Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мәнін ашу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау.
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілісінің басталу себебі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ұлт.азаттық көтерілістің қозғаушы күштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл, көтерілістің қарқын алуы ... ... ... ... ... ...16
ІІ . тарау.
2.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің жеңілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің тарихтағы маңызы ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау.
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілісінің басталу себебі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ұлт.азаттық көтерілістің қозғаушы күштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл, көтерілістің қарқын алуы ... ... ... ... ... ...16
ІІ . тарау.
2.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің жеңілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің тарихтағы маңызы ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Жұмыстың мақсаты :
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мәнін ашып көрсету.
Жұмыстың мақсатына орай мынадай міндеттер алға қойылды:
• Көтерілістің алғышарттарына талдау жасау;
• Көтерілістің барысы және тарихи маңызын зерттеу;
• Статистикалық мәліметтерге тарихи тұрғыдан назар аудару;
• Көтерілістің жеңілу себептері мен сипатын ашып көрсету.
Кіріспе.
Кенесарының саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен әкесі- сұлтан Қасым. Сұлтан Қасымның 40 шаңырақты ертіп Көкшетау маңынан қоқан шекарасына көшуінің басты себебі - оның патша үкіметінің округтік приказдарды құруына қарсылығы.
Көтеріліс бүкіл үш жүзді түгел қамтып ұлтазаттық сипат алды. Көтерілістің басты қорғаушы күші қазақ шаруалары сонымен қатар ірі ақсүйектер да қатысты. Олардың мақсаты:
- Көтерілісті пайдаланып , бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.
- Көшпелі феодалдың дербес мемлекеттің негізін салу.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихта алатын орны ерекше. Сонымен қатар негізгі міндет жұмыстың ішіндегі Кенесары бастаған көтерілістің негізгі тауарлары мен пунктерінің мәнін ашып, оларға сәйкестік беру.
Кенесары көптеген шайқастарда өз мақсатына жету жолында асқан қайсар мінезі мен жауларына қатыгездігі оның әмбе қолбасшылық, әмбе ұйымдастырушылық ролі- тіпті патша генералдарының өзін таңқалдырып отырғандығы да тарихтан белгілі.
Көтерілістің негізгі мақсаттары:
1. Қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген өңірлерінің дербестігін сақтау.
2. Қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды тоқтату.
3. Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.
Кенесарының орыстарға күресі емес, орыс империясына қарсы күрес. Бұл үрдіс оған ұлт – азаттық сипат береді, оның үстіне Кенасары күресті империя ішінде емес, отаршылдар басып алған өз жерінде жүргізді.
Қырғыздарға қарсы күрес бұл екі туыс халықтың арасындағы қарым – қатынастарды, қайшылықтарды дұрыс түсінбеушіліктен туындаған жәйт.
Қазақ – қырғыз қатынастары, орыс – поляк қарым – қатынастары тәрізді бір жақты ғана түсіндіруге көнбейтін құбылыс. Қаз ССР-ның ҰҒА С.Асфандияровтың туғанына 100 жыл арналған ғылыми теориятикалық конференцияда сөз сөйлеген М.Махмудовтың Кенесары Қазақ халқының ұлттық батыры деуі әбден жөн сияқты. Алдағы зерттеулер бұл ғалымның осы ойын расқа шығаруы әбден ықтимал. Кенасары Қасымовтың тағдырын ірі жазушы Жюль Верн де айналып өте алмаған. Оған жазушының Лениград архивінен табылған Кенасары жайлы романның қолжазбасы куә бола алады.
Қазақстанды түгелдей шарпыған Кенесары көтерілісі ойдым – ойдым түрде дамыған көтеріліс ошақтарының жиынтығы іспеттес еді. Міне, көтерілістің осал жері де осында.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мәнін ашып көрсету.
Жұмыстың мақсатына орай мынадай міндеттер алға қойылды:
• Көтерілістің алғышарттарына талдау жасау;
• Көтерілістің барысы және тарихи маңызын зерттеу;
• Статистикалық мәліметтерге тарихи тұрғыдан назар аудару;
• Көтерілістің жеңілу себептері мен сипатын ашып көрсету.
Кіріспе.
Кенесарының саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен әкесі- сұлтан Қасым. Сұлтан Қасымның 40 шаңырақты ертіп Көкшетау маңынан қоқан шекарасына көшуінің басты себебі - оның патша үкіметінің округтік приказдарды құруына қарсылығы.
Көтеріліс бүкіл үш жүзді түгел қамтып ұлтазаттық сипат алды. Көтерілістің басты қорғаушы күші қазақ шаруалары сонымен қатар ірі ақсүйектер да қатысты. Олардың мақсаты:
- Көтерілісті пайдаланып , бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.
- Көшпелі феодалдың дербес мемлекеттің негізін салу.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихта алатын орны ерекше. Сонымен қатар негізгі міндет жұмыстың ішіндегі Кенесары бастаған көтерілістің негізгі тауарлары мен пунктерінің мәнін ашып, оларға сәйкестік беру.
Кенесары көптеген шайқастарда өз мақсатына жету жолында асқан қайсар мінезі мен жауларына қатыгездігі оның әмбе қолбасшылық, әмбе ұйымдастырушылық ролі- тіпті патша генералдарының өзін таңқалдырып отырғандығы да тарихтан белгілі.
Көтерілістің негізгі мақсаттары:
1. Қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген өңірлерінің дербестігін сақтау.
2. Қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды тоқтату.
3. Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.
Кенесарының орыстарға күресі емес, орыс империясына қарсы күрес. Бұл үрдіс оған ұлт – азаттық сипат береді, оның үстіне Кенасары күресті империя ішінде емес, отаршылдар басып алған өз жерінде жүргізді.
Қырғыздарға қарсы күрес бұл екі туыс халықтың арасындағы қарым – қатынастарды, қайшылықтарды дұрыс түсінбеушіліктен туындаған жәйт.
Қазақ – қырғыз қатынастары, орыс – поляк қарым – қатынастары тәрізді бір жақты ғана түсіндіруге көнбейтін құбылыс. Қаз ССР-ның ҰҒА С.Асфандияровтың туғанына 100 жыл арналған ғылыми теориятикалық конференцияда сөз сөйлеген М.Махмудовтың Кенесары Қазақ халқының ұлттық батыры деуі әбден жөн сияқты. Алдағы зерттеулер бұл ғалымның осы ойын расқа шығаруы әбден ықтимал. Кенасары Қасымовтың тағдырын ірі жазушы Жюль Верн де айналып өте алмаған. Оған жазушының Лениград архивінен табылған Кенасары жайлы романның қолжазбасы куә бола алады.
Қазақстанды түгелдей шарпыған Кенесары көтерілісі ойдым – ойдым түрде дамыған көтеріліс ошақтарының жиынтығы іспеттес еді. Міне, көтерілістің осал жері де осында.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. А. Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар» Алматы 1992 ж
2. Б.Амалбеков Көкшедегі Кенесары асы» Көкшетау 1992 ж.
3. Вяткин М.П. «Қазақ КСР тарихының очерктері» 1941 ж.
4. Е.Бекмаханов «Қазақстан ХІХ ғ. 20-40 жылыдарында» Алматы 1999 ж
5. К.Қасымбаев «Кенесары хан» Алматы 1993 ж.
6. К.Есмағанбетов «Қазақстан шетел әдебиетінде» Алматы 1914 ж.
7. «Қазақстан тарихы» Т-3 Алматы 1994 ж.
8. «Қазақстан тарихы» Алматы 1994 ж.
9. М.Ементаев Тарихтағы қаһарман тұлға» Көкшетау 1992 ж.
10. М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы 1994 ж.
11. М.Зерендіұлы «Кенесары үңгірі» Көкшетау 1992 ж.
12. Серебрянников «Түркістан өлкесі» Ташкент 1914 ж.
13. Рязанов А. «Орынбор өлкесі» Орынбор 1928 ж.
14. Х.Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы» Алматы 1994 ж.
15. Хан Кене Алматы 1993 ж.
1. А. Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар» Алматы 1992 ж
2. Б.Амалбеков Көкшедегі Кенесары асы» Көкшетау 1992 ж.
3. Вяткин М.П. «Қазақ КСР тарихының очерктері» 1941 ж.
4. Е.Бекмаханов «Қазақстан ХІХ ғ. 20-40 жылыдарында» Алматы 1999 ж
5. К.Қасымбаев «Кенесары хан» Алматы 1993 ж.
6. К.Есмағанбетов «Қазақстан шетел әдебиетінде» Алматы 1914 ж.
7. «Қазақстан тарихы» Т-3 Алматы 1994 ж.
8. «Қазақстан тарихы» Алматы 1994 ж.
9. М.Ементаев Тарихтағы қаһарман тұлға» Көкшетау 1992 ж.
10. М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы 1994 ж.
11. М.Зерендіұлы «Кенесары үңгірі» Көкшетау 1992 ж.
12. Серебрянников «Түркістан өлкесі» Ташкент 1914 ж.
13. Рязанов А. «Орынбор өлкесі» Орынбор 1928 ж.
14. Х.Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы» Алматы 1994 ж.
15. Хан Кене Алматы 1993 ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау.
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілісінің басталу
себебі ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.2 Ұлт-азаттық көтерілістің қозғаушы
күштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл, көтерілістің қарқын
алуы ... ... ... ... ... ...16
ІІ – тарау.
2.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің
жеңілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің тарихтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
Жұмыстың мақсаты :
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мәнін ашып
көрсету.
Жұмыстың мақсатына орай мынадай міндеттер алға қойылды:
• Көтерілістің алғышарттарына талдау жасау;
• Көтерілістің барысы және тарихи маңызын зерттеу;
• Статистикалық мәліметтерге тарихи тұрғыдан назар аудару;
• Көтерілістің жеңілу себептері мен сипатын ашып көрсету.
Кіріспе.
Кенесарының саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен
әкесі- сұлтан Қасым. Сұлтан Қасымның 40 шаңырақты ертіп Көкшетау
маңынан қоқан шекарасына көшуінің басты себебі - оның патша
үкіметінің округтік приказдарды құруына қарсылығы.
Көтеріліс бүкіл үш жүзді түгел қамтып ұлтазаттық сипат алды.
Көтерілістің басты қорғаушы күші қазақ шаруалары сонымен қатар ірі
ақсүйектер да қатысты. Олардың мақсаты:
- Көтерілісті пайдаланып , бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.
- Көшпелі феодалдың дербес мемлекеттің негізін салу.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихта алатын орны
ерекше. Сонымен қатар негізгі міндет жұмыстың ішіндегі Кенесары
бастаған көтерілістің негізгі тауарлары мен пунктерінің мәнін ашып,
оларға сәйкестік беру.
Кенесары көптеген шайқастарда өз мақсатына жету жолында асқан
қайсар мінезі мен жауларына қатыгездігі оның әмбе қолбасшылық, әмбе
ұйымдастырушылық ролі- тіпті патша генералдарының өзін таңқалдырып
отырғандығы да тарихтан белгілі.
Көтерілістің негізгі мақсаттары:
1. Қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген
өңірлерінің дербестігін сақтау.
2. Қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды
тоқтату.
3. Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.
Кенесарының орыстарға күресі емес, орыс империясына қарсы күрес. Бұл
үрдіс оған ұлт – азаттық сипат береді, оның үстіне Кенасары күресті империя
ішінде емес, отаршылдар басып алған өз жерінде жүргізді.
Қырғыздарға қарсы күрес бұл екі туыс халықтың арасындағы қарым –
қатынастарды, қайшылықтарды дұрыс түсінбеушіліктен туындаған жәйт.
Қазақ – қырғыз қатынастары, орыс – поляк қарым – қатынастары тәрізді
бір жақты ғана түсіндіруге көнбейтін құбылыс. Қаз ССР-ның ҰҒА
С.Асфандияровтың туғанына 100 жыл арналған ғылыми теориятикалық
конференцияда сөз сөйлеген М.Махмудовтың Кенесары Қазақ халқының ұлттық
батыры деуі әбден жөн сияқты. Алдағы зерттеулер бұл ғалымның осы ойын
расқа шығаруы әбден ықтимал. Кенасары Қасымовтың тағдырын ірі жазушы Жюль
Верн де айналып өте алмаған. Оған жазушының Лениград архивінен табылған
Кенасары жайлы романның қолжазбасы куә бола алады.
Қазақстанды түгелдей шарпыған Кенесары көтерілісі ойдым – ойдым түрде
дамыған көтеріліс ошақтарының жиынтығы іспеттес еді. Міне, көтерілістің
осал жері де осында.
І тарау
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің басталу себебі
1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав далалық аудандарды басқару
құрылымын өзгертіп жіберді. Енді басқарудың округтік жүйесі енгізілді. Ал
ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылға бөлінді. Төмендегі
әкімшілік бірлестігі ретінде ауыл құрамына 50-70 -ке дейінгі үйлерді
біріктірді. Осындай 10-12 ауылдан болыс құрылды. 10-15 болыстан округ
қалыптасты. Бұлардың белгілі бір территориясы болды. Әкімшілік билігін
сақтап қалған аға сұлтандар негізінен алғанда сол үкімет билігін
нығайтылуын қамтамасыз етуге тиісті еді.
12 Разрядты шенеуніктерге теңестірілген болыстық сұлтандар
аудандардың басында өздерінің құқығы жөнінен селолық старосталарға
теңестірілген ауыл ағамандары тұрды. Билер сотын енгізуден олардың неғұрлым
шексіз билігін алып тастады. Қарқаралы (бұрынғы Бөкей ханнның иелігіндегі
және Көкшетау бұрынғы Уәлиханның иелігі) округтерін құру патша өкіметінің
Орта және Ұлы жүздерінің түйіскен тұсында Қазақ жерлерін бірте – бірте
басып алудан бастады. Қасы сұлтан мен оның балаларының қаза табуы бой
көрсетулердің алдыңғы кезеңі стихиялық ұйымдаспаған сипатта болғанына
қарамай кең етек жая бастады.
Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда болған барлық ірі
көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, оған үш жүздің
бұқара халқы түгел қатысты. Олар күреске бірден, жұмыла қосылмағанымен,
жекелеген облыстар қозғалысқа тартылған кезде өзге аудандардағы
қозғалыс басылып қалып отырғанымен Кенесары көтерілісі алғашқы
жылдардың өзінде –ақ ғаламат кең құлаш жайып, бүкіл халық
көтерілген қозғалысқа айналды.
Қозғалыстың бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын көрінген
саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу
керек.
Кенесарының көтерілісіне қазақтың басты руларының бәрі қатысты.
Олар Ұлы жүз бен Орта жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол
астына біріккен 1838 жылдан бастап қатысады. Қазақ руларының 1838
жылғы қозғалысқа, яғни күрестің бастапқы кезеңіне қатысуы туралы
мәліметтердің тым шашырандылығы себепті біз тиісті деректерді сол
жылға арналған очеркте береміз. Кестегеқатысты ескертулерде аталған рудың
көтеріліске қатысқанын растайтын жеке адамдардың куәландыруларын,
чиновниктер көрсетінділерінің осы жөн-ау деген тұстарын және
Кенесары жақтастарының айғақтарын келтіреміз. Міне, осы себепті
қыпшақтар,мысалы, 1838, 1839, 1841, 1844 және 1845 жылдары аталып
өтіледі, ал 1842 – 1843 жылдары олардың қозғалысқа қатысуы туралы
мәліметтердің біздің қолымызда жоқтығынан бұл кезең үшін кестеде
көрсетілмеген. Мүмкін олар күресті жалғастырған да болар, бірақ
олардың сол жылдардағы күресі қолға түскен деректерде байқалмады.
Кенесары қазақтардың ежелгі тәуелсіздігін қалпына келтіреміз,
яғни тәуелсіз Қазақ мемлекетін құрамыз деген ұранмен күрес
жүргізді.
Халық бұқарасының жанына жақын талаптар қазақ кедейлерінің де,
сонымен қатар байғұстардың да, жатақтар мен егіншілердің де
мүддесін қозғағандықтан олардың күреске белсене қатысуы табиғи еді.
Көтеріліске байғұстардың қатысқаны туралы Кенесарының ордасында
болған көптеген орыс чиновниктері әңгімелейді. Екатерина станицасы
маңында көтерілісшілер қолға түсірген А.Иванов кейін тұтқыннан
оралған соң болған тергеуде: Кенесарының қол астында 1500 жас
өспірім қазақтар мен бақташылар бар деп көрсетті.
Кенесары ордасына арнайы барған патша жансызы Мыңбай Тұяқов:
Кенесарының кедейлігін, қарусыз екендігін көрдім. Олар зорығып өлген
жылқының етін жейді, әрі киім киістері де жұтаң... Олар әдеттегі
байғұстар сияқты өмір сүреді деп хабарлады.
Ақырында Мейер де: Кенесары туының астына негізінен үйсіз –
күйсіз ер жүрек жігіттер ғана жиналған деп көрсетіпті. Көтеріліске
егіншілер де белсене қатысты. Архив деректерінде Сырдария бойын
мекендеген. Шекті, Кішкене Шекті және Төртқара рулары егіншілерінің
көтеріліске қатысқаны туралы айтылады.
Сонымен бірге, көтеріліске Торғай және Ырғыз өзендерінің аңғарын
мкендеген егінші қазақтар да қатысқан. Ал Торғай мен Ырғыз өлкесі
көтерілісшілер қозғалысының орталығы болғаны белгілі.
Полковник Бизановқа берген жауабында Кенесарының ағасы Әбілғазы:
Менімен бірге ұсталған қазақтар Кенесарының жақтастары болғанымен ,
негізінен олар кедейліктің кесірінен егіншілердің ішіне күн көру
үшін сіңген жарлы-жақыбайлар,- деп мәлімдеді.
Өзінің жауабында Шерман Асатов былай деп хабарлады. Кенесарының
жақтастарынан басқа оның қасында 300- ден астам үй төлеңгіттер
бар, олар қысы-жазы бірдей солармен бірге көшіп-қонып жүреді.Орта
және Кіші орданың әртүрлі руларынан құралған төлеңгіттер мен қоса,
олардың қатарында Қарауылдар, Атығайлар, Уақтар, Керейлер де бар.
Соғыс жағдайында төлеңгіттер Кенесары үшін әскери күш ретінде
керек болғаны т.сінікті. Сондықтан да көтеріліске қосылған
төлеңгіттер негізінен әскери жасақшының қызметін атқарғаны кездейсоқ
нәрсе емес. Тіпті көтерілісшілерге қосылған кейбір жеке қазақ рулары
өздерін Кенесары төлеңгіттеріміз деп атады. Мұның өзі уақытша болса
да төлеңгіттердің әскери күш ретінде беделінің өскендігін көрсетеді.
Кенесары батырларының әлеуметтік құрамы біркелкі емес еді.
Қара халықтан шыққан батырлар мен қатар Кенесары батырларының
арасында феодал бекзаттардан шыққан аты әйгілі сұлтан Наурызбай,
Табын руның биі Жоламан Тіленшиев те болды. Орынбор Шекара Комиссиясының
төрағасы генерал Генстің айтуынша, Жоламанның 800 жылқысы, 2000 қойы
және 50 түйесі болған[1] .
Аталған батырлардың барлығы Кенесарыны көтерілістің соңына
дейін қолдады. Олардың әрқайсысы туралы көптеген өлең, аңыз, әңгімелер
бар. Кейбір батырлар өздерінің жеке естеліктерін қалдырған. Сонымен
бірге, архив құжаттарында көтерілістің соңына дейін қатыспаған
батырлардың да есімдері сақталған. Бұл көрініс Кенесарының Орталық
Қазақстанның сайын даласынан Ұлы жүздің жеріне қоныс аударған
кезінде байқалған. Мысалы, Кенесарыны Ұлы жүздің Тәуік, Сыпатай және
т.б. батырлары қолдаудан бас тартты. Архив материалдарында кейбір
батырлардың көтеріліске қатысудан бас тартуының себебі туралы
мәлімет кездеспегендіктен, оның толық мән- жайын білудің реті келмеді.
Айта кететін бір жай, сыртқы жаудың басып алуынан сақтанған
батырлар өздерінің әр түрлі әлеуметтік ортадан шыққанына
қарамастан, белгілі бір уақытқа дейін бірлесіп қимыл жасады. Алайда,
түптеп келгенде, батырлардың әр түрлі әлеуметтік тегі қозғалыстың
соңына қарай өз салқынын тигізбей қоймады. Батырлардың әлеуметтік тегі
туралы мәліметтерді біз негізінен фольклорлық материалдардан алып
отырмыз.
1.2 Ұлт – азаттық көтерілістің қозғаушы күштері
Архив деректері тек қана батырлардың әскери қимылдарын
сипаттаумен ғана шектеледі, ал олардың жеке бастары туралы
мәліметтер үзік- үзік қана кездеседі.
Кенесары және оның серіктері жөніндегі фольклор материалдарының
құндылығы сонда, олардың көпшілігі ХІХ ғ. аяғымен ХХ ғ. басында
Кенесары батырларының өздерінің және көтерілістің басқа да қатысушыларының
өз аузынан жазып алынған. Кейбір материалдарды сол оқиғаларды
көзімен көрген адамдар жазып қалдырған. Т.Титақовтың Кенесарының батырлары
Шынбай Мыңбаев пен Бектеміровтың аузынан 1900 ж. жазып алған
естелігі ерекше қызықты[2]. Олардың айтуына қарағанда, Ағыбайдың әкесі
Олжабай Шұбыртпалы руынан шыққан, Ол өзінің бауырлары Мынабай, Танабай,
Мыңбай мен бірге көтеріліске алғашқы күнінен бастап қатысқан. Олардың
бәрі де Кенесары әскері қатарында шайқасқан. Мысалы, Танабай Кенесары
қолбасшыларының бірі және көтерілісшілердің арасында аса беделді
болыпты. Олжабайдың өзі де батыр кісі еді.
Көтерілісшілердің Ағыбайға деген ерекше құрметі туралы оның
әйелдерінің бірімен Кенесарының әңгімесінен байқауға болады. Бірде
ханым Кенесарыдан: Сіз әскеріңіздегі кейбір адамға мың басы, бес
жүз басы деген атақтар беріп жатырсыз, неге сіз көсеге атақ
бермейсіз?-деп сұрапты. Сонда оған Кенесары : Егер әскерімнің
алдыңғы легі ұрысқа Абылай! деп ұрандап кіріссе, ал олардың соңынан
ілескен жауынгерлер Ағыбайлап соғысқа кіріседі.Міне, сондықтан да
мен оған әскери атақ берген жоқпын деп жауап беріпті.
Ағыбай көтерілістің соңына дейін Кенесарыға деген адалдығынан
айныған жоқ. Кенесары қаза тапқан соң Ағыбай Шұбыртпалы руымен
қазіргі Ақмола облысының жеріне қоныс аударып, 83 жасында Қайрақты
деген мекенде қайтыс болды. ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында айтылған
Ағыбай батыр қиссасы оның ерлік жолына арналған.
Кенесарының екінші бір атақты батыры - Аманкелдінің
атасы, Қыпшақ руынан шыққан Иман еді. Ол 1780 жылы бұрынғы Торғай
уезінің Дулаттың Қызылжары деген жерде туған. Иманның әкесі Дулат
дәулеті шағын адам болыпты. Иман кенесарыға 1839 жылы қосылды. Есіл
өзені жағасындағы Көкалажар қамалын Кенесары әскері қоршауға алғанда,
гарнизондағылар көтерілісшілерді жақындатпай ұзақ атысады[3]. Сонда
Иман батыр кішігірім тобымен байқатпай барып, қамалдың сыртынан соққы
беріп, оған басып кіреді. Шайқас аяқталған соң Кенесары сарбаздарын
жинап, Иманның ерлігіне таңданғанын айтып, Менің қасымда жолбарыстай
қайратты, түлкідей айлалы Аякеңнің болғанына өте ризамын дейді.
Сонан кейін Кенесары құрметінің белгісі ретінде батырды Аяке деп
атап кетіпті. Иман жасы үлкен адам ретінде Кенесарының әскери
кеңесінің мүшесі де болған. Табын руынан шыққан
Бұқарбай батыр да Кенесарының ең жақын серіктерінің бірі еді.
Бұқарбай батырдың өз өмірбаянының қызықты кезеңдері туралы
әңгімелері халық арасына кең тарап кеткен. Ол қоқандықтардың Күреш
деген қазақ ауылына шабуыл жасағаны туралы былайша әңгімелеп
берген.Ауылдың тоналып, адамдардың тұтқынға айналып кеткендігін
естіген Бұқарбай батыр өзінің жасағы мен қоқандықтардың соңынан түседі.
Ол қоқандықтарды қуып жетіп, малды қайтарып, тұтқынға түскендерді
босатады. Солардың арасынан Күреш байдың сұлу қызына көзі түседі.
Ауылға оралған соң Бұқарбай батыр Күреш байдан қызын өзіне
әйелдікке беруін сұрайды. Күреш: Қоқандықтар малымды айдап, жұрдай
қылып тонап кетті, сондықтан қызымның қалыңмалына 47 бас мал бермесең
қызымды саған бере алмаймын дейді. Сонда Бұқарбай батыр: Менде
жалғыз тұяқта жоқ, ондай көп малды қайдан табамын,- депті де,
қызға қарапты. Сонда қыз орнынан тұрып, әкесіне қарап: Егер Бұқарбай
бізді қоқандықтардан құтқармағанда қазір мен қайдағы бір қоқан
бегінің күңі болып жүретін едім. Бұқарбайдың бұл жолғы сіңірген
еңбегі одан қалыңмал талап етпеуге лайық емес пе! Мен тек осыған
күйеуге шығуға серт беремін - депті.
Кенесары қозғалысына қазақ қоғамының әлеуметтік жоғарғы тобының
өкілдері – сұлтандармен ру шонжарлары да қатысты. Олардың бір бөлігі
көтерілістің басынан өздерінің феодалдық жасақтарымен Кенесарыға ерді
және соңына дейін оған адал болды. Бұлар, негізінен, Кенесарының
жақын туыстары еді. Сұлтан Сейілханның жауабына қарағанда, 1846 ж.
соңына дейін Кенесарымен үнемі бірге жүрген туыстары мыналар:
Наурызбай, Ержан Саржанов, Құдайменді, Сейілхан Бегалиев, Ораз Бопинов,
Басалқа Тоқтамысов, Кенесарының қайнағасы және т.б.Бұлардан басқа,
Кенесарының жақтастарының арасында патша өкіметіне наразы, 1822 ж.
Сібір қырғыздары туралы жарғы енгізілгеннен кейін өздерінің бұрынғы
артықшылықтарынан айрылып қалғандар немесе кедейленген сұлтандар
болды. Олардың да бір бөлігі Кенесарыны көтерілістің соңына дейін
қолдады[4]. Патша өкіметіне наразы сұлтандардың бірі Сарман Тұрсынханов
тергеу барысында: көтеріліске қосылған себебім арамыздан біріміздіде
аға етіп сайламай, бұл атақты қарапайым биге бергендіктен деп
мәлімдеді.
Көтеріліске белсене қатысқан сұлтан Қосай Жолбарысов туралы
шекаралық басқарманың чиновнигі Сердюков: Оның тұрмысы нашар және
адамдары да жоқ деп хабарлады[5]. Сұлтандардың екінші бір бөлігі
көтеріліске халық бұқарасының қысымымен байлығынан айрылып қалудан
және халық арасындағы ықпалын жойып алудан қорқып қосылды. Олардың
арасында даланы басқарудың жаңа бір жүйесінде белгілі бір қызмет
атқарып жүрген кейбір сұлтандар да бар еді. Сібір шекаралық
казактарының бастығы полковник Талызиннің 1838 ж. жазған мәліметінде:
Жыртқышқа Ақмола округі сұлтандарының көпшілігі қосылып қана қойған
жоқ, сонымен бірге Баянауыл, Қарқаралы және Көкшетау округтері
сұлтандарының да қосылғаны анық. Басқа барлық сұлтандар сырттай
үкіметке адал болып көрінгенімен, Кенесарымен жасырын байланыста
болды \6\ , деп жазуы бекер емес. Бұл сұлтандар көтерілістің уақытша
серіктері болған-ды. Олар көтерілісшілерді көтерілістің алғашқы
кезеңінде ғана қолдады. Көтеріліс бір ауданнан соң екінші ауданды
қайтып, қазақ жерінің едәір бөлігіне тарала бастаған кезде көптеген
сұлтандар қозғалысты сатып , жау жағына шығып кетті.
Күшік Айшуақов көтерілісшілер қосынында жүріп Полковник Талызинге
құпиялап былай деп жазған: Менің округке келе алмағаныма кешірім
сұраймын, Қазір Кенесарыдан бірте-бірте алшақтап барамыз, біз оны
дұшпан деп есептейміз. Сұлтан Дайыровта Талызинге жолдаған хатында
өзінің көтерілісшілер қосынынан кетуге дайын екендігін хабарлайды.
Ол: Патша ағзамға қарсы шығу және қару көтеру ешуақытта ойымда
жоқ және зиян келтіруді де ойламаймын, қай жерде болмайын, бар
уақытта да патшаға адал қызмет етуге дайынмын- деп жазды.
Кенесары көтерілісіне ру шонжарлары-билер және басқа ірі
феодалдар қатысты. Мысалы, Шаң Едігенов, Шорман Күшіков, Мұса Шорманов
және т.б. Мұса Шорманов көтерілісшілерге қосылғандықтан ғана өзін
тоналудан алып қалды. Егер қосылмаған жағдайда ызаланған бүлікші
оның бар малын барымталап алатын еді.
ХІХ ғ. 20-30 ж. патша өкіметі Ресейдің орталық аудандарынан
шаруларды күштеп империяның шет аудандарына көшіре бастады, соның ішінде
Қазақстан мен шекаралас жерлерге де көшірілді. Шаруалар өздері
үйренбеген жерлерге қоныс аударғанға наразы болды және қазақтардың
көтерілісіне тілектестікпен қарады. Патша өкіметі тәртібіне Сібір және
Орынбор бөлімдеріне әскери қызметке жаңадан алынғандар да наразы
болды.
Көтерілістің алғашқы күндерінен бастап Кенесарыға көтеріліс
аймағында тұратын әр түрлі ұлттардың жекелеген өкілдері қосылды.
Ортақ жауға – патша өкіметіне- қарсы қазақтар мен бірге қазақ
далаларында өкімет орындарының қудалауынан қашып жүрген орыстар,
татарлар, башқұрттар да қосылды. Олар Кенесары әскерінде қару-жарақшы,
отрядтар жетекшісі қызметін атқарды. Олардың көтеріліске қатысуы
туралы бас штабтың поручигі Герн былай деп жазды: Кенесарының қасында
Сібір және Орынбор губернаторларына бағынышты барлық рулардан көп
қазақтар бар. Олармен бірге бес орыс, төрт башқұрт және алты татар
бар. Олардың кейбіреуі Кенесары армиясына қару-жарақ, оқ дәрі
жасайды.
Қару-жарақ шеберлері рөлін атқарған аталмыш орыстардан басқа
қашқын солдаттар да болды, олар командирлік қызмет атқарды. Атап
айтқанда, Белешев және Малкин осындай солдаттар еді. Малкин туралы
қызықты мәліметтерді өзінің көрсетіндісінде Анюшин былай деп
хабарлайды: Кенесары оны бай қалыңдыққа үйлендіріп, қол астына 40
адам
беріп, бастық етті. Олардың бәрін өз ордасы маңында ұстайды... Қазір
Кенесарының қасында бірінші жасауыл Хусни, Кішік екінші жасауыл деп
жүр... Кішіктің онда балуан ретінде даңқы шығыпты. Ал Кенесары оған
Батырмұрат деп ат қойыпты[6].
Үкімет өзінің елшілері және жансыздары арқылы Кенесары
әскерінде қызмет ететін қашқын солдаттардың санын білмек болып
мәлімет жинауға тырысты. Герн бастаған елшілікті Кенесары ордасына
жіберер алдында генерал Обручев Кенесары ауылдарында қашқын орыс
азаматтары бар ма, жоқ па, соны білуді, егер бар болса, оларды кері
қайтаруға Кенесарыны көндіруді арнайы тапсырған.
Қашқын орыстың біреуі Кенесарының жеке хатшысы болып та қызмет
еткен. Кенесарыға тұтқынға түскен орыс офицері У-р өзін
тұтқындалысымен Кенесарының хатшысына, қазақ шапанын киген тақырбас
белгісіз бір орысқа алып барғанын айтады. Белгісіз бұл орыс У- рға
өзінің қай губерниядан екенін айтудан мүлдем бас тартады. Осы
қашқын орыс туралы тұтқыннан шыққан орыстар мен патша өкіметінің
жансыздары да хабарлаған еді. Оның тілмаш екі адамы бар... бірі
татар, Троицк қаласынан, екіншісі орыс, өзін офицермін дейді.
Кейбір қашқын орыс солдаттары қатардағы жауынгер ретінде
Кенесарының әр түрлі әскери жорықтарына қатысқан. Жаппастықтардан
зекет жинау кезінде Наурызбай бастаған 200 жігіттің ішінде, оның
жеке адъютанты Николай Губин деген де болыпты. Жаппастықтар
қастандық жасағанда Губин Наурызбай мен бірге қоста еді, алайда
атына мінуге үлгермей тұтқынға түсіп қалады. Кейіннен оны Орынбор
шекара өкіметіне табыстайды.
Кенесары қолына түскен орыс тұтқындарды қалуға үгіттеп, жақсы
қалыңдық беруге уәде еткен. Кенесары да тұтқында болған П. Федоров
тергеуде былай деп мәлімдеді: Кенесары бірнеше рет православие
дінінен бас тартуға үгіттеп, қыздардың ең жақсысына үйленуді ұсынды,
алайда мен әр түрлі сылтау айтып көнбей қойдым.
Кенесарының армиясында қашқын татарлар да қызмет еткен, олардың
көпшілігі басшылық қызметте болған. Татарлардың бірі- Әлім Жағудин
әскери кеңестің мүшесі де болыпты. Көтеріліс жеңілгеннен кейін ол
Пермь қаласына жер аударылған. Сібір тарихын белгілі зерттеуші И.
Завалишин өзінің 1859 ж. Әлім Жағудинмен тікелей таныс болғандығын
және бір кезде Жағудиннің белгілі қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың
кеңесшісі, елшісі және рухани досы болғандығын жазады.
Басқа ұлыстар өкілдерінің көтеріліске қатысуының маңызы мен
дәрежесін толық анықтау өте қиын. Алайда олардың күреске ұйымшылдық
сипат беруге көмектескенін, өз білгендерін көтерілісшілерге үйреткенін
сеніммен айтуға болады.
Сонымен бірге Кенесары қосынында қарақалпақтар, түркмендер,
қырғыздар мен өзбектер де болды. Олардың арасында ерекше көзге
түскені Самарқанд пен Бұқарда білім алған өзбек Сайдақ қожа
Оспанов еді. Елшілік келіссөздерде және де хандықты басқаруда ол
Кенесарының ең сенімді көмекшісіне айналды. Патша үкіметі Сайдақ
қожа Оспановтың қызметіне айрықша үлкен маңыз бере қарады. Кейіннен
Сайдақ қожа Оспанов тұтқынға алынды. Үкіметтің ресми құжатарында ол
туралы былай деп жазылды: Оспанов өзінің мейлінше ақылдылығымен, сөзге
шешендігімен ерекшеленеді. Кенесарының басты көмекшілерінің бірі, оны
көп жағдайда зекет жинауға және ордалықтарды Кенесары жағына
тартуға пайдаланды. Қолға түскен кезде, онан әр түрлі бұйрықтар мен
ордалықтарға арналған үндеулер табылды[7].
Кенесары көтерілісіне қатысушылардың құрамы, міне, осындай
болды. Халық бұқарасының өздеріне етене әрі түсінікті мақсаттар үшін
ең бастысы, жоғалтқан жайылымдары үшін, күреске кеңінен қатысуы
көтеріпістің аумақтылығын қамтамасыз еткені даусыз. Халықтың қолдауының
нәтижесінде ғана көтеріліс он жыл бойына созыла алды. Екінші бір
даусыз нәрсе, ол көтерілістегі басшылық рөл халық бұқарасында емес,
Қазақстандағы бұрынғы патриархалдық-рулық бытыраңқылықты жоюға
тырысқан орта феодалдық топтардың қолында болғаны. Көтерілістің
барысымен және Кенесарының саяси шараларымен танысқанымызда біздің
оған көзіміз жетеді. Әзірге, көтеріліске қоғамдық күштердің бұлайша
орналасуы заңдылық екенін атап өтуге болды, себебі Кенесарының ұлт-
азаттық қозғалысы феодализм жағдайында патриархалдық - рулық тұрмыс
сарқыншақтары күшейіп алған шақта дамыған еді.азақстанда патриархалдық-
феодалдық қоғамдық қатынастар мен рулық тұрмыс үстемдік етіп тұрған
кезде халық бұқарасы өзінің феодал басшы тобының билігінен және
ықпалынан шыға алмады.
Саржанның өлтірілуі қазақтардың ұлазаттық қозғалысының одан ары
дамуын ұзақ уақытқа тоқтата қойған жоқ. 1837 ж. жазында аз уақытта
Қазақ даласының үлкен бір бөлігін қамтыған бұрынғыдан да ірі, жаңа
көтеріліс басталды. Бұл көтерілістің басшысы- Саржанның інісі,
қозғалыстар бұрын – соңды болып көрмеген ауқым берген Кенесары
Қасымұлы болды.
Абылай ханның немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары Орта
жүздің саяси өмірінде жүз жыл бойы басшылық рөл атқарған шаңырақта
дүниеге келіп, тәрбиеленді. Саяси белсенді қызмет Кенесарының
атасынан бастап, аға-інілеріне және әпке-қарындастарына дейін әулеттік
дәстүр болып есептелді, бұл жағдай болашақ көтеріліс басшысының
мінезі мен саяси –идеялық көзқарасының қалыптасуына терең әсер етті.
Кенесары 1802 ж. қазіргі Көкшетау облысының Көкшетау деген елді
мекенінде дүниеге келді.
Кенесарының атасы Абылай хан ( 1711-1781 ж.ж.) ерекше даңқы
шыққан адам болды. Ол орта жүз сұлтандарының кіші ұрпағы, Түркістан
қаласының иеленушісінің немересі еді. Аса күрделі шиелініскен
халықаралық жағдайда Абылай бытыраңқы қазақ жерлерін өз қол астына
біріктіруге ұмтылған. Қазақстанды басып алуға тырысқан көршілері
патшалы Ресей, Қытай, Жоңғар мүдделерінің қарама-қайшылығын шебер
пайдалана отырып, Абылай іс жүзінде өз елінің тәуелсіздігін сақтап
қала алды.
Халық аңызы бойынша, Абылай жас кезінде қуғындалып, кедейлікте
өмір сүріпті, ауқатты билерде жалшы болыпты, ал кейіннен қатардағы
жауынгер ретінде жоңғар ойраттарына қарсы шайқасқа қатысқан. Оның
ерекше жаужүректігі, ерлігі және тапқырлығы Абылайды аса даңқты батырлар
қатарына тез қосып, сонан кейін мемлекеттік қызметке де кең жол
ашқан. 1731 ж. ол Әбілмәмбет ханның көмекшісі болды және соның
атынан 40 жылға жуық ел басқарды. Тек соның өлімінен кейін 1771 ж.
бастап, Абылай Ресейде, Қытай да ресми мойындаған хан болды.
Халық аңыздарымен қиссаларында жырланған атасының образы
Кенесарыға бала кезінен сүйікті болған деу керек. Ол Абылайды
мақтан тұтатын және өзінің әрқашан оның ісін жалғастырушы және оның
құқықтарының заңды мұрагері екендігін атап айтып отыратын. Міне, сондықтан
Кенесарының патша өкіметі орындарына жазған хаттарында және қазақтың
әр түрлі руларына арнаған үндеулерінде Абылай есімі жиі аталатынын
көреміз. Кенесары атасы Абылайға тиісті жерлер үшін күресетіндігін
және атасының жолымен жүретіндігін ашық және бүкпесіз жариялады.
Өзінің үндеулерінде ол Абылай тұсында қазақтар еркін және бейбіт
өмір сүргендігін еске салып отырады. Абылай есімі Кенесары әскерінің
жауға шапқандағы ұраны болды[8].
Кенесары көтерілісшілердің көсемі ретінде саяси аренаға өзінің
әкесі мен ағасының өлтірілуінен кейін ғана шықты.
Кенесары атқа мінуді және садақ тартуды бала кезінен
үйренген екен. Ол Көкшетау таулары мен Бурабайды мекендейтін жабайы
аңдарды аулауға шыққанды өте жақсы көрген. Қазірге дейін Бурабай
мен Көкшетаудағы тау шатқалдары мен асулар оның есімімен Кенесары
үңгірі деп аталады. Кенесары жас кезінен батылдығы мен және
ержүректігімен ерекшеленген. Жас өспірім кезінде-ақ ол біржолы
құрдастарына: Мен ешқашан өзімнің батырлығымнан танбаймын және
керемет ерлік көрсетіп барып өлемін- деп айтқан екен.
Кенесарының қызметінде қазақ қоғамындағы рулық жанжалдасуды
және феодалдық бытыраңқылықты жоюға және біртұтас мемлекеттік
билікке жетуге ұмтылу айқын байқалады. Шынында, тек осылай болғанда
ғана елді езгіге түсу қаупінен сақтап қалуға болатын еді.
Кенесары 1837 жылы көктемде, өзі көтеріліске шығар алдында,
патша өкіметін Көкшетауда және Ақмолада, яғни Кенесарының өзінің
туған жерінде бекініс жүйесін салудан бас тарту қажеттігіне көзін
жеткізу үшін әрекеттер жасаған болатын. Бұл кезде Қоқан хандығы
иелігінде көшіп-қонып жүрген Кенесары, осы мақсатпен патша өкіметіне
арнап, наразылық білдірген бірнеше хат жолдады.
Ата-бабаларымыз мұра еткен,- деп жазды ол осындай хаттарының
бірінде,- Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайың, Обаған,
Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Оралға дейінгі Тоқзақ- қазіргі патша тұсында
бізден тартып алынып, ол жерлерде бекіністер салып, сонысымен
тұрғындарды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз
үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті.
Күткендей-ақ бұл хаттар жауапсыз қалған. Ал Кенесарының өзі
бауырларынан айрылып, ортаазиялық хандықтардан ешқандай көмек
болмайтындығын, тек Қоқаннан ғана емес, Хиуа мен Бұқарадан да
көмек ала алмайтындығын түсінген соң, Қоқан иеліктерінен кетіп, өзі
туған қоныстарына оралуға шешім қабылдайды. 1837 жылдың көктемінде
Кенесары өзінің ең жақын серіктері мен Орта жүздің Ақмола округіне
келеді. Бұл дәрісі бар бөшкеге түскен ұшқындай әсер етті. Бұған
дейін ішінен тынып жүрген Қазақтар Кенесары Қасымовтың туы астына
топ-топ болып жинала бастады.
1837 жыл Ақмола приказының Байдалы, Алексинск, Қойлыбай-
Шағрай, Темеш, Тыналы болыстарындағы қазақтар көтеріліске шықты. Осыған
байланысты полковник Талызин өзінің хабарламаында былай деп жазды:
Тамыз айында Ақмола округінің алты болысы Кіші жүзге, орыстар
билігінен азат етуге уәде берген Абылайхановтар әулетіне қосылуға
көшіп кетті.
1837 жылдың соңында оларға Қыпшақ және керей руларының
қазақтарының көп бөлігі қосылды. Қазақтардың Ақмола приказынан жаппай
көшіп, Кенесарыға қосылуы Сібір өкімет орындарына аса күшті әсер
етті және олардың арасында біраз уақытқа дейін абыржушылық,
сасқалақтаушылық туғызды.
Ақмола приказы аумағындағы мұндай жаппай қозғалыстың пайда
болуы кездейсоқ емес еді. Осы уақытта Ақмола приказы патша
отарлауының тірек пунктіне айналған-ды. Ақмола қамалымен қоса онымен
бекеттер шебі арқылы байланысқан Ақтау қамалы салынған болатын және
осы қамалдан басқа бекіністерге де жол тарайтын.
Ақтау қамалын салу кезінде ағаш тасып жеткізуге керек деген
сылтаумен қазақтардың аттары мен түйелерін тартып алып, кейіннен
қайтармай қойды. Орта жүздің орталығында орналасқан Ақмола
приказындағы қазақтардың жаппай көтерілуі алдағы күрестің хабаршысы
және патша өкіметіне ашық қыр көрсету болды.
Сібір өкімет орындары бөлініп шыққан болыстарға титулды кеңесі
Менкович пен аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендинді үш сұлтанмен бірге
жіберуді ұйғарды. Алайда олардың қаракетінен ештеңе шықпады.
Қазақтар туған жерлерінде приказдар жойылмайынша, өз қоныстарына
оралмайтындықтарын мәлімдеді. Менкович пен Қоңырқұлжа Құдаймендин
бөлініп шыққан болыстардағы қазақтарды бұрынғы орындарына бейбіт
жолмен қайтарудың мүмкін еместігін түсінді, сонымен бірге олардың
күресуге бел байлағандарына да көздері жетті. Осы келіссөздерден
кейін-ақ олар Кенесары ордасына жақын орналасқан басқа қазақ
болыстарына бармай-ақ кері қайтты.
Менкович 1837 жылы 4 қазанда жазған өзінің хабарламасында
былай дейді: Қырғыздардың қатты көңілі қалған, себебі мен осы
округтегі қырғыздарды тыныштандыруға тырысқаныма қарамастан ештеме
істей алмадым. Олар өздері ұдайы мекендеп келген жерлеріне қайта
орала қояр ма екен.Көтеріліс күн сайын жаңа аудандарды қамтыды.
Көтеріліске шыққан қазақтар ұсақ топтарға бөлініп, разьездер
мен бекеттерге қарулы шабуыл жасап, чиновниктер мен саудагерлерді
тұтқынға алып отырды. Шекара басшылары көтеріліске шыққан қазақтарға
қарсы күресу үшін өздеріне отрядтар жіберуді қайта-қайта талап ете
бастады. 1837 жылы 31 қазанда Менкович Омбы облысының басқарушысы
полковник Талызинге былай деп жазды: Оларды ауыздықтау үшін
отрядтар арқылы қатаң шаралар қолдану қажет, отрядтарсыз қандайда
бір табысқа жету мүмкін емес, себебі аталған болыстардың ежелден
тәуелсіздікке үйреніп қалған қырғыздары біреуге бағынуды ауыр езгі
деп санайды[9].
Патша өкіметінің қоқан -лоқысы көтерілісшілерді қорқыта алмады,
керісінше, оларды Кенесары маңына топтастыра түскен.
Чериковтың шағын отряды Кенесарының саны көп көтерілісшілеріне
қарсы тұра алмады. Жекелеген қақтығыстарда едәуір адамдарынан және
қару-жарағынан айырылған Чириков кері қайтты. Полковник Талызиннің
үндеуінен де ештеңе шықпаған. Керісінше , үндеумен танысқан соң
үкімет орындарының қорқытудан басқа ештеңе уәде етпейтіндігіне
қазақтардың көздері жетті. Чериков экспедициясының сәтсіздігі Омбы
билеушілерін ызаландыры түсті. Өздерінің әлсіздігін мойындағысы келмеген
Омбы әкімшілігі сәтсіздіктің бар кінәсін Ақмола приказының аға сұлтаны
Қоңырқұлжа Құдаймендинге аударып, оны әрекетсіздігі үшін кінәлады.
Өзінің бір қатынас қағазында Талызин Құдаймендинге былай деп жазды:
Сіздің округіңізде жаппай тәртіпсіздіктер болып, болыстар тарқап,
олар залым сұлтандар Қасымовтарға қосылып жатқан шақта осы
сұлтандардың қарақшылары біздің адамдарға шабуыл жасап, тонап,
біздің бір тілмашты ұстап әкетіп енді Ақмола приказын талқандап, қырдағы
біздің басқармамызды құртуды ниет етіп отырғанда Сіз, сұлтан, приказ
ісін жауып қойып, ауылыңызда тып-тыныш ұйықтап жатырсыз.
Бұл екі арада Кенесары патша отрядтарына, бекеттер мен
разьездерге, жек көрінішті аға сұлтандардың ауылдарына қарулы шабуыл
жасауды күшейте түсті. Ақтау бекінісі арқылы Тройцк мен
Петропавлдан шығып, Ташкент пен Бұқарға баратын сауда керендері жиі
өтетін еді. Қазақтардың көтерілісінің басталуына байланысты енді
сауда керуендері қарулы отрядтың қорғауымен жүретін болды. 1837 жылы
27 қарашада Ақтау комендантының міндетін атқарушы әскери старшын
Симонов Петропавлдан Ташкентке баратын көпес керуенін қорғау үшін
хорунжий Рытовтың басшылығымен алты урядник және 48 казактан
тұратын отряд жіберді. Шекарадан 50 км. Ұзаған соң 4 желтоқсан күні,
хорунжий Рытов 22 адамды азық-түлігімен, жем-шөбімен Қойлыбай-Болат
деген елді мекенде қалдырып, өзі қалған қазақтармен шекараға кері
оралады. Сөйткенше болмай Кенесары өзінің тобымен қалған қазақтарға
шабуыл жасап, оларды толық жойып, сонан соң хорунжий Рытовтың
ізіне түседі. Үш сағатқа созылған ұрыстың нәтижесінде 5 желтоқсан
күні Рытовтың тобы толық талқандалып, ал өзі қаза табады. 21 қазақ
ауыр жарақаттанады. Тірі қалғандардың ішінен екеуі қоршаудан қашып
шығып, Ақтау бекінісіне жетеді. Онда олар болған жайды әскери
старшын Симоновқа хабарлаған соң, ол сол күні-ақ Кенесарының соңына
түсті. Оны қуып жете алмаған соң, қайтар жолда Кенесарының 8
серігін қолға түсірді. Көп кешікпей олар Омбыға жеткізіліп Омбының
жанындағы Ордонанс-Гаус сотының шешімімен Шығыс Сібірге каторгалық
жұмыстарға айдалды. Патша өкіметі бұрқ еткен көтеріліске
қатысушыларды қудалауды, міне, осылай бастады.
1837 жылдың соңына қарай көтеріліске Ақтау бекінісіне жақын
маңдағы қазақтар да қосылды. Олар туған қоныстарынан жаппай
көтеріліп, Балқаш көлі мен Шу өзеніне қарай көшкен. Патша өкіметі
олардың кету себебін анықтау үшін сұлтан Күшік Айшуақовты
жіберді. Қуандықтар Ақтау бекінісі жойылмайынша және тартып алынған
жерлерін қайтармайынша, оралмайтындықтарын ашық айтты[10].
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл көтерілістің қарқын алуы
1838 жылы Кенасары соғыс қимылдарын көктемде Ақмола приказын
қоршауға алып өртеді. Бекініс коменданты әскери старшина Карбышев пен
Ақмола округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин өртелген бекіністен
әрең дегенде қашып шықты. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай даласы өңіріне
қоныс аударды. 1841 жылы қыркүйегінде қазақтардың Үш Жүздің ықпалды билері
Кенесарыны хан сайлады. Хандық басына келген соң Кенесары қазақ жерлерін
азат ету жолындағы күресті бұрынғыдан да батыл жалғастырды.
Сұлтан Күшік Айшуақовтың райларынан қайтармақ болған үгітіне
олар былай деп жауап берді: Болысқа тілмашы бар казактар
келгенде, олар жас келіншектер мен қыздарды тартып алып, олардың
абыройын төкті. Мінуге бәйге аттарыңызды алып кетіп, кейіннен
қайтармай қойды. Егер осынша жәбірленбесек онда біз өзіміз
мекендеген суымыздан көшпес едік. Егер патша ағзамның бізге мейірі
түсіп, Ақтау дуанын жоятын болса, онда біз оралар едік Кенесарының
шабуылы 1838 жылы 7 тамыз күні таң ата басталды. Оның
садақшылары қамалды садақ оғының ұшына байланған, тез тұтанатын
майланған шүберекті жағып атқылады. Қамалдың көптеген жерінде өрт
шықты. Гарнизондағы солдаттардың бір бөлігі өртті өшіруге
ұмтылғанда, Кенесарының Басықара батыр бастаған бір отряды қалаға
басып кірді. Қамалға тіке шабуыл кезінде Басықара батыр ерлікпен
қаза тапты. Оның отряды гарнизонның тегеуріні мен шегіне бастаған
кезде, Кенесары Басықараның денесін тастамауды және алынған
шептен шегінбеуді бұйырды. Кенесарының үндеу тастауынан қанаттанған
Ағыбай, Иман және Наурызбай батырлардың отрядтары қамалға
қайтадан басып кірді. Қантөгіс көше шайқасы басталып, ол табан
тірескен түрде ымырт үйірілгенше созылды. Түнде әскери старшын
Қарбышев және Қоңырқұлжа кішігірім отрядтары мен қамалдан қашып
шықты. Келесі таңда үйінділерге
айналған қамал әлі де өрт құшағында жатты. Кенесары қару-жарақтар
мен әскери тұтқындарды қолға түсірді.
Ақмоланы талқандаған соң Кенесары 1838 жылдың күзгі
айларында жүйелі түрде приказдарға, бекеттерге және разьездерге
шабуыл жасап, дұшпанның дайындалған жем-шөптерін жойып, қатынас
жолдарын қиратып, партизандық күрес жүргізуді жалғастыра түсті.
Ол сатқын сұлтандардың ауылдарын жиі-жиі шапқыншылыққа ұшыратып,
шекаралық Шеп маңындағы чиновниктер мен тілмаштардың малдарын
айдап әкетті және сауда керуендерін қолға түсіріп отырды.
Саудагерлердің шығындары да әжептәуір. Тройцкіден немесе
Петропавлдан шығып, Ақмола арқылы Ташкент пен Хиуаға баратын
керуендерге жүйелі түрде шабуыл жасап отырып, Кенесары белгілі
бір саяси мақсат көздеді. Орта Азиямен сауда патшалы Ресейге
көп пайда келтіреді деп білген ол сауданың берекесін қашыруды
ойлады. Бұл іс қолымнан келсе, онда өкімет салынған
приказдардың бәрін өздері-ақ жояды деген сенім бар еді
Кенесарыда.
Кенесарының мұнысы дұрыс болмасы түсінікті еді. Азаттық
қозғалысының орталығы Торғай мен Ырғызға ауысқанда бұған
Кенесарының өзінің де көзі жеткен. Жоғарыда келтірілген ведомоста
тек Қарқаралы округіндегі шаруалардың аз ғана шығыны
болмаса, жалпы станица шаруаларына шабуыл жасалғаны туралы
мәліметтердің болмауы кездейсоқ емес.
Алайда 1838 ж. соңына қарай Кенесарының іс - әрекеті тек
партизандық шабуылдарды ұйымдастыруымен ғана шектелген жоқ. Ол іс
жүзінде бұрыннан армандап жүрген мақсаты- бірлесіп күресу үшін Орта
жүз бен Кіші жүз қазақтарын біріктіру ісін қолға алған еді.
Қозғалыстың сипаты мен ерекшелігін түсіну үшін елеулі мәні бар
осы бір маңызды мәселе дворяндық- буржуазиялық тарихшылар тарапынан
ескерілмей келді. Бұл мәселені қазақ тарихшылары да қарастыра қойған
жоқ. Көптеген зерттеушілер бұл бірігу процесін кездейсоқ факті деп
санады. Шындығында істің мәні басқа да еді.
Орта жүз аумағындағы қазақтардың бытыраңқы қозғалысын басқара
және оны біртұтас қозғалысқа біріктіре отырып Кенесары сонымен бір
мезгілде Кіші жүздегі көтерілістің басшысы Жоламан Тіленшиевпен
байланыс жасады. Осындай алдын ала дайындық болмағанда Кіші жүз
қазақтары өздерінің басшыларымен біріге Торғай мен Ырғыз аймағында
Кенесарыға қосыла қоймас еді. Әдеттегі уақытта, қазақтардың арасында
жайылым үшін бөтен рулардың жеріне жолшыбай жай соға кетудің өзі
қиын болатын, ал бүтін округтің өзгенің жеріне қоныс аударуы туралы
сөз болуы да мүмкін емес еді. Ал мұның қазір мүмкін болған
себебі: бірлесіп күресу қажеттігін екі жақ та түсінгендіктен.
Кенесары өзінің жасауылдары арқылы Кіші жүздің бұлар да патша
өкіметі мен билеуші сұлтандардың езгісіне ұшыраған және 30-
жылдарға қарай өздерінің жақсы жайылымдарынан айырылған жекелеген
рулармен (Жағалбайлы, Жаппас, Тама-Табын және т.б. рулар) байланыс
жасап тұрды. Аталған рулардың көтеріліске қосылуы қарсаңында Орынбор
өлкесіне келген стат кеңесшісінің толық мүшесі К. Родофиникин осы
рулардың ауыр жағдаймен сол жерде танысқан соң Орынбор өкімет
орындарына былай деп жазды : Осы кеңістікте қазір Қыпшақ, Жаппас,
Жағалбайлы рулары көшіп қонуда. Олар өздерінің малдарының саны
жағынан ордалықтардың ішіндегі ең дәулеттілері болып есептеледі.
Алайда олардың малына керекті жайылымдарды бұл күнде Орынбордың
әскери тұрғындары тарылтып отыр, ал Жаңа Шептің арғы жағына
өткенімен, олар онан әрі қиындыққа ұшырайды, себебі Жаңа Шептің
арғы жағындағы жерлер әлдеқайда құнарсыз және ол жерлерді
қырғыздардың басқа рулары жайлайды. Орда басшылары осы себептерге
байланысты екі Шептің ортасында көшіп-қонған қырғыздарға осы жерде
қала құруға рұқсат сұраған болатын, себебі, бұл жерлерді казак
селениелері әзірше иелене қойған жоқ және қырғыздар Шептің арғы
жағынан ыңғайлы жер тапқанға дейін осында қала тұрғаны жөн болар
еді, егер осылай болмаған жағдайда олар өздерінің малдарының үлкен
бөлігін сатуға және кішігірім ауылдарға бөлініп орда даласына тарқап
кетуге мәжбүр болады, бұл сөзсіз олардың далалық шаруашылығының кері
кетуіне алып келеді
Қыпшақ, Жаппас, Жағалбайлы руларының Орта жүздегі көтеріліске
жанашырлықпен қарауы және Кенесарыға көмектерін ұсынуы түсінікті де.
Бұл туралы Кенесары ордасында болған Қарпық болысының қазағы
Бекқожа Тілесов мынадай мәлімет береді: Орынбор Шебіне қарсы бетте
көшіп -қонып жүрген Кіші орданың қазақтары Кенесарыға көптеген
сыйлықтар апарып, оны өзінің ауылдарымен бірге бұларға көшіп келіп,
тұрақты мекендеуге шақырды және оның жасаған күшейту үшін керек
болған жағдайда адамдар беруге де уәде етті 1838 ж. күзінде
Кенесары бастаған Орта жүз қазақтары Кіші жүз жеріне – Ырғыз бен
Торғай ауданына Орынбор ведомствосының шығыс бөлігіне өте бастады.
Бұл аудандар Батыс Сібір губернаторлығынан да, Орынбор
губернаторлығынан да біршама алыс жатқандықтан, олардың Кенесары үшін
үлкен стратегиялық маңызы болды. Сондықтан бұл аудандардың көп
уқыт ұлт- азаттық қозғалыстың орталығына айналуы кездейсоқ емес.
Орта жүз ауылдарының үлкен бір бөлігінің бөлінуі және олардың
Кіші жүз жеріне жаппай көшуі туралы хабардың шындығына көздері
жеткен соң Сібір өкімет орындары қазақтарға жаңа үндеу жариялады,
онда қыстың түсуі мен қорқытып, жорықтарының ессіздігін көрсеткісі
келді. Жаз өтті, күз түсті, қақаған аязымен қыс келе жатыр, айдалаға
маңып естеріңнен адасқанбысыңдар, бәтшағарлар?.
Сібір өкімет орындарының қарамағынан кеткен қазақтар мынадай
тәртіппен орналасты: Ақмола және Қарқаралы округтерінің болыстары-
Әлеке, Байдалы, Тынәлі Қарпық, Алшын Жағалбайлы, Қаракесек, Айтқожа
Қарпық, Төбе Темеш-Қарақұм және Аққұм елді мекеніне, сондай-ақ
Жыланшы Торғай сағасы маңына орналасты. Ақмола және Баянауыл
округтері болыстарының бір бөлігі- Қойлыбай -Шағырай, Малай-
Қалқаман, Тынәлі-Қарпық болысының бір бөлігі, Қозған, Айдабол,
Қаржас болысы Батаналы, Торайғыр-Қыпшақ болыстарымен бірге
Қараторғайдың сағасына, Кенесары ордасына таяу барып орналасты.
Кенесары жағына шыққан сұлтандар жаңа жерге келген соң аға
сұлтандармен және жекелеген феодал-байлармен хат жазыса бастады.
Олар осылайша Кенесарыдан іргені аулақ салудың қарекетін қарастыруға
кіріскен. Кенесары мен оның серіктеріне қазақ халқының күшін
топтастыру үшін үлкен жұмыс жүргізуге қажет еді. Кейбір ықпалды
рулар, Мысалы, Арғын руы әлі көтеріліске қосыла қойған жоқтын. Осы
рудың басшысы Шеген Мусин әлі де болса Кенесары мен үкімет
арасында бұлтарып, амалдап жүр еді. Бірқатар қазақ рулары- Шекті,
Кішкене-шекті рулары Сырдария маңында көшіп-қонып, Жанқожа
Нұрмұқамедовтың бастауымен Кіші жүздің өзге көтерілісшілерінен бөлек
күрес жүргізіп жатқанды. Арал және Каспий теңізі аралығында көшіп-
қонған Адай руы да осындай жағдайда еді. Кенесары билеуші сұлтандар
мен аға сұлтандардың қарамағындағы руларды олардың ықпалынан
шығаруға көп күш жұмсады.
Ол сұлтандарды өзіне жау санайтынын жасырмай Кенесары өкімет
орындарына былай деп жазды: Сібір мен мекемесіне бағынышты қырғыздар:
Қоңырқұлжа Құдаймендин, Құлжан Күшіков- Алтай тармағынан, Аққошқар
Кішкентайев-Қарауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау.
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілісінің басталу
себебі ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.2 Ұлт-азаттық көтерілістің қозғаушы
күштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл, көтерілістің қарқын
алуы ... ... ... ... ... ...16
ІІ – тарау.
2.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің
жеңілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің тарихтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
Жұмыстың мақсаты :
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мәнін ашып
көрсету.
Жұмыстың мақсатына орай мынадай міндеттер алға қойылды:
• Көтерілістің алғышарттарына талдау жасау;
• Көтерілістің барысы және тарихи маңызын зерттеу;
• Статистикалық мәліметтерге тарихи тұрғыдан назар аудару;
• Көтерілістің жеңілу себептері мен сипатын ашып көрсету.
Кіріспе.
Кенесарының саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен
әкесі- сұлтан Қасым. Сұлтан Қасымның 40 шаңырақты ертіп Көкшетау
маңынан қоқан шекарасына көшуінің басты себебі - оның патша
үкіметінің округтік приказдарды құруына қарсылығы.
Көтеріліс бүкіл үш жүзді түгел қамтып ұлтазаттық сипат алды.
Көтерілістің басты қорғаушы күші қазақ шаруалары сонымен қатар ірі
ақсүйектер да қатысты. Олардың мақсаты:
- Көтерілісті пайдаланып , бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.
- Көшпелі феодалдың дербес мемлекеттің негізін салу.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихта алатын орны
ерекше. Сонымен қатар негізгі міндет жұмыстың ішіндегі Кенесары
бастаған көтерілістің негізгі тауарлары мен пунктерінің мәнін ашып,
оларға сәйкестік беру.
Кенесары көптеген шайқастарда өз мақсатына жету жолында асқан
қайсар мінезі мен жауларына қатыгездігі оның әмбе қолбасшылық, әмбе
ұйымдастырушылық ролі- тіпті патша генералдарының өзін таңқалдырып
отырғандығы да тарихтан белгілі.
Көтерілістің негізгі мақсаттары:
1. Қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген
өңірлерінің дербестігін сақтау.
2. Қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды
тоқтату.
3. Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.
Кенесарының орыстарға күресі емес, орыс империясына қарсы күрес. Бұл
үрдіс оған ұлт – азаттық сипат береді, оның үстіне Кенасары күресті империя
ішінде емес, отаршылдар басып алған өз жерінде жүргізді.
Қырғыздарға қарсы күрес бұл екі туыс халықтың арасындағы қарым –
қатынастарды, қайшылықтарды дұрыс түсінбеушіліктен туындаған жәйт.
Қазақ – қырғыз қатынастары, орыс – поляк қарым – қатынастары тәрізді
бір жақты ғана түсіндіруге көнбейтін құбылыс. Қаз ССР-ның ҰҒА
С.Асфандияровтың туғанына 100 жыл арналған ғылыми теориятикалық
конференцияда сөз сөйлеген М.Махмудовтың Кенесары Қазақ халқының ұлттық
батыры деуі әбден жөн сияқты. Алдағы зерттеулер бұл ғалымның осы ойын
расқа шығаруы әбден ықтимал. Кенасары Қасымовтың тағдырын ірі жазушы Жюль
Верн де айналып өте алмаған. Оған жазушының Лениград архивінен табылған
Кенасары жайлы романның қолжазбасы куә бола алады.
Қазақстанды түгелдей шарпыған Кенесары көтерілісі ойдым – ойдым түрде
дамыған көтеріліс ошақтарының жиынтығы іспеттес еді. Міне, көтерілістің
осал жері де осында.
І тарау
1.1 К.Қасымұлы бастаған көтерілістің басталу себебі
1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав далалық аудандарды басқару
құрылымын өзгертіп жіберді. Енді басқарудың округтік жүйесі енгізілді. Ал
ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылға бөлінді. Төмендегі
әкімшілік бірлестігі ретінде ауыл құрамына 50-70 -ке дейінгі үйлерді
біріктірді. Осындай 10-12 ауылдан болыс құрылды. 10-15 болыстан округ
қалыптасты. Бұлардың белгілі бір территориясы болды. Әкімшілік билігін
сақтап қалған аға сұлтандар негізінен алғанда сол үкімет билігін
нығайтылуын қамтамасыз етуге тиісті еді.
12 Разрядты шенеуніктерге теңестірілген болыстық сұлтандар
аудандардың басында өздерінің құқығы жөнінен селолық старосталарға
теңестірілген ауыл ағамандары тұрды. Билер сотын енгізуден олардың неғұрлым
шексіз билігін алып тастады. Қарқаралы (бұрынғы Бөкей ханнның иелігіндегі
және Көкшетау бұрынғы Уәлиханның иелігі) округтерін құру патша өкіметінің
Орта және Ұлы жүздерінің түйіскен тұсында Қазақ жерлерін бірте – бірте
басып алудан бастады. Қасы сұлтан мен оның балаларының қаза табуы бой
көрсетулердің алдыңғы кезеңі стихиялық ұйымдаспаған сипатта болғанына
қарамай кең етек жая бастады.
Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда болған барлық ірі
көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, оған үш жүздің
бұқара халқы түгел қатысты. Олар күреске бірден, жұмыла қосылмағанымен,
жекелеген облыстар қозғалысқа тартылған кезде өзге аудандардағы
қозғалыс басылып қалып отырғанымен Кенесары көтерілісі алғашқы
жылдардың өзінде –ақ ғаламат кең құлаш жайып, бүкіл халық
көтерілген қозғалысқа айналды.
Қозғалыстың бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын көрінген
саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу
керек.
Кенесарының көтерілісіне қазақтың басты руларының бәрі қатысты.
Олар Ұлы жүз бен Орта жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол
астына біріккен 1838 жылдан бастап қатысады. Қазақ руларының 1838
жылғы қозғалысқа, яғни күрестің бастапқы кезеңіне қатысуы туралы
мәліметтердің тым шашырандылығы себепті біз тиісті деректерді сол
жылға арналған очеркте береміз. Кестегеқатысты ескертулерде аталған рудың
көтеріліске қатысқанын растайтын жеке адамдардың куәландыруларын,
чиновниктер көрсетінділерінің осы жөн-ау деген тұстарын және
Кенесары жақтастарының айғақтарын келтіреміз. Міне, осы себепті
қыпшақтар,мысалы, 1838, 1839, 1841, 1844 және 1845 жылдары аталып
өтіледі, ал 1842 – 1843 жылдары олардың қозғалысқа қатысуы туралы
мәліметтердің біздің қолымызда жоқтығынан бұл кезең үшін кестеде
көрсетілмеген. Мүмкін олар күресті жалғастырған да болар, бірақ
олардың сол жылдардағы күресі қолға түскен деректерде байқалмады.
Кенесары қазақтардың ежелгі тәуелсіздігін қалпына келтіреміз,
яғни тәуелсіз Қазақ мемлекетін құрамыз деген ұранмен күрес
жүргізді.
Халық бұқарасының жанына жақын талаптар қазақ кедейлерінің де,
сонымен қатар байғұстардың да, жатақтар мен егіншілердің де
мүддесін қозғағандықтан олардың күреске белсене қатысуы табиғи еді.
Көтеріліске байғұстардың қатысқаны туралы Кенесарының ордасында
болған көптеген орыс чиновниктері әңгімелейді. Екатерина станицасы
маңында көтерілісшілер қолға түсірген А.Иванов кейін тұтқыннан
оралған соң болған тергеуде: Кенесарының қол астында 1500 жас
өспірім қазақтар мен бақташылар бар деп көрсетті.
Кенесары ордасына арнайы барған патша жансызы Мыңбай Тұяқов:
Кенесарының кедейлігін, қарусыз екендігін көрдім. Олар зорығып өлген
жылқының етін жейді, әрі киім киістері де жұтаң... Олар әдеттегі
байғұстар сияқты өмір сүреді деп хабарлады.
Ақырында Мейер де: Кенесары туының астына негізінен үйсіз –
күйсіз ер жүрек жігіттер ғана жиналған деп көрсетіпті. Көтеріліске
егіншілер де белсене қатысты. Архив деректерінде Сырдария бойын
мекендеген. Шекті, Кішкене Шекті және Төртқара рулары егіншілерінің
көтеріліске қатысқаны туралы айтылады.
Сонымен бірге, көтеріліске Торғай және Ырғыз өзендерінің аңғарын
мкендеген егінші қазақтар да қатысқан. Ал Торғай мен Ырғыз өлкесі
көтерілісшілер қозғалысының орталығы болғаны белгілі.
Полковник Бизановқа берген жауабында Кенесарының ағасы Әбілғазы:
Менімен бірге ұсталған қазақтар Кенесарының жақтастары болғанымен ,
негізінен олар кедейліктің кесірінен егіншілердің ішіне күн көру
үшін сіңген жарлы-жақыбайлар,- деп мәлімдеді.
Өзінің жауабында Шерман Асатов былай деп хабарлады. Кенесарының
жақтастарынан басқа оның қасында 300- ден астам үй төлеңгіттер
бар, олар қысы-жазы бірдей солармен бірге көшіп-қонып жүреді.Орта
және Кіші орданың әртүрлі руларынан құралған төлеңгіттер мен қоса,
олардың қатарында Қарауылдар, Атығайлар, Уақтар, Керейлер де бар.
Соғыс жағдайында төлеңгіттер Кенесары үшін әскери күш ретінде
керек болғаны т.сінікті. Сондықтан да көтеріліске қосылған
төлеңгіттер негізінен әскери жасақшының қызметін атқарғаны кездейсоқ
нәрсе емес. Тіпті көтерілісшілерге қосылған кейбір жеке қазақ рулары
өздерін Кенесары төлеңгіттеріміз деп атады. Мұның өзі уақытша болса
да төлеңгіттердің әскери күш ретінде беделінің өскендігін көрсетеді.
Кенесары батырларының әлеуметтік құрамы біркелкі емес еді.
Қара халықтан шыққан батырлар мен қатар Кенесары батырларының
арасында феодал бекзаттардан шыққан аты әйгілі сұлтан Наурызбай,
Табын руның биі Жоламан Тіленшиев те болды. Орынбор Шекара Комиссиясының
төрағасы генерал Генстің айтуынша, Жоламанның 800 жылқысы, 2000 қойы
және 50 түйесі болған[1] .
Аталған батырлардың барлығы Кенесарыны көтерілістің соңына
дейін қолдады. Олардың әрқайсысы туралы көптеген өлең, аңыз, әңгімелер
бар. Кейбір батырлар өздерінің жеке естеліктерін қалдырған. Сонымен
бірге, архив құжаттарында көтерілістің соңына дейін қатыспаған
батырлардың да есімдері сақталған. Бұл көрініс Кенесарының Орталық
Қазақстанның сайын даласынан Ұлы жүздің жеріне қоныс аударған
кезінде байқалған. Мысалы, Кенесарыны Ұлы жүздің Тәуік, Сыпатай және
т.б. батырлары қолдаудан бас тартты. Архив материалдарында кейбір
батырлардың көтеріліске қатысудан бас тартуының себебі туралы
мәлімет кездеспегендіктен, оның толық мән- жайын білудің реті келмеді.
Айта кететін бір жай, сыртқы жаудың басып алуынан сақтанған
батырлар өздерінің әр түрлі әлеуметтік ортадан шыққанына
қарамастан, белгілі бір уақытқа дейін бірлесіп қимыл жасады. Алайда,
түптеп келгенде, батырлардың әр түрлі әлеуметтік тегі қозғалыстың
соңына қарай өз салқынын тигізбей қоймады. Батырлардың әлеуметтік тегі
туралы мәліметтерді біз негізінен фольклорлық материалдардан алып
отырмыз.
1.2 Ұлт – азаттық көтерілістің қозғаушы күштері
Архив деректері тек қана батырлардың әскери қимылдарын
сипаттаумен ғана шектеледі, ал олардың жеке бастары туралы
мәліметтер үзік- үзік қана кездеседі.
Кенесары және оның серіктері жөніндегі фольклор материалдарының
құндылығы сонда, олардың көпшілігі ХІХ ғ. аяғымен ХХ ғ. басында
Кенесары батырларының өздерінің және көтерілістің басқа да қатысушыларының
өз аузынан жазып алынған. Кейбір материалдарды сол оқиғаларды
көзімен көрген адамдар жазып қалдырған. Т.Титақовтың Кенесарының батырлары
Шынбай Мыңбаев пен Бектеміровтың аузынан 1900 ж. жазып алған
естелігі ерекше қызықты[2]. Олардың айтуына қарағанда, Ағыбайдың әкесі
Олжабай Шұбыртпалы руынан шыққан, Ол өзінің бауырлары Мынабай, Танабай,
Мыңбай мен бірге көтеріліске алғашқы күнінен бастап қатысқан. Олардың
бәрі де Кенесары әскері қатарында шайқасқан. Мысалы, Танабай Кенесары
қолбасшыларының бірі және көтерілісшілердің арасында аса беделді
болыпты. Олжабайдың өзі де батыр кісі еді.
Көтерілісшілердің Ағыбайға деген ерекше құрметі туралы оның
әйелдерінің бірімен Кенесарының әңгімесінен байқауға болады. Бірде
ханым Кенесарыдан: Сіз әскеріңіздегі кейбір адамға мың басы, бес
жүз басы деген атақтар беріп жатырсыз, неге сіз көсеге атақ
бермейсіз?-деп сұрапты. Сонда оған Кенесары : Егер әскерімнің
алдыңғы легі ұрысқа Абылай! деп ұрандап кіріссе, ал олардың соңынан
ілескен жауынгерлер Ағыбайлап соғысқа кіріседі.Міне, сондықтан да
мен оған әскери атақ берген жоқпын деп жауап беріпті.
Ағыбай көтерілістің соңына дейін Кенесарыға деген адалдығынан
айныған жоқ. Кенесары қаза тапқан соң Ағыбай Шұбыртпалы руымен
қазіргі Ақмола облысының жеріне қоныс аударып, 83 жасында Қайрақты
деген мекенде қайтыс болды. ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында айтылған
Ағыбай батыр қиссасы оның ерлік жолына арналған.
Кенесарының екінші бір атақты батыры - Аманкелдінің
атасы, Қыпшақ руынан шыққан Иман еді. Ол 1780 жылы бұрынғы Торғай
уезінің Дулаттың Қызылжары деген жерде туған. Иманның әкесі Дулат
дәулеті шағын адам болыпты. Иман кенесарыға 1839 жылы қосылды. Есіл
өзені жағасындағы Көкалажар қамалын Кенесары әскері қоршауға алғанда,
гарнизондағылар көтерілісшілерді жақындатпай ұзақ атысады[3]. Сонда
Иман батыр кішігірім тобымен байқатпай барып, қамалдың сыртынан соққы
беріп, оған басып кіреді. Шайқас аяқталған соң Кенесары сарбаздарын
жинап, Иманның ерлігіне таңданғанын айтып, Менің қасымда жолбарыстай
қайратты, түлкідей айлалы Аякеңнің болғанына өте ризамын дейді.
Сонан кейін Кенесары құрметінің белгісі ретінде батырды Аяке деп
атап кетіпті. Иман жасы үлкен адам ретінде Кенесарының әскери
кеңесінің мүшесі де болған. Табын руынан шыққан
Бұқарбай батыр да Кенесарының ең жақын серіктерінің бірі еді.
Бұқарбай батырдың өз өмірбаянының қызықты кезеңдері туралы
әңгімелері халық арасына кең тарап кеткен. Ол қоқандықтардың Күреш
деген қазақ ауылына шабуыл жасағаны туралы былайша әңгімелеп
берген.Ауылдың тоналып, адамдардың тұтқынға айналып кеткендігін
естіген Бұқарбай батыр өзінің жасағы мен қоқандықтардың соңынан түседі.
Ол қоқандықтарды қуып жетіп, малды қайтарып, тұтқынға түскендерді
босатады. Солардың арасынан Күреш байдың сұлу қызына көзі түседі.
Ауылға оралған соң Бұқарбай батыр Күреш байдан қызын өзіне
әйелдікке беруін сұрайды. Күреш: Қоқандықтар малымды айдап, жұрдай
қылып тонап кетті, сондықтан қызымның қалыңмалына 47 бас мал бермесең
қызымды саған бере алмаймын дейді. Сонда Бұқарбай батыр: Менде
жалғыз тұяқта жоқ, ондай көп малды қайдан табамын,- депті де,
қызға қарапты. Сонда қыз орнынан тұрып, әкесіне қарап: Егер Бұқарбай
бізді қоқандықтардан құтқармағанда қазір мен қайдағы бір қоқан
бегінің күңі болып жүретін едім. Бұқарбайдың бұл жолғы сіңірген
еңбегі одан қалыңмал талап етпеуге лайық емес пе! Мен тек осыған
күйеуге шығуға серт беремін - депті.
Кенесары қозғалысына қазақ қоғамының әлеуметтік жоғарғы тобының
өкілдері – сұлтандармен ру шонжарлары да қатысты. Олардың бір бөлігі
көтерілістің басынан өздерінің феодалдық жасақтарымен Кенесарыға ерді
және соңына дейін оған адал болды. Бұлар, негізінен, Кенесарының
жақын туыстары еді. Сұлтан Сейілханның жауабына қарағанда, 1846 ж.
соңына дейін Кенесарымен үнемі бірге жүрген туыстары мыналар:
Наурызбай, Ержан Саржанов, Құдайменді, Сейілхан Бегалиев, Ораз Бопинов,
Басалқа Тоқтамысов, Кенесарының қайнағасы және т.б.Бұлардан басқа,
Кенесарының жақтастарының арасында патша өкіметіне наразы, 1822 ж.
Сібір қырғыздары туралы жарғы енгізілгеннен кейін өздерінің бұрынғы
артықшылықтарынан айрылып қалғандар немесе кедейленген сұлтандар
болды. Олардың да бір бөлігі Кенесарыны көтерілістің соңына дейін
қолдады[4]. Патша өкіметіне наразы сұлтандардың бірі Сарман Тұрсынханов
тергеу барысында: көтеріліске қосылған себебім арамыздан біріміздіде
аға етіп сайламай, бұл атақты қарапайым биге бергендіктен деп
мәлімдеді.
Көтеріліске белсене қатысқан сұлтан Қосай Жолбарысов туралы
шекаралық басқарманың чиновнигі Сердюков: Оның тұрмысы нашар және
адамдары да жоқ деп хабарлады[5]. Сұлтандардың екінші бір бөлігі
көтеріліске халық бұқарасының қысымымен байлығынан айрылып қалудан
және халық арасындағы ықпалын жойып алудан қорқып қосылды. Олардың
арасында даланы басқарудың жаңа бір жүйесінде белгілі бір қызмет
атқарып жүрген кейбір сұлтандар да бар еді. Сібір шекаралық
казактарының бастығы полковник Талызиннің 1838 ж. жазған мәліметінде:
Жыртқышқа Ақмола округі сұлтандарының көпшілігі қосылып қана қойған
жоқ, сонымен бірге Баянауыл, Қарқаралы және Көкшетау округтері
сұлтандарының да қосылғаны анық. Басқа барлық сұлтандар сырттай
үкіметке адал болып көрінгенімен, Кенесарымен жасырын байланыста
болды \6\ , деп жазуы бекер емес. Бұл сұлтандар көтерілістің уақытша
серіктері болған-ды. Олар көтерілісшілерді көтерілістің алғашқы
кезеңінде ғана қолдады. Көтеріліс бір ауданнан соң екінші ауданды
қайтып, қазақ жерінің едәір бөлігіне тарала бастаған кезде көптеген
сұлтандар қозғалысты сатып , жау жағына шығып кетті.
Күшік Айшуақов көтерілісшілер қосынында жүріп Полковник Талызинге
құпиялап былай деп жазған: Менің округке келе алмағаныма кешірім
сұраймын, Қазір Кенесарыдан бірте-бірте алшақтап барамыз, біз оны
дұшпан деп есептейміз. Сұлтан Дайыровта Талызинге жолдаған хатында
өзінің көтерілісшілер қосынынан кетуге дайын екендігін хабарлайды.
Ол: Патша ағзамға қарсы шығу және қару көтеру ешуақытта ойымда
жоқ және зиян келтіруді де ойламаймын, қай жерде болмайын, бар
уақытта да патшаға адал қызмет етуге дайынмын- деп жазды.
Кенесары көтерілісіне ру шонжарлары-билер және басқа ірі
феодалдар қатысты. Мысалы, Шаң Едігенов, Шорман Күшіков, Мұса Шорманов
және т.б. Мұса Шорманов көтерілісшілерге қосылғандықтан ғана өзін
тоналудан алып қалды. Егер қосылмаған жағдайда ызаланған бүлікші
оның бар малын барымталап алатын еді.
ХІХ ғ. 20-30 ж. патша өкіметі Ресейдің орталық аудандарынан
шаруларды күштеп империяның шет аудандарына көшіре бастады, соның ішінде
Қазақстан мен шекаралас жерлерге де көшірілді. Шаруалар өздері
үйренбеген жерлерге қоныс аударғанға наразы болды және қазақтардың
көтерілісіне тілектестікпен қарады. Патша өкіметі тәртібіне Сібір және
Орынбор бөлімдеріне әскери қызметке жаңадан алынғандар да наразы
болды.
Көтерілістің алғашқы күндерінен бастап Кенесарыға көтеріліс
аймағында тұратын әр түрлі ұлттардың жекелеген өкілдері қосылды.
Ортақ жауға – патша өкіметіне- қарсы қазақтар мен бірге қазақ
далаларында өкімет орындарының қудалауынан қашып жүрген орыстар,
татарлар, башқұрттар да қосылды. Олар Кенесары әскерінде қару-жарақшы,
отрядтар жетекшісі қызметін атқарды. Олардың көтеріліске қатысуы
туралы бас штабтың поручигі Герн былай деп жазды: Кенесарының қасында
Сібір және Орынбор губернаторларына бағынышты барлық рулардан көп
қазақтар бар. Олармен бірге бес орыс, төрт башқұрт және алты татар
бар. Олардың кейбіреуі Кенесары армиясына қару-жарақ, оқ дәрі
жасайды.
Қару-жарақ шеберлері рөлін атқарған аталмыш орыстардан басқа
қашқын солдаттар да болды, олар командирлік қызмет атқарды. Атап
айтқанда, Белешев және Малкин осындай солдаттар еді. Малкин туралы
қызықты мәліметтерді өзінің көрсетіндісінде Анюшин былай деп
хабарлайды: Кенесары оны бай қалыңдыққа үйлендіріп, қол астына 40
адам
беріп, бастық етті. Олардың бәрін өз ордасы маңында ұстайды... Қазір
Кенесарының қасында бірінші жасауыл Хусни, Кішік екінші жасауыл деп
жүр... Кішіктің онда балуан ретінде даңқы шығыпты. Ал Кенесары оған
Батырмұрат деп ат қойыпты[6].
Үкімет өзінің елшілері және жансыздары арқылы Кенесары
әскерінде қызмет ететін қашқын солдаттардың санын білмек болып
мәлімет жинауға тырысты. Герн бастаған елшілікті Кенесары ордасына
жіберер алдында генерал Обручев Кенесары ауылдарында қашқын орыс
азаматтары бар ма, жоқ па, соны білуді, егер бар болса, оларды кері
қайтаруға Кенесарыны көндіруді арнайы тапсырған.
Қашқын орыстың біреуі Кенесарының жеке хатшысы болып та қызмет
еткен. Кенесарыға тұтқынға түскен орыс офицері У-р өзін
тұтқындалысымен Кенесарының хатшысына, қазақ шапанын киген тақырбас
белгісіз бір орысқа алып барғанын айтады. Белгісіз бұл орыс У- рға
өзінің қай губерниядан екенін айтудан мүлдем бас тартады. Осы
қашқын орыс туралы тұтқыннан шыққан орыстар мен патша өкіметінің
жансыздары да хабарлаған еді. Оның тілмаш екі адамы бар... бірі
татар, Троицк қаласынан, екіншісі орыс, өзін офицермін дейді.
Кейбір қашқын орыс солдаттары қатардағы жауынгер ретінде
Кенесарының әр түрлі әскери жорықтарына қатысқан. Жаппастықтардан
зекет жинау кезінде Наурызбай бастаған 200 жігіттің ішінде, оның
жеке адъютанты Николай Губин деген де болыпты. Жаппастықтар
қастандық жасағанда Губин Наурызбай мен бірге қоста еді, алайда
атына мінуге үлгермей тұтқынға түсіп қалады. Кейіннен оны Орынбор
шекара өкіметіне табыстайды.
Кенесары қолына түскен орыс тұтқындарды қалуға үгіттеп, жақсы
қалыңдық беруге уәде еткен. Кенесары да тұтқында болған П. Федоров
тергеуде былай деп мәлімдеді: Кенесары бірнеше рет православие
дінінен бас тартуға үгіттеп, қыздардың ең жақсысына үйленуді ұсынды,
алайда мен әр түрлі сылтау айтып көнбей қойдым.
Кенесарының армиясында қашқын татарлар да қызмет еткен, олардың
көпшілігі басшылық қызметте болған. Татарлардың бірі- Әлім Жағудин
әскери кеңестің мүшесі де болыпты. Көтеріліс жеңілгеннен кейін ол
Пермь қаласына жер аударылған. Сібір тарихын белгілі зерттеуші И.
Завалишин өзінің 1859 ж. Әлім Жағудинмен тікелей таныс болғандығын
және бір кезде Жағудиннің белгілі қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың
кеңесшісі, елшісі және рухани досы болғандығын жазады.
Басқа ұлыстар өкілдерінің көтеріліске қатысуының маңызы мен
дәрежесін толық анықтау өте қиын. Алайда олардың күреске ұйымшылдық
сипат беруге көмектескенін, өз білгендерін көтерілісшілерге үйреткенін
сеніммен айтуға болады.
Сонымен бірге Кенесары қосынында қарақалпақтар, түркмендер,
қырғыздар мен өзбектер де болды. Олардың арасында ерекше көзге
түскені Самарқанд пен Бұқарда білім алған өзбек Сайдақ қожа
Оспанов еді. Елшілік келіссөздерде және де хандықты басқаруда ол
Кенесарының ең сенімді көмекшісіне айналды. Патша үкіметі Сайдақ
қожа Оспановтың қызметіне айрықша үлкен маңыз бере қарады. Кейіннен
Сайдақ қожа Оспанов тұтқынға алынды. Үкіметтің ресми құжатарында ол
туралы былай деп жазылды: Оспанов өзінің мейлінше ақылдылығымен, сөзге
шешендігімен ерекшеленеді. Кенесарының басты көмекшілерінің бірі, оны
көп жағдайда зекет жинауға және ордалықтарды Кенесары жағына
тартуға пайдаланды. Қолға түскен кезде, онан әр түрлі бұйрықтар мен
ордалықтарға арналған үндеулер табылды[7].
Кенесары көтерілісіне қатысушылардың құрамы, міне, осындай
болды. Халық бұқарасының өздеріне етене әрі түсінікті мақсаттар үшін
ең бастысы, жоғалтқан жайылымдары үшін, күреске кеңінен қатысуы
көтеріпістің аумақтылығын қамтамасыз еткені даусыз. Халықтың қолдауының
нәтижесінде ғана көтеріліс он жыл бойына созыла алды. Екінші бір
даусыз нәрсе, ол көтерілістегі басшылық рөл халық бұқарасында емес,
Қазақстандағы бұрынғы патриархалдық-рулық бытыраңқылықты жоюға
тырысқан орта феодалдық топтардың қолында болғаны. Көтерілістің
барысымен және Кенесарының саяси шараларымен танысқанымызда біздің
оған көзіміз жетеді. Әзірге, көтеріліске қоғамдық күштердің бұлайша
орналасуы заңдылық екенін атап өтуге болды, себебі Кенесарының ұлт-
азаттық қозғалысы феодализм жағдайында патриархалдық - рулық тұрмыс
сарқыншақтары күшейіп алған шақта дамыған еді.азақстанда патриархалдық-
феодалдық қоғамдық қатынастар мен рулық тұрмыс үстемдік етіп тұрған
кезде халық бұқарасы өзінің феодал басшы тобының билігінен және
ықпалынан шыға алмады.
Саржанның өлтірілуі қазақтардың ұлазаттық қозғалысының одан ары
дамуын ұзақ уақытқа тоқтата қойған жоқ. 1837 ж. жазында аз уақытта
Қазақ даласының үлкен бір бөлігін қамтыған бұрынғыдан да ірі, жаңа
көтеріліс басталды. Бұл көтерілістің басшысы- Саржанның інісі,
қозғалыстар бұрын – соңды болып көрмеген ауқым берген Кенесары
Қасымұлы болды.
Абылай ханның немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары Орта
жүздің саяси өмірінде жүз жыл бойы басшылық рөл атқарған шаңырақта
дүниеге келіп, тәрбиеленді. Саяси белсенді қызмет Кенесарының
атасынан бастап, аға-інілеріне және әпке-қарындастарына дейін әулеттік
дәстүр болып есептелді, бұл жағдай болашақ көтеріліс басшысының
мінезі мен саяси –идеялық көзқарасының қалыптасуына терең әсер етті.
Кенесары 1802 ж. қазіргі Көкшетау облысының Көкшетау деген елді
мекенінде дүниеге келді.
Кенесарының атасы Абылай хан ( 1711-1781 ж.ж.) ерекше даңқы
шыққан адам болды. Ол орта жүз сұлтандарының кіші ұрпағы, Түркістан
қаласының иеленушісінің немересі еді. Аса күрделі шиелініскен
халықаралық жағдайда Абылай бытыраңқы қазақ жерлерін өз қол астына
біріктіруге ұмтылған. Қазақстанды басып алуға тырысқан көршілері
патшалы Ресей, Қытай, Жоңғар мүдделерінің қарама-қайшылығын шебер
пайдалана отырып, Абылай іс жүзінде өз елінің тәуелсіздігін сақтап
қала алды.
Халық аңызы бойынша, Абылай жас кезінде қуғындалып, кедейлікте
өмір сүріпті, ауқатты билерде жалшы болыпты, ал кейіннен қатардағы
жауынгер ретінде жоңғар ойраттарына қарсы шайқасқа қатысқан. Оның
ерекше жаужүректігі, ерлігі және тапқырлығы Абылайды аса даңқты батырлар
қатарына тез қосып, сонан кейін мемлекеттік қызметке де кең жол
ашқан. 1731 ж. ол Әбілмәмбет ханның көмекшісі болды және соның
атынан 40 жылға жуық ел басқарды. Тек соның өлімінен кейін 1771 ж.
бастап, Абылай Ресейде, Қытай да ресми мойындаған хан болды.
Халық аңыздарымен қиссаларында жырланған атасының образы
Кенесарыға бала кезінен сүйікті болған деу керек. Ол Абылайды
мақтан тұтатын және өзінің әрқашан оның ісін жалғастырушы және оның
құқықтарының заңды мұрагері екендігін атап айтып отыратын. Міне, сондықтан
Кенесарының патша өкіметі орындарына жазған хаттарында және қазақтың
әр түрлі руларына арнаған үндеулерінде Абылай есімі жиі аталатынын
көреміз. Кенесары атасы Абылайға тиісті жерлер үшін күресетіндігін
және атасының жолымен жүретіндігін ашық және бүкпесіз жариялады.
Өзінің үндеулерінде ол Абылай тұсында қазақтар еркін және бейбіт
өмір сүргендігін еске салып отырады. Абылай есімі Кенесары әскерінің
жауға шапқандағы ұраны болды[8].
Кенесары көтерілісшілердің көсемі ретінде саяси аренаға өзінің
әкесі мен ағасының өлтірілуінен кейін ғана шықты.
Кенесары атқа мінуді және садақ тартуды бала кезінен
үйренген екен. Ол Көкшетау таулары мен Бурабайды мекендейтін жабайы
аңдарды аулауға шыққанды өте жақсы көрген. Қазірге дейін Бурабай
мен Көкшетаудағы тау шатқалдары мен асулар оның есімімен Кенесары
үңгірі деп аталады. Кенесары жас кезінен батылдығы мен және
ержүректігімен ерекшеленген. Жас өспірім кезінде-ақ ол біржолы
құрдастарына: Мен ешқашан өзімнің батырлығымнан танбаймын және
керемет ерлік көрсетіп барып өлемін- деп айтқан екен.
Кенесарының қызметінде қазақ қоғамындағы рулық жанжалдасуды
және феодалдық бытыраңқылықты жоюға және біртұтас мемлекеттік
билікке жетуге ұмтылу айқын байқалады. Шынында, тек осылай болғанда
ғана елді езгіге түсу қаупінен сақтап қалуға болатын еді.
Кенесары 1837 жылы көктемде, өзі көтеріліске шығар алдында,
патша өкіметін Көкшетауда және Ақмолада, яғни Кенесарының өзінің
туған жерінде бекініс жүйесін салудан бас тарту қажеттігіне көзін
жеткізу үшін әрекеттер жасаған болатын. Бұл кезде Қоқан хандығы
иелігінде көшіп-қонып жүрген Кенесары, осы мақсатпен патша өкіметіне
арнап, наразылық білдірген бірнеше хат жолдады.
Ата-бабаларымыз мұра еткен,- деп жазды ол осындай хаттарының
бірінде,- Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайың, Обаған,
Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Оралға дейінгі Тоқзақ- қазіргі патша тұсында
бізден тартып алынып, ол жерлерде бекіністер салып, сонысымен
тұрғындарды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз
үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті.
Күткендей-ақ бұл хаттар жауапсыз қалған. Ал Кенесарының өзі
бауырларынан айрылып, ортаазиялық хандықтардан ешқандай көмек
болмайтындығын, тек Қоқаннан ғана емес, Хиуа мен Бұқарадан да
көмек ала алмайтындығын түсінген соң, Қоқан иеліктерінен кетіп, өзі
туған қоныстарына оралуға шешім қабылдайды. 1837 жылдың көктемінде
Кенесары өзінің ең жақын серіктері мен Орта жүздің Ақмола округіне
келеді. Бұл дәрісі бар бөшкеге түскен ұшқындай әсер етті. Бұған
дейін ішінен тынып жүрген Қазақтар Кенесары Қасымовтың туы астына
топ-топ болып жинала бастады.
1837 жыл Ақмола приказының Байдалы, Алексинск, Қойлыбай-
Шағрай, Темеш, Тыналы болыстарындағы қазақтар көтеріліске шықты. Осыған
байланысты полковник Талызин өзінің хабарламаында былай деп жазды:
Тамыз айында Ақмола округінің алты болысы Кіші жүзге, орыстар
билігінен азат етуге уәде берген Абылайхановтар әулетіне қосылуға
көшіп кетті.
1837 жылдың соңында оларға Қыпшақ және керей руларының
қазақтарының көп бөлігі қосылды. Қазақтардың Ақмола приказынан жаппай
көшіп, Кенесарыға қосылуы Сібір өкімет орындарына аса күшті әсер
етті және олардың арасында біраз уақытқа дейін абыржушылық,
сасқалақтаушылық туғызды.
Ақмола приказы аумағындағы мұндай жаппай қозғалыстың пайда
болуы кездейсоқ емес еді. Осы уақытта Ақмола приказы патша
отарлауының тірек пунктіне айналған-ды. Ақмола қамалымен қоса онымен
бекеттер шебі арқылы байланысқан Ақтау қамалы салынған болатын және
осы қамалдан басқа бекіністерге де жол тарайтын.
Ақтау қамалын салу кезінде ағаш тасып жеткізуге керек деген
сылтаумен қазақтардың аттары мен түйелерін тартып алып, кейіннен
қайтармай қойды. Орта жүздің орталығында орналасқан Ақмола
приказындағы қазақтардың жаппай көтерілуі алдағы күрестің хабаршысы
және патша өкіметіне ашық қыр көрсету болды.
Сібір өкімет орындары бөлініп шыққан болыстарға титулды кеңесі
Менкович пен аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендинді үш сұлтанмен бірге
жіберуді ұйғарды. Алайда олардың қаракетінен ештеңе шықпады.
Қазақтар туған жерлерінде приказдар жойылмайынша, өз қоныстарына
оралмайтындықтарын мәлімдеді. Менкович пен Қоңырқұлжа Құдаймендин
бөлініп шыққан болыстардағы қазақтарды бұрынғы орындарына бейбіт
жолмен қайтарудың мүмкін еместігін түсінді, сонымен бірге олардың
күресуге бел байлағандарына да көздері жетті. Осы келіссөздерден
кейін-ақ олар Кенесары ордасына жақын орналасқан басқа қазақ
болыстарына бармай-ақ кері қайтты.
Менкович 1837 жылы 4 қазанда жазған өзінің хабарламасында
былай дейді: Қырғыздардың қатты көңілі қалған, себебі мен осы
округтегі қырғыздарды тыныштандыруға тырысқаныма қарамастан ештеме
істей алмадым. Олар өздері ұдайы мекендеп келген жерлеріне қайта
орала қояр ма екен.Көтеріліс күн сайын жаңа аудандарды қамтыды.
Көтеріліске шыққан қазақтар ұсақ топтарға бөлініп, разьездер
мен бекеттерге қарулы шабуыл жасап, чиновниктер мен саудагерлерді
тұтқынға алып отырды. Шекара басшылары көтеріліске шыққан қазақтарға
қарсы күресу үшін өздеріне отрядтар жіберуді қайта-қайта талап ете
бастады. 1837 жылы 31 қазанда Менкович Омбы облысының басқарушысы
полковник Талызинге былай деп жазды: Оларды ауыздықтау үшін
отрядтар арқылы қатаң шаралар қолдану қажет, отрядтарсыз қандайда
бір табысқа жету мүмкін емес, себебі аталған болыстардың ежелден
тәуелсіздікке үйреніп қалған қырғыздары біреуге бағынуды ауыр езгі
деп санайды[9].
Патша өкіметінің қоқан -лоқысы көтерілісшілерді қорқыта алмады,
керісінше, оларды Кенесары маңына топтастыра түскен.
Чериковтың шағын отряды Кенесарының саны көп көтерілісшілеріне
қарсы тұра алмады. Жекелеген қақтығыстарда едәуір адамдарынан және
қару-жарағынан айырылған Чириков кері қайтты. Полковник Талызиннің
үндеуінен де ештеңе шықпаған. Керісінше , үндеумен танысқан соң
үкімет орындарының қорқытудан басқа ештеңе уәде етпейтіндігіне
қазақтардың көздері жетті. Чериков экспедициясының сәтсіздігі Омбы
билеушілерін ызаландыры түсті. Өздерінің әлсіздігін мойындағысы келмеген
Омбы әкімшілігі сәтсіздіктің бар кінәсін Ақмола приказының аға сұлтаны
Қоңырқұлжа Құдаймендинге аударып, оны әрекетсіздігі үшін кінәлады.
Өзінің бір қатынас қағазында Талызин Құдаймендинге былай деп жазды:
Сіздің округіңізде жаппай тәртіпсіздіктер болып, болыстар тарқап,
олар залым сұлтандар Қасымовтарға қосылып жатқан шақта осы
сұлтандардың қарақшылары біздің адамдарға шабуыл жасап, тонап,
біздің бір тілмашты ұстап әкетіп енді Ақмола приказын талқандап, қырдағы
біздің басқармамызды құртуды ниет етіп отырғанда Сіз, сұлтан, приказ
ісін жауып қойып, ауылыңызда тып-тыныш ұйықтап жатырсыз.
Бұл екі арада Кенесары патша отрядтарына, бекеттер мен
разьездерге, жек көрінішті аға сұлтандардың ауылдарына қарулы шабуыл
жасауды күшейте түсті. Ақтау бекінісі арқылы Тройцк мен
Петропавлдан шығып, Ташкент пен Бұқарға баратын сауда керендері жиі
өтетін еді. Қазақтардың көтерілісінің басталуына байланысты енді
сауда керуендері қарулы отрядтың қорғауымен жүретін болды. 1837 жылы
27 қарашада Ақтау комендантының міндетін атқарушы әскери старшын
Симонов Петропавлдан Ташкентке баратын көпес керуенін қорғау үшін
хорунжий Рытовтың басшылығымен алты урядник және 48 казактан
тұратын отряд жіберді. Шекарадан 50 км. Ұзаған соң 4 желтоқсан күні,
хорунжий Рытов 22 адамды азық-түлігімен, жем-шөбімен Қойлыбай-Болат
деген елді мекенде қалдырып, өзі қалған қазақтармен шекараға кері
оралады. Сөйткенше болмай Кенесары өзінің тобымен қалған қазақтарға
шабуыл жасап, оларды толық жойып, сонан соң хорунжий Рытовтың
ізіне түседі. Үш сағатқа созылған ұрыстың нәтижесінде 5 желтоқсан
күні Рытовтың тобы толық талқандалып, ал өзі қаза табады. 21 қазақ
ауыр жарақаттанады. Тірі қалғандардың ішінен екеуі қоршаудан қашып
шығып, Ақтау бекінісіне жетеді. Онда олар болған жайды әскери
старшын Симоновқа хабарлаған соң, ол сол күні-ақ Кенесарының соңына
түсті. Оны қуып жете алмаған соң, қайтар жолда Кенесарының 8
серігін қолға түсірді. Көп кешікпей олар Омбыға жеткізіліп Омбының
жанындағы Ордонанс-Гаус сотының шешімімен Шығыс Сібірге каторгалық
жұмыстарға айдалды. Патша өкіметі бұрқ еткен көтеріліске
қатысушыларды қудалауды, міне, осылай бастады.
1837 жылдың соңына қарай көтеріліске Ақтау бекінісіне жақын
маңдағы қазақтар да қосылды. Олар туған қоныстарынан жаппай
көтеріліп, Балқаш көлі мен Шу өзеніне қарай көшкен. Патша өкіметі
олардың кету себебін анықтау үшін сұлтан Күшік Айшуақовты
жіберді. Қуандықтар Ақтау бекінісі жойылмайынша және тартып алынған
жерлерін қайтармайынша, оралмайтындықтарын ашық айтты[10].
1.3 Орыс қамалдарына шабуыл көтерілістің қарқын алуы
1838 жылы Кенасары соғыс қимылдарын көктемде Ақмола приказын
қоршауға алып өртеді. Бекініс коменданты әскери старшина Карбышев пен
Ақмола округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин өртелген бекіністен
әрең дегенде қашып шықты. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай даласы өңіріне
қоныс аударды. 1841 жылы қыркүйегінде қазақтардың Үш Жүздің ықпалды билері
Кенесарыны хан сайлады. Хандық басына келген соң Кенесары қазақ жерлерін
азат ету жолындағы күресті бұрынғыдан да батыл жалғастырды.
Сұлтан Күшік Айшуақовтың райларынан қайтармақ болған үгітіне
олар былай деп жауап берді: Болысқа тілмашы бар казактар
келгенде, олар жас келіншектер мен қыздарды тартып алып, олардың
абыройын төкті. Мінуге бәйге аттарыңызды алып кетіп, кейіннен
қайтармай қойды. Егер осынша жәбірленбесек онда біз өзіміз
мекендеген суымыздан көшпес едік. Егер патша ағзамның бізге мейірі
түсіп, Ақтау дуанын жоятын болса, онда біз оралар едік Кенесарының
шабуылы 1838 жылы 7 тамыз күні таң ата басталды. Оның
садақшылары қамалды садақ оғының ұшына байланған, тез тұтанатын
майланған шүберекті жағып атқылады. Қамалдың көптеген жерінде өрт
шықты. Гарнизондағы солдаттардың бір бөлігі өртті өшіруге
ұмтылғанда, Кенесарының Басықара батыр бастаған бір отряды қалаға
басып кірді. Қамалға тіке шабуыл кезінде Басықара батыр ерлікпен
қаза тапты. Оның отряды гарнизонның тегеуріні мен шегіне бастаған
кезде, Кенесары Басықараның денесін тастамауды және алынған
шептен шегінбеуді бұйырды. Кенесарының үндеу тастауынан қанаттанған
Ағыбай, Иман және Наурызбай батырлардың отрядтары қамалға
қайтадан басып кірді. Қантөгіс көше шайқасы басталып, ол табан
тірескен түрде ымырт үйірілгенше созылды. Түнде әскери старшын
Қарбышев және Қоңырқұлжа кішігірім отрядтары мен қамалдан қашып
шықты. Келесі таңда үйінділерге
айналған қамал әлі де өрт құшағында жатты. Кенесары қару-жарақтар
мен әскери тұтқындарды қолға түсірді.
Ақмоланы талқандаған соң Кенесары 1838 жылдың күзгі
айларында жүйелі түрде приказдарға, бекеттерге және разьездерге
шабуыл жасап, дұшпанның дайындалған жем-шөптерін жойып, қатынас
жолдарын қиратып, партизандық күрес жүргізуді жалғастыра түсті.
Ол сатқын сұлтандардың ауылдарын жиі-жиі шапқыншылыққа ұшыратып,
шекаралық Шеп маңындағы чиновниктер мен тілмаштардың малдарын
айдап әкетті және сауда керуендерін қолға түсіріп отырды.
Саудагерлердің шығындары да әжептәуір. Тройцкіден немесе
Петропавлдан шығып, Ақмола арқылы Ташкент пен Хиуаға баратын
керуендерге жүйелі түрде шабуыл жасап отырып, Кенесары белгілі
бір саяси мақсат көздеді. Орта Азиямен сауда патшалы Ресейге
көп пайда келтіреді деп білген ол сауданың берекесін қашыруды
ойлады. Бұл іс қолымнан келсе, онда өкімет салынған
приказдардың бәрін өздері-ақ жояды деген сенім бар еді
Кенесарыда.
Кенесарының мұнысы дұрыс болмасы түсінікті еді. Азаттық
қозғалысының орталығы Торғай мен Ырғызға ауысқанда бұған
Кенесарының өзінің де көзі жеткен. Жоғарыда келтірілген ведомоста
тек Қарқаралы округіндегі шаруалардың аз ғана шығыны
болмаса, жалпы станица шаруаларына шабуыл жасалғаны туралы
мәліметтердің болмауы кездейсоқ емес.
Алайда 1838 ж. соңына қарай Кенесарының іс - әрекеті тек
партизандық шабуылдарды ұйымдастыруымен ғана шектелген жоқ. Ол іс
жүзінде бұрыннан армандап жүрген мақсаты- бірлесіп күресу үшін Орта
жүз бен Кіші жүз қазақтарын біріктіру ісін қолға алған еді.
Қозғалыстың сипаты мен ерекшелігін түсіну үшін елеулі мәні бар
осы бір маңызды мәселе дворяндық- буржуазиялық тарихшылар тарапынан
ескерілмей келді. Бұл мәселені қазақ тарихшылары да қарастыра қойған
жоқ. Көптеген зерттеушілер бұл бірігу процесін кездейсоқ факті деп
санады. Шындығында істің мәні басқа да еді.
Орта жүз аумағындағы қазақтардың бытыраңқы қозғалысын басқара
және оны біртұтас қозғалысқа біріктіре отырып Кенесары сонымен бір
мезгілде Кіші жүздегі көтерілістің басшысы Жоламан Тіленшиевпен
байланыс жасады. Осындай алдын ала дайындық болмағанда Кіші жүз
қазақтары өздерінің басшыларымен біріге Торғай мен Ырғыз аймағында
Кенесарыға қосыла қоймас еді. Әдеттегі уақытта, қазақтардың арасында
жайылым үшін бөтен рулардың жеріне жолшыбай жай соға кетудің өзі
қиын болатын, ал бүтін округтің өзгенің жеріне қоныс аударуы туралы
сөз болуы да мүмкін емес еді. Ал мұның қазір мүмкін болған
себебі: бірлесіп күресу қажеттігін екі жақ та түсінгендіктен.
Кенесары өзінің жасауылдары арқылы Кіші жүздің бұлар да патша
өкіметі мен билеуші сұлтандардың езгісіне ұшыраған және 30-
жылдарға қарай өздерінің жақсы жайылымдарынан айырылған жекелеген
рулармен (Жағалбайлы, Жаппас, Тама-Табын және т.б. рулар) байланыс
жасап тұрды. Аталған рулардың көтеріліске қосылуы қарсаңында Орынбор
өлкесіне келген стат кеңесшісінің толық мүшесі К. Родофиникин осы
рулардың ауыр жағдаймен сол жерде танысқан соң Орынбор өкімет
орындарына былай деп жазды : Осы кеңістікте қазір Қыпшақ, Жаппас,
Жағалбайлы рулары көшіп қонуда. Олар өздерінің малдарының саны
жағынан ордалықтардың ішіндегі ең дәулеттілері болып есептеледі.
Алайда олардың малына керекті жайылымдарды бұл күнде Орынбордың
әскери тұрғындары тарылтып отыр, ал Жаңа Шептің арғы жағына
өткенімен, олар онан әрі қиындыққа ұшырайды, себебі Жаңа Шептің
арғы жағындағы жерлер әлдеқайда құнарсыз және ол жерлерді
қырғыздардың басқа рулары жайлайды. Орда басшылары осы себептерге
байланысты екі Шептің ортасында көшіп-қонған қырғыздарға осы жерде
қала құруға рұқсат сұраған болатын, себебі, бұл жерлерді казак
селениелері әзірше иелене қойған жоқ және қырғыздар Шептің арғы
жағынан ыңғайлы жер тапқанға дейін осында қала тұрғаны жөн болар
еді, егер осылай болмаған жағдайда олар өздерінің малдарының үлкен
бөлігін сатуға және кішігірім ауылдарға бөлініп орда даласына тарқап
кетуге мәжбүр болады, бұл сөзсіз олардың далалық шаруашылығының кері
кетуіне алып келеді
Қыпшақ, Жаппас, Жағалбайлы руларының Орта жүздегі көтеріліске
жанашырлықпен қарауы және Кенесарыға көмектерін ұсынуы түсінікті де.
Бұл туралы Кенесары ордасында болған Қарпық болысының қазағы
Бекқожа Тілесов мынадай мәлімет береді: Орынбор Шебіне қарсы бетте
көшіп -қонып жүрген Кіші орданың қазақтары Кенесарыға көптеген
сыйлықтар апарып, оны өзінің ауылдарымен бірге бұларға көшіп келіп,
тұрақты мекендеуге шақырды және оның жасаған күшейту үшін керек
болған жағдайда адамдар беруге де уәде етті 1838 ж. күзінде
Кенесары бастаған Орта жүз қазақтары Кіші жүз жеріне – Ырғыз бен
Торғай ауданына Орынбор ведомствосының шығыс бөлігіне өте бастады.
Бұл аудандар Батыс Сібір губернаторлығынан да, Орынбор
губернаторлығынан да біршама алыс жатқандықтан, олардың Кенесары үшін
үлкен стратегиялық маңызы болды. Сондықтан бұл аудандардың көп
уқыт ұлт- азаттық қозғалыстың орталығына айналуы кездейсоқ емес.
Орта жүз ауылдарының үлкен бір бөлігінің бөлінуі және олардың
Кіші жүз жеріне жаппай көшуі туралы хабардың шындығына көздері
жеткен соң Сібір өкімет орындары қазақтарға жаңа үндеу жариялады,
онда қыстың түсуі мен қорқытып, жорықтарының ессіздігін көрсеткісі
келді. Жаз өтті, күз түсті, қақаған аязымен қыс келе жатыр, айдалаға
маңып естеріңнен адасқанбысыңдар, бәтшағарлар?.
Сібір өкімет орындарының қарамағынан кеткен қазақтар мынадай
тәртіппен орналасты: Ақмола және Қарқаралы округтерінің болыстары-
Әлеке, Байдалы, Тынәлі Қарпық, Алшын Жағалбайлы, Қаракесек, Айтқожа
Қарпық, Төбе Темеш-Қарақұм және Аққұм елді мекеніне, сондай-ақ
Жыланшы Торғай сағасы маңына орналасты. Ақмола және Баянауыл
округтері болыстарының бір бөлігі- Қойлыбай -Шағырай, Малай-
Қалқаман, Тынәлі-Қарпық болысының бір бөлігі, Қозған, Айдабол,
Қаржас болысы Батаналы, Торайғыр-Қыпшақ болыстарымен бірге
Қараторғайдың сағасына, Кенесары ордасына таяу барып орналасты.
Кенесары жағына шыққан сұлтандар жаңа жерге келген соң аға
сұлтандармен және жекелеген феодал-байлармен хат жазыса бастады.
Олар осылайша Кенесарыдан іргені аулақ салудың қарекетін қарастыруға
кіріскен. Кенесары мен оның серіктеріне қазақ халқының күшін
топтастыру үшін үлкен жұмыс жүргізуге қажет еді. Кейбір ықпалды
рулар, Мысалы, Арғын руы әлі көтеріліске қосыла қойған жоқтын. Осы
рудың басшысы Шеген Мусин әлі де болса Кенесары мен үкімет
арасында бұлтарып, амалдап жүр еді. Бірқатар қазақ рулары- Шекті,
Кішкене-шекті рулары Сырдария маңында көшіп-қонып, Жанқожа
Нұрмұқамедовтың бастауымен Кіші жүздің өзге көтерілісшілерінен бөлек
күрес жүргізіп жатқанды. Арал және Каспий теңізі аралығында көшіп-
қонған Адай руы да осындай жағдайда еді. Кенесары билеуші сұлтандар
мен аға сұлтандардың қарамағындағы руларды олардың ықпалынан
шығаруға көп күш жұмсады.
Ол сұлтандарды өзіне жау санайтынын жасырмай Кенесары өкімет
орындарына былай деп жазды: Сібір мен мекемесіне бағынышты қырғыздар:
Қоңырқұлжа Құдаймендин, Құлжан Күшіков- Алтай тармағынан, Аққошқар
Кішкентайев-Қарауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz