай құм үстінде жіңішке алқапта қарағай ормандар
Сарыарқаның Көкшетау, Қарқаралы және т.б. тауларының гранитті массивтерінде
де таралған. Олар тау шоқтары мен беткейлеріндегі көлдерді қоршап жатқан
далада ерекше көркем табиғат көріністерін бейнелейді. Бұл әдемі табиғатты
аудандарда санаториялар, демалыс үйлері бар. Мұнда еңбекшілер демалады.
Орман байлықтары — шоқ қайыңдар мен шоқ қарағайлар және бұталар 10 млн.
гектардан астам ауданды алып жатыр. Дуброва, Мамлют қорықшаларындағы
ормандар мемлекет тарапынан қорғауға алынған.
Орманды далаға тән ерекше жануарлары болмайды. Мұнда да көршілес
зоналардың жануарларындай: саршұнақтар, сұртышқандар, қосаяқтар, ақ
тышқандар, қояндар (ақ қоян, ор қоян), сусар, түлкі, қасқыр, шоқ карағай
ормандарында — тиіндер бар. Соңғы жылдарда солтүстік ормандардан бұландар
мен сібір еліктері мекен ауыстырған. Басқа жақтан адамдар алып келген,
кәсіптік маңызы бар ондатра кездеседі. Бауырымен
жорғалаушылардан кесірткенің екі түрі (жорғалауыш және тірі туатын), сары
бас және улы сұр жыландар кездеседі.
Орманды далада құстар өте көп және әр түрлі. Қайынды шоқ ормандарда ақ
тұмсық, қарға, сауысқан, тоқылдақ, көкек, сұңқар-күйкентай ұялайды. Ашық
жерлер мен орман шеттерінде бұлдырық, бөдене, бозторғай, шәуілдек жүреді.
Орман зоналары - құрлықтың коңыржай, субтропиктік, тропиктік және
субэкваторлық белдеулері мен табиғи ландшафтыларда ағашты-бұталы
өсімдіктері басым экваторлық белдеудің табиғи зоналары. Негізінен, ылғалы
жеткілікті немесе тым ылғалды солтүстік жарты шар аумағында
тараған.Қоңыржай белдеуде (тайга зонасы, аралас және жалпақ жапырақты орман
зоналары) күлгін, шымды-күлгін, кұба және орманның сұр топырақтарында
өсетін қылқанды және түспе жапырақты ормандар кездеседі. Субтропиктік және
тропиктік белдеулердің орман зоналарының климаты өсімдіктің жыл бойы өсіп-
өнуіне қолайлы. Үнемі артық ылғалды болатын сары және қызыл топырақтарда
сан алуан өсімдік түрлері өсетін мәңгі жасыл немесе (жоғарырақ ендіктерде)
жазда жасыл ормандар қалыптасады. Муссонды атыраптарда мәңгі жасыл
ормандармен бірге жапырақтарын жылдың құрғақ кезінде тастайтын түспе
жапырақты ормандар өседі. Жерортатеңіздік климатты атыраптарда қоңыр
топырақтарда өсетін қатқыл жапырақты ормандар мен бұталар тараған — маквис,
гарига, бүрген (шибляк), фригана. Экваторлық және субэкваторлық белдеудің
өте ылғалды аудандарында ыстық климат жағдайында қызыл және қызыл сары
ферралитті топырақтарда түр құрамы бай, көп жікқабатты ормандар өседі.
Орманды дала зонасы — Қазақстанның ен жақсы игерілген табиғат
зоналарының бірі. Онда дала учаскелерінің көп жері жыртылған. Бұл жерлерде
дәнді дақылдардан — бидай, жүгері және басқа да дақылдар егіледі. Мұнда
совхоздардың жаңа поселкелері салынды. Зонаның егістікке жыртылмаған бөлігі
— шүйгін шабындық, көк балаусалы жайылым, сондықтан да мұнда сүтті-етті ірі
қара шаруашылығы басым дамыған. [7]
1.3 Қазақстанның дала зонасы
Дала зонасы Қазақстанның біраз территориясын, яғни республика жер
көлемінің 26%-ынан астамын алып жатыр.
Дала зонасы орманды дала зонасының оңтүстігінен басталып, батыстан
шығысқа қарай 2200 км-ге созылған кең алқапты қамти, шамамен 54°—50°
аралығында орналасқан.
Дала зонасына Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті, Торғай үстіртінің
солтүстігі, Мұғалжар тауы бүтіндей дерлік, Жалпы Сырттың сілемдері, Каспий
маңы ойпатының солтүстік шеті, Орал етегі (Жем) үстірті, Сарыарқаның
солтүстігі және орталық аудандары жатады. Даланың климаты континентті.
Жазы ыстық және құрғақ келеді, ал қысы қатаң, қары аз болады. Қаңтардың
орташа температурасы — 16°—18°, шілде айында солтүстігінде + 18°-тан,
оңтүстігінде +23°-қа дейін жетеді. Жылына 300 мм-ге дейін жауын-шашын
түседі, бірақ мұның мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай азая береді.
Климат жағдайлары- егін шаруашылығымен шұғылдануға толық мүмкіңдік береді.
Дала зонасы өзендерінің суы аз болады. Зонаны Ертіс, Есіл, Тобыл,
Жайық, құра және бірнеше шағын өзендер кесіп етеді. Олардың жылдық ағысының
80%-і көктемгі су тасу кезеңінде ағып етеді. Егін шаруашылығы мен
өнеркәсібі дамыған бұл аудандарда, су әлі де болса жеткіліксіз. Сондықтан
да бөгендерде су жинап, оны су құбырлары мен каналдар (Ертіс-Қарағанды)
арқылы пайдаланады.
Дала зонасының топырағы — қара және қызғылт топырақ типіне жатады.
Солтүстігінде топырақ қабатында жоғары өнім жинауға болатын 6%-ға жуық
шірінді бар. Оңтүстікке қарай топырақтағы шірінді кеми түседі де, бірте-
бірте қуаң далаға тән қызғылт күрең топыраққа айналады. Бұл арада сортаң
топырақты жерлер кездеседі, олар арнаулы тыңайтқыштар мен ерекше күтімді
қажет етеді. Қызғылт күрең топырақтың құнарлы жерлері егін шаруашылығы үшін
жарамды, Дала зонасы шөптесін өсімдіктерге бай. Мұнда — боз, бөтеге,
атқонақ, еркекшөп, кермек, қаңбақ басым өседі.
Ойпаң және ылғалды жерлерде, әсіресе өзен жайылымдарында шалғынды
өсімдіктер тараған. Шалғынды өсімдіктерден бидайық, қылқансыз арпабас, аса
ылғалды жерлерде қияқ пен құрақ өседі. Бидайық шалғындарынан мол пішен
алынады.[8]
Даланың оңтүстік бөлігінде негізгі өсімдіктермен қатар жусанның кейбір
түрлері өседі. Кей жерде бұлар тұтас учаскелерді алып жатады. Дала
өсімдіктерінің арасында дәрі-дәрмектік өсімдіктер де бар. Мысалы, жанаргүл,
шайшөп, итмұрын, дәрілік валериан кездеседі.
Жаз бойы даланың түрі үнемі өзгеріп отырады. Дала тек көктемде ғана,
қысқа мерзімде алуан түрге бөленіп, құлпырады. Шілдеде шөп қурап, сарғайып
кетеді.
Ашық дала кеңістігінде тіршілік етуге бейімделген көптеген түрлі
жануарлар кездеседі. Өмір сүретін жерінің түсіне ұқсас келетін, жылдам
жүгіретін, әрі тез ұшатын жылдың қолайсыз мезгілдерінде ұзақ ұйқыға кететін
жануарлардың да түрлері бар.
Дала сүтқоректілеріне саршұнақ, қосаяқ, дала тышқандары, дала
алақоржыны жатады. Бұлар егінге көп зиян келтіреді. Мұнда саршұнақ
тұқымдасынан ірі суырлар (салмағы 10 кг-ға дейін) болады. Суырлар мен
саршұнақтар ін қазып, топырағын сыртқа шығарып, үйіп тастайды.
Қосаяқтар, саршұнақтар, дала тышқандары тіршілік ететін жерлерде
жыртқыштардан барыс, күзен, ақ тышқан, түлкі кездеседі. Олар терісі бағалы
кәсіптік жануарлар қатарына жатады. Даланың оңтүстік аудандарында түлкі
тұқымдасынан қарсақ бар. Ол інінен тек түнде ғана шығып, жортады. Даланың
барлық жеріңде осы зонаның негізгі жануары қасқыр кездеседі. Далада
ақбөкендер кездеседі. Бөкеннің басы үлкен, қошқар тұмсық, денесі ықшам,
аяғы жіңішке келеді. Бөкеннің жүгіргеніне көз ілеспейді. Бұдан едәуір-бұрын
далада үйір-үйір болып жүретін бөкендер қазір халықтың жиі қоныстануына
байланысты біртіндеп, шөлейт және шөл зоналарына қарай ауды.
Далада құстардан дуадақ бар, бұлардың кейбіреулерінің салмағы 16 кг-ға
дейін жетеді. Одан басқа безгелдек, тырна, балықшы, бозторғай кездеседі,
әсіресе қараторғайлар көп. Жыртқыш құстардың дала бүркіті, дала құладыны,
кезқұйрық бар.
Далада көлдер көп, әдетте олар терең болмайды, жағалары жазық, жайпақ
келеді. Көп көлдердің жағалауларында қамыс-құрақ пен ұсақ бұталар өседі.
[9]
2 ТАБИҒАТ ЗОНАЛАРЫНЫҢ ЕНДІК БАҒЫТТА ТАРАЛУЫН БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
2.1 Қазақстандағы шөлейт және шөл зоналары
Қазақстанның шөлейт жерлері дала мен шөл зоналары аралығында орналасып,
Жайық жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км. Ол республиканың барлық
территориясының 14%-ын алып жатыр. Зонаның оңтүстік шекарасы 48° с. е.
бойымен өтеді. [10]
Шөлейттің климаты құрғақ, тым континентті. Жауын-шашын аз, жылдық жауын-
шашынның мөлшері 180 мм-ден 300 мм аралығында. Көктемнің аяғы мен жаздың
басында жауын-шашын мол түседі, қысқы жауын-шашын өте аз.
Жаз барлық жерде ыстық. Шілденің "орташа температурасы 22—24°, кейде
ыстық 40°-қа дейін жетеді. Қысы суык, ашық аязды күндер басым болады.
Қаңтардың орташа температурасы — 15—17°, ең төменгі температура зонаның
шығысында (— 50°) байқалады. Шөлейт зонасында жазда өзендердің көбінің суы
тартылып, кеуіп кетеді. Тұрақты ағатын ең ірі өзендері — Ойыл, Жем, Торғай,
Сарысу, Аягөз. Шөлейт зонасында 3 мыңнан астам көл бар. Олардың
көпшілігінің суы кермек немесе ащы болады.
Шөлейттің негізгі топырағы — ашық қызғылт топырақ-Қызғылт күрең.
топыраққа қарағанда оның құрамында шірінді аз болады. Топырақтың беткі
қабатында шірінді 2—3% қана, Саз топырақты жазық пен ойпаң учаскелерде
сортандар едәуір орын алады.
Шөл дала зонасында даланың, әрі шөлдің өсімдіктері таралған. Өсімдік
жамылғысы негізінен бетеге, жусан, түймедақ боздан құралады. Кейде жусан
көлемді жерлерді алып жатады. Мұндай жерлердің түсі біркелкі ақшыл болып
көрінеді. Кей жерлерде жусанның арасында изен, ебелек, теріскен, көкпек
өседі. Еспе суы жер бетіне таяу жатқан сортанды жерлерде ши өседі.
Ұлытау, Шыңғыстау және т.б. жоталардың аңғары арасында әр түрлі шалғын
шөптер көп өседі. Бұл таулардың беткейлерінде қайың, көк терек және қарағай
шоқ ормандары кездеседі. Бұлардың арасында долана, мойыл, итмұрын, қарақат
және таңқурай өседі.
Таулы-төбелі гранитті Қызыларай сілемі (115)— шөлейттегі әсем жазираның
бірі. Осы жерде қарағай ормандары өседі.
Жазықтар мен ұсақ шоқылардың аралықтарында сортаң және сор жерлер де
кездеседі. Сор жерлерде өсімдік өспейді, тек оның шет жағалауларында ғана
сортаң өсімдіктер өседі.
Шөл даладағы өзен жайылмалары өсімдікке бай. Оларда айрауық, ши
қоспасы, құрақ, қамыс өседі. Жекелеген учаскелерде тал, итмұрын, ұшқат
бұталары аралас кездеседі.
Дала мен шөлде кездесетін шөлейт жануарларынан саршұнақ, қосаяқ, құм
тышқаны, құм қояндары мекендейді. Сонымен бірге онда күзен және түлкі бар.
Құстардан бүркіт, бозторғайлар кездеседі. Сүтқоректілерден ақбөкен мен
қарақұйрық кездеседі. Шөлейтте кесіртке мен жыландар көп. Онда зиянсыз
жыландардан — қара шұбар жылан, кіші сарыбас жылан, су жыланы, улы
жыландардан — сұр жылан, қалқан тұмсық жылан бар.
Шөл дала зонасы егін шаруашылығы үшін шамалы пайдаланылады. Мұнда
негізінен ашық қызғылт топырақты жерде ғана егіншілікпен шұғылданады.
Шөлейтте қой және жылқы шаруашылығы басым дамыған. Ойдым-ойдым суармалы
жерлерде көкөніс, бақша егіледі.
Шөл зонасы шөлейттен басталып, оңтүстікте биік таулы өлкенің етегіне
дейін созылады. Шөл зонасы республика территориясының 44%-ға жуығын алады.
Бұл зонада негізінен құмды және сазды шөлдер кең тараған. Тасты шөлдер
Қазақстанға тән емес, бұлар тек шағын учаскелерде кездеседі.
Шөлдің климаты тым континентгі және аса құрғақ. Жалпы жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 200 мм-ден аспайды. Шөлдің кейбір аудандарында жылдық
жауын-шашын 100 мм-ге де жетпейді. Жазда жаңбыр өте сирек жауады. Жауын-
шашынның көбі көктемде түседі. Қысы суық. Аяз — 40°-қа дейін жетеді. Жазы
өте ыстық, қапырық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде
24—26°, оңтүстігіңде 28—30°. Құм бетінде температура жазда 70°-қа дейін
қызады. Осының бәрі буланудың көп болуына септігін тигізеді. Көктемде
еріген қар суымен толығатын қазаншұңқырлар мен ойыстар жазда кеуіп кетеді.
Олардың түбіңде қалың тұз қабыршақтары пайда болып, ондай жерлерде ешқандай
өсімдіктер өспейді.
Шөл зонасының ауасы құрғақ әрі жауын-шашын мөлшері аз болатындықтан,
жергілікті өзендері жоқ. Тек қана шөл зонасынан тыс (Жайық, Жем, Сырдария,
Сарысу, Шу) басталатын өзендер бар. Ол өзендер шөл арқылы аққандықтан,
суының көбі булануға немесе жер суаруға кетеді де, кейде сағасына жете
алмайды. Осыған байланысты шөлде терең орналасқан жер асты суының зор
маңызы бар. Ондағы халықты ауыз сумен қамтамасыз етуде және мал суару үшін
терең жер асты суының алатын орны ерекше. Шөл зонасында Қызылқұм, Шу-
Сарысу, Онтүстік Балқаш, Сырдария, Бетпақдала, Маңғыстау, Каспий маңы
сияқты ең ірі артезиан алаптары жатыр.
Шөл зонасы солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік
шөлдерге Үстірт пен Тұран жазығының солтүстік жартысы, Бетпақдала үстіргі,
Мойынқұм, Балқаш маңы құмдары жатады. Ал оңтүстік шөлдерге Үстірт пең
Қызылқұм алып жатқан Тұран жазығының оңтүстік жартысы жатады.
Шөлдің солтүстігінде жеңіл саздақтын үстіне қалыптасқан қоңыр топырақ
тараған. Қоңыр топырақтың кызғылт топырақтан түсі бөлек және құрамыңда
шіріндісі аз (2,5%-ға дейін). Шөлдің оңтүстігінде сұр қоңыр топырақ басым.
Оның құрамында шірінді тіптен аз (1,0—1,2%). Сұр қоңыр топырақ минералды
заттарға бай болғандықтан, құнарлы келеді. Мұндай топырақты жерді суарса
және тыңайтқыштар қолданылса, мақтадан, бидайдан, бау-бақшадан көп өнім
алуға болады. [11]
Құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр.
Олардың ең ірілеріне Қызылқұм, Арал маңындағы Қарақұм, Мойынқұм, Сарыесік-
Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын жатқызуға болады. Мұңдағы құмдар
ондаған мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда
болған. Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер
түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, құмның тек беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уақытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады.
Көшпелі құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Топырақ қабаты қырқалар
мен төбелерде, борпылдақ құмды қырқалардың аралығында, қазаншұңқырлар мен
жазық жерлерде құмайтты, қоңыр және сұр қоңыр топырақты болып келеді. Еспе
суы жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақылдармен бақша дақылдарын
егуге болады.
Құмды шөлдер негізінен жыл бойы жайылым ретінде пайдаланылады.
Құмды шағылдар мен төбелерде астық тұқымдастардан — бозға ұқсас селеу
тараған. Мұның тамыры ұзын болады, ол құмды бекітеді. Бекіген құмдарда
көктемде селеу, елең шөп, құмның боз жусаны, құм бетегесі, еркек шөп,
құмның жабайы сұлысы, қоңырбас, құм түймедағы, құмаршық жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz