Қаржыны басқаруды ұйымдастыру және оның құрамы
1. Қаржыны басқаруды ұйымдастыру және оның құрамы (шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет деңгейінде)
2. Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
3 Қаржылық жоспарлаудағы қаржылық жоспарлар мен көрсеткіштердің мәні
4. Акциялар
5. Облигациялар
6. Акциялар
2. Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
3 Қаржылық жоспарлаудағы қаржылық жоспарлар мен көрсеткіштердің мәні
4. Акциялар
5. Облигациялар
6. Акциялар
Қаржыны басқару – бұл көзделген нәтижеге жету үшін басқарылытын объектіге мақсатты түрде қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Қаржыны басқарудың объектісі ретінде қаржылық қатынас , басқару субъектісі ретінде басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар танылады. Қаржы қатынастардың сыныптамасына сәйкес саласы бойынша екі объектіні жіктеуге болады: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы және мемлекет қаржысы. Сәйкесінше олардың басқару объектілеріне мыналар жатады: қаржы қызметі (ШЖС-дің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын бұл ұйымдардың жиынтығын қаржы аппараты дейді.
Қаржыны басқаруда өзара байланысты ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау тәрізді элементтерді жіктеуге болады.
Ұйымдастыру – басқарудың барлық звеноларының үйлесімділігін, қаржы аппаратының жоғарғы нәтижелілігін, басқарушы қызметкерлердің жауапкершілігін көрсетеді.
ШЖС-дің қаржыларын басқару қаржылық департаменттер және министрлік, ведомство, концерт, ассоциация, бірлестік, қаржылық бөлім және ШЖС-дің қаржылық қызметімен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржыларды басқарудың функцияларын әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік және үкіметтік мекемелер жүзеге асырады:
• ҚР-ның Парламенті
• ҚР ның Президентінің Аппараты
• ҚР ның Үкіметі
5 Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
Қаржыны жоспарлау – бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған қаржы жоспарының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын ұйымдастыру үдерісі.
Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс ьрезервтерінің өсуі, шығындардығы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтындырылмаған қорлар арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мына арқылы сипатталады:
1. Экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың шеңберін кеңінен қамтиды)
2. Интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды білдіреді)
3. Тиімділігімен (нәтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету қажеттігін білдіреді)
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады:
a) Автоматтық (өткен жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция кезінде мәліметтер инфляция коэфициентіне көбейеді).
Қаржыны басқаруда өзара байланысты ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау тәрізді элементтерді жіктеуге болады.
Ұйымдастыру – басқарудың барлық звеноларының үйлесімділігін, қаржы аппаратының жоғарғы нәтижелілігін, басқарушы қызметкерлердің жауапкершілігін көрсетеді.
ШЖС-дің қаржыларын басқару қаржылық департаменттер және министрлік, ведомство, концерт, ассоциация, бірлестік, қаржылық бөлім және ШЖС-дің қаржылық қызметімен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржыларды басқарудың функцияларын әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік және үкіметтік мекемелер жүзеге асырады:
• ҚР-ның Парламенті
• ҚР ның Президентінің Аппараты
• ҚР ның Үкіметі
5 Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
Қаржыны жоспарлау – бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған қаржы жоспарының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын ұйымдастыру үдерісі.
Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс ьрезервтерінің өсуі, шығындардығы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтындырылмаған қорлар арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мына арқылы сипатталады:
1. Экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың шеңберін кеңінен қамтиды)
2. Интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды білдіреді)
3. Тиімділігімен (нәтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету қажеттігін білдіреді)
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады:
a) Автоматтық (өткен жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция кезінде мәліметтер инфляция коэфициентіне көбейеді).
4 Қаржыны басқаруды ұйымдастыру және оның құрамы (шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет деңгейінде)
Қаржыны басқару – бұл көзделген нәтижеге жету үшін басқарылытын объектіге
мақсатты түрде қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Қаржыны
басқарудың объектісі ретінде қаржылық қатынас , басқару субъектісі ретінде
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар танылады. Қаржы қатынастардың
сыныптамасына сәйкес саласы бойынша екі объектіні жіктеуге болады:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы және мемлекет қаржысы.
Сәйкесінше олардың басқару объектілеріне мыналар жатады: қаржы қызметі (ШЖС-
дің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын бұл ұйымдардың жиынтығын қаржы аппараты дейді.
Қаржыны басқаруда өзара байланысты ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу,
бақылау тәрізді элементтерді жіктеуге болады.
Ұйымдастыру – басқарудың барлық звеноларының үйлесімділігін, қаржы
аппаратының жоғарғы нәтижелілігін, басқарушы қызметкерлердің
жауапкершілігін көрсетеді.
ШЖС-дің қаржыларын басқару қаржылық департаменттер және министрлік,
ведомство, концерт, ассоциация, бірлестік, қаржылық бөлім және ШЖС-дің
қаржылық қызметімен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржыларды басқарудың функцияларын әртүрлі деңгейдегі
мемлекеттік және үкіметтік мекемелер жүзеге асырады:
• ҚР-ның Парламенті
• ҚР ның Президентінің Аппараты
• ҚР ның Үкіметі
5 Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
Қаржыны жоспарлау – бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған қаржы
жоспарының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын ұйымдастыру
үдерісі.
Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы саясатымен анықталады. Бұл
қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша құралдары мен көздерінің
көлемін анықтау; кіріс ьрезервтерінің өсуі, шығындардығы үнемділік,
орталықтандырылған және орталықтындырылмаған қорлар арасында қаражаттарды
тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мына арқылы сипатталады:
1. Экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың
шеңберін кеңінен қамтиды)
2. Интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды білдіреді)
3. Тиімділігімен (нәтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету
қажеттігін білдіреді)
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады:
a) Автоматтық (өткен жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция
кезінде мәліметтер инфляция коэфициентіне көбейеді). Бұл әдіс ең
қарапайым әдіс болып табылады және уақыт жеткіліксіз кезде
қолданылады;
b) Статистикалық (өткен жылдардың шығындардың шығындары қосылып, өткен
жылдардың санына бөлінеді);
c) Нөлдік база (барлық позициялар қайта есептелу керек. Бұл әдіс нақты
қажеттіліктер мүмкіндіктерімен байланыстырылады.)
Практикада жоспарлаудың келесі әдістері қолданылады:
• Экстрополяция: қаржылық көрсеткіштерде оладың динамикасын шығару
негізінде анықтаудан тұрады; есепті кезеңдегі көрсеткіштер
салыстырмалы тұрақты өсу қарқынына түзете отырып есептеледі;
көрсеткіштер динамикасы болашаққа экстрополяцияланады.
• Нормативтік (белгілі нормалары бойынша);
• Математикалық модельдеу: үдеріс моделін құру және оны қаржылық
салаға ауыстыру;
• Баланстық: қаржылық ресурстарды олардың құрылу көздері мен
пайдалану бағыттарын реттеу үшін қолданылады;
• Сараптамалық бағалардың негізінде.
6 Қаржылық жоспарлаудағы қаржылық жоспарлар мен көрсеткіштердің мәні
Қаржы жоспары – субъектінің қаржылық ортада қызмет ету шараларының жүйелік
жиынтығы. Ол 1 жылдан 5 жылға дейін құрылады. Нысаны бойынша қаржы жоспары
жоспарланатын кезеңге ұйымдастырылатын ұсыныстар мен сандар, мақсаттардың
мазмұнын білдіреді. Кәсіпорында жоспарлау құн заңына негізделеді және бұл
жағдайда жоспарлау экономикалық категория ретінде қатысады.
Қаржы жоспарының жүйесі қамтитын қатынастарының ауқымына, демек
ресурстардың түсуге және пайдалануға жоспарланып отырған көлеміне
байланысты әртүрлі жоспарлардан тұрады. Бұл нышаны бойынша олар бастапқы
және жиынтық қаржылық жоспарлар деп бөлінеді.
Бастапқы қаржы жоспарына материалдық өндіріс саласындағы ШЖС-дің қаржы
жоспарлары, өндірістік емес саладағы коммерциялық және коммерциялық емес
ұйымдардың жоспарлары, шығындары толығымен немесе негізгі бөлігі бюджет
есебінен қаржылынатын мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің сметалары
жатады.
Жиынтық қаржы жоспарына жалпы мемлекеттік, салалық және аумақтық жоспарлар
жатады. Жалпы мемлекеттікке мемлекеттің жиынтық қаржы жоспары, мемлекеттік
бюджет және бюджеттен тыс қорлар жатады.
Қаржы көрсеткіштері – ШЖС-де және жалпы ұлттық шаруашылықта ақша
қаражаттарын құру, пайдалану және жинақтаумен байланысты қызметті
сипаттайтын жоспарлық, есеитік немесе есеп-қисаптық мәліметтер. Қаржы
көрсеткіштері абсолютті және салыстырмалы мөлшерде беріледі.
Абсолютті қаржы көрсеткіштерге:
▪ өнім өткізуден түскен табыс
▪ өткізілген өнімнің өзіндік құны
▪ жалпы табыс
▪ кезең шығындары
▪ незізгі қызметтен табыс
▪ қосымша қызметтен табыс
▪ табыс салығының сомасы
▪ таза табыс
Салыстырмалы қаржы көрсеткіштеріне:
▪ табыс деңгейі
▪ акциялар бойынша табыстылық
▪ негізгі және айналым капиталын пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері
▪ өтімділік коэффициенттері
19. Мемлекеттің бюджеттен тыс қорларының әлеуметтік-экономикалық мәні,
мағынасы: Бюджеттен тыс қорлар дегеніміз мемлекеттік органдардың қол
астындағы және мақсатты түрде қолданылатын ақшалай ресурстардың жиынтығы.
Бюджеттен тыс қорлары мемлекеттік қаржылар болып табылады. Бюдеттен тыс
қорлар өзінің мәні бойынша мемлекеттің кейбір қоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартатын және жедел түрде кешенді жұмсалатын қаржылық
ресурстарды пайдалану және қайта бөлу нысаны болып табылады. Бұл қорлардың
дұрыс құрылуы мен пайдалануықаржылық құқықпен реттеледі. Бюджеттен тыс
қорлар мақсатты қолданылуына байланысты экономикалық және әлеуметтік, ал
басқару деңгейіне байланысты мемлекеттік және аймақтық болып
бөлінеді.Бюжеттен тыс қорлардың көздері бірқалыпты және уақытша болуы
мүмкін.
21. Мемлекеттік несиенің мәні, мағынасы, нысаны және әдістері:
Мемлекеттік несие-бос ақша қаражаттарын мемлекеттік билік органдарының
қарамағында жұмылдыру және оны мемлекеттік шығындарды қаржыландыру
барысында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында туындайтын
қатынастар. Мемлекеттік бюджет тапшылығы оны жабуға бос қаржы ресурстарын
тарту қажеттігін туғызады. Бұл ресурстар мемлекет ішінде (үкімет, қаржы-
несие ұйымдары) және халықаралық қаржы-несие институттарында шоғырланады.
Қаражаттарды тартудың басты тәсілі болып мемлекеттік несие табылады.
Мемлекеттік несиенің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос
қаражаттарын шоғырландыру және оны мемлекеттің бірінші кезекті
қажеттіліктерін қаржыландыруға бағыттаумен анықталады. Мемлекеттік несие
нысандары: мемлекеттік займ шығару, тұрғындардың коммерциялық банктегі
халық салымдарының бір бөлігін мемлекет займына айналдыру, қазыналық
ссудалар.
22. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері, басқару: Мемлекеттік қарыз
дегеніміз белгілі бір күнде немесе белгілі бір мерзімнен кеін пайыздарымен
бірге өтелуі тиіс, бірақ өтелмеген, шығарылған мемлекеттік займдар сомасы.
Мемлекеттік қарыз қаржы жүйесінің құрылымдық элементі болып табылады (
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы министрлігінің құрамында
мемлекеттік қарызды реттейтін органдар жұмыс жасайды). Мемлекеттік
қарыздардың қызмет етуі жаңа займдар мен қарызды өтеуге байланысты
қатынастар жиынтығымен сипатталады.
Мемлекеттік және мемлекет кепіл берген займдар мен қарыздарының алдағы 10
жылдағы жағдайы мен болжамына жыл сайын баға беріліп отырылады. ҚР қаржы
министрлігі ҚР үкіметінің займ алу шарттары мен нысандарын, көлемін,
үкіметтік қарызды өтеудің және қамтамасыз етудің көлемі мен шекетерін,
жергілікті атқарушы органдардың қарыздарының шегін анықтайды. Түрлері: 1.
Займ алушыға қатысты: үкіметтің займы, ҰБ-ң займы, жергілікті атқарушы
органның займы.2. Ссудалық капитал нарығы бойынша: ішкі мемлекеттік
займдар, сыртқы мемлекеттік займдар. 3. Займ алу нысаны бойынша:
мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы; займ туралы келісім шарт жасау
болып бөлінеді.
11.3.1. Акциялар
Акция - акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін
куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компания-ның капиталының,
мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания
қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы
уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші
нарықта сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайларға байланысты жүргізіледі:
* жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
* меншікті акцияландырғанда, яғни жұмыс істеп тұрған
кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
* қоғамның жарғылық капиталын қосымша мо. лайтқанда.
Сөйтіп, шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық
құны қоғамның жарғыльщ капиталын құрайды. Ол, өз кезегінде, айналымдағы
капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде
қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта
өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын
ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы
қағаздардың бірден бір түрі. Ак-ция - компанияның акционерлер алдындағы
қарыз міндет-темесі. Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар.
Бірақ бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ
болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де
ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабіле-
тін нашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі (5-кесте). Бір жағынан, бір
акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы
болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы
бойынша - жай және артықшылықты акция деп те - екіге бөлінеді. Корпо-рация
тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияньщ реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні кор-порация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы ак-циясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік ка-питалдың және бағалы қағаздардың
қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен. кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе,
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны
қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта
еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға
болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау
туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары да
әр түрлі:
Віріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына толтырылған бір сертификат
алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қойылған "индоссамент" деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің
тізіміне өзгеріс енгізу үшін сер-тификат корпорацияға жіберіледі. Содан
кейін ғана акция-лардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Үсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір ием-денуші тікелей, яғни
қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм
жүруі мүмкін емес. Үсынушы акциясында қиып алатын купоны (талоны) болады.
Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік кұқын іске
асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әр түрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша ак-циялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді. Жай ак-цияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пай-дасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жи-налыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің
бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланы-сты беріледі. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір
бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған
қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер
етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мы-налар:
1. Директорлар кеңесіи сайлауға дауыс беруге жэне сол кеңеске озі сайлануға
құқықты. Директоратқа сай-ланғанда кейбір корпорацияның жарғысында кей
жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай ак-цияның
ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлама береді. Ол жыл сайын өте-тін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу - корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап
тұрады, ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты - менеджерлердің өз міндетін орындауын
қадағалау.у Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады: міндетіне
бойсұну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал ниеттілік
міндеті; корпора-цияға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді таласты-
руға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкін-діктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу кұкығы. Дивиденд мөлшері корпора-цияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін.
Диви-дендтің бірнеше түрі бар:
• қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі.Ол бір жай акцияға есеп-теліп төленеді;
• мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік фор-масы акционердің
қолындағы акция санына про-порционалды анықталады. Корпорация дивидендтің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша ак-циялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және қолма-
қол ақша қаражаты қозғалысы ведомо-сын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік кұқын баскаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып
жүзеге асырады. Акция ке-пілдікке де, яғни банктен несие алғанда да,
беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесіи қорғауға дауыс беру
қүқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорация-ның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру қүқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Ак-ционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомосын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет қүқы. Басқаша айтқанда, корпора-ция банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған ак-ционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу қүқы, яғни
жабылу дивидендтің алу құқығы.
Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен корпорация
мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі бір тәртіппен өзіне несие
берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай акция
иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, кор-порация
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі
әдісі болады. Тікелей дауыс беру - жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір
акцио-нердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс
беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Ак-ционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне
өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация "А" және "Б" сериялы жай акцияларды шығара алады (егер ол
оның жарғысына қарсы бол-маса). Әлбетте, "А" сериялы акция корпорация
құрылтайшы-ларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал "Б" се-риялы
басқа инвесторларға тиесілі. "А" сериялы акцияны иемденушілердің үлкен
құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік
тәуекелдікке берілген төлем тәрізді. "Б" сериялы акция бойынша дауыс
бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және
дауыс құқы шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарла-ма сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасьшың одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -
акцияның эмис-сиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялык және нарыктык бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы
да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік
немесе "кітаптық" баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (кор-порация
активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе
бір акцияға келетін акцио-нерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқьпы бар. Онда ол
нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге ак-тивтің белгілі бір бөлігін
(номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) -меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайда-сының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамаеыз етеді. Преференцио-
налды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты
артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін ак-цияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сон-дықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар: номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып
екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты
процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек .
кездеседі, оларда дивидендтің нақгы ақшалы мөлшері көрсе-тіледі. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқгы ар-тықшылықты акция бойынша
да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте - атаулы
бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін.
Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы
акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшьшықты акциялардың бір емес көп сериясын шығаратын
болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін - екінші
артықшылықты деп анықтауы керек. Соңдықтан осы акциялардың тек бір
сериясының басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол бо-лады. Ол артықшылық
әр түрлі тәсілдермен жүзеге асыры-лады: дивиденд алғанда, активтерді
бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады - қатысушы-лар және қатыспаушылар, кумулятивтік жэие
кумулятивтік емес, аиырбасталатын (коивертируемые) және айырбасталмайтыи
акциялар. Артықшылықты акциялар-дың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі
корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің. себебі
акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына , байланысты. Олар:
• үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу
мүмкіндігіне келешекте қатысу;
• акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артыкшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге
қатысуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация
жарғысында жай акция бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал
пайда одан жоғары болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төле-нетін
дивидендтің мөлшерін жоғарьшатады. Олардың ара-сындағы ара қатынасын
компанияның өзі белгілейді.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд
алуға құқы жоқ. Егер артық-шылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын
хабар-ланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті
түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу
хабарланбастан бұрын жүзеге асы-
рылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген
дивидендтерді келесі жылдың диви-дендтіне қосуға болмайды.
Айырбасталатын артықшылықты акциялар өз иемде-нушілеріне кейбір жағдайларда
(егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы корпорацияның жай
ак-цияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді.
Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде
корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылыкты акциялардың көбісі өтімді.
Ал айырбасталмайтын акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр
тармағының бірі - дивидеид төлеуі кейін қалдырылған
акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар
бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары
квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иеле-
ріне бөлінеді. Егер компанияньщ ісі өрлеп тұрса, бұл акция-лар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары кор-порация капиталын құруға
жеке қатысуы керек делінсе, онда -директорлық квоталы акция деп аталатын
артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығыралады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте,
барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпора-ция
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемдену-шілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан ал-дын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде диви-денд төленеді. Әрине нақгы
төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін
өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін ке-мітуі де
мүмкін.
11.3.2. Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орын-дауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акцио-нерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару -қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жүмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан онық кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол . кепілдік - эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - корпорация мүлігінің бір
бөлігін иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да ак-ция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбе-гейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны ңесиелеудің куәлігі. Өз кезегінде, акционер де
корпорацияны мен-шіктеушінің бірі. Акция сол меншіктеудің куәлігі
тәрізді.
2. 2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері
алдын ала бекітіледі және нақты аныкталады. Бұл бағалы қағаз өзінде
көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс
түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені)
уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді
және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу
туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқан-дай шара қолдана алмайды.
3. 3. Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ.
Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да
қатыспайды. Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. 4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады.
Ол салық төлейтін пайдадан төленеді. Ал дивиденд салық төлегеннен
қалған корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
5. Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда
купонға алмастырылады. Купон деп об-лигациядан қиылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының
орнына облигациядан купонды қиып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін
"купондарды қырқу" деп айтады. Облигацияда бірсы-пыра элементтер
көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия
шарты, қамтамасыз етілуі, рей-тингі.
6. Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны
облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшер - жыл сайын эмитент төлейтін об-лигацияның номинал құнына
байланысты келісілген сыйақы (мүдде) - төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер
бөлініп төленуі мүмкін, мысалы, жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет. Әлбетте, төлем мына интервалмен орындалады: қаңтар - шілде,
ақпан - тамыз, наурыз -қыркүйек, сәуір - қазан, мамыр - қараша,
маусым - жел-тоқсан. Одан басқа айдың жұлдыздары да айнаға түскен сә-уледей
қайталанады. Мысалы, 5 қаңтар - 5 шілде, 20 нау-рыз - 20 қыркүйек және с.с.
Өтеу күиі - компанияның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы
қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты - облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы корпорацияның
инвестор-лары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст
компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық жобасының
бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын бе-реді. Осыған
байланысты эмиссия шартына траст компания-сы бірсыпыра ұсыныс енгізеді.
Олардың ішінде жиі кездесе-тіндері мыналар:
• ең аз өтімділік;
• борыштың ақырғы деңгейі;
• активтерді сатуға тыйым салу;
• төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы цүскау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын кері сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облиг-цияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облига-ция шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген болып бөлінеді. Облигациялардың камтамасыз
етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке корпорация актив-терін немесе
мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның
негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның
негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация
тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға кұқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы,
қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған
байланысты мына-дай айырмашылықтарды атауға болады:
• қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
• басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
• қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигация-лар. Оларды
сенімхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда,
эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды
болашақтағы ша-руашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Кор-
порация банкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде өтейді.
Облигацияиыц рейтиигі - олардың инвестициялық са-пасын арнаулы фирмалардың
бағалауы. Әлбетте, облига-циялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай,
тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады.
АҚШ-та, мысалы, "Стэндарт энд пур" және "Мудиз инвесторз сервис"
компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. "Мудиз" компаниясы облигацияны
бағалауды төмендегі түрде жүргізеді:
• Ааа - өте жоғары сапа;
• Аа - жоғары сапа;
• А - ортадан жоғары;
• Ваа - орта сапа;
• Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
• В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
• Саа - төмен сапа;
• Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
• С - ең төмен сапа.
Ең жоғары рейтингілі облигациялар "инвестициялық кла-сты" деп аталады.
Төмен рейтингілі облигациялар "алыпса-тушылық" деп есептеледі.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және на-рықтық багасы болады. Оның
номиналына байланысты про-
центпен көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы
деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация
сыйлықпен сатылды деп аталады. Егер номиналынан бағасы төмен болса, онда
облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын төмендетіп сатып алады.
Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да, сыйақы (мүдде) оның
номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына, екінші
жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анық-талады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған за-емдар өте көп болса, онда
бүрын төмен бағамен шыға-рылған облигациялардың курсы төмендейді. Басқаша
айтқан-да, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашы-лық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар но-миналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. Ол обли-гацияның жаңа және бұрынғы иелерінің
кірісін теңестіреді.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен дисконттық
айырмашылықтан түсетін кірістен (егер ондай болса) құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы (тіркелетін)
болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол
бойын-ша сыйақы (мүдде) ұсынушы субъектке төленеді. Ондай об-лигациялардың
әрқашан купондық парағы болады. Сыйақы (мүдде) өсім төлейтін күні облигация
иесі купонды қыйып алып, оны өтеуге тапсырады. Ал атаулы
облигациялардыңиесі корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы (мүдде) төлейтін
күні корпорация оларға процент алу үшін чек толтырып береді. Заемның
мерзіміне қарай кбрпорация облигациялары:
• қысқа мерзімді - 1 жылдан 3 жылға;
• орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
• ұзақ мсрзімді - 7 жылдан да көп жылдарға дейінгі болып үшке бөлінеді.
Корпорация облигациялары сонымен қатар купондык кірісті толеу жонінен де
бөлінеді.
Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген облигациялар. Олар
уақытынан бұрын қайтарылып алынуы мүмкін.
Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі обли-гациялар. Бұл типті
облигациялардың ерекшелігі - оның ку-пондық төлем мөлшері ақша нарығындағы
негізгі төлем мөлшеріне (базовая ставка) байланысты өзгереді. Бірақ
өзгермелі курсты облигация ұстаушы, корпорация жарғы-сында
көрсетілгеніндей, өз мүддесін несие берушілердің ең соңында жүзеге асырады.
Үшіншіден, купоны нольге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың
айырмашылығы - олар бірінші орна-ласқанда номиналынан төмен бағамен
(эмиссиялық бағамен), ал өтелгенде - номиналымен сатылады. Басқа сөзбен
айтқанда, облигация ұстаушы сыйақыны (мүддені) облига-цияның айналым
мерзімі аяқталғасын алады.
Облигациялар айырбасталатын (конвертируемые) және жаи облигациялар болып та
бөлінеді. Айырбасталатын обли-гациялар айырбасталатын артықшылықты
акцияларға өте ұқсас. Олар келісімге сәйкес осы корпорацияның ар-тықшылықты
немесе жай акцияларына алмастырьшуына мүмкіндігі бар. Бұл айырбасталатын
акцияға инвестордың қызығушылығын арттырады. Ал жай облигациялардың бұн-дай
құқығы жоқ.
23. Қаржы жүйесіндегі сақтандырудың мәні, мағынасы мен рөлі.
Сақтандырудың әлеуметтік –экономикалық мәні, оның іс –әрекет сфералары.
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты
себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп- қатерлі сипаты. Сондықтан
өндірісі процестерін жалғастыру , азаматтардың жекелеген санаттарының өмір
тіршілігі мен әл өауұатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін
қағамның, жеке өндірушілердің , олардың топтарының ( салалық және аумақтық
аспектілерде ) натуралдық заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де,
сондай –ақ ақша ресурстарын да біріктіретін қажетті қаражаттарының болуы
тиіс. Олар : резерв және сақтық қорлар.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қаңамдық және
ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
Қатынастардың ықтималдық сипаты және қатынастардың төтенше сипаты .
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен бірге ортақ өзгеше белгілері
бар:
Сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
Оның іс- қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
Ақша қорларын жасап пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда
бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жаопы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы – кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру қолайсыз
құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке елшілік,және заңи
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
27. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржылардың сипаттамасы.
Сыртқы экономикалық байланысқа жататындар:
1) Сыртқы сауда;
2) Шетелдік инвестициялау: біріккен кәсіпкерлік, сонымен қатар акция және
басқа да бағалы қағаздар арқылы заңды тұлғалардың мүлкіне
үлескерлікпен қатысу.
3) Келісім –шарт : жалгерлік меншік, республика аумағында шаруашылық
немесе басқа қызметтерді жүзеге асыру үшін мемлекеттік меншік
объектілерін , табиғи ресурстарды пайдалануға мүлікті құқықты сатып
алу ;
4) Хылқаралық қаржы несиелік ұйымдарға мемлекеттің араласуы: бұл сыртқы
экономикалық қызмет нысанымен шетелдік несие ұсыну , қарыз,
халықаралық қаржы және басқа ұйымдарға салынатын жарнамен байланысты;
5) Ғылыми, техника, мәдениет, туризм салаларындағы ынтымақтастық;
6) Елшілік, өкілдік және шетелде басқа да персонал ұстау бойынша есеп
айырысу жүргізу.
Жоғарыда атап кеткен сыртқы – экономикалық байланыстардың дамуы шет елдер
мен республикамыздың қаржы валютасы, есеп айырысу мен несиелік
қатынастарының негізіне салынған.
29. Қаржылық нарық: түсінігі, функциялары, қатысушылары мен құрылымы.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғары жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендіген дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
паидалануда талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады.Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5% - ке, ал айналымдағы ақша - 6-7% - ке өссе, онда
жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды
өзгерістерді аңғаруға болаы. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5% - ке,
ал айналымдағы ақша 10-20% - ке және одан да көп өссе, онда қарқынды
инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткендеғана жоғары проценттік өсіммен береді.Бұл несиені
өзінің айналйм қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі қорларды
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта қаралып
отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі.
Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-
да қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай
өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін
белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден бастады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды
акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет
тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс – ақша белгілерін
шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі –
қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен айналысуда. Жергілікті
басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканының кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы
қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері
нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу
құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай,
бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жрғары болады
(керісінше де болуымүмкін). Бұдан нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
33
Бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-да қазан
революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі
болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда,
басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір
уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті
басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден бастады. Нарық ең бірінші
меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан
басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс – ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай,
оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді
мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару
органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканының кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы
қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері
нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу
құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай,
бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жрғары болады
(керісінше де болуымүмкін). Бұдан нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Бағалы қағаздардың жіктелуі
Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсіретін қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі:
• түсіретін кірісіне;
• эмитенттің сипатына;
• айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
субъектілер мен мемлекет деңгейінде)
Қаржыны басқару – бұл көзделген нәтижеге жету үшін басқарылытын объектіге
мақсатты түрде қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Қаржыны
басқарудың объектісі ретінде қаржылық қатынас , басқару субъектісі ретінде
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар танылады. Қаржы қатынастардың
сыныптамасына сәйкес саласы бойынша екі объектіні жіктеуге болады:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы және мемлекет қаржысы.
Сәйкесінше олардың басқару объектілеріне мыналар жатады: қаржы қызметі (ШЖС-
дің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын бұл ұйымдардың жиынтығын қаржы аппараты дейді.
Қаржыны басқаруда өзара байланысты ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу,
бақылау тәрізді элементтерді жіктеуге болады.
Ұйымдастыру – басқарудың барлық звеноларының үйлесімділігін, қаржы
аппаратының жоғарғы нәтижелілігін, басқарушы қызметкерлердің
жауапкершілігін көрсетеді.
ШЖС-дің қаржыларын басқару қаржылық департаменттер және министрлік,
ведомство, концерт, ассоциация, бірлестік, қаржылық бөлім және ШЖС-дің
қаржылық қызметімен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржыларды басқарудың функцияларын әртүрлі деңгейдегі
мемлекеттік және үкіметтік мекемелер жүзеге асырады:
• ҚР-ның Парламенті
• ҚР ның Президентінің Аппараты
• ҚР ның Үкіметі
5 Қаржылық жоспарлау: түсінігі, көзқарастары, әдістері
Қаржыны жоспарлау – бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған қаржы
жоспарының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын ұйымдастыру
үдерісі.
Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы саясатымен анықталады. Бұл
қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша құралдары мен көздерінің
көлемін анықтау; кіріс ьрезервтерінің өсуі, шығындардығы үнемділік,
орталықтандырылған және орталықтындырылмаған қорлар арасында қаражаттарды
тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мына арқылы сипатталады:
1. Экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың
шеңберін кеңінен қамтиды)
2. Интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды білдіреді)
3. Тиімділігімен (нәтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету
қажеттігін білдіреді)
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады:
a) Автоматтық (өткен жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция
кезінде мәліметтер инфляция коэфициентіне көбейеді). Бұл әдіс ең
қарапайым әдіс болып табылады және уақыт жеткіліксіз кезде
қолданылады;
b) Статистикалық (өткен жылдардың шығындардың шығындары қосылып, өткен
жылдардың санына бөлінеді);
c) Нөлдік база (барлық позициялар қайта есептелу керек. Бұл әдіс нақты
қажеттіліктер мүмкіндіктерімен байланыстырылады.)
Практикада жоспарлаудың келесі әдістері қолданылады:
• Экстрополяция: қаржылық көрсеткіштерде оладың динамикасын шығару
негізінде анықтаудан тұрады; есепті кезеңдегі көрсеткіштер
салыстырмалы тұрақты өсу қарқынына түзете отырып есептеледі;
көрсеткіштер динамикасы болашаққа экстрополяцияланады.
• Нормативтік (белгілі нормалары бойынша);
• Математикалық модельдеу: үдеріс моделін құру және оны қаржылық
салаға ауыстыру;
• Баланстық: қаржылық ресурстарды олардың құрылу көздері мен
пайдалану бағыттарын реттеу үшін қолданылады;
• Сараптамалық бағалардың негізінде.
6 Қаржылық жоспарлаудағы қаржылық жоспарлар мен көрсеткіштердің мәні
Қаржы жоспары – субъектінің қаржылық ортада қызмет ету шараларының жүйелік
жиынтығы. Ол 1 жылдан 5 жылға дейін құрылады. Нысаны бойынша қаржы жоспары
жоспарланатын кезеңге ұйымдастырылатын ұсыныстар мен сандар, мақсаттардың
мазмұнын білдіреді. Кәсіпорында жоспарлау құн заңына негізделеді және бұл
жағдайда жоспарлау экономикалық категория ретінде қатысады.
Қаржы жоспарының жүйесі қамтитын қатынастарының ауқымына, демек
ресурстардың түсуге және пайдалануға жоспарланып отырған көлеміне
байланысты әртүрлі жоспарлардан тұрады. Бұл нышаны бойынша олар бастапқы
және жиынтық қаржылық жоспарлар деп бөлінеді.
Бастапқы қаржы жоспарына материалдық өндіріс саласындағы ШЖС-дің қаржы
жоспарлары, өндірістік емес саладағы коммерциялық және коммерциялық емес
ұйымдардың жоспарлары, шығындары толығымен немесе негізгі бөлігі бюджет
есебінен қаржылынатын мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің сметалары
жатады.
Жиынтық қаржы жоспарына жалпы мемлекеттік, салалық және аумақтық жоспарлар
жатады. Жалпы мемлекеттікке мемлекеттің жиынтық қаржы жоспары, мемлекеттік
бюджет және бюджеттен тыс қорлар жатады.
Қаржы көрсеткіштері – ШЖС-де және жалпы ұлттық шаруашылықта ақша
қаражаттарын құру, пайдалану және жинақтаумен байланысты қызметті
сипаттайтын жоспарлық, есеитік немесе есеп-қисаптық мәліметтер. Қаржы
көрсеткіштері абсолютті және салыстырмалы мөлшерде беріледі.
Абсолютті қаржы көрсеткіштерге:
▪ өнім өткізуден түскен табыс
▪ өткізілген өнімнің өзіндік құны
▪ жалпы табыс
▪ кезең шығындары
▪ незізгі қызметтен табыс
▪ қосымша қызметтен табыс
▪ табыс салығының сомасы
▪ таза табыс
Салыстырмалы қаржы көрсеткіштеріне:
▪ табыс деңгейі
▪ акциялар бойынша табыстылық
▪ негізгі және айналым капиталын пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері
▪ өтімділік коэффициенттері
19. Мемлекеттің бюджеттен тыс қорларының әлеуметтік-экономикалық мәні,
мағынасы: Бюджеттен тыс қорлар дегеніміз мемлекеттік органдардың қол
астындағы және мақсатты түрде қолданылатын ақшалай ресурстардың жиынтығы.
Бюджеттен тыс қорлары мемлекеттік қаржылар болып табылады. Бюдеттен тыс
қорлар өзінің мәні бойынша мемлекеттің кейбір қоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартатын және жедел түрде кешенді жұмсалатын қаржылық
ресурстарды пайдалану және қайта бөлу нысаны болып табылады. Бұл қорлардың
дұрыс құрылуы мен пайдалануықаржылық құқықпен реттеледі. Бюджеттен тыс
қорлар мақсатты қолданылуына байланысты экономикалық және әлеуметтік, ал
басқару деңгейіне байланысты мемлекеттік және аймақтық болып
бөлінеді.Бюжеттен тыс қорлардың көздері бірқалыпты және уақытша болуы
мүмкін.
21. Мемлекеттік несиенің мәні, мағынасы, нысаны және әдістері:
Мемлекеттік несие-бос ақша қаражаттарын мемлекеттік билік органдарының
қарамағында жұмылдыру және оны мемлекеттік шығындарды қаржыландыру
барысында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында туындайтын
қатынастар. Мемлекеттік бюджет тапшылығы оны жабуға бос қаржы ресурстарын
тарту қажеттігін туғызады. Бұл ресурстар мемлекет ішінде (үкімет, қаржы-
несие ұйымдары) және халықаралық қаржы-несие институттарында шоғырланады.
Қаражаттарды тартудың басты тәсілі болып мемлекеттік несие табылады.
Мемлекеттік несиенің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос
қаражаттарын шоғырландыру және оны мемлекеттің бірінші кезекті
қажеттіліктерін қаржыландыруға бағыттаумен анықталады. Мемлекеттік несие
нысандары: мемлекеттік займ шығару, тұрғындардың коммерциялық банктегі
халық салымдарының бір бөлігін мемлекет займына айналдыру, қазыналық
ссудалар.
22. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері, басқару: Мемлекеттік қарыз
дегеніміз белгілі бір күнде немесе белгілі бір мерзімнен кеін пайыздарымен
бірге өтелуі тиіс, бірақ өтелмеген, шығарылған мемлекеттік займдар сомасы.
Мемлекеттік қарыз қаржы жүйесінің құрылымдық элементі болып табылады (
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы министрлігінің құрамында
мемлекеттік қарызды реттейтін органдар жұмыс жасайды). Мемлекеттік
қарыздардың қызмет етуі жаңа займдар мен қарызды өтеуге байланысты
қатынастар жиынтығымен сипатталады.
Мемлекеттік және мемлекет кепіл берген займдар мен қарыздарының алдағы 10
жылдағы жағдайы мен болжамына жыл сайын баға беріліп отырылады. ҚР қаржы
министрлігі ҚР үкіметінің займ алу шарттары мен нысандарын, көлемін,
үкіметтік қарызды өтеудің және қамтамасыз етудің көлемі мен шекетерін,
жергілікті атқарушы органдардың қарыздарының шегін анықтайды. Түрлері: 1.
Займ алушыға қатысты: үкіметтің займы, ҰБ-ң займы, жергілікті атқарушы
органның займы.2. Ссудалық капитал нарығы бойынша: ішкі мемлекеттік
займдар, сыртқы мемлекеттік займдар. 3. Займ алу нысаны бойынша:
мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы; займ туралы келісім шарт жасау
болып бөлінеді.
11.3.1. Акциялар
Акция - акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін
куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компания-ның капиталының,
мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания
қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы
уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші
нарықта сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайларға байланысты жүргізіледі:
* жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
* меншікті акцияландырғанда, яғни жұмыс істеп тұрған
кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
* қоғамның жарғылық капиталын қосымша мо. лайтқанда.
Сөйтіп, шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық
құны қоғамның жарғыльщ капиталын құрайды. Ол, өз кезегінде, айналымдағы
капитал (жай және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде
қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта
өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын
ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы
қағаздардың бірден бір түрі. Ак-ция - компанияның акционерлер алдындағы
қарыз міндет-темесі. Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар.
Бірақ бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ
болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де
ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабіле-
тін нашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі (5-кесте). Бір жағынан, бір
акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы
болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы
бойынша - жай және артықшылықты акция деп те - екіге бөлінеді. Корпо-рация
тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияньщ реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні кор-порация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы ак-циясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік ка-питалдың және бағалы қағаздардың
қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен. кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе,
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны
қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта
еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға
болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау
туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары да
әр түрлі:
Віріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына толтырылған бір сертификат
алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қойылған "индоссамент" деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің
тізіміне өзгеріс енгізу үшін сер-тификат корпорацияға жіберіледі. Содан
кейін ғана акция-лардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Үсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір ием-денуші тікелей, яғни
қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм
жүруі мүмкін емес. Үсынушы акциясында қиып алатын купоны (талоны) болады.
Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік кұқын іске
асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әр түрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша ак-циялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді. Жай ак-цияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пай-дасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жи-налыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің
бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланы-сты беріледі. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір
бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған
қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер
етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мы-налар:
1. Директорлар кеңесіи сайлауға дауыс беруге жэне сол кеңеске озі сайлануға
құқықты. Директоратқа сай-ланғанда кейбір корпорацияның жарғысында кей
жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай ак-цияның
ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлама береді. Ол жыл сайын өте-тін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу - корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап
тұрады, ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты - менеджерлердің өз міндетін орындауын
қадағалау.у Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады: міндетіне
бойсұну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал ниеттілік
міндеті; корпора-цияға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді таласты-
руға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкін-діктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу кұкығы. Дивиденд мөлшері корпора-цияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін.
Диви-дендтің бірнеше түрі бар:
• қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі.Ол бір жай акцияға есеп-теліп төленеді;
• мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік фор-масы акционердің
қолындағы акция санына про-порционалды анықталады. Корпорация дивидендтің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша ак-циялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және қолма-
қол ақша қаражаты қозғалысы ведомо-сын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік кұқын баскаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып
жүзеге асырады. Акция ке-пілдікке де, яғни банктен несие алғанда да,
беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесіи қорғауға дауыс беру
қүқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорация-ның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру қүқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Ак-ционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомосын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет қүқы. Басқаша айтқанда, корпора-ция банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған ак-ционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу қүқы, яғни
жабылу дивидендтің алу құқығы.
Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен корпорация
мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі бір тәртіппен өзіне несие
берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай акция
иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, кор-порация
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі
әдісі болады. Тікелей дауыс беру - жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір
акцио-нердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс
беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Ак-ционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне
өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация "А" және "Б" сериялы жай акцияларды шығара алады (егер ол
оның жарғысына қарсы бол-маса). Әлбетте, "А" сериялы акция корпорация
құрылтайшы-ларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал "Б" се-риялы
басқа инвесторларға тиесілі. "А" сериялы акцияны иемденушілердің үлкен
құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік
тәуекелдікке берілген төлем тәрізді. "Б" сериялы акция бойынша дауыс
бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және
дауыс құқы шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарла-ма сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасьшың одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -
акцияның эмис-сиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялык және нарыктык бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы
да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік
немесе "кітаптық" баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (кор-порация
активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе
бір акцияға келетін акцио-нерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқьпы бар. Онда ол
нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге ак-тивтің белгілі бір бөлігін
(номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) -меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайда-сының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамаеыз етеді. Преференцио-
налды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты
артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін ак-цияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сон-дықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар: номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып
екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты
процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек .
кездеседі, оларда дивидендтің нақгы ақшалы мөлшері көрсе-тіледі. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқгы ар-тықшылықты акция бойынша
да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте - атаулы
бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін.
Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы
акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшьшықты акциялардың бір емес көп сериясын шығаратын
болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін - екінші
артықшылықты деп анықтауы керек. Соңдықтан осы акциялардың тек бір
сериясының басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол бо-лады. Ол артықшылық
әр түрлі тәсілдермен жүзеге асыры-лады: дивиденд алғанда, активтерді
бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады - қатысушы-лар және қатыспаушылар, кумулятивтік жэие
кумулятивтік емес, аиырбасталатын (коивертируемые) және айырбасталмайтыи
акциялар. Артықшылықты акциялар-дың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі
корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің. себебі
акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына , байланысты. Олар:
• үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу
мүмкіндігіне келешекте қатысу;
• акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артыкшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге
қатысуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация
жарғысында жай акция бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал
пайда одан жоғары болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төле-нетін
дивидендтің мөлшерін жоғарьшатады. Олардың ара-сындағы ара қатынасын
компанияның өзі белгілейді.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд
алуға құқы жоқ. Егер артық-шылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын
хабар-ланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті
түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу
хабарланбастан бұрын жүзеге асы-
рылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген
дивидендтерді келесі жылдың диви-дендтіне қосуға болмайды.
Айырбасталатын артықшылықты акциялар өз иемде-нушілеріне кейбір жағдайларда
(егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы корпорацияның жай
ак-цияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді.
Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде
корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылыкты акциялардың көбісі өтімді.
Ал айырбасталмайтын акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр
тармағының бірі - дивидеид төлеуі кейін қалдырылған
акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар
бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары
квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иеле-
ріне бөлінеді. Егер компанияньщ ісі өрлеп тұрса, бұл акция-лар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары кор-порация капиталын құруға
жеке қатысуы керек делінсе, онда -директорлық квоталы акция деп аталатын
артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығыралады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте,
барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпора-ция
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемдену-шілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан ал-дын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде диви-денд төленеді. Әрине нақгы
төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін
өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін ке-мітуі де
мүмкін.
11.3.2. Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орын-дауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акцио-нерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару -қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жүмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан онық кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол . кепілдік - эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - корпорация мүлігінің бір
бөлігін иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да ак-ция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбе-гейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны ңесиелеудің куәлігі. Өз кезегінде, акционер де
корпорацияны мен-шіктеушінің бірі. Акция сол меншіктеудің куәлігі
тәрізді.
2. 2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері
алдын ала бекітіледі және нақты аныкталады. Бұл бағалы қағаз өзінде
көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс
түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені)
уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді
және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу
туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқан-дай шара қолдана алмайды.
3. 3. Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ.
Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да
қатыспайды. Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. 4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады.
Ол салық төлейтін пайдадан төленеді. Ал дивиденд салық төлегеннен
қалған корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
5. Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда
купонға алмастырылады. Купон деп об-лигациядан қиылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының
орнына облигациядан купонды қиып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін
"купондарды қырқу" деп айтады. Облигацияда бірсы-пыра элементтер
көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия
шарты, қамтамасыз етілуі, рей-тингі.
6. Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны
облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшер - жыл сайын эмитент төлейтін об-лигацияның номинал құнына
байланысты келісілген сыйақы (мүдде) - төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер
бөлініп төленуі мүмкін, мысалы, жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет. Әлбетте, төлем мына интервалмен орындалады: қаңтар - шілде,
ақпан - тамыз, наурыз -қыркүйек, сәуір - қазан, мамыр - қараша,
маусым - жел-тоқсан. Одан басқа айдың жұлдыздары да айнаға түскен сә-уледей
қайталанады. Мысалы, 5 қаңтар - 5 шілде, 20 нау-рыз - 20 қыркүйек және с.с.
Өтеу күиі - компанияның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы
қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты - облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы корпорацияның
инвестор-лары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст
компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық жобасының
бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын бе-реді. Осыған
байланысты эмиссия шартына траст компания-сы бірсыпыра ұсыныс енгізеді.
Олардың ішінде жиі кездесе-тіндері мыналар:
• ең аз өтімділік;
• борыштың ақырғы деңгейі;
• активтерді сатуға тыйым салу;
• төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы цүскау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын кері сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облиг-цияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облига-ция шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген болып бөлінеді. Облигациялардың камтамасыз
етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке корпорация актив-терін немесе
мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның
негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның
негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация
тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға кұқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы,
қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған
байланысты мына-дай айырмашылықтарды атауға болады:
• қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
• басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
• қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигация-лар. Оларды
сенімхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда,
эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды
болашақтағы ша-руашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Кор-
порация банкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде өтейді.
Облигацияиыц рейтиигі - олардың инвестициялық са-пасын арнаулы фирмалардың
бағалауы. Әлбетте, облига-циялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай,
тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады.
АҚШ-та, мысалы, "Стэндарт энд пур" және "Мудиз инвесторз сервис"
компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. "Мудиз" компаниясы облигацияны
бағалауды төмендегі түрде жүргізеді:
• Ааа - өте жоғары сапа;
• Аа - жоғары сапа;
• А - ортадан жоғары;
• Ваа - орта сапа;
• Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
• В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
• Саа - төмен сапа;
• Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
• С - ең төмен сапа.
Ең жоғары рейтингілі облигациялар "инвестициялық кла-сты" деп аталады.
Төмен рейтингілі облигациялар "алыпса-тушылық" деп есептеледі.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және на-рықтық багасы болады. Оның
номиналына байланысты про-
центпен көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы
деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация
сыйлықпен сатылды деп аталады. Егер номиналынан бағасы төмен болса, онда
облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын төмендетіп сатып алады.
Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да, сыйақы (мүдде) оның
номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына, екінші
жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анық-талады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған за-емдар өте көп болса, онда
бүрын төмен бағамен шыға-рылған облигациялардың курсы төмендейді. Басқаша
айтқан-да, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашы-лық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар но-миналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. Ол обли-гацияның жаңа және бұрынғы иелерінің
кірісін теңестіреді.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен дисконттық
айырмашылықтан түсетін кірістен (егер ондай болса) құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы (тіркелетін)
болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол
бойын-ша сыйақы (мүдде) ұсынушы субъектке төленеді. Ондай об-лигациялардың
әрқашан купондық парағы болады. Сыйақы (мүдде) өсім төлейтін күні облигация
иесі купонды қыйып алып, оны өтеуге тапсырады. Ал атаулы
облигациялардыңиесі корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы (мүдде) төлейтін
күні корпорация оларға процент алу үшін чек толтырып береді. Заемның
мерзіміне қарай кбрпорация облигациялары:
• қысқа мерзімді - 1 жылдан 3 жылға;
• орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
• ұзақ мсрзімді - 7 жылдан да көп жылдарға дейінгі болып үшке бөлінеді.
Корпорация облигациялары сонымен қатар купондык кірісті толеу жонінен де
бөлінеді.
Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген облигациялар. Олар
уақытынан бұрын қайтарылып алынуы мүмкін.
Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі обли-гациялар. Бұл типті
облигациялардың ерекшелігі - оның ку-пондық төлем мөлшері ақша нарығындағы
негізгі төлем мөлшеріне (базовая ставка) байланысты өзгереді. Бірақ
өзгермелі курсты облигация ұстаушы, корпорация жарғы-сында
көрсетілгеніндей, өз мүддесін несие берушілердің ең соңында жүзеге асырады.
Үшіншіден, купоны нольге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың
айырмашылығы - олар бірінші орна-ласқанда номиналынан төмен бағамен
(эмиссиялық бағамен), ал өтелгенде - номиналымен сатылады. Басқа сөзбен
айтқанда, облигация ұстаушы сыйақыны (мүддені) облига-цияның айналым
мерзімі аяқталғасын алады.
Облигациялар айырбасталатын (конвертируемые) және жаи облигациялар болып та
бөлінеді. Айырбасталатын обли-гациялар айырбасталатын артықшылықты
акцияларға өте ұқсас. Олар келісімге сәйкес осы корпорацияның ар-тықшылықты
немесе жай акцияларына алмастырьшуына мүмкіндігі бар. Бұл айырбасталатын
акцияға инвестордың қызығушылығын арттырады. Ал жай облигациялардың бұн-дай
құқығы жоқ.
23. Қаржы жүйесіндегі сақтандырудың мәні, мағынасы мен рөлі.
Сақтандырудың әлеуметтік –экономикалық мәні, оның іс –әрекет сфералары.
Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты
себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп- қатерлі сипаты. Сондықтан
өндірісі процестерін жалғастыру , азаматтардың жекелеген санаттарының өмір
тіршілігі мен әл өауұатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін
қағамның, жеке өндірушілердің , олардың топтарының ( салалық және аумақтық
аспектілерде ) натуралдық заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де,
сондай –ақ ақша ресурстарын да біріктіретін қажетті қаражаттарының болуы
тиіс. Олар : резерв және сақтық қорлар.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қаңамдық және
ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
Қатынастардың ықтималдық сипаты және қатынастардың төтенше сипаты .
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен бірге ортақ өзгеше белгілері
бар:
Сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
Оның іс- қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
Ақша қорларын жасап пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда
бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жаопы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы – кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру қолайсыз
құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке елшілік,және заңи
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды
төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
27. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржылардың сипаттамасы.
Сыртқы экономикалық байланысқа жататындар:
1) Сыртқы сауда;
2) Шетелдік инвестициялау: біріккен кәсіпкерлік, сонымен қатар акция және
басқа да бағалы қағаздар арқылы заңды тұлғалардың мүлкіне
үлескерлікпен қатысу.
3) Келісім –шарт : жалгерлік меншік, республика аумағында шаруашылық
немесе басқа қызметтерді жүзеге асыру үшін мемлекеттік меншік
объектілерін , табиғи ресурстарды пайдалануға мүлікті құқықты сатып
алу ;
4) Хылқаралық қаржы несиелік ұйымдарға мемлекеттің араласуы: бұл сыртқы
экономикалық қызмет нысанымен шетелдік несие ұсыну , қарыз,
халықаралық қаржы және басқа ұйымдарға салынатын жарнамен байланысты;
5) Ғылыми, техника, мәдениет, туризм салаларындағы ынтымақтастық;
6) Елшілік, өкілдік және шетелде басқа да персонал ұстау бойынша есеп
айырысу жүргізу.
Жоғарыда атап кеткен сыртқы – экономикалық байланыстардың дамуы шет елдер
мен республикамыздың қаржы валютасы, есеп айырысу мен несиелік
қатынастарының негізіне салынған.
29. Қаржылық нарық: түсінігі, функциялары, қатысушылары мен құрылымы.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғары жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендіген дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
паидалануда талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады.Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5% - ке, ал айналымдағы ақша - 6-7% - ке өссе, онда
жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды
өзгерістерді аңғаруға болаы. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5% - ке,
ал айналымдағы ақша 10-20% - ке және одан да көп өссе, онда қарқынды
инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткендеғана жоғары проценттік өсіммен береді.Бұл несиені
өзінің айналйм қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі қорларды
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта қаралып
отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі.
Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-
да қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай
өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін
белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден бастады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды
акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет
тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс – ақша белгілерін
шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі –
қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен айналысуда. Жергілікті
басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканының кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы
қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері
нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу
құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай,
бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жрғары болады
(керісінше де болуымүмкін). Бұдан нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
33
Бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-да қазан
революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі
болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда,
басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір
уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті
басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден бастады. Нарық ең бірінші
меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан
басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс – ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай,
оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді
мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару
органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканының кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы
қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері
нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу
құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай,
бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жрғары болады
(керісінше де болуымүмкін). Бұдан нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Бағалы қағаздардың жіктелуі
Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсіретін қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі:
• түсіретін кірісіне;
• эмитенттің сипатына;
• айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz