Ұлттық дүниетанымды халық өнері арқылы қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы қалыптастырудағы педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ. ХАЛЫҚ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың ерекшеліктері мен құрылымдық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Бастауыш мектепте оқушыларды сәндік.қолданбалы өнер құралдары арқылы сыныптан тыс жұмыстағы... мазмұны ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы қалыптастырудағы педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ. ХАЛЫҚ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың ерекшеліктері мен құрылымдық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Бастауыш мектепте оқушыларды сәндік.қолданбалы өнер құралдары арқылы сыныптан тыс жұмыстағы... мазмұны ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашағынан зор үміт күтетін кез-келген тәуелсіз елдің, азат өмір сүру жолындағы кез-келген ұлттың ең қастерлі міндеті - өткен тарихымен үндес бола алатын, жас ұрпақтың санасын шыңдауға қызмет ететін білім жүйесін қалыптастыру. Ал мұндай білім жүйесі сол ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады. Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді. Жастарды халықтық тәрбиенің негізінде оқытуда ұлттық өнердің өркендеуіне жол ашу қажеттілігі туып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында: «Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» керектігі белгіленген [1]. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған Ел басымыз президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегіндегі: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу - бұл әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр»,- деген сөзі мұның айғағы.[2,10] Қазақстанның XXI ғасырда өркениетті әлемнен орын алып, дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден-бір құдірет-білімді ұрпақ болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан сияқты көп үлтты мемлекет алдында, біріншіден, біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру міндеті тұрса, екіншіден, ең негізгісі-ұлттың этнопедагогика мен этнопсихологияның озық дәстүрлеріне сүйене отырып, жеткіншектер санасына туған халқының дүниетанымына деген құрметпен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрін меңгеру, тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеу тарихи қажеттілік болып отыр.
Қазіргі кезде әрбір халық үшін өзінің тарихына тереңірек үңіліп, ата-бабалардың ғасырлар бойы ұрпағына қалдырған тәжірибесі мен білім жөніндегі өмір мектебін зерделеп, оның қажеттерін қоғам, орта талаптарына сай сұрыптап, мектептің оқу-тәрбие ісіне ендірудің қажеттілігі анықталды. Халқымыздың ұлттық дүниетанымының мол мұрасын толық зерттемей және оны күнделікті оқу-тәрбие процесіне пайдаланбай, жан-жақты жетілген ұлтжанды жастарды тәрбиелеу мүмкін емес. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру барысында, біріншіден, бүгінгі өркениетті дүниеде болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруға, екіншіден, өз халқының ұлттық мәдени –тарихи, әлеуметтік –экономикалық ахуалын терең танытуға айрықша назар аудару қажет. Мұндай мұраттар басшылыққа алынған жерде, ұлттық мектептің өзекті мақсаты-адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына дарытқан жоғары интеллектуалды, парасатты тұлғаны тәрбиелеу болып шығады.
Ұлттық мәдениет халықтың ежелден келе жатқан өзіне тән өнері, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі есебінде жетілетіні белгілі. Оған қоса ғасырлар сынынан өткен, ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан халық мұраларындағы озық үлгілер жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Сол себепті, бүгінгі таңда халықтың дәстүрлі өнер түрлерін жинақтап зерделеудің, оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Сондай-ақ, еліміздің қоғамдық- экономикалық өміріне нарықтық қатыстардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етуде. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан оқушылардың алатын білім мен тәрбиесінің сапалығын жетілдіруде олардың дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми негіздері үлкен роль атқарады. Алайда бүгінгі күні ғылымның мәдени дүниетанымдық мүмкіндіктерін асыра бағалауға болмайтындығы байқалды. «Дүниетаным саласында тек ғылымға бағдарлау, ал дін, философия, өнер сияқты мәдениеттің басқа нысандарының дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің немесе мүлде жоққа шығарудың зияндылығы белгілі болды. Қазіргі дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның басқа да мәдени нысандарымен бірге аса қажет екендігі анықталып отыр. Адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік әлеміне көтеру, өз дүниетанымымызды қалыптастыруға мүмкіндік тудырып, адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім-көзқарастарын тудыру білім берудің маңызды мақсаты» деп негізгі білім бағытында жарық көрген құжаттарда белгілінген [3,4,5].
Осындай талаптың күшейген кезеңінде мектептерде оқу процесін диалектикалық тұрғыдан қайта қарастыру жергілікті халықтың ерекшеліктері мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық мәдениетке баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелер оңды шешім тауып отыр. Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп олардың дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса, онда бүгінгі қоғамның барлық күшін ұлттық мектептеріміздің жалпы оқу-тәрбие саласына жұмылдыруымыз қажет. Сондықтан білім берудің түрлері мен әдістерін жаңартудың негізгі мақсаты әрбір оқушының шығармашылық қабілетін барынша дамыту, ұлттық өнердің түрлі жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық мәдениетке баулу болып табылуы тиіс. Осы орайда айта кететін бір жайт, әр оқушының шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан, дәстүрге айналған рухани қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақтың өз халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен неғұрлым тереңірек танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген еңбектерге жасаған талдау эстетикалық циклдағы пәндер, оның ішінде енбекке баулу пәнінің оқыту тәрбие процесі барысында бастауыш сынып оқушылары ерекше назар аударады. Халық өнер арқылы дүниетанымын қалыптастыру мәселесі ғылыми – теориялық тұрғыдан әлі де болса өз деңгейінде ашылмағандығын айқындайды. Сонымен бірге мазмұн, көлем, тұрақтылық жағынан бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, даму үрдісі ерекше назар аударады. Бұл салада көптеген зерттеулерде Абдуллаев А.К, Л.А. Гордан, А.Х. Аринова т.б. жұмыстарын атаған жөн. Бастауыш сынып оқушылары өзінің табиғатына қарай жаңаны тез қабылдап оны ерекше сезінеді. Қызығушылығы мол, интелектуалды белсенділігі арта түседі. Сондықтан да балалардың қабілетін тек оқу процесінен шектемей, біздің ойымыз ша, сыныптан тыс жұмыстарға көбірек көңіл бөлген дұрыс. Іс - әрекетінің мүмкіншілігі көп екендігін біршама зерттеулер дәлелдейді (Абибулаева А.Ж. Көшербаева Г.Н.).
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, бастауыш мектеп алындағы басты міндет – оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени мұралардың сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мен оқыту және оның дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау. Халық өнер құралдары бастауыш сынып оқушылырының дүниетанымын қалыптастыру жұмыстары осы күнге дейін ғылыми практикалық деңгейде жан – жақты зерттелмеуі аталған мәселенің өзектілігін көрсетеді. Оқушының дүниетанымын қалыптастыруда халық өнердің тұтастай әсер етіп білім – тәрбие сапасын арттыруда мәні зор.
Педагогикалық процесте халық өнер арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру ғылыми – педагогикалық және ғылыми әдістемелік жолдарын қарастыру, біздің зерттеу проблемаларымызды айқындап береді және «Ұлттық дүниетанымды халық өнері арқылы қалыптастыру» атты тақырыпты таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнер құралдары арқылы бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруды ғылыми – теориялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны - бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыс.
Зерттеу пәні – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу ғылыми болжамы – халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері айқындалып, мазмұны мен әдістемесі жасалса, халық өнер туындылары оқушылардың сезімталдығын ояту және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталса, онда тәрбие үрдісінде халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Жетекші идея: бастауыш мектеп оқушыларының халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыру нәтижесінде қазіргі заман талабына сай дүниетанымы қалыптастырылады.
Зерттеу міндеттері:
- халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерін ашу;
- бастауыш мектепте халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстың ерекшелігін анықтау;
- бастауыш мектепте оқушылар сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері дүниетанымын қалыптастырудың жүйесі мен құрылымдық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға теориясы, дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы азаматтық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, өнерді қабылдау теорияларымен қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, қазақ қол өнері туралы зерттеу еңбектері; Қазақстан Республикасының Заңы, Конституциясы, «Білім туралы» Заңы, Үкіметтің қаулы – қарарлары, бағдарламалары; халық өнерін оқытудағы этнопедагогика материалдарын тиімді жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша өнертану, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, халық өнері мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашағынан зор үміт күтетін кез-келген тәуелсіз елдің, азат өмір сүру жолындағы кез-келген ұлттың ең қастерлі міндеті - өткен тарихымен үндес бола алатын, жас ұрпақтың санасын шыңдауға қызмет ететін білім жүйесін қалыптастыру. Ал мұндай білім жүйесі сол ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады. Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді. Жастарды халықтық тәрбиенің негізінде оқытуда ұлттық өнердің өркендеуіне жол ашу қажеттілігі туып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында: «Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» керектігі белгіленген [1]. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған Ел басымыз президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегіндегі: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу - бұл әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр»,- деген сөзі мұның айғағы.[2,10] Қазақстанның XXI ғасырда өркениетті әлемнен орын алып, дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден-бір құдірет-білімді ұрпақ болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан сияқты көп үлтты мемлекет алдында, біріншіден, біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру міндеті тұрса, екіншіден, ең негізгісі-ұлттың этнопедагогика мен этнопсихологияның озық дәстүрлеріне сүйене отырып, жеткіншектер санасына туған халқының дүниетанымына деген құрметпен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрін меңгеру, тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеу тарихи қажеттілік болып отыр.
Қазіргі кезде әрбір халық үшін өзінің тарихына тереңірек үңіліп, ата-бабалардың ғасырлар бойы ұрпағына қалдырған тәжірибесі мен білім жөніндегі өмір мектебін зерделеп, оның қажеттерін қоғам, орта талаптарына сай сұрыптап, мектептің оқу-тәрбие ісіне ендірудің қажеттілігі анықталды. Халқымыздың ұлттық дүниетанымының мол мұрасын толық зерттемей және оны күнделікті оқу-тәрбие процесіне пайдаланбай, жан-жақты жетілген ұлтжанды жастарды тәрбиелеу мүмкін емес. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру барысында, біріншіден, бүгінгі өркениетті дүниеде болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруға, екіншіден, өз халқының ұлттық мәдени –тарихи, әлеуметтік –экономикалық ахуалын терең танытуға айрықша назар аудару қажет. Мұндай мұраттар басшылыққа алынған жерде, ұлттық мектептің өзекті мақсаты-адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына дарытқан жоғары интеллектуалды, парасатты тұлғаны тәрбиелеу болып шығады.
Ұлттық мәдениет халықтың ежелден келе жатқан өзіне тән өнері, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі есебінде жетілетіні белгілі. Оған қоса ғасырлар сынынан өткен, ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан халық мұраларындағы озық үлгілер жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Сол себепті, бүгінгі таңда халықтың дәстүрлі өнер түрлерін жинақтап зерделеудің, оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Сондай-ақ, еліміздің қоғамдық- экономикалық өміріне нарықтық қатыстардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етуде. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан оқушылардың алатын білім мен тәрбиесінің сапалығын жетілдіруде олардың дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми негіздері үлкен роль атқарады. Алайда бүгінгі күні ғылымның мәдени дүниетанымдық мүмкіндіктерін асыра бағалауға болмайтындығы байқалды. «Дүниетаным саласында тек ғылымға бағдарлау, ал дін, философия, өнер сияқты мәдениеттің басқа нысандарының дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің немесе мүлде жоққа шығарудың зияндылығы белгілі болды. Қазіргі дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның басқа да мәдени нысандарымен бірге аса қажет екендігі анықталып отыр. Адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік әлеміне көтеру, өз дүниетанымымызды қалыптастыруға мүмкіндік тудырып, адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім-көзқарастарын тудыру білім берудің маңызды мақсаты» деп негізгі білім бағытында жарық көрген құжаттарда белгілінген [3,4,5].
Осындай талаптың күшейген кезеңінде мектептерде оқу процесін диалектикалық тұрғыдан қайта қарастыру жергілікті халықтың ерекшеліктері мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық мәдениетке баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелер оңды шешім тауып отыр. Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп олардың дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса, онда бүгінгі қоғамның барлық күшін ұлттық мектептеріміздің жалпы оқу-тәрбие саласына жұмылдыруымыз қажет. Сондықтан білім берудің түрлері мен әдістерін жаңартудың негізгі мақсаты әрбір оқушының шығармашылық қабілетін барынша дамыту, ұлттық өнердің түрлі жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық мәдениетке баулу болып табылуы тиіс. Осы орайда айта кететін бір жайт, әр оқушының шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан, дәстүрге айналған рухани қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақтың өз халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен неғұрлым тереңірек танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген еңбектерге жасаған талдау эстетикалық циклдағы пәндер, оның ішінде енбекке баулу пәнінің оқыту тәрбие процесі барысында бастауыш сынып оқушылары ерекше назар аударады. Халық өнер арқылы дүниетанымын қалыптастыру мәселесі ғылыми – теориялық тұрғыдан әлі де болса өз деңгейінде ашылмағандығын айқындайды. Сонымен бірге мазмұн, көлем, тұрақтылық жағынан бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, даму үрдісі ерекше назар аударады. Бұл салада көптеген зерттеулерде Абдуллаев А.К, Л.А. Гордан, А.Х. Аринова т.б. жұмыстарын атаған жөн. Бастауыш сынып оқушылары өзінің табиғатына қарай жаңаны тез қабылдап оны ерекше сезінеді. Қызығушылығы мол, интелектуалды белсенділігі арта түседі. Сондықтан да балалардың қабілетін тек оқу процесінен шектемей, біздің ойымыз ша, сыныптан тыс жұмыстарға көбірек көңіл бөлген дұрыс. Іс - әрекетінің мүмкіншілігі көп екендігін біршама зерттеулер дәлелдейді (Абибулаева А.Ж. Көшербаева Г.Н.).
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, бастауыш мектеп алындағы басты міндет – оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени мұралардың сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мен оқыту және оның дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау. Халық өнер құралдары бастауыш сынып оқушылырының дүниетанымын қалыптастыру жұмыстары осы күнге дейін ғылыми практикалық деңгейде жан – жақты зерттелмеуі аталған мәселенің өзектілігін көрсетеді. Оқушының дүниетанымын қалыптастыруда халық өнердің тұтастай әсер етіп білім – тәрбие сапасын арттыруда мәні зор.
Педагогикалық процесте халық өнер арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру ғылыми – педагогикалық және ғылыми әдістемелік жолдарын қарастыру, біздің зерттеу проблемаларымызды айқындап береді және «Ұлттық дүниетанымды халық өнері арқылы қалыптастыру» атты тақырыпты таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнер құралдары арқылы бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруды ғылыми – теориялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны - бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыс.
Зерттеу пәні – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу ғылыми болжамы – халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері айқындалып, мазмұны мен әдістемесі жасалса, халық өнер туындылары оқушылардың сезімталдығын ояту және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталса, онда тәрбие үрдісінде халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Жетекші идея: бастауыш мектеп оқушыларының халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыру нәтижесінде қазіргі заман талабына сай дүниетанымы қалыптастырылады.
Зерттеу міндеттері:
- халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерін ашу;
- бастауыш мектепте халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстың ерекшелігін анықтау;
- бастауыш мектепте оқушылар сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері дүниетанымын қалыптастырудың жүйесі мен құрылымдық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға теориясы, дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы азаматтық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, өнерді қабылдау теорияларымен қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, қазақ қол өнері туралы зерттеу еңбектері; Қазақстан Республикасының Заңы, Конституциясы, «Білім туралы» Заңы, Үкіметтің қаулы – қарарлары, бағдарламалары; халық өнерін оқытудағы этнопедагогика материалдарын тиімді жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша өнертану, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, халық өнері мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
1.Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру түжырымдамасы. -Алматы: Казахстан, 1994.- 40 б.
2. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.- 418 б.
3. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. соч. в 2-х т. - М.: Педагогика, 1982. - Т1 - 570 с.
4.Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения в 2-х т. - М.: Просвещение, 1981.-334 с.
5.Толстой Л.Н. Педагогические сочинения. - М.:Просвещение, 1989. - 149
6.Руссо Ж.Ж. Эмиль или о воспитании. — М., 1915.
7.Гербарт И.Ф. Общая педагогика, выведенная из целей воспитания. - М.: Просвещение, 1954. — 132 с.
8.Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. М.:Уч. пед. изд., 1956. - 370 с.
9.Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения.в 2-х т. М.: Гос. уч. пед. изд., 1954. - 480 с.
10. Алтынсарин Ы. Педагогикалық идеялары мен ағартушылық
қызметі. - Алматы: Мектеп, 1969. - 154 б.
11.Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. - М.:Педагогика, Т.З. 1983. - 368 с.
12.Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х томах. Т.2. - М.: Педагогика, 1980. - 288 с.
13.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Изд. Полит. литер., 1977. - 304 с.
14.Занков Л.В. Дидактика и жизнь. - М.: Просвещение, 1968.- 176 с.
15.Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. — М.:Педагогика, 1986. - 240 с.
16.Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. - М.: Просвещение, 1996. — 130 с.
17.Эльконин Д.Б. Детская психология. М.: Просвещение,
1960.- 175 с.
18.Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности
младших школьников. - М.: Просвещение, 1988.-174 с.
19.Брунер Дж. Психология познания. - М.: Прогресс, 1977. -396 с.
20.Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1993. - 180 б.
21.Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Рауан, 1995.- 312 б.
22.Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы: Рауан, 1982. - 24 б.
23.Скаткин М.Н. Акгивизация познавательной деятельности учащихся в обучении. — М.: Просвещение, 1965.-149 с.
24. Есипов Б.П. Самостоятельные работы учащихся на уроке.- М.: Уч. пед. изд., 1961. - 239 с.
25.Данилов М.А. Процесс обучения в советской школе. -М.: Просвещение, 1960. - 223 с.
26.Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. М.: Педагогика, 1980. - 240 с.
27.Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности
учащихся. — М.: Просвещение, 1979. - 186 с.
28.Шамова Т.И. Активизация учения школъников. — М.:
Педагогика, 1982. - 208 с.
29.Қараев Ж.А. Акшвизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Автореф. дисс. ...д.п.н. - Алматы: 1994.- 48 с.
30. Измайлов А.Э. Народная педагогика. Педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. - М.:Педагогика, 1991. - 256 с.
31.Қалиев С. Казақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998. — 128 б.
32.Жарыкбаев К. Развитие психологической мысли в Казахстане. — Алма-Ата: Казахстан, 1968. 261 с.
33.Табылдиев Ә. Казақ педагогикасының тарихы. - Алматы: Рауан, 1999. - 294 б.
34.Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық төрбие берудегі халық дәстүрі. — Алматы: Білім, 1990. - 32 б.
35.Қожахметова Қ. Халықгық педагогиканы зертгеудің кейбір ғылыми жөне теориялық мәселелері. - Алматы: Рауан, 1993. - 300 б.
36.Әбілова 3. Этнопедагогика окулығы - Алматы: Абылайхан атындағы Казақ мемлекеттік халыкаралық қарым-қатынастар және әлем тілдері университеті КазХҚ және ӘТУ-ті, 1999. - 394 б.
37.Наурызбаев Ж.Ж. Научно-педагогаческие основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дисс. ...док. п. н. - Алматы, 1998. - 30 с.
38.Балтабаев М., Өтемүратова Б. Елім-ай. Алматы: Рауан, 1993. - 86 б.
39.Ғаббасов С. Халық педагогикасьшың негіздері. - Алматы,Әл-Фараби, 1995. - 459.
40. Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқыту
төрбиесіне еңціру жолдары. П.ғ.к. ...дисс. - Алматы,1994. - 132 б.
41.Төлеубекова Р. Бастауыш сынып окушыларын адамгершілікке төрбиелеуде халық педагогикасының озық
дәстүрлерін пайдалану. п.ғ.к. дисс. автореф. — Алматы, 1993- 26 б.
42.Албытова Н.Қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш мектеп окушыларының дүниетанымын қарастыру. п.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1999. - 21 б .
43.Әбдіғаппарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлтгық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау. п.ғ.к. .дисс. автореф. - Алматы, 1998. - 23 б.
44.Әтемова Қ.Т. Оқушыларда гумандық қасиеттерді
қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы. - Алматы, 1998. - 21 б.
45.Әбдікәрім Аша. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1993. - 26 б.
46.Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. Автореф. дисс. ...к.п.н. - Алматы,
1995. -26 с.
47.Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық кабілеттерін дамыту. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1998. — 22 б.
48.Әбділдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып окушыларын адамгершілік тәрбиеге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Карағанды, 1999. - 26 б.
1.Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру түжырымдамасы. -Алматы: Казахстан, 1994.- 40 б.
2. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.- 418 б.
3. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. соч. в 2-х т. - М.: Педагогика, 1982. - Т1 - 570 с.
4.Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения в 2-х т. - М.: Просвещение, 1981.-334 с.
5.Толстой Л.Н. Педагогические сочинения. - М.:Просвещение, 1989. - 149
6.Руссо Ж.Ж. Эмиль или о воспитании. — М., 1915.
7.Гербарт И.Ф. Общая педагогика, выведенная из целей воспитания. - М.: Просвещение, 1954. — 132 с.
8.Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. М.:Уч. пед. изд., 1956. - 370 с.
9.Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения.в 2-х т. М.: Гос. уч. пед. изд., 1954. - 480 с.
10. Алтынсарин Ы. Педагогикалық идеялары мен ағартушылық
қызметі. - Алматы: Мектеп, 1969. - 154 б.
11.Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. - М.:Педагогика, Т.З. 1983. - 368 с.
12.Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х томах. Т.2. - М.: Педагогика, 1980. - 288 с.
13.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Изд. Полит. литер., 1977. - 304 с.
14.Занков Л.В. Дидактика и жизнь. - М.: Просвещение, 1968.- 176 с.
15.Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. — М.:Педагогика, 1986. - 240 с.
16.Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. - М.: Просвещение, 1996. — 130 с.
17.Эльконин Д.Б. Детская психология. М.: Просвещение,
1960.- 175 с.
18.Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности
младших школьников. - М.: Просвещение, 1988.-174 с.
19.Брунер Дж. Психология познания. - М.: Прогресс, 1977. -396 с.
20.Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1993. - 180 б.
21.Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Рауан, 1995.- 312 б.
22.Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы: Рауан, 1982. - 24 б.
23.Скаткин М.Н. Акгивизация познавательной деятельности учащихся в обучении. — М.: Просвещение, 1965.-149 с.
24. Есипов Б.П. Самостоятельные работы учащихся на уроке.- М.: Уч. пед. изд., 1961. - 239 с.
25.Данилов М.А. Процесс обучения в советской школе. -М.: Просвещение, 1960. - 223 с.
26.Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. М.: Педагогика, 1980. - 240 с.
27.Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности
учащихся. — М.: Просвещение, 1979. - 186 с.
28.Шамова Т.И. Активизация учения школъников. — М.:
Педагогика, 1982. - 208 с.
29.Қараев Ж.А. Акшвизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Автореф. дисс. ...д.п.н. - Алматы: 1994.- 48 с.
30. Измайлов А.Э. Народная педагогика. Педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. - М.:Педагогика, 1991. - 256 с.
31.Қалиев С. Казақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998. — 128 б.
32.Жарыкбаев К. Развитие психологической мысли в Казахстане. — Алма-Ата: Казахстан, 1968. 261 с.
33.Табылдиев Ә. Казақ педагогикасының тарихы. - Алматы: Рауан, 1999. - 294 б.
34.Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық төрбие берудегі халық дәстүрі. — Алматы: Білім, 1990. - 32 б.
35.Қожахметова Қ. Халықгық педагогиканы зертгеудің кейбір ғылыми жөне теориялық мәселелері. - Алматы: Рауан, 1993. - 300 б.
36.Әбілова 3. Этнопедагогика окулығы - Алматы: Абылайхан атындағы Казақ мемлекеттік халыкаралық қарым-қатынастар және әлем тілдері университеті КазХҚ және ӘТУ-ті, 1999. - 394 б.
37.Наурызбаев Ж.Ж. Научно-педагогаческие основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дисс. ...док. п. н. - Алматы, 1998. - 30 с.
38.Балтабаев М., Өтемүратова Б. Елім-ай. Алматы: Рауан, 1993. - 86 б.
39.Ғаббасов С. Халық педагогикасьшың негіздері. - Алматы,Әл-Фараби, 1995. - 459.
40. Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқыту
төрбиесіне еңціру жолдары. П.ғ.к. ...дисс. - Алматы,1994. - 132 б.
41.Төлеубекова Р. Бастауыш сынып окушыларын адамгершілікке төрбиелеуде халық педагогикасының озық
дәстүрлерін пайдалану. п.ғ.к. дисс. автореф. — Алматы, 1993- 26 б.
42.Албытова Н.Қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш мектеп окушыларының дүниетанымын қарастыру. п.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1999. - 21 б .
43.Әбдіғаппарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлтгық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау. п.ғ.к. .дисс. автореф. - Алматы, 1998. - 23 б.
44.Әтемова Қ.Т. Оқушыларда гумандық қасиеттерді
қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы. - Алматы, 1998. - 21 б.
45.Әбдікәрім Аша. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1993. - 26 б.
46.Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. Автореф. дисс. ...к.п.н. - Алматы,
1995. -26 с.
47.Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық кабілеттерін дамыту. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Алматы, 1998. — 22 б.
48.Әбділдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып окушыларын адамгершілік тәрбиеге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. П.ғ.к. ...дисс. автореф. - Карағанды, 1999. - 26 б.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. ХАЛЫҚ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың ерекшеліктері мен құрылымдық
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 30
2.2. Бастауыш мектепте оқушыларды сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы
сыныптан тыс жұмыстағы... мазмұны ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашағынан зор үміт күтетін кез-келген
тәуелсіз елдің, азат өмір сүру жолындағы кез-келген ұлттың ең қастерлі
міндеті - өткен тарихымен үндес бола алатын, жас ұрпақтың санасын шыңдауға
қызмет ететін білім жүйесін қалыптастыру. Ал мұндай білім жүйесі сол ұлттың
төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады. Өйткені, өткен тарихтың сын
көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары жас буынның рухына негіз
болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған жағдайда ғана ұрпақтар
арасындағы сабақтастық үзілмейді. Жастарды халықтық тәрбиенің негізінде
оқытуда ұлттық өнердің өркендеуіне жол ашу қажеттілігі туып отыр. Бұл
мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасының бұл заңында: Ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасау керектігі белгіленген [1]. Қазақстанда мемлекет
тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты
ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған Ел басымыз
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегіндегі: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралу - бұл әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті,
экономиканы ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,- деген сөзі мұның
айғағы.[2,10] Қазақстанның XXI ғасырда өркениетті әлемнен орын алып,
дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден-бір құдірет-білімді ұрпақ
болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан сияқты көп үлтты мемлекет алдында,
біріншіден, біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру міндеті тұрса,
екіншіден, ең негізгісі-ұлттың этнопедагогика мен этнопсихологияның озық
дәстүрлеріне сүйене отырып, жеткіншектер санасына туған халқының
дүниетанымына деген құрметпен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты
сіңіру, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрін меңгеру, тілі мен әдебиетін, тарихы
мен өнерін қастерлеу тарихи қажеттілік болып отыр.
Қазіргі кезде әрбір халық үшін өзінің тарихына тереңірек үңіліп, ата-
бабалардың ғасырлар бойы ұрпағына қалдырған тәжірибесі мен білім жөніндегі
өмір мектебін зерделеп, оның қажеттерін қоғам, орта талаптарына сай
сұрыптап, мектептің оқу-тәрбие ісіне ендірудің қажеттілігі анықталды.
Халқымыздың ұлттық дүниетанымының мол мұрасын толық зерттемей және оны
күнделікті оқу-тәрбие процесіне пайдаланбай, жан-жақты жетілген ұлтжанды
жастарды тәрбиелеу мүмкін емес. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
барысында, біріншіден, бүгінгі өркениетті дүниеде болып жатқан
өзгерістерді ескеріп отыруға, екіншіден, өз халқының ұлттық мәдени
–тарихи, әлеуметтік –экономикалық ахуалын терең танытуға айрықша назар
аудару қажет. Мұндай мұраттар басшылыққа алынған жерде, ұлттық мектептің
өзекті мақсаты-адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына дарытқан жоғары
интеллектуалды, парасатты тұлғаны тәрбиелеу болып шығады.
Ұлттық мәдениет халықтың ежелден келе жатқан өзіне тән өнері, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрі есебінде жетілетіні белгілі. Оған қоса ғасырлар сынынан
өткен, ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан халық мұраларындағы озық үлгілер
жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Сол себепті, бүгінгі
таңда халықтың дәстүрлі өнер түрлерін жинақтап зерделеудің, оның
айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді
тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Сондай-ақ, еліміздің қоғамдық-
экономикалық өміріне нарықтық қатыстардың енуіне байланысты өзгеріске
түскен саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ
тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етуде. Демек,
оқушыларға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық
мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан оқушылардың алатын білім мен
тәрбиесінің сапалығын жетілдіруде олардың дүниетанымын қалыптастырудың
ғылыми негіздері үлкен роль атқарады. Алайда бүгінгі күні ғылымның мәдени
дүниетанымдық мүмкіндіктерін асыра бағалауға болмайтындығы байқалды.
Дүниетаным саласында тек ғылымға бағдарлау, ал дін, философия, өнер сияқты
мәдениеттің басқа нысандарының дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің
немесе мүлде жоққа шығарудың зияндылығы белгілі болды. Қазіргі
дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның басқа да мәдени нысандарымен бірге
аса қажет екендігі анықталып отыр. Адамды әдеттегі үйреншікті сана-
сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік әлеміне көтеру, өз
дүниетанымымызды қалыптастыруға мүмкіндік тудырып, адамзат табыстарына
негізделген өзіндік сенім-көзқарастарын тудыру білім берудің маңызды
мақсаты деп негізгі білім бағытында жарық көрген құжаттарда белгілінген
[3,4,5].
Осындай талаптың күшейген кезеңінде мектептерде оқу процесін
диалектикалық тұрғыдан қайта қарастыру жергілікті халықтың ерекшеліктері
мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық мәдениетке
баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелер оңды шешім тауып отыр. Ұрпақтарымызды
парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп олардың
дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және
азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса, онда бүгінгі қоғамның
барлық күшін ұлттық мектептеріміздің жалпы оқу-тәрбие саласына
жұмылдыруымыз қажет. Сондықтан білім берудің түрлері мен әдістерін
жаңартудың негізгі мақсаты әрбір оқушының шығармашылық қабілетін барынша
дамыту, ұлттық өнердің түрлі жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық
мәдениетке баулу болып табылуы тиіс. Осы орайда айта кететін бір жайт,
әр оқушының шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен
қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының
тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал
қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан, дәстүрге айналған рухани
қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақтың өз
халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен неғұрлым тереңірек
танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Зерттеу проблемасы саласында
жарық көрген еңбектерге жасаған талдау эстетикалық циклдағы пәндер, оның
ішінде енбекке баулу пәнінің оқыту тәрбие процесі барысында бастауыш сынып
оқушылары ерекше назар аударады. Халық өнер арқылы дүниетанымын
қалыптастыру мәселесі ғылыми – теориялық тұрғыдан әлі де болса өз
деңгейінде ашылмағандығын айқындайды. Сонымен бірге мазмұн, көлем,
тұрақтылық жағынан бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, даму үрдісі
ерекше назар аударады. Бұл салада көптеген зерттеулерде Абдуллаев А.К, Л.А.
Гордан, А.Х. Аринова т.б. жұмыстарын атаған жөн. Бастауыш сынып оқушылары
өзінің табиғатына қарай жаңаны тез қабылдап оны ерекше сезінеді.
Қызығушылығы мол, интелектуалды белсенділігі арта түседі. Сондықтан да
балалардың қабілетін тек оқу процесінен шектемей, біздің ойымыз ша,
сыныптан тыс жұмыстарға көбірек көңіл бөлген дұрыс. Іс - әрекетінің
мүмкіншілігі көп екендігін біршама зерттеулер дәлелдейді (Абибулаева А.Ж.
Көшербаева Г.Н.).
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық
өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас
өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының
өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді
талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, бастауыш мектеп алындағы басты
міндет – оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени
мұралардың сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мен оқыту және оның
дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау. Халық өнер
құралдары бастауыш сынып оқушылырының дүниетанымын қалыптастыру жұмыстары
осы күнге дейін ғылыми практикалық деңгейде жан – жақты зерттелмеуі аталған
мәселенің өзектілігін көрсетеді. Оқушының дүниетанымын қалыптастыруда халық
өнердің тұтастай әсер етіп білім – тәрбие сапасын арттыруда мәні зор.
Педагогикалық процесте халық өнер арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру ғылыми – педагогикалық және ғылыми әдістемелік жолдарын
қарастыру, біздің зерттеу проблемаларымызды айқындап береді және Ұлттық
дүниетанымды халық өнері арқылы қалыптастыру атты тақырыпты таңдауымызға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнер құралдары арқылы
бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруды ғылыми –
теориялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны - бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыс.
Зерттеу пәні – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері арқылы бастауыш
сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу ғылыми болжамы – халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмыстарда
бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері айқындалып, мазмұны мен әдістемесі жасалса, халық
өнер туындылары оқушылардың сезімталдығын ояту және шығармашылық
қабілеттерін дамытуға бағытталса, онда тәрбие үрдісінде халық өнері арқылы
оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді.
Жетекші идея: бастауыш мектеп оқушыларының халық өнері арқылы сыныптан
тыс жұмысты ұйымдастыру нәтижесінде қазіргі заман талабына сай дүниетанымы
қалыптастырылады.
Зерттеу міндеттері:
- халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздерін ашу;
- бастауыш мектепте халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстың ерекшелігін анықтау;
- бастауыш мектепте оқушылар сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері
дүниетанымын қалыптастырудың жүйесі мен құрылымдық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға теориясы,
дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы
азаматтық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, өнерді
қабылдау теорияларымен қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы
мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, қазақ
қол өнері туралы зерттеу еңбектері; Қазақстан Республикасының Заңы,
Конституциясы, Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы – қарарлары,
бағдарламалары; халық өнерін оқытудағы этнопедагогика материалдарын тиімді
жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша
өнертану, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, халық
өнері мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама
жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды бастауы
Дүниетанымның қалыптасуына жалпы адам, табиғат, қоғам білімдері тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам-біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және олардың бірлікте дамитынын оқушыларға өнер
арқылы түсіндірген дұрыс. Өйткені тәжірибеден байқағандай дүниетанымды өнер
арқылы білу барысында оқушының таным процесі дамиды. Дүниені біртұтас
тірлікте сезініп қабылдау нәтижесінде оның санасында білім қоры жиналып, ой-
өрісі қеңейеді.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде, дүние мен адам алынады,
өйткені, әлемді танушы адам. Дүние - араб сөзі. Ол көптеген ұғымды
білдіреді, ең негізгісі - дүние өмір, тіршілік ретінде түсіндірілсе, енді
бірде дүние ұғымы-қоршаған орта, табиғат, әлем ретінде қарастыруға болады.
Философ-ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Телібаев өз еңбектерінде ұлттық
дүниетаным туралы: ... Адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі
ұлттық жағдайда қалыптасқандықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады,
- дей келе, ежелгі қазақ дүниетанымының түрлеріне: мақал-мәтелдер, жырлар,
дастандар, аңыздар, ертегілер, термелер, жоқтауларды жатқызды.
Жалпы, философтардың Дүниетаным туралы айтқан ой-пікірлеріне
сүйенсек, дүниетаным сыртқы дүниенің адам санасындағы жай ғана көрінісі
емес, тұлғаның дүниеге қарым-қатынасы деп қорытындылауға болады. Қарым-
қатынас тек білім түрінде емес, наным, идея, құндылық, адамның ынта-талабы,
іс-әрекеттің танымдық және тәжірибелік ұстанымдары нысанында да көрініс
береді. Бұл-адамның қоғамдық сана-сезімінің құрылымы. Дүниетаным адам сана-
сезімінің құбылысы ретінде, оның қызметі мен дамып-өрістеуіне тәуелді
болады.
Қазақ совет энциклопедиясында: Дүниеге көзқарас- бізді қоршаған
табиғи және қоғамдық болмыс, адам оның өмірде алатын орны туралы түсінік
жиынтығы- деп жазады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, біз
Дүниетанымды әрбір жеке тұлғаның көзқарасынан, сенімі мен мұратынан
байқалып, ол адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік болмысы, яғни
тұрмыс-салты, өмір тәжірибесі мен эмоциялық сезім күйі, бағыт-бағдары,
қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінен тарихи орын алып, жеке тұлға
дүниетанымының бүкіл өмір мұратын құрап, оның іс-әрекеті мен мінез-құлқында
байқалынады. Жеке тұлғаның дүниетаным көлемі, жеке басының ерекшелігі мен
өмір сүріп отырған қоғамдық жағдайының дамуына байланысты болады.
Жеке тұлғаның тұтас даму процесінде әлеуметтік орта мен тәрбиелік
тәжірибе ерекшеліктеріне орай, оның дербес өмірлік белсенділігінің
арқасында, дүниетаным көлемі де тереңдеп арта бермек. Сонымен бірге, жеке
тұлғаның ішкі жан дүниесінің қалыптасуына қоғамның рухани-мәдениетінің даму
деңгейі мен салт-санасы ықпал етеді. Адам баласы сыртқы дүниедегі барлық
құбылысты сезіне білуі дүниетанымның шексіздігінде.
Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің
жүйесі. Адамдардың ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу)
оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қана қоймай, әр адамды дүниені
қайта құру жолындағы жан қиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі
бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмілетке келгенде оның
дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын
болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Сенім мен
дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл
екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады.
Дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін
меңгеру қажет. Өйткені білім дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс
материалы.
Педагогикалық ғылыми еңбектерде дүниетанымның төрт құрамды бөлігі
көрсетіліп жүр. Олар: ғылыми білім жүйес,: дүниетаным, сенім, адам мұраты.
Білім обьективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірбиесі.
Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой -тұжырымы. Дүниетаным адамның қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаға қарым-қатынасын білдіретін ақиқатқа деген көзқарастар
жүйесі, адамдардың философиялық, ғылыми, саяси, құқықтық адамгершілік,
эстетикалық идеялары мен наным-сенімдерінің жиынтығы; Дүниетаным адамның
қызметі мен әрекетінің жалпы бағытын айқындайды. Дүниетаным-білімнің, іс-
тәжірибе мен идеялық-эмоциялық бағамдардың ең жоғарғы синтезі. Дүниетанымда
адамның қоғамдық болмысының ерекшеліктері, оның тарихы нақты қоғамдық қарым-
қатынас жүйесіндегі орны жалпылама түрде көрсетіледі.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында
көптеген құнды ой-пікірлері мен көзқарастар философ ғалымдардың
зерттеулерінде (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров, Ә.Нысанбаев, А.Қасабеков,
М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Д.Кішібеков т.б. ) жан-жақты мазмұндалып жүр. Яғни,
бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетінің түрлері әр аспектілерден
бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (С.Л.Выготский,
В.В.Давыдов, И.Я,Лернер, Б.М.Коротяев, Р.И.Низамов, М.Н.Скаткин,
Л.В.Занков, Т.И.Шамова, М.И.Махмудов, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.
Гальперин, Д.Б.Эльконин, Ю.К.Бабанский т.б.) зерттеу міндеттеріне қарай
жүйелі талданған.
Дүниетанымның қалыптасуына үлкен ықпал жасайтын - халық өнері. Сонымен
бірге бұл өнер халық тәрбиесінің маңызды құралы ретінде қарастырылып
келе жатыр.
Ұлттық дүниетанымының арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-
маңызы мен құндылығын кеңес өкіметі тұсында көптеген ғалымдар зерттеген.
Республиканың егемендігі, ұлттық сана сезімнің өсуі, мәдени рухани
дәстүрлердің қайта өркендеуі ұлттық тәрбиедегі ғылыми негізделген
ұсыныстарды талдап жасауға қажеттілік қана өсіп қоймай, сонымен бірге
оларды іске асыру мүмкіндіктері де анағұрлым ұлғайды.
Халықтың педагогика мәселелері ғылыми тұрғыда бұрынғы одақ
бойынша ең алғаш 50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап түбегейлі
зерттеле бастады. Жарық көрген ғылыми зерттеулер (Г.Н.Волков, В.Н.Ханбиков,
А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, А.Э.Измаилов, В.Х.Арутюнян, К.Кыдыралиев және
т.б.) халықтық педагогиканың түрлі бағыттарын қарастырды. 80-жылдары орта
және жоғары мектепті қайта құруға байланысты оқушыларға үлттық қолөнерге
баулу және эстетикалық тәрбие беру ісін жандандыруға едәуір көңіл
бөлінгенін айта кету керек. Оны нәтижелі шешуде жеткіншек ұрпақты өз
ұлтының өнерімен, салт дәстүрімен, әдет-ғұрыпымен таныстыру қажет болды. Ал
мүның өзі халықтың педагогика саласында терең мазмұнды зерттеулер жүргізуді
талап етті Осы мәселелер бойынша Қ.Б.Жарықбаев, С.Калиев, С.Ұзақбаева,
Ж.Наурызбай, Қ,Қожахметова, М.Балтабаев, З.Әбілова, Б.Мұқанова, Ұ.Асанова,
Қ.Болатбаев, Е.Сағындықов т.б. еңбектері жарық көре бастады. Оларда
қазақтың халықтық педагогикасындағы құнды ой пікірлерге талдау берілді,
халықтық тәрбие саласында қалыптасқан дәстүрлері мазмұндары ондағы еңбек,
ақыл-ой, эстетикалық адамгершілік тәрбие берудің жекеленген әдістері мен
амал-жолдары баяндалып, жеткіншектер дүниетанымын қалыптастырудың тәрбиелік
мәні ерекшеленіп көрсетілді.
Осы мәселені шешу–қазіргі ұрпақтың негізгі мақсаты. Өйткені қазақтың
рухани байлығының әсері адамның парасатты, білімді болуына дүниетанымдық
көзқарасының жоғарғы деңгейде дамуына әсері ерекше болып табылады. Осындай
үрдісте әсіресе қазақ халқының өнерінің әсері өзгеше, осыны ескере отырып,
біз ең алдымен “дүниетаным” ұғымына және адам баласының ежелден дүниеге
деген көзқарасын қарастыруды жөн көрдік.
Дүниетаным адам ойы кеңістігіндегі негізгі және аса күрделі
түсініктердің бірі. Дүниетаным негізін салуда көне грек философтары
Демокрит, Платон, Аристотель үлкен роль атқарды. Олар дүниетанымның негізі
ретінде “ақылды” пайдаланды. Өйткені адам баласы қоршаған дүниесін сана
арқылы қабылдайтыны мәлім.
Италияның ұлы сүретшісі, ғалым, философ Леонардо да Винчи –“Дүниетаным-
ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда білімі
мен нанымы, ар-ождан мұраттары мен әлеуметтік қулықтың реттеушісі, қоршаған
ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарасы”-дей келе, дүниетанымды
қалыптастырып, оны жалпы адамзаттық мәдени құбылысқа айналдыруда қосқан
үлесі зор болды. Ол сурет өнері саласында сынның мазмұны туралы пікір
айтып, эстетикалық талғамның қалыптасуына үлкен әсер етті –деп зерделейді
өз еңбегінде Р.А. Арцышевский.
Дүниетаным құрылымы, ғалымдардың пікіріне сүйенсек, мына
түсініктерден тұрады: көзқарастар, білімдер, пікірлер. Көзқарастар белгілі
бір ұстанымды бағытты білдірсе, білім жеке тұлғаның қоршаған ортадағы
әртүрлі процестер мен құбылыстарды бағалауы, қатынасы, ал пікірлер тұлғаға
осы көзқарастардың тек дүниетаным мәселелерінде ғана емес, сондай-ақ жалпы
өзінің өмірлік мақсаттарын қоюы мен жүзеге асыруында да мүмкін және
мақсатқа сәйкес болатындығы жайлы мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның дүниетанымында белгілі бір деңгейлер болады, олардың
ішіндегі негізгілері мыналар болып табылады:
Қарапайым (немесе тұрмыстық), ол дүниетаным білімін дүниені түсінуге
дүниені сезіну арқылы қол жеткізілетін дұрыс мағынаға теңейді.
Ғылыми – адамның дүниені және ондағы өзін танып-білуінің теориялық және
практикалық тәжірибесінде көрініс табатын әлем заңдары мен заңдылықтарын
меңгеру негізінде жетіледі.
Сонымен, дүниетаным – ол қоршаған дүниеге ерекше көзқарас. Сонымен
бірге, бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны,тіршіліктің мән-
мағынасы туралы көзқарастардың,пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы - деп айтуға болады. Дүниетанымның көзі – білім. Адам
тіршілігінің көзі-табиғат. Дүниетаным – дүние және тану деп аталатын екі
бөлімнен тұрады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану
шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі. Қоршаған дүниені білу-
танымға байланысты. Таным-адам санасын дамытудың негізі және ол арқылы адам
өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.
Жоғарыда келтірілген түсініктерді қорыта отырып, біз Дүниетаным
ұғымын былай нақтылауға бағдар алдық: Дүниетаным, дүниеге көзқарас –
адамдар, жеке адам іс-әрекетіне терең әсер ететін әлем және оның даму
заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстары мен базистары жөнінде
біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниеге көзқарастың көзі тұтасынан
алғанда қоғамның көп қырлы материалдық өмірі, қоғамдық болмыс болып
табылады. (Қоянбаев, С.17)
Дүниетанымның қалыптасуында үлкен роль атқаратын ұлттық мәдениет. Өйткені
адамның жеке көзқарасы, айналаны қабылдауы тарихи қалыптасқан дәстүрлі
ұлтының дүниетанымына да байланысты болып тұрады. Қазақ халқының ежелден
келе жатқан тарихына сүйенсек, көптеген мағлұматтар алуға болады.
Аспан – космостың бір бөлігі ретінде руна жазуларында Көк Тәңірі
әдеттегі мәнінде көк ауа ретінде бұрыннан танылған. Бұл аспанның құстар
ұшатын алыс, биік, жақын болып бөлінуін білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда
әлем көлденең космологиялық дүниетанымда төртбұрышты жазық кеңістік ретінде
таныды. Кеңістікті Туған жер, ата жұрт, ата қоныс ұғымдарында
Отанын сүю, қастерлеу,табиғатты қорғау,оған деген жауапкершілік сезімдері
айқындалады. Сондай-ақ, түркілер үйдің ,шаңырақтың ,ошақтың қамқоршысы
Ұмай анаға да табынған. Тоныкөк ескерткіштеріндегі Тәңірі
,Ұмай,қасиетті жер-су жеңіс берген екендеген жолдардан
жауынгерлерге жеңіс сыйлаған құдай ретінде көрініс береді.
ХІ ғ.белгілі ойшыл-ғұламасы Жүсіп Баласағұнның әлемнің төрт бұрышына
таралған Құтты білік дастанында тәңірдің құдіреттілігін суреттеген
кезде оның бар болмысы – айды, күнді, жерді, көкті жаратқандығы
айтылады. Сандық қатынастардың кеңістік пен уақыттан тыс екендігі көзден
жырақ, бірақ көңілге жақындығын көреміз. Әрине, бұл – дүниетаным
қалыптасуының ерекше қыры.
Мәселен: Жасыл көкті безендірдің жұлдызбен,
Қара күнді жарық еттің күндізбен
Қанша ұшқан, жүрген, тынған, інде өскен,
Ішіп жемі сенен болып күн кешкен
Көк үсті мен жер қойнындық арасы,
Мұқтаж саған, жоқ өзгеше шарасы...
Хақ қайда деп, қандай деп сұрама,
Барлық жерде ол, біл де бұны сынама .
Ол дәуірдегі адамдардың Күн, Ай, От пен судың жойқын күштерінің
сырын түсінбеуінен табиғатқа сыйынып, табынған, оларды адамша ойлап,
әрекет жасайтын құбылыстар деп түсінген. Мұндай наным түсініктер қазақ
халқының салт-дәстүрінде әлі күнге дейін сақталып келеді. Мысалы, Күн –
қазақта қасиетті зат. Бұлттың күркіреуі қазақ күн күркіреді - деп, оны
күн тәңірінің дауысына балаған. Күн астында Күнсұлу ертегісіне қарағанда,
Күннің де бақылаудан босатпайтын қызы бар. Ай астында Айсұлу да сондай
Шығыс елдерде, оның ішінде араб пен түркілерді, ай қызының аты ЗуҺра. Ол,
жер қорлығын көріп, айға қашқан қыз. Үркер деп ататалатын шоғыр жұлдыздың
қызын Жер қарақшы аталатын жұлдыздар қоршай аңдып, олардан қашқан Үркер
аспан бойында жылжып қашып жүреді-мыс. Шолпан да қыз. Ол да қашып жүріп,
жылына бір рет айдың бауырына паналайды. Мұны қазақтар Шолпанның айға
тоғысуы дейді. Шолпанның сенімді сақ күзетшісі Темірқазық. Ол бір
орнынан жылжымайтын жұлдыз. Түнде жолаушылаған немесе көшкен қазақтар,
жүрер жолын, уақытын, Темірқазыққа қарап немесе Үркерге қарап айырады.
Қазақ түсінігінде жұлдыз ақса кісі өледі, сондықтан жұлдыздың аққанын
көрген адам, өзі өлмес үшін жұлдызым жоғары дейді.
Сондықтан Ай, Күн, жұлдыз ұғымдарды халық өнерінен де табуға болады.
Адамның дүниетанымы қалыптасуында ежелден келе жатқан салт-дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар көп жағдайда әсер еткен. Мысалы, Ұлыстың ұлы күнінде, яғни,
Наурызда кең киелі рәсім - көк жиектен шапақ шашып шашырый шығып келе
жатқан күнді қарсы алу дәстүрі. Мұндайда ақ жаулықты аналар тостағанға ақ
құйып алып шығып, күн көзіне қарата шашып, үш мәрте тізе бүгіп тағзым
ететін. Атар таңға, шығар күнге тәу-тәу, басымызға амандық, малымызға
береке дарыта көр деп тілек тілейді. Қазақтың қариялары ай жаңа туғанда
оған қарап тағзым етеді. Содан соң қолын көтере, алақанын жайып: Ай
көрдік, аман көрдік. Бақытты байлық заман көрдік. Амандықпен осынша жасқа
келдік. Ескі айда есіркедің! Жаңа айда – жарылқа!-деп бетін сипап тілек
етеді. Үлкендер Көкте тәңір бар, жерде әулие бар-балалардың аяғын аспанға
көтертпейді. Жазда алғаш жаңбыр жауса: Дерт-дербезден басымды аман
сақтадеп, жалаңбастанып жаңбырға басын төсейді. Жазғытұрым найзағай алғаш
күркірегенде: Алла, ырыздығымды молынан бер. Малымыздың желінін сау, сүтін
мол қыл - деп ақ айран немесе сүт алып шығып оны босағаға төгіп және үйдің
жабығына жағады. Әйелдер қолдарына шөміш немесе сүзгі алып үйді айнала
жүгіріп Сүт көп, көмір аз деп киіз үйдің үзігін төмпештейді. Бұл сүт көп,
ақ мол төл аман болсын жаратқанға жасалған ақ тілеу, мінажат. Көмір аз
дегені отқа табыну, отты құрметтеу. От құдайдың адамға жіберген сыйы деп
түсінген. Қазақта Түтіні түзу, Түтінің өшпесін деулерінде де осы құрмет
жатады. Қазақта түтіні өштідеген сөз бір шаңырақтың тіршілігі аяқталғанын
білдіреді. Ал түтіні түзу- біреулердің тұрмысы оңалды, бағы жанды, кәсібі
өрледі дегені. Ал мына көмір аздың мәнісі көктемдегі жамырай төлдеп
жатқан малдың шығынының аз болуында. Бұл жерде мәселе көмірдің аз-көбінде
емес, сол көмірдің тегі отқа табынуында. Оттың көмірі аз болғанымен
жарылқайтыны мол дегені. Үйге кірген жыланды ақ құйып айдап шығу да киелі
ұғымнан туған. Жаңа түскен келін үлкен үйдің босағасын алғаш аттаған кезде
отқа май салады. Жаңа түскен сәбиді бесікке салады: Алас, алас, әр пәледен
қалас деп бесікті отпен аластайды. Осындай тиымдардың астарында мифтік-
діни наным-сеніммен қатар нақтылы өмірлік талғам-талаптан туындап жатқан
қажеттіліклерді де аңғарамыз. Мәселен Отты шашпа, Оттыбаспа, Отқа су
құйып өшірме деген тиым түрлерін отты шашса өрт кететінін, өртке күйіп
немесе отты қайтып тұтатудың қиын болатынын нақтылы өмірлік тәжірибе арқылы
бақылауға болады. Қазақ тұрмысындағы үй ішіндегі пірлері: Шопан ата
(қойдың), Зеңгі баба (сиырдың), Қамбар ата (жылқының), Ойсыл қара
(түйенің), Сексек ата (ешкінің) болып келуі, малға ауру-індет келгенде әр
түліктің иелеріне арнап мал сойып, тасаттық беріп иелеріне жалбарынып
отырған, Қарапайым халық мал басының көп болуы осы түлік аталарының мал
иелеріне деген көңіл күйіне байланысты деп білген. Сол себепті мал баққан
халық малдың басынан ұруды, әсіресе тебуді аса үлкен күнә: құт, байлық
қашыратын әрекет деп санаған. Мәселен, көшнелі қазақ Малды ноқтамен ұрма
дейді. Мұндай келісімсіз іс әрекеттерге Обал болады, Жаман болады деп
тыйым салып отырған. Осы бір қарапайым елеусіз тиымнан – оны орындау немесе
орындамауда емес, сол тиым арқылы көшпелілер тіршілігіне тірек болып
отырған төрт түлікке деген кісілікті қарым қатынастың орнауы мұрат
тұтынуда. Яғни Малды ноқтамен ұрма деп келетін тиымнан малды пір тұтуға
сол арқылы күнкөріс көзіне деген кісілікті қарым-қатынасты қалыптастыруға
негізделген.
Адам баласының дүниетанымының қалыптасуына ерекше әсер еткен − өнер.
Өнер дегеніміз – адам болмысының бағыттылығы және күрделілігі бойынша әр
алуан сұрақтарының туатын және шешілетін саласы, сондытан оның мазмұндық-
мағыналық мәніне күмәндану - әлемнің шексіз, ұшы-қиыры жоқ кеңістігінде
өтіп жатқан өз өміріңнің шындығына күмәндану деген сөз. Өнердің құндылық-
мағыналық маңызы – оның құрамында адам субъективтілігінің ішкі дүниесінің
терең онтологиясы, оның құндылық қатынастарына негізделген талпынысы, адам
болмысының әр түрлі дүниетанымдық түсініктерінің болуында. Осының арқасында
дүниеге қатынас рухани-өнегелік бағытқа ие болады.
Дүниетанымдық түсінікке негізгі бағыт беретін қоғамдық өмір
тұрғысында суреттейтін адам өмірінің айнасы халық өнер. Халық өнер қоғамдық
формациядағы халықтың тұрмысын, саяси хал-жағдайын, іс-әрекетін, мінез-
құлқын тереңірек көркем түрде білуге жол ашады. Міне, сондықтан халық өнер
адам баласын алуан түрлі біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік
сезімдерге бөлейді.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы педагогикалық негіздері
Республика Президенті Н.Назарбаев еліміздің шығармашылық зиялы
қауымының танымал өкілдерімен кездесуінде (17.03.1998 ж): ...Елдің
экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы
мемлекеттердің бізді танығаны, мойындағаны керек. Ал, осынау дүбірлі
дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы-тағылымды тарихын, озық ғылымның,
мәдениетің,- деп сөйлей келе, ...Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ
өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан халықпыз... Бұл- әрбір азамат
туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де олқы еместігін түсінсін
деген сөз. Бұл әрбір азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзінің
ата-бабалары қалдырған осындай кең-байтақ өңірдің лайықты мұрагері болуға
ұмтылсын деген сөз... Түптеп келгенде біз осыны мақсат етеміз,- деп зиялы
қауымның, әсіресе педагогтардың назарын аударды. Осыған орай бүгінгі күні
педагогика ғылымында ұлттық жетістіктер арқылы тәрбиелеудің жалпы айтқанда
қазіргі жарық көріп жатқан материалдардағы өткен ұрпақтардың бай тарихы мен
мәдениетіне тереңірек жан-жақты көз жіберсек, байқалатыны - ақиқат-ұлттық
дүниетаным ізгілікті мүдделерді қажеттіліктер мен мақсаттарды
қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлеуметтік өркениетке жету мен халықтың
материалдық және рухани құндылық қатынастарын жасауда қозғаушы күш
болатындығы. Ең маңыздысы, жаңа қоғамдық қатынастарды, жаңа сана-сезімді
қалыптастырудың күрделі кезеңінде ұлттық дүниетанымдық көзқарасты ар-намыс
тұрғысында қайратты жігермен, қажырлы еңбекпен іс жүзінде пайдалана білген
жөн. Мұның ұлттық сана-сезім мен идеологияны қалыптастыруға, халықтың
тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын, өнерін, салт-дәстүрін, ана тілін дамытуға
және жастардың бойына отаншылдық сезіммен ұлттық ар-намысты қоюға ықпалы
айрықша. Солардың қатарында біз қарастырып отырған қазақтың халық өнер
құралдары. Бұл салада жарық көрген еңбектердің ішінде ең алдымен көңіл
аударатын Ыбырай Алтынсариннің қалдырған мұрасы.
Педагог ағартушы қазақ халқының өнерін балалардың тәлім-тәрбиесімен
тікелей ұштастырып, тұңғыш рет өнер мектептерін ашқан. Алтынсарин ашқан
мектептерде ер балалар үшін ағаш ұсталығын, былғары илеу, қыш құмыра жасау
өнерлері, ал қыздарға қарапайым халықтың тұрмысына керекті киім тігу, киім
пішу, шәлі тоқу, жіп шалу және қазақтардың қолында көп болатын жүн, қыл
секілді материалдардан өрмек тоқу, киіз басу, бау және тақыр кілемдер тоқу
сияқты әйелдер істейтін жұмыстар үйретілді. Сонымен бірге Ыбырай Алтынсарин
халықтың өнеріндегі әдемілікті, әсемдікті, өзі ғана түсініп, қызықтаумен
шектелмей, сол кездің өзінде-ақ өнерге балаларды да ынталандыруға ат
салысқан. Сөйтіп онсыз да ұмыт болып бара жатқан әдет-ғұрыптарды тезірек
меңгертіп, оның құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық, танымдық талғаммен
қабылдатып, өмір қажеттігінен шығара білуге шақыруы заман талабымен
ұштастырды.
Балалардың дүниетанымын қалыптастыруда Ыбырай Алтынсаринның
мұрасынан бастап, әсіресе ΧΧ ғасырдың басында белгілі педагогтар ат
салысты. Олардың ішінен Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Мұхаметсәлім
Кәшімов, Спандияр Көпеев тағы басқаларды ерекше атап өтуге болады.
Мәселен, М. Ж. Көпеевтің Түрлі шығармалар деп аталатын қолжазба жинағында
адамның дүниетануы үшін есту мен көру мүшесінің зор маңыз алатыны айтылады.
Көру сыртқы дүниемен шектелмей, ол заттарды бейнелеу арқылы мимен де
жалғасып жатады. Ол миға сыртқы дүниедегі құбылыстардан ақпарат әкелуші
дәнекер рөлін атқарады.
Машһүр Жүсіптің тәлім-тәрбиелік пікірлері, олардың пайдалы жақтары
осы кезеңде ғұмыр кешіп ұлттық тәрбиеге үлесін қосқан Ғұмар Қарашевтің
еңбектерінде дамиды. Г.Карашев мұғалім негізгі тұлға екендігін әркез айтып
отырған. Ол мұғалімге қойылатын талап-тілекке оқыту, үйрету, тәрбиелеу
ісіне жеңіл-желпі қарамай оған аса жауаптылық пен тиянақтылық керек екенін
ескертеді. Осы кезеңде өзінің тәлімдік қолтаңбасымен жұртқа таныла бастаған
ағартушылықпен дін оқуының келесі бір білгірі – Мұхаметсәлім Кәшімов (1884-
1934ж) еді. Ол Әдеп (1907), Сабақ (1907), Насихат қазақия (1908),
Ақыл кітабы (1908) т.б. жарық көрген еңбектерінде қазақ балаларына оқу-
білім, тәлім-тәрбие тазалық, мәдениет, әсіресе дүниетаным мәселелерінің
төңірегінде көптеген ақыл-кеңес, өнегелі тағлымдар ұсынады. Ағартушы ұлттық
салт-дәстүрге, соның ішінде қазақтың қолөнерге негіздеу қажеттігін, мұны
имандылық пен адамгершіліктің сан алуан көріністерімен ұдайы ұштастырып
отыруға ерекше мән береді.
Қазақ халқының ағартушысы Спандияр Көбеев Қазан төңкерісіне дейін-
ақ шәкірттерге дәріс бере жүріп, ауыл мектептеріне арналған бірнеше оқу
құралдарын жазды. 1912 жылы жарық көрген Үлгілі бала атты басылымда
қазақтың бай ауыз әдебиетінен сұрыпталып алынған материалдар ерекше назар
аудартады. Бұл жөнінде С.Көбеев былай деп жазған: Хрестоматияны
құрастырғанда, негізгі ойлаған мақсат, көздеген нысан-жас ұрпақты өнер-
білімге, әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелеу еді. Мұндағы әрбір өлеңнің,
әңгіменің мазмұны оқушыларды өнер-білімге шақыру, шыншыл болуға үндеу,
жетім-жесірлерді, нашарларды аяу, қайырымсыз балаларды әшкерелеу, сол
сияқты әлеуметтік теңдікті насихаттау еді. С. Көбеев арнайы халық өнер
жайында айтпағанмен кітапта адам өмірінің негізгі арқауы-еңбекті
қастерлейтін материалдар да баршылық. Солардың ішінде еңбек арқылы жасалған
өнер құралдарын барынша бағалай білу-дейтін негізгі идея жақсы аңғарылады.
Үлгілі балада шәкірттердің асқан саналықпен оқып, білім алу қажеттігі,
бұл жерде мектеп пен ұстаздың шешуші роль атқаратындығы өте шынайы
көрсетілген. С.Көбеевтің шығармашылығында оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру туралы көп айтылған.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін дамытуға, сонымен бірге ұлттық
дүниетанымын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлген Ахмет Байтұрсынов болды.
Ғалым қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы,
жаратылыс осылардың қатарында қазақ қол өнері болуы керек екендігін
нақтылап көрсетті. Ұлттық өнер құралдарымен тарих, әдебиет сабақтарында
дәстүрге айналған қолданбалы өнерін әрі қарай дамытқан жөн.
Қазақтың салт-дәстүрін сақтау, қайсыбір ырымдарды бұлжытпай орындап
отыру Халел Досмұхамедовтың (1883-1937) шығармашылық еңбектерінде орын
тауып тұр. Халел Досмұхамедов қазақ жоғары педогогика институтында өзінің
лекцияларында халықтық педагогиканың кейбір мәселелерін сөз етіп, баланың
даму үрдісіндегі халықтың өнерінің аса маңыздылғын айтқан. Сонымен ғалымның
педагогика, психология саласында жазған ғылыми еңбектернінің де болуы
ықтимал. Өкінішке орай бұлар бізге әлі күнге дейін жетпей отыр.
Оқушылардың оқыту, тәрбие мәселелеріне арнайы көңіл аударған қазақ
әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі - Назипа
Құлжанова болды. Ғалым 20-жылдардың өзінде-ақ бастауыш сынып және мектепке
дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерінің байланысын анықтап,
дүниетанымының қалыптасуын жүйеледі. Сол кезден бастап жас балалар
педогогикасының ірге тасы қалана басталынды. Құлжанованың еңбектерінде
көшпелі қазақ елінің өмірі, тұрмыста кеңінен қолданылатын қолөнерінің
заттары, олардың тәрбиелік мәні айқын байқалады.
Ж. Аймауытов баланың дүниетанымын қалыптастыруда тәрбиенің екі түрлі
болатындығын көрсетеді: дене тәрбиесі және жан тәрбиесі. Әсіресе
екіншісінің дамуына қазақ халқының өнер байлықтары әсер етеді,-деп ғалым
ойын түйіндейді.
Жастайынан қолданбалы заттарды біліп тану баланың ой-өрсін, ойлау
қабілетін тереңдетіп отырады. Осындай құнды пікірлерді ғалымның көптеген
мақалаларынан байқауға болады.
Әрине, осы айтылғандар бастауыш мектептерінде де халық өнермен
таныстыру кезеңінде жаңа шешімдерін табуға тиіс. Аймауытов адам баласының
мәдениет тарихынан өнердің көрнекті орын алып келгенін өнерсіз қоғамның
дамуы, рухани байлықтың молаюы мүмкін емес екендігіне тоқталып, ұлт
мектептерінде әуелі кескін, қолөнері мен сурет салу, ән-күй өнерін үйретуге
негіз салу керектігін, әрбір баланың өнерге деген ынтасын қозғап,
өнерпаздың қабілетін тәрбиелеуді баса айтады. Осы пікір баланың сәнді-
қолданбалы өнеріне бейімделер кезінде дүниетанымының тереңдеуде айқын
көрсетіліп тұр.
Мағжан Жұмабаев халық тәрбиесін қастерлей отырып, оның негізгі
құралдарының бірі деп әрине қазақ қолданбалы өнерін де кіргізеді. Бұл
салаға ғалымның көңілі ерекше екендігін киіз үй туралы көзқарасынан
байқауға болады. Мағжан үшін киіз үйдің пайдалы жағының деп сол үйдің
ішінде баланы ұстай білу. Шын таза ауа сол киіз үйде болмағанда қайда
болады? Тегінде жаратылыспен бауырласып құшақтасқан, алдындағы малымен
бірге жүріп, бірге өскен қазақ баласын аса нәзік қылып, үлбіретіп тәрбие
қылмағаны дұрыс болар еді... Қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына
қабысуы мақұл. Бұл жерде ғалымның ұстаздық жүрегі, ақындық сезімі ұрпақ
тәрбиесін, оның дүниетанымын табиғаттан тыс қарастыра алмағаны анық.
Аталған ұлы ғалымдардың тәрбие, дүниетаным, өнер туралы пікірлері
әрмен қарай бірқатар педагогтардың еңбектерінде орын тауып отыр: Шәрапи
Әлжанов (1901-1938), Әбдіхамит Сембаев (1905-1989); Төлеген Тәжібаев (1910-
1964), Сұлтанбек Қажахметов (1910-1945), Мәжит Мұқанов (1920-1985), Қартбай
Бержанов (1924-1976) т.б.
Мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде халық өнерді
пайдаланумен байланысты мәселелер алып көрсетіліп, бейнелеу және сәндік
өнердің әсерімен балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары,
сондай-ақ мәдениеттегі ұлттық дәстүрлерді жан-жақты зерттеуде. Бұл салада
жарық көрген зерттеулер: Балкенов Ж., Әлмұханбетов Б., Калыбекова А.,
Сатқанов Е., Қамақов А., Қ.Ж.Амиргазин, Котенко Л.В., Жолдасбекова С.,
Ижанов Қ., Болатбаев Қ., Ералин Қ., Әбілова З., Жеделов Қ., Әбдіғаппарова
Ұ., Узақбаева С. т.б. Олардың біразы (Балкенов Ж, Жолдасбекова С, Сатқанов
О, Жеделов Қ) бастауыш сыныптарда оқу-тәрбие процесінде ұлттық өнер
дәстүрлерін пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. ХАЛЫҚ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1.Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың ерекшеліктері мен құрылымдық
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 30
2.2. Бастауыш мектепте оқушыларды сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы
сыныптан тыс жұмыстағы... мазмұны ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашағынан зор үміт күтетін кез-келген
тәуелсіз елдің, азат өмір сүру жолындағы кез-келген ұлттың ең қастерлі
міндеті - өткен тарихымен үндес бола алатын, жас ұрпақтың санасын шыңдауға
қызмет ететін білім жүйесін қалыптастыру. Ал мұндай білім жүйесі сол ұлттың
төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады. Өйткені, өткен тарихтың сын
көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары жас буынның рухына негіз
болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған жағдайда ғана ұрпақтар
арасындағы сабақтастық үзілмейді. Жастарды халықтық тәрбиенің негізінде
оқытуда ұлттық өнердің өркендеуіне жол ашу қажеттілігі туып отыр. Бұл
мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасының бұл заңында: Ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасау керектігі белгіленген [1]. Қазақстанда мемлекет
тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты
ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған Ел басымыз
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегіндегі: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралу - бұл әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті,
экономиканы ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,- деген сөзі мұның
айғағы.[2,10] Қазақстанның XXI ғасырда өркениетті әлемнен орын алып,
дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден-бір құдірет-білімді ұрпақ
болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан сияқты көп үлтты мемлекет алдында,
біріншіден, біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру міндеті тұрса,
екіншіден, ең негізгісі-ұлттың этнопедагогика мен этнопсихологияның озық
дәстүрлеріне сүйене отырып, жеткіншектер санасына туған халқының
дүниетанымына деген құрметпен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты
сіңіру, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрін меңгеру, тілі мен әдебиетін, тарихы
мен өнерін қастерлеу тарихи қажеттілік болып отыр.
Қазіргі кезде әрбір халық үшін өзінің тарихына тереңірек үңіліп, ата-
бабалардың ғасырлар бойы ұрпағына қалдырған тәжірибесі мен білім жөніндегі
өмір мектебін зерделеп, оның қажеттерін қоғам, орта талаптарына сай
сұрыптап, мектептің оқу-тәрбие ісіне ендірудің қажеттілігі анықталды.
Халқымыздың ұлттық дүниетанымының мол мұрасын толық зерттемей және оны
күнделікті оқу-тәрбие процесіне пайдаланбай, жан-жақты жетілген ұлтжанды
жастарды тәрбиелеу мүмкін емес. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
барысында, біріншіден, бүгінгі өркениетті дүниеде болып жатқан
өзгерістерді ескеріп отыруға, екіншіден, өз халқының ұлттық мәдени
–тарихи, әлеуметтік –экономикалық ахуалын терең танытуға айрықша назар
аудару қажет. Мұндай мұраттар басшылыққа алынған жерде, ұлттық мектептің
өзекті мақсаты-адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына дарытқан жоғары
интеллектуалды, парасатты тұлғаны тәрбиелеу болып шығады.
Ұлттық мәдениет халықтың ежелден келе жатқан өзіне тән өнері, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрі есебінде жетілетіні белгілі. Оған қоса ғасырлар сынынан
өткен, ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан халық мұраларындағы озық үлгілер
жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Сол себепті, бүгінгі
таңда халықтың дәстүрлі өнер түрлерін жинақтап зерделеудің, оның
айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді
тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Сондай-ақ, еліміздің қоғамдық-
экономикалық өміріне нарықтық қатыстардың енуіне байланысты өзгеріске
түскен саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ
тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етуде. Демек,
оқушыларға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық
мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан оқушылардың алатын білім мен
тәрбиесінің сапалығын жетілдіруде олардың дүниетанымын қалыптастырудың
ғылыми негіздері үлкен роль атқарады. Алайда бүгінгі күні ғылымның мәдени
дүниетанымдық мүмкіндіктерін асыра бағалауға болмайтындығы байқалды.
Дүниетаным саласында тек ғылымға бағдарлау, ал дін, философия, өнер сияқты
мәдениеттің басқа нысандарының дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің
немесе мүлде жоққа шығарудың зияндылығы белгілі болды. Қазіргі
дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның басқа да мәдени нысандарымен бірге
аса қажет екендігі анықталып отыр. Адамды әдеттегі үйреншікті сана-
сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік әлеміне көтеру, өз
дүниетанымымызды қалыптастыруға мүмкіндік тудырып, адамзат табыстарына
негізделген өзіндік сенім-көзқарастарын тудыру білім берудің маңызды
мақсаты деп негізгі білім бағытында жарық көрген құжаттарда белгілінген
[3,4,5].
Осындай талаптың күшейген кезеңінде мектептерде оқу процесін
диалектикалық тұрғыдан қайта қарастыру жергілікті халықтың ерекшеліктері
мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық мәдениетке
баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелер оңды шешім тауып отыр. Ұрпақтарымызды
парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп олардың
дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және
азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса, онда бүгінгі қоғамның
барлық күшін ұлттық мектептеріміздің жалпы оқу-тәрбие саласына
жұмылдыруымыз қажет. Сондықтан білім берудің түрлері мен әдістерін
жаңартудың негізгі мақсаты әрбір оқушының шығармашылық қабілетін барынша
дамыту, ұлттық өнердің түрлі жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық
мәдениетке баулу болып табылуы тиіс. Осы орайда айта кететін бір жайт,
әр оқушының шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен
қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының
тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал
қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан, дәстүрге айналған рухани
қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақтың өз
халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен неғұрлым тереңірек
танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Зерттеу проблемасы саласында
жарық көрген еңбектерге жасаған талдау эстетикалық циклдағы пәндер, оның
ішінде енбекке баулу пәнінің оқыту тәрбие процесі барысында бастауыш сынып
оқушылары ерекше назар аударады. Халық өнер арқылы дүниетанымын
қалыптастыру мәселесі ғылыми – теориялық тұрғыдан әлі де болса өз
деңгейінде ашылмағандығын айқындайды. Сонымен бірге мазмұн, көлем,
тұрақтылық жағынан бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, даму үрдісі
ерекше назар аударады. Бұл салада көптеген зерттеулерде Абдуллаев А.К, Л.А.
Гордан, А.Х. Аринова т.б. жұмыстарын атаған жөн. Бастауыш сынып оқушылары
өзінің табиғатына қарай жаңаны тез қабылдап оны ерекше сезінеді.
Қызығушылығы мол, интелектуалды белсенділігі арта түседі. Сондықтан да
балалардың қабілетін тек оқу процесінен шектемей, біздің ойымыз ша,
сыныптан тыс жұмыстарға көбірек көңіл бөлген дұрыс. Іс - әрекетінің
мүмкіншілігі көп екендігін біршама зерттеулер дәлелдейді (Абибулаева А.Ж.
Көшербаева Г.Н.).
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық
өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас
өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының
өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді
талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, бастауыш мектеп алындағы басты
міндет – оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени
мұралардың сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мен оқыту және оның
дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау. Халық өнер
құралдары бастауыш сынып оқушылырының дүниетанымын қалыптастыру жұмыстары
осы күнге дейін ғылыми практикалық деңгейде жан – жақты зерттелмеуі аталған
мәселенің өзектілігін көрсетеді. Оқушының дүниетанымын қалыптастыруда халық
өнердің тұтастай әсер етіп білім – тәрбие сапасын арттыруда мәні зор.
Педагогикалық процесте халық өнер арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру ғылыми – педагогикалық және ғылыми әдістемелік жолдарын
қарастыру, біздің зерттеу проблемаларымызды айқындап береді және Ұлттық
дүниетанымды халық өнері арқылы қалыптастыру атты тақырыпты таңдауымызға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнер құралдары арқылы
бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруды ғылыми –
теориялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны - бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыс.
Зерттеу пәні – сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері арқылы бастауыш
сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу ғылыми болжамы – халық өнері арқылы сыныптан тыс жұмыстарда
бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері айқындалып, мазмұны мен әдістемесі жасалса, халық
өнер туындылары оқушылардың сезімталдығын ояту және шығармашылық
қабілеттерін дамытуға бағытталса, онда тәрбие үрдісінде халық өнері арқылы
оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді.
Жетекші идея: бастауыш мектеп оқушыларының халық өнері арқылы сыныптан
тыс жұмысты ұйымдастыру нәтижесінде қазіргі заман талабына сай дүниетанымы
қалыптастырылады.
Зерттеу міндеттері:
- халық өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздерін ашу;
- бастауыш мектепте халық өнері арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстың ерекшелігін анықтау;
- бастауыш мектепте оқушылар сыныптан тыс жұмыстарда халық өнері
дүниетанымын қалыптастырудың жүйесі мен құрылымдық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға теориясы,
дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы
азаматтық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, өнерді
қабылдау теорияларымен қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы
мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, қазақ
қол өнері туралы зерттеу еңбектері; Қазақстан Республикасының Заңы,
Конституциясы, Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы – қарарлары,
бағдарламалары; халық өнерін оқытудағы этнопедагогика материалдарын тиімді
жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша
өнертану, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, халық
өнері мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама
жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
І. ХАЛЫҚ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақ халық өнері дүниетаным қалыптастырудағы маңызды бастауы
Дүниетанымның қалыптасуына жалпы адам, табиғат, қоғам білімдері тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам-біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және олардың бірлікте дамитынын оқушыларға өнер
арқылы түсіндірген дұрыс. Өйткені тәжірибеден байқағандай дүниетанымды өнер
арқылы білу барысында оқушының таным процесі дамиды. Дүниені біртұтас
тірлікте сезініп қабылдау нәтижесінде оның санасында білім қоры жиналып, ой-
өрісі қеңейеді.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде, дүние мен адам алынады,
өйткені, әлемді танушы адам. Дүние - араб сөзі. Ол көптеген ұғымды
білдіреді, ең негізгісі - дүние өмір, тіршілік ретінде түсіндірілсе, енді
бірде дүние ұғымы-қоршаған орта, табиғат, әлем ретінде қарастыруға болады.
Философ-ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Телібаев өз еңбектерінде ұлттық
дүниетаным туралы: ... Адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі
ұлттық жағдайда қалыптасқандықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады,
- дей келе, ежелгі қазақ дүниетанымының түрлеріне: мақал-мәтелдер, жырлар,
дастандар, аңыздар, ертегілер, термелер, жоқтауларды жатқызды.
Жалпы, философтардың Дүниетаным туралы айтқан ой-пікірлеріне
сүйенсек, дүниетаным сыртқы дүниенің адам санасындағы жай ғана көрінісі
емес, тұлғаның дүниеге қарым-қатынасы деп қорытындылауға болады. Қарым-
қатынас тек білім түрінде емес, наным, идея, құндылық, адамның ынта-талабы,
іс-әрекеттің танымдық және тәжірибелік ұстанымдары нысанында да көрініс
береді. Бұл-адамның қоғамдық сана-сезімінің құрылымы. Дүниетаным адам сана-
сезімінің құбылысы ретінде, оның қызметі мен дамып-өрістеуіне тәуелді
болады.
Қазақ совет энциклопедиясында: Дүниеге көзқарас- бізді қоршаған
табиғи және қоғамдық болмыс, адам оның өмірде алатын орны туралы түсінік
жиынтығы- деп жазады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, біз
Дүниетанымды әрбір жеке тұлғаның көзқарасынан, сенімі мен мұратынан
байқалып, ол адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік болмысы, яғни
тұрмыс-салты, өмір тәжірибесі мен эмоциялық сезім күйі, бағыт-бағдары,
қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінен тарихи орын алып, жеке тұлға
дүниетанымының бүкіл өмір мұратын құрап, оның іс-әрекеті мен мінез-құлқында
байқалынады. Жеке тұлғаның дүниетаным көлемі, жеке басының ерекшелігі мен
өмір сүріп отырған қоғамдық жағдайының дамуына байланысты болады.
Жеке тұлғаның тұтас даму процесінде әлеуметтік орта мен тәрбиелік
тәжірибе ерекшеліктеріне орай, оның дербес өмірлік белсенділігінің
арқасында, дүниетаным көлемі де тереңдеп арта бермек. Сонымен бірге, жеке
тұлғаның ішкі жан дүниесінің қалыптасуына қоғамның рухани-мәдениетінің даму
деңгейі мен салт-санасы ықпал етеді. Адам баласы сыртқы дүниедегі барлық
құбылысты сезіне білуі дүниетанымның шексіздігінде.
Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің
жүйесі. Адамдардың ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу)
оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қана қоймай, әр адамды дүниені
қайта құру жолындағы жан қиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі
бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмілетке келгенде оның
дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын
болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Сенім мен
дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл
екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады.
Дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін
меңгеру қажет. Өйткені білім дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс
материалы.
Педагогикалық ғылыми еңбектерде дүниетанымның төрт құрамды бөлігі
көрсетіліп жүр. Олар: ғылыми білім жүйес,: дүниетаным, сенім, адам мұраты.
Білім обьективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірбиесі.
Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой -тұжырымы. Дүниетаным адамның қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаға қарым-қатынасын білдіретін ақиқатқа деген көзқарастар
жүйесі, адамдардың философиялық, ғылыми, саяси, құқықтық адамгершілік,
эстетикалық идеялары мен наным-сенімдерінің жиынтығы; Дүниетаным адамның
қызметі мен әрекетінің жалпы бағытын айқындайды. Дүниетаным-білімнің, іс-
тәжірибе мен идеялық-эмоциялық бағамдардың ең жоғарғы синтезі. Дүниетанымда
адамның қоғамдық болмысының ерекшеліктері, оның тарихы нақты қоғамдық қарым-
қатынас жүйесіндегі орны жалпылама түрде көрсетіледі.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында
көптеген құнды ой-пікірлері мен көзқарастар философ ғалымдардың
зерттеулерінде (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров, Ә.Нысанбаев, А.Қасабеков,
М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Д.Кішібеков т.б. ) жан-жақты мазмұндалып жүр. Яғни,
бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетінің түрлері әр аспектілерден
бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (С.Л.Выготский,
В.В.Давыдов, И.Я,Лернер, Б.М.Коротяев, Р.И.Низамов, М.Н.Скаткин,
Л.В.Занков, Т.И.Шамова, М.И.Махмудов, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.
Гальперин, Д.Б.Эльконин, Ю.К.Бабанский т.б.) зерттеу міндеттеріне қарай
жүйелі талданған.
Дүниетанымның қалыптасуына үлкен ықпал жасайтын - халық өнері. Сонымен
бірге бұл өнер халық тәрбиесінің маңызды құралы ретінде қарастырылып
келе жатыр.
Ұлттық дүниетанымының арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-
маңызы мен құндылығын кеңес өкіметі тұсында көптеген ғалымдар зерттеген.
Республиканың егемендігі, ұлттық сана сезімнің өсуі, мәдени рухани
дәстүрлердің қайта өркендеуі ұлттық тәрбиедегі ғылыми негізделген
ұсыныстарды талдап жасауға қажеттілік қана өсіп қоймай, сонымен бірге
оларды іске асыру мүмкіндіктері де анағұрлым ұлғайды.
Халықтың педагогика мәселелері ғылыми тұрғыда бұрынғы одақ
бойынша ең алғаш 50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап түбегейлі
зерттеле бастады. Жарық көрген ғылыми зерттеулер (Г.Н.Волков, В.Н.Ханбиков,
А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, А.Э.Измаилов, В.Х.Арутюнян, К.Кыдыралиев және
т.б.) халықтық педагогиканың түрлі бағыттарын қарастырды. 80-жылдары орта
және жоғары мектепті қайта құруға байланысты оқушыларға үлттық қолөнерге
баулу және эстетикалық тәрбие беру ісін жандандыруға едәуір көңіл
бөлінгенін айта кету керек. Оны нәтижелі шешуде жеткіншек ұрпақты өз
ұлтының өнерімен, салт дәстүрімен, әдет-ғұрыпымен таныстыру қажет болды. Ал
мүның өзі халықтың педагогика саласында терең мазмұнды зерттеулер жүргізуді
талап етті Осы мәселелер бойынша Қ.Б.Жарықбаев, С.Калиев, С.Ұзақбаева,
Ж.Наурызбай, Қ,Қожахметова, М.Балтабаев, З.Әбілова, Б.Мұқанова, Ұ.Асанова,
Қ.Болатбаев, Е.Сағындықов т.б. еңбектері жарық көре бастады. Оларда
қазақтың халықтық педагогикасындағы құнды ой пікірлерге талдау берілді,
халықтық тәрбие саласында қалыптасқан дәстүрлері мазмұндары ондағы еңбек,
ақыл-ой, эстетикалық адамгершілік тәрбие берудің жекеленген әдістері мен
амал-жолдары баяндалып, жеткіншектер дүниетанымын қалыптастырудың тәрбиелік
мәні ерекшеленіп көрсетілді.
Осы мәселені шешу–қазіргі ұрпақтың негізгі мақсаты. Өйткені қазақтың
рухани байлығының әсері адамның парасатты, білімді болуына дүниетанымдық
көзқарасының жоғарғы деңгейде дамуына әсері ерекше болып табылады. Осындай
үрдісте әсіресе қазақ халқының өнерінің әсері өзгеше, осыны ескере отырып,
біз ең алдымен “дүниетаным” ұғымына және адам баласының ежелден дүниеге
деген көзқарасын қарастыруды жөн көрдік.
Дүниетаным адам ойы кеңістігіндегі негізгі және аса күрделі
түсініктердің бірі. Дүниетаным негізін салуда көне грек философтары
Демокрит, Платон, Аристотель үлкен роль атқарды. Олар дүниетанымның негізі
ретінде “ақылды” пайдаланды. Өйткені адам баласы қоршаған дүниесін сана
арқылы қабылдайтыны мәлім.
Италияның ұлы сүретшісі, ғалым, философ Леонардо да Винчи –“Дүниетаным-
ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда білімі
мен нанымы, ар-ождан мұраттары мен әлеуметтік қулықтың реттеушісі, қоршаған
ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарасы”-дей келе, дүниетанымды
қалыптастырып, оны жалпы адамзаттық мәдени құбылысқа айналдыруда қосқан
үлесі зор болды. Ол сурет өнері саласында сынның мазмұны туралы пікір
айтып, эстетикалық талғамның қалыптасуына үлкен әсер етті –деп зерделейді
өз еңбегінде Р.А. Арцышевский.
Дүниетаным құрылымы, ғалымдардың пікіріне сүйенсек, мына
түсініктерден тұрады: көзқарастар, білімдер, пікірлер. Көзқарастар белгілі
бір ұстанымды бағытты білдірсе, білім жеке тұлғаның қоршаған ортадағы
әртүрлі процестер мен құбылыстарды бағалауы, қатынасы, ал пікірлер тұлғаға
осы көзқарастардың тек дүниетаным мәселелерінде ғана емес, сондай-ақ жалпы
өзінің өмірлік мақсаттарын қоюы мен жүзеге асыруында да мүмкін және
мақсатқа сәйкес болатындығы жайлы мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның дүниетанымында белгілі бір деңгейлер болады, олардың
ішіндегі негізгілері мыналар болып табылады:
Қарапайым (немесе тұрмыстық), ол дүниетаным білімін дүниені түсінуге
дүниені сезіну арқылы қол жеткізілетін дұрыс мағынаға теңейді.
Ғылыми – адамның дүниені және ондағы өзін танып-білуінің теориялық және
практикалық тәжірибесінде көрініс табатын әлем заңдары мен заңдылықтарын
меңгеру негізінде жетіледі.
Сонымен, дүниетаным – ол қоршаған дүниеге ерекше көзқарас. Сонымен
бірге, бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны,тіршіліктің мән-
мағынасы туралы көзқарастардың,пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы - деп айтуға болады. Дүниетанымның көзі – білім. Адам
тіршілігінің көзі-табиғат. Дүниетаным – дүние және тану деп аталатын екі
бөлімнен тұрады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану
шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі. Қоршаған дүниені білу-
танымға байланысты. Таным-адам санасын дамытудың негізі және ол арқылы адам
өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.
Жоғарыда келтірілген түсініктерді қорыта отырып, біз Дүниетаным
ұғымын былай нақтылауға бағдар алдық: Дүниетаным, дүниеге көзқарас –
адамдар, жеке адам іс-әрекетіне терең әсер ететін әлем және оның даму
заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстары мен базистары жөнінде
біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниеге көзқарастың көзі тұтасынан
алғанда қоғамның көп қырлы материалдық өмірі, қоғамдық болмыс болып
табылады. (Қоянбаев, С.17)
Дүниетанымның қалыптасуында үлкен роль атқаратын ұлттық мәдениет. Өйткені
адамның жеке көзқарасы, айналаны қабылдауы тарихи қалыптасқан дәстүрлі
ұлтының дүниетанымына да байланысты болып тұрады. Қазақ халқының ежелден
келе жатқан тарихына сүйенсек, көптеген мағлұматтар алуға болады.
Аспан – космостың бір бөлігі ретінде руна жазуларында Көк Тәңірі
әдеттегі мәнінде көк ауа ретінде бұрыннан танылған. Бұл аспанның құстар
ұшатын алыс, биік, жақын болып бөлінуін білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда
әлем көлденең космологиялық дүниетанымда төртбұрышты жазық кеңістік ретінде
таныды. Кеңістікті Туған жер, ата жұрт, ата қоныс ұғымдарында
Отанын сүю, қастерлеу,табиғатты қорғау,оған деген жауапкершілік сезімдері
айқындалады. Сондай-ақ, түркілер үйдің ,шаңырақтың ,ошақтың қамқоршысы
Ұмай анаға да табынған. Тоныкөк ескерткіштеріндегі Тәңірі
,Ұмай,қасиетті жер-су жеңіс берген екендеген жолдардан
жауынгерлерге жеңіс сыйлаған құдай ретінде көрініс береді.
ХІ ғ.белгілі ойшыл-ғұламасы Жүсіп Баласағұнның әлемнің төрт бұрышына
таралған Құтты білік дастанында тәңірдің құдіреттілігін суреттеген
кезде оның бар болмысы – айды, күнді, жерді, көкті жаратқандығы
айтылады. Сандық қатынастардың кеңістік пен уақыттан тыс екендігі көзден
жырақ, бірақ көңілге жақындығын көреміз. Әрине, бұл – дүниетаным
қалыптасуының ерекше қыры.
Мәселен: Жасыл көкті безендірдің жұлдызбен,
Қара күнді жарық еттің күндізбен
Қанша ұшқан, жүрген, тынған, інде өскен,
Ішіп жемі сенен болып күн кешкен
Көк үсті мен жер қойнындық арасы,
Мұқтаж саған, жоқ өзгеше шарасы...
Хақ қайда деп, қандай деп сұрама,
Барлық жерде ол, біл де бұны сынама .
Ол дәуірдегі адамдардың Күн, Ай, От пен судың жойқын күштерінің
сырын түсінбеуінен табиғатқа сыйынып, табынған, оларды адамша ойлап,
әрекет жасайтын құбылыстар деп түсінген. Мұндай наным түсініктер қазақ
халқының салт-дәстүрінде әлі күнге дейін сақталып келеді. Мысалы, Күн –
қазақта қасиетті зат. Бұлттың күркіреуі қазақ күн күркіреді - деп, оны
күн тәңірінің дауысына балаған. Күн астында Күнсұлу ертегісіне қарағанда,
Күннің де бақылаудан босатпайтын қызы бар. Ай астында Айсұлу да сондай
Шығыс елдерде, оның ішінде араб пен түркілерді, ай қызының аты ЗуҺра. Ол,
жер қорлығын көріп, айға қашқан қыз. Үркер деп ататалатын шоғыр жұлдыздың
қызын Жер қарақшы аталатын жұлдыздар қоршай аңдып, олардан қашқан Үркер
аспан бойында жылжып қашып жүреді-мыс. Шолпан да қыз. Ол да қашып жүріп,
жылына бір рет айдың бауырына паналайды. Мұны қазақтар Шолпанның айға
тоғысуы дейді. Шолпанның сенімді сақ күзетшісі Темірқазық. Ол бір
орнынан жылжымайтын жұлдыз. Түнде жолаушылаған немесе көшкен қазақтар,
жүрер жолын, уақытын, Темірқазыққа қарап немесе Үркерге қарап айырады.
Қазақ түсінігінде жұлдыз ақса кісі өледі, сондықтан жұлдыздың аққанын
көрген адам, өзі өлмес үшін жұлдызым жоғары дейді.
Сондықтан Ай, Күн, жұлдыз ұғымдарды халық өнерінен де табуға болады.
Адамның дүниетанымы қалыптасуында ежелден келе жатқан салт-дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар көп жағдайда әсер еткен. Мысалы, Ұлыстың ұлы күнінде, яғни,
Наурызда кең киелі рәсім - көк жиектен шапақ шашып шашырый шығып келе
жатқан күнді қарсы алу дәстүрі. Мұндайда ақ жаулықты аналар тостағанға ақ
құйып алып шығып, күн көзіне қарата шашып, үш мәрте тізе бүгіп тағзым
ететін. Атар таңға, шығар күнге тәу-тәу, басымызға амандық, малымызға
береке дарыта көр деп тілек тілейді. Қазақтың қариялары ай жаңа туғанда
оған қарап тағзым етеді. Содан соң қолын көтере, алақанын жайып: Ай
көрдік, аман көрдік. Бақытты байлық заман көрдік. Амандықпен осынша жасқа
келдік. Ескі айда есіркедің! Жаңа айда – жарылқа!-деп бетін сипап тілек
етеді. Үлкендер Көкте тәңір бар, жерде әулие бар-балалардың аяғын аспанға
көтертпейді. Жазда алғаш жаңбыр жауса: Дерт-дербезден басымды аман
сақтадеп, жалаңбастанып жаңбырға басын төсейді. Жазғытұрым найзағай алғаш
күркірегенде: Алла, ырыздығымды молынан бер. Малымыздың желінін сау, сүтін
мол қыл - деп ақ айран немесе сүт алып шығып оны босағаға төгіп және үйдің
жабығына жағады. Әйелдер қолдарына шөміш немесе сүзгі алып үйді айнала
жүгіріп Сүт көп, көмір аз деп киіз үйдің үзігін төмпештейді. Бұл сүт көп,
ақ мол төл аман болсын жаратқанға жасалған ақ тілеу, мінажат. Көмір аз
дегені отқа табыну, отты құрметтеу. От құдайдың адамға жіберген сыйы деп
түсінген. Қазақта Түтіні түзу, Түтінің өшпесін деулерінде де осы құрмет
жатады. Қазақта түтіні өштідеген сөз бір шаңырақтың тіршілігі аяқталғанын
білдіреді. Ал түтіні түзу- біреулердің тұрмысы оңалды, бағы жанды, кәсібі
өрледі дегені. Ал мына көмір аздың мәнісі көктемдегі жамырай төлдеп
жатқан малдың шығынының аз болуында. Бұл жерде мәселе көмірдің аз-көбінде
емес, сол көмірдің тегі отқа табынуында. Оттың көмірі аз болғанымен
жарылқайтыны мол дегені. Үйге кірген жыланды ақ құйып айдап шығу да киелі
ұғымнан туған. Жаңа түскен келін үлкен үйдің босағасын алғаш аттаған кезде
отқа май салады. Жаңа түскен сәбиді бесікке салады: Алас, алас, әр пәледен
қалас деп бесікті отпен аластайды. Осындай тиымдардың астарында мифтік-
діни наным-сеніммен қатар нақтылы өмірлік талғам-талаптан туындап жатқан
қажеттіліклерді де аңғарамыз. Мәселен Отты шашпа, Оттыбаспа, Отқа су
құйып өшірме деген тиым түрлерін отты шашса өрт кететінін, өртке күйіп
немесе отты қайтып тұтатудың қиын болатынын нақтылы өмірлік тәжірибе арқылы
бақылауға болады. Қазақ тұрмысындағы үй ішіндегі пірлері: Шопан ата
(қойдың), Зеңгі баба (сиырдың), Қамбар ата (жылқының), Ойсыл қара
(түйенің), Сексек ата (ешкінің) болып келуі, малға ауру-індет келгенде әр
түліктің иелеріне арнап мал сойып, тасаттық беріп иелеріне жалбарынып
отырған, Қарапайым халық мал басының көп болуы осы түлік аталарының мал
иелеріне деген көңіл күйіне байланысты деп білген. Сол себепті мал баққан
халық малдың басынан ұруды, әсіресе тебуді аса үлкен күнә: құт, байлық
қашыратын әрекет деп санаған. Мәселен, көшнелі қазақ Малды ноқтамен ұрма
дейді. Мұндай келісімсіз іс әрекеттерге Обал болады, Жаман болады деп
тыйым салып отырған. Осы бір қарапайым елеусіз тиымнан – оны орындау немесе
орындамауда емес, сол тиым арқылы көшпелілер тіршілігіне тірек болып
отырған төрт түлікке деген кісілікті қарым қатынастың орнауы мұрат
тұтынуда. Яғни Малды ноқтамен ұрма деп келетін тиымнан малды пір тұтуға
сол арқылы күнкөріс көзіне деген кісілікті қарым-қатынасты қалыптастыруға
негізделген.
Адам баласының дүниетанымының қалыптасуына ерекше әсер еткен − өнер.
Өнер дегеніміз – адам болмысының бағыттылығы және күрделілігі бойынша әр
алуан сұрақтарының туатын және шешілетін саласы, сондытан оның мазмұндық-
мағыналық мәніне күмәндану - әлемнің шексіз, ұшы-қиыры жоқ кеңістігінде
өтіп жатқан өз өміріңнің шындығына күмәндану деген сөз. Өнердің құндылық-
мағыналық маңызы – оның құрамында адам субъективтілігінің ішкі дүниесінің
терең онтологиясы, оның құндылық қатынастарына негізделген талпынысы, адам
болмысының әр түрлі дүниетанымдық түсініктерінің болуында. Осының арқасында
дүниеге қатынас рухани-өнегелік бағытқа ие болады.
Дүниетанымдық түсінікке негізгі бағыт беретін қоғамдық өмір
тұрғысында суреттейтін адам өмірінің айнасы халық өнер. Халық өнер қоғамдық
формациядағы халықтың тұрмысын, саяси хал-жағдайын, іс-әрекетін, мінез-
құлқын тереңірек көркем түрде білуге жол ашады. Міне, сондықтан халық өнер
адам баласын алуан түрлі біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік
сезімдерге бөлейді.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын халық өнер құралдары арқылы
қалыптастырудағы педагогикалық негіздері
Республика Президенті Н.Назарбаев еліміздің шығармашылық зиялы
қауымының танымал өкілдерімен кездесуінде (17.03.1998 ж): ...Елдің
экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы
мемлекеттердің бізді танығаны, мойындағаны керек. Ал, осынау дүбірлі
дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы-тағылымды тарихын, озық ғылымның,
мәдениетің,- деп сөйлей келе, ...Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ
өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан халықпыз... Бұл- әрбір азамат
туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де олқы еместігін түсінсін
деген сөз. Бұл әрбір азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзінің
ата-бабалары қалдырған осындай кең-байтақ өңірдің лайықты мұрагері болуға
ұмтылсын деген сөз... Түптеп келгенде біз осыны мақсат етеміз,- деп зиялы
қауымның, әсіресе педагогтардың назарын аударды. Осыған орай бүгінгі күні
педагогика ғылымында ұлттық жетістіктер арқылы тәрбиелеудің жалпы айтқанда
қазіргі жарық көріп жатқан материалдардағы өткен ұрпақтардың бай тарихы мен
мәдениетіне тереңірек жан-жақты көз жіберсек, байқалатыны - ақиқат-ұлттық
дүниетаным ізгілікті мүдделерді қажеттіліктер мен мақсаттарды
қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлеуметтік өркениетке жету мен халықтың
материалдық және рухани құндылық қатынастарын жасауда қозғаушы күш
болатындығы. Ең маңыздысы, жаңа қоғамдық қатынастарды, жаңа сана-сезімді
қалыптастырудың күрделі кезеңінде ұлттық дүниетанымдық көзқарасты ар-намыс
тұрғысында қайратты жігермен, қажырлы еңбекпен іс жүзінде пайдалана білген
жөн. Мұның ұлттық сана-сезім мен идеологияны қалыптастыруға, халықтың
тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын, өнерін, салт-дәстүрін, ана тілін дамытуға
және жастардың бойына отаншылдық сезіммен ұлттық ар-намысты қоюға ықпалы
айрықша. Солардың қатарында біз қарастырып отырған қазақтың халық өнер
құралдары. Бұл салада жарық көрген еңбектердің ішінде ең алдымен көңіл
аударатын Ыбырай Алтынсариннің қалдырған мұрасы.
Педагог ағартушы қазақ халқының өнерін балалардың тәлім-тәрбиесімен
тікелей ұштастырып, тұңғыш рет өнер мектептерін ашқан. Алтынсарин ашқан
мектептерде ер балалар үшін ағаш ұсталығын, былғары илеу, қыш құмыра жасау
өнерлері, ал қыздарға қарапайым халықтың тұрмысына керекті киім тігу, киім
пішу, шәлі тоқу, жіп шалу және қазақтардың қолында көп болатын жүн, қыл
секілді материалдардан өрмек тоқу, киіз басу, бау және тақыр кілемдер тоқу
сияқты әйелдер істейтін жұмыстар үйретілді. Сонымен бірге Ыбырай Алтынсарин
халықтың өнеріндегі әдемілікті, әсемдікті, өзі ғана түсініп, қызықтаумен
шектелмей, сол кездің өзінде-ақ өнерге балаларды да ынталандыруға ат
салысқан. Сөйтіп онсыз да ұмыт болып бара жатқан әдет-ғұрыптарды тезірек
меңгертіп, оның құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық, танымдық талғаммен
қабылдатып, өмір қажеттігінен шығара білуге шақыруы заман талабымен
ұштастырды.
Балалардың дүниетанымын қалыптастыруда Ыбырай Алтынсаринның
мұрасынан бастап, әсіресе ΧΧ ғасырдың басында белгілі педагогтар ат
салысты. Олардың ішінен Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Мұхаметсәлім
Кәшімов, Спандияр Көпеев тағы басқаларды ерекше атап өтуге болады.
Мәселен, М. Ж. Көпеевтің Түрлі шығармалар деп аталатын қолжазба жинағында
адамның дүниетануы үшін есту мен көру мүшесінің зор маңыз алатыны айтылады.
Көру сыртқы дүниемен шектелмей, ол заттарды бейнелеу арқылы мимен де
жалғасып жатады. Ол миға сыртқы дүниедегі құбылыстардан ақпарат әкелуші
дәнекер рөлін атқарады.
Машһүр Жүсіптің тәлім-тәрбиелік пікірлері, олардың пайдалы жақтары
осы кезеңде ғұмыр кешіп ұлттық тәрбиеге үлесін қосқан Ғұмар Қарашевтің
еңбектерінде дамиды. Г.Карашев мұғалім негізгі тұлға екендігін әркез айтып
отырған. Ол мұғалімге қойылатын талап-тілекке оқыту, үйрету, тәрбиелеу
ісіне жеңіл-желпі қарамай оған аса жауаптылық пен тиянақтылық керек екенін
ескертеді. Осы кезеңде өзінің тәлімдік қолтаңбасымен жұртқа таныла бастаған
ағартушылықпен дін оқуының келесі бір білгірі – Мұхаметсәлім Кәшімов (1884-
1934ж) еді. Ол Әдеп (1907), Сабақ (1907), Насихат қазақия (1908),
Ақыл кітабы (1908) т.б. жарық көрген еңбектерінде қазақ балаларына оқу-
білім, тәлім-тәрбие тазалық, мәдениет, әсіресе дүниетаным мәселелерінің
төңірегінде көптеген ақыл-кеңес, өнегелі тағлымдар ұсынады. Ағартушы ұлттық
салт-дәстүрге, соның ішінде қазақтың қолөнерге негіздеу қажеттігін, мұны
имандылық пен адамгершіліктің сан алуан көріністерімен ұдайы ұштастырып
отыруға ерекше мән береді.
Қазақ халқының ағартушысы Спандияр Көбеев Қазан төңкерісіне дейін-
ақ шәкірттерге дәріс бере жүріп, ауыл мектептеріне арналған бірнеше оқу
құралдарын жазды. 1912 жылы жарық көрген Үлгілі бала атты басылымда
қазақтың бай ауыз әдебиетінен сұрыпталып алынған материалдар ерекше назар
аудартады. Бұл жөнінде С.Көбеев былай деп жазған: Хрестоматияны
құрастырғанда, негізгі ойлаған мақсат, көздеген нысан-жас ұрпақты өнер-
білімге, әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелеу еді. Мұндағы әрбір өлеңнің,
әңгіменің мазмұны оқушыларды өнер-білімге шақыру, шыншыл болуға үндеу,
жетім-жесірлерді, нашарларды аяу, қайырымсыз балаларды әшкерелеу, сол
сияқты әлеуметтік теңдікті насихаттау еді. С. Көбеев арнайы халық өнер
жайында айтпағанмен кітапта адам өмірінің негізгі арқауы-еңбекті
қастерлейтін материалдар да баршылық. Солардың ішінде еңбек арқылы жасалған
өнер құралдарын барынша бағалай білу-дейтін негізгі идея жақсы аңғарылады.
Үлгілі балада шәкірттердің асқан саналықпен оқып, білім алу қажеттігі,
бұл жерде мектеп пен ұстаздың шешуші роль атқаратындығы өте шынайы
көрсетілген. С.Көбеевтің шығармашылығында оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру туралы көп айтылған.
Бастауыш сынып оқушыларының білімін дамытуға, сонымен бірге ұлттық
дүниетанымын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлген Ахмет Байтұрсынов болды.
Ғалым қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы,
жаратылыс осылардың қатарында қазақ қол өнері болуы керек екендігін
нақтылап көрсетті. Ұлттық өнер құралдарымен тарих, әдебиет сабақтарында
дәстүрге айналған қолданбалы өнерін әрі қарай дамытқан жөн.
Қазақтың салт-дәстүрін сақтау, қайсыбір ырымдарды бұлжытпай орындап
отыру Халел Досмұхамедовтың (1883-1937) шығармашылық еңбектерінде орын
тауып тұр. Халел Досмұхамедов қазақ жоғары педогогика институтында өзінің
лекцияларында халықтық педагогиканың кейбір мәселелерін сөз етіп, баланың
даму үрдісіндегі халықтың өнерінің аса маңыздылғын айтқан. Сонымен ғалымның
педагогика, психология саласында жазған ғылыми еңбектернінің де болуы
ықтимал. Өкінішке орай бұлар бізге әлі күнге дейін жетпей отыр.
Оқушылардың оқыту, тәрбие мәселелеріне арнайы көңіл аударған қазақ
әйелдерінің арасынан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі - Назипа
Құлжанова болды. Ғалым 20-жылдардың өзінде-ақ бастауыш сынып және мектепке
дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерінің байланысын анықтап,
дүниетанымының қалыптасуын жүйеледі. Сол кезден бастап жас балалар
педогогикасының ірге тасы қалана басталынды. Құлжанованың еңбектерінде
көшпелі қазақ елінің өмірі, тұрмыста кеңінен қолданылатын қолөнерінің
заттары, олардың тәрбиелік мәні айқын байқалады.
Ж. Аймауытов баланың дүниетанымын қалыптастыруда тәрбиенің екі түрлі
болатындығын көрсетеді: дене тәрбиесі және жан тәрбиесі. Әсіресе
екіншісінің дамуына қазақ халқының өнер байлықтары әсер етеді,-деп ғалым
ойын түйіндейді.
Жастайынан қолданбалы заттарды біліп тану баланың ой-өрсін, ойлау
қабілетін тереңдетіп отырады. Осындай құнды пікірлерді ғалымның көптеген
мақалаларынан байқауға болады.
Әрине, осы айтылғандар бастауыш мектептерінде де халық өнермен
таныстыру кезеңінде жаңа шешімдерін табуға тиіс. Аймауытов адам баласының
мәдениет тарихынан өнердің көрнекті орын алып келгенін өнерсіз қоғамның
дамуы, рухани байлықтың молаюы мүмкін емес екендігіне тоқталып, ұлт
мектептерінде әуелі кескін, қолөнері мен сурет салу, ән-күй өнерін үйретуге
негіз салу керектігін, әрбір баланың өнерге деген ынтасын қозғап,
өнерпаздың қабілетін тәрбиелеуді баса айтады. Осы пікір баланың сәнді-
қолданбалы өнеріне бейімделер кезінде дүниетанымының тереңдеуде айқын
көрсетіліп тұр.
Мағжан Жұмабаев халық тәрбиесін қастерлей отырып, оның негізгі
құралдарының бірі деп әрине қазақ қолданбалы өнерін де кіргізеді. Бұл
салаға ғалымның көңілі ерекше екендігін киіз үй туралы көзқарасынан
байқауға болады. Мағжан үшін киіз үйдің пайдалы жағының деп сол үйдің
ішінде баланы ұстай білу. Шын таза ауа сол киіз үйде болмағанда қайда
болады? Тегінде жаратылыспен бауырласып құшақтасқан, алдындағы малымен
бірге жүріп, бірге өскен қазақ баласын аса нәзік қылып, үлбіретіп тәрбие
қылмағаны дұрыс болар еді... Қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына
қабысуы мақұл. Бұл жерде ғалымның ұстаздық жүрегі, ақындық сезімі ұрпақ
тәрбиесін, оның дүниетанымын табиғаттан тыс қарастыра алмағаны анық.
Аталған ұлы ғалымдардың тәрбие, дүниетаным, өнер туралы пікірлері
әрмен қарай бірқатар педагогтардың еңбектерінде орын тауып отыр: Шәрапи
Әлжанов (1901-1938), Әбдіхамит Сембаев (1905-1989); Төлеген Тәжібаев (1910-
1964), Сұлтанбек Қажахметов (1910-1945), Мәжит Мұқанов (1920-1985), Қартбай
Бержанов (1924-1976) т.б.
Мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде халық өнерді
пайдаланумен байланысты мәселелер алып көрсетіліп, бейнелеу және сәндік
өнердің әсерімен балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары,
сондай-ақ мәдениеттегі ұлттық дәстүрлерді жан-жақты зерттеуде. Бұл салада
жарық көрген зерттеулер: Балкенов Ж., Әлмұханбетов Б., Калыбекова А.,
Сатқанов Е., Қамақов А., Қ.Ж.Амиргазин, Котенко Л.В., Жолдасбекова С.,
Ижанов Қ., Болатбаев Қ., Ералин Қ., Әбілова З., Жеделов Қ., Әбдіғаппарова
Ұ., Узақбаева С. т.б. Олардың біразы (Балкенов Ж, Жолдасбекова С, Сатқанов
О, Жеделов Қ) бастауыш сыныптарда оқу-тәрбие процесінде ұлттық өнер
дәстүрлерін пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz