ХҮІІІ ғ. 50-ші жж. – ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси үрдістер

1. Абылайдың ішкі және сыртқы саясаты. Абылайдың Жоңғариямен, Қытаймен, Ресеймен қарым.қатынасы. Қазақ.Қытай қатынастары.
2. Сібір ведомствосының ХҮІІІ ғ. екінші ширегіндегі орталық және шығыс Қазақстан аймақтарындағы саясаты.
3. «Шаңды жорық». Жоңғар.қазақ екі жүз жылдық соғысының аяқталуы және оның тарихи маңызы. Орта жүздегі Абылай хан мұрагерлерінің тұсындағы саяси жағдай.

Орта жүз бен Ұлы жүздегі жағдай аз уақыт тұрақтанғаннан кейін ХVІІІ ғасырдың 40 жылдардың аяғына қарай тағыда шиеленісе бастады. Қонтайшы Галдан Церен қайтыс болған соң Жоңғарияда орын алған өзара қырқыс құдыретті державаның әлсіреуіне және бүкіл аумақтағы саяси жағдайды өзгертті. Осы жағдайды пайдаланған қазақ даласының билеушілері Жоңғар мемлекетінің ісіне араласа бастады. Орта жүз бен Орта жүздің ханы Әбілмәмбет болғанымен, нақты билік сұлтан Абылайдың қолына жинақтала берді. Ол жоңғар қазақ соғысы кезінде батырлар мен билердің үлкен қолдауына сүйенетін.
Үмбетей жырау Богенбай батырдың қайтыс болғанда оны жоқтауға арналған толғауында Шарышты жеңгеннен кейін Абылай хан болды дейді.
Абылайдың замандасы Тәтіқара жырау да оның Орта жүзге хан болғанын растайды.
Бұқар жырау «Құбылып шыққан бәйшешек» деген толғауында Абылай жиырма бес жасында таққа отырды дейді.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Абылай ханның дәуірі» деген туындысында Абылайдың Көкшетауда 48 жыл хан болғанын айтады.
Міржақып Дулатов өзінің «Абылай» деген еңбегінде де осылай жазылған.
Шәкәрім өзінің «Уәлибақының ұрпағы» деген еңбегінде Шарышпен жекпе жектен кейін Абылайдың Әбілмәмбет ханның үйіне шақырылғанын жазады. Әбілмәмбет ханның ұсынуымен Абылай Шақшақ Жәнібектің батасын алып, хан деп жарияланады. Оның жорамалдауы бойынша, бұл шамамен 1735 ж. болған.
Қазақ деректемелерінде Абылайдың билікке келуі осылай баяндалады. Қалай дегенде де Абылай 30 жылдардың аяғынан бастап елдің саяси өмірінде тағдырлы соғыс және бейбітшілік проблемаларын шешкен көрнекті тұлғаға айналды. Сол арқылы Абылай бүкіл күш қайратын жоғарғы билікті нығайтуға және Қазақ хандығын ұзаққа созылған саяси дағдарыстан шығаруға бағыттады.
Жоңғар мемлекетінің құлауы аймақтағы саяси жағдайды түбірінен өзгертті.
Цин императоры 1756 ж көктемінде Абылайға Әмірсананы (жоңғ. Давацидің жиені) ұстап беруді талап етіп хат жолдайды. «Өздеріңе келешекте төнетін қасірет туралы мықтап ойланыңыздар, сонан соң өкінесіңдер, бірақ кеш болады», деп қорқытты император қазақтарды.
1756 ж. Дардана генерал басқарған Цин армиясы басып кіріп Шаған Оба ауданында үлкен шайқас болады. Бұл шайқаста қазақтар батысқа шегінеді.
Келесі шайқас Қарқаралы тауларында өтеді. Бұл шайқаста қытайлардың жеңісімен аяқталды. 500 адам өлтіріліп, 11 адам тұтқынға түседі.
1756 жылдың қазан айында Баян ауылды батысында Бөгенбай басқарған әскер цин армиясына үлкен соққы береді. Бұл жерді қазақтар «Шүршіт қырылған» деп атап кеткен.
Осы жылы қыс ерте түскендіктен әбден әбіржіген қытай әскерлері шегінеді. «Қысты бұл арада өткізу мүмкін емес...»деп баяндады Дардана императорға.
1757 ж. Абылай Жоңғарияны қалпына келтіру үшін күрестің келешегі жоқ екенін түсінді. 1757 жылдың қыркүйегінде Цин империясына Ханжігер мен Өміртай батаған елшілік жіберіп кешірім сұрады. Сонымен бірге Тарбағатайды өздерінің заңды қоныстары деп жариялап, оны қазақтарға беруді талап етті.

1. История Казахской ССР. Т. I, II. А., 1979.
2. Қани М. Қазақтың көне тарихы. А., 1993ж.
3. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
4. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. А., 1965.