«Физиология» пәнінің оқу - әдістемелік кешені
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
И.П.Павловтың физиологиялық принциптері. Павлов өз өмірінің ақырғы жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибелерін жүргізе отырып, олардың мінез-құлқын тексерген. Соның нәтежесінде жоғарғы нерв қызметінде болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез, детерминизм және құрылымдық принциптер:
1- Анализ - талдау дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну.
2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен байланыстыру
Физиологиялық зерттеу әдістері: Физиологияның негізгі әдісі- тәжірибе жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде малға наркоз беріп, хирургиялық операциялар жасайды да, ішкі ағзаларға әсер ету арңылы- тітіркендіру, тамырларды қию, дәрі-дәрмектер жіберу, олардың тіршілік әрекеттеріндегі өзгерістерді бақылайды. Созылмалы тәжірибелер алдын ала арнаулы операция жасалған жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық болжамдардың -–организмнің өсу қарқынын, малдың сүттілігін дұрыстаған тексеруге немесе модельдер арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мүшелерді уақытша алмастыра алатын аппараттар жасауға мүмкіндік береді.
Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан бауырға қан құятын қақпалық венаны байлап, оның қалған бөлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе түгелдей кесіп алып тастайды да, бұдан соң организмде байқалатын өзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметке каншалықты қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды, тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа организмге көшіріп қондыру. Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдын - ала белгілі ерітіндіні, не қанды тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерінің көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпараттың алынуы т.б. әдістері.
Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы – ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.
Физиологиялық функция – біртұтас организм немесе оның жеке торшаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Организмнің қызметінің реттелуі. Гомеостаз дегеніміз- организмнің сұйық ортасының – қан, сөл, ұлпааралық сұйық салыстырмалы тұрақтылығы немесе оны қамтамасыз ететін үйлесімді реакциялар жиынтығы.
Организмнің айналадағы ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін физиологиялық процестерін реттеудің екі түрі болады: нервтік және гуморальдық.
Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бұл реттеуге нерв орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. Нерв жүйесінің негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. Рефлекс дегеніміз- организмнің тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннан құралған:
1- рецепторлар немесе нерв тармақтары;
2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары;
3- нерв орталығы;
4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары;
5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы көрсетілген бес буынының барлығы қатысуы шарт.
1- Анализ - талдау дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну.
2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен байланыстыру
Физиологиялық зерттеу әдістері: Физиологияның негізгі әдісі- тәжірибе жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде малға наркоз беріп, хирургиялық операциялар жасайды да, ішкі ағзаларға әсер ету арңылы- тітіркендіру, тамырларды қию, дәрі-дәрмектер жіберу, олардың тіршілік әрекеттеріндегі өзгерістерді бақылайды. Созылмалы тәжірибелер алдын ала арнаулы операция жасалған жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық болжамдардың -–организмнің өсу қарқынын, малдың сүттілігін дұрыстаған тексеруге немесе модельдер арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мүшелерді уақытша алмастыра алатын аппараттар жасауға мүмкіндік береді.
Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан бауырға қан құятын қақпалық венаны байлап, оның қалған бөлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе түгелдей кесіп алып тастайды да, бұдан соң организмде байқалатын өзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметке каншалықты қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды, тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа организмге көшіріп қондыру. Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдын - ала белгілі ерітіндіні, не қанды тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерінің көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпараттың алынуы т.б. әдістері.
Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы – ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.
Физиологиялық функция – біртұтас организм немесе оның жеке торшаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Организмнің қызметінің реттелуі. Гомеостаз дегеніміз- организмнің сұйық ортасының – қан, сөл, ұлпааралық сұйық салыстырмалы тұрақтылығы немесе оны қамтамасыз ететін үйлесімді реакциялар жиынтығы.
Организмнің айналадағы ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін физиологиялық процестерін реттеудің екі түрі болады: нервтік және гуморальдық.
Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бұл реттеуге нерв орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. Нерв жүйесінің негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. Рефлекс дегеніміз- организмнің тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннан құралған:
1- рецепторлар немесе нерв тармақтары;
2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары;
3- нерв орталығы;
4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары;
5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы көрсетілген бес буынының барлығы қатысуы шарт.
5В080300 – Аңшылықтану және аң шаруашылығы мамандығына арналған
Физиология
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ
СЕМЕЙ
2010
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
1. Глоссарий
Аккомадация - организмдегі ағзалардың турлі тітіркендіргіштердің күшіне
біртіндеп беймделуі, жаттығуы
Альтерация – Ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің
өзгеруін білдіретін термин
Анаболизм – организмде зат алмасудың арта түсуі
Анестезия – жансыздану. Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі бір
мүшенің жүйкелерін тежеу
Анализаторлар – ішкі немесе сыртқы тітіркенгішті қабылдап өткізу және
келген қозуды анықтап – талдап, оны қайтадан эффекторға жеткізу жүйесі
Анализ – анықтап талдау
Анабиоз – сыртқы ртаның қолайсыздығы туғанда ағзаның тіршілік белгілерін
уақытша тоқтатуы
Афференттік – шеткі ағзаның қозуын орталыққа жеткізу
Атропин - өсімдіктерден алынатын зат және парасимпатикотроптық заттар
қатарына жатады.
Ахилия – асқазан сөлінің өте аз мөлшерде бөлінуі немесе тіптен тоқтатылуы
Ацидоз – қанның тұрақты сілтісінің өзгеруі немесе төмендеуі
Аэрация – су немесе басқа сұйықтықты оттегіне қанықтыру
Барокамера – тұйық бөлме, онда ішіндегі ауа қысымын, жылылықты,
ылғалдылықты және газ құрамын қолмен өзгертуге болады
Барорецептор – қысымды қабылдаушы рецептор
Билирубин - өттің бояуы. Эритроцит бұзылғанда ондағы гемоглобиннен пайда
болады
Бинауральды есту – екі құлақпен бірдей есту
Биопсия – малдың не адамның денесінен өте кішкентай мөлшерде ет кесіп алу
Блефароспазм – көзқабығының шеңберлібұлшық еттерінің құрысып жиырылуы
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп (баяулап) кетуі
Ваготонин – ұйқы безінде пайда болатын белсенді зат
Вазодилататорлар – қан тамырларын кеңейтетін жүйкелер
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон
Вальвулография – жүрек қақпақтарының күйін, жұмысын ультра жұмыс арқылы
жазу
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию
Вена синусы – жоғарғы және төменгі қуысты веналардың оң жақ жүрекшеге қан
құятын жеріндегі кеңйген қойнауы
Виварий – түрлі майда зертханалық жануарларды ұстайтын орын
Гальванометр - өте әлсіз электр тогын өлшейтін, өте сезгіш құрал
Гематология – қан туралы ілім
Гастрон – асқазанда тұз қышқылын тежейтін зат
Гастроэнтеростомия – жіңішке ішекті асқазанмен біріктіріп жалғастыру
Гемодинамика – қанның қан тамырларында жүруін зерттейтін ғылым
Гемометр – қандағы гемоглобинді өлшейтін құрал
Диплопия – бір заттың көзге қосарланып көрінуі
Дальтонизм- түсті ажырата алмау
Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады
Диоптрия – көздің оптиқалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші
Зоб – қалқанша безінің өсіп үлкейіп кетуі
Изохронизм – қозудың жүйкеден бұлшық етке өтуі үшін жүйке мен бұлшық еттің
хронаксиясының біртүрлі болуы
Иммунитет – ағзаның белгілі бір жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті
Иррадиация – орталық жүйке жүйесі арқылы қозудың дененің барлық жеріне
таралуы
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Калориметр – белгілі уақыт ішінде пайда болған қуатты (жылылықты) өлшейтін
құрал
Катаболизм – ағзадағы заттардың майдалануы
Катаракта – көз бұршағының қарауытуы
Кимограмма – кимограф арқылы жазылып алынған сызық – жазулар
Лактация – сүт безінен сүттің шығуы
Летаргия - ұзақ ұйқы
Латенттілік – жасырын, білінбейтін. Кейбір реакцияның немесе ауру түрінің
жасырын немесе білінбей, сезілмей өтетін кезі.
Лабильность – мүмкіндік, мүмкіндігі
Ликвор – ми – жұлын сұйықтығы
Миоглобин – бұлшық етттердің гемоглобині
Миелин – жұмсақ, былжыр зат, жүйке талшығын қаптап жатады
Медуллин- бүйректің жұмсақ қабатынан шығатын зат. Ол липид тектес,
қантамырын кеңейтетін заттарға жатады
Нефрон – қаннан зәрді бөліп шығаратын бүйректің күрделі құрылысты жасушасы
Норадреналин – бүйрек безінің жұмсақ қабатынан бөлінетін гормон
Пульс амплитудасы – пульс тербелісінің ұзындығы, жүрек соғуына байланысты
артериялық қабырғаның керіліп – тарылуынан пайда болатын тербеліс
Окклюзия – бітеліп қалу
Хроноксия – нерв талшығын қоздыруға қажетті белгілі электр күшінің ең кіші,
аз уақыты.
2.Дәрістер
Тақырып 1. Кіріспе. Организмнін физиологиялық қызметтері.
1.Физиология ғылымның даму тарихынан мәлімет
2. Физиологиялық негізгі процестер
3. Физиологиялық зерттеу әдістері
И.П.Павловтың физиологиялық принциптері. Павлов өз өмірінің ақырғы
жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибелерін жүргізе отырып,
олардың мінез-құлқын тексерген. Соның нәтежесінде жоғарғы нерв қызметінде
болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез, детерминизм
және құрылымдық принциптер:
1- Анализ - талдау дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке
ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді
тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну.
2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау.
3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен
байланыстыру
Физиологиялық зерттеу әдістері: Физиологияның негізгі әдісі- тәжірибе
жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе
және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде малға наркоз беріп,
хирургиялық операциялар жасайды да, ішкі ағзаларға әсер ету арңылы-
тітіркендіру, тамырларды қию, дәрі-дәрмектер жіберу, олардың тіршілік
әрекеттеріндегі өзгерістерді бақылайды. Созылмалы тәжірибелер алдын ала
арнаулы операция жасалған жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың
қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады
т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық болжамдардың -–организмнің
өсу қарқынын, малдың сүттілігін дұрыстаған тексеруге немесе модельдер
арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мүшелерді уақытша алмастыра алатын
аппараттар жасауға мүмкіндік береді.
Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан бауырға қан құятын қақпалық
венаны байлап, оның қалған бөлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр
оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе
түгелдей кесіп алып тастайды да, бұдан соң организмде байқалатын
өзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметке каншалықты
қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды,
тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа организмге көшіріп қондыру.
Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдын - ала белгілі ерітіндіні, не қанды
тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі
қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерінің
көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-
жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпараттың алынуы т.б.
әдістері.
Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие
болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы –
ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.
Физиологиялық функция – біртұтас организм немесе оның жеке
торшаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі.
Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу,
даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз
байланысты.
Организмнің қызметінің реттелуі. Гомеостаз дегеніміз- организмнің
сұйық ортасының – қан, сөл, ұлпааралық сұйық салыстырмалы тұрақтылығы
немесе оны қамтамасыз ететін үйлесімді реакциялар жиынтығы.
Организмнің айналадағы ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін
физиологиялық процестерін реттеудің екі түрі болады: нервтік және
гуморальдық.
Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бұл реттеуге нерв
орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. Нерв жүйесінің
негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. Рефлекс дегеніміз- организмнің
тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннан құралған:
1- рецепторлар немесе нерв тармақтары;
2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары;
3- нерв орталығы;
4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары;
5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы
көрсетілген бес буынының барлығы қатысуы шарт. Гуморальдық реттеу дегеніміз
– заттар алмасуынан органдарда, клеткаларда пайда болатын заттар қанға
түсіп және барлық денеге тарайды. Химиялық заттарға жатады - ішкі секреция
бездерінің гормондары, ұлпа гормондары, медиаторлар, қандағы электролиттер.
Гуморальдық реттеу нервтік реттеуге қарағанда ерте пайда болған процесс.
Тақырып 2. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы
1.Тірі ұлпаның қасиеттері
2.Нерв-бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
Барлық тірі ұлпаларға тән төрт қасиет бар: 1- қозу дегеніміз тірі
ұлпаның тітіркенуге беретін ерекше жауабы. Қозу үшін тітіркендіру күші ұзақ
уақыт әсер етуі керек. Әсер ету күшіне қарай тітіркендіргіштер
табалдырықтан төмен, табалдырықты және табалдырықтан жоғары болып үшке
бөлінеді. Табалдырығы төмен дегеніміз өте әлсіз тітіркендіргіштер.
Табалдырықты тітіркендіргіштер – ұлпаны қоздырушылар. Табалдырықтан жоғары
тітіркендіргіштер – ұлпаны күшті қоздырушылар. Тітіркендіргіштер адекватты
және адекватсыз болып бөлінеді. Адекватты дегеніміз осы тканьнің үйреншікті
тітіркенуі. Мысалы, көзге болатын сәуле әсері, құлаққа келетін дыбыс
әсері. Адекватсыз дегеніміз тканьнің үйренбеген жағдайға тітіркенуі.
Тітіркену физикалық. химиялық, биологиялық және электрлік болып бөлінеді.
Тітіркенуден қозу болғанға дейінгі уақытты хронаксия дейді. Хронаксия
туралы ілімді жасаған франсуз ғалымы Л.Лапик.
Лабильдік- айырықшы ритмді тітіркенгішке тірі тканьнің айрықша ритмді
жауап беру қасиеті. Басқаша айтқанда лабильдік – дегеніміз тканьнің
функциональдық тұрақсыздығы. Лабильдік қасиет әрбір аппараттың
физиологиялық әрекетіне байланысты. Тітіркену- тканьнің тітіркендіргішке
беретін қабілеттілік жауабы – заттар алмасуының өзгеруі, дене
температурасының көтерілуі.
Биоэлектірлік құбылыстар. Тірі құрылымдардағы электрлік өзгерістерді
биоэлектрлік құбылыстар деп атайды. Жануар электрінің бар екендігі туралы
алғашқы мәліметтерді ХVIII ғасырдың аяғында зерттеген Л.Гальвани. Тірі
тканьдерде биопотенциалдың бірнеше түрі кездеседі. Олар: тыныштық-
мембраналық, зақымдану, электротондық, локальдық, қақпа, әрекет, табалдырық
потенциалдары. Мембраналық потенциал - тыныштық күйде клетка мембранасының
сыртқы бетінің оң электр зарядты, ішкі бетінің онымен салыстырғанда теріс
электр зарядты болатындығынан туатын айырымның нәтижесі. Мұның шамасы –50-
90 мВ. Сипаттамасы: бір фазалық, тұрақты; Na және K насос аркылы пайда
болатын биоэлектірлік құбылыс, әрекет потенциалдан төмен. Әрекет потенциялы
– табалдырық күші бар тітіркендіргіш әсер еткенде, нерв, ет және кейбір
басқа клеткаларда қозу кезінде тез тербелістер түрінде байқалатын
мембраналық потенциал өзгерістері. Мұның шамасы –50 –120 мВ. Сипаттамасы:
тұрақты емес; Na және K насос аз жұмыс істейді немесе жоқ, екіфазалық,
мембраналық потенциалдан жоғары.
Тыныштық потенциалының табиғатын түсіндіру үшін әр түрлі гипотезалар
мен теориялар ұсынылады. 1896, ж В.Чаговец Аррениустың электролиттік
диссоциация теориясына сүйене отырып, потенциалдар пайда болуын иондардың
орын ауыстыруымен түсіндіруге талаптанады. Оның гипотезасы бойынша, бұл
процесте көмір қышқылы диссосацияланған кезде түзілетін иондар
диффуздануының әр түрлі жылдамдықта жүретіндігі негізгі фактор болып
есептеледі. Ю.Берншетейн мамбраналық – иондық теорияны ұсынды. Оның
түсінігінше, клетка мембранасы калий иондарын таңдап өткізеді де, басқа
иондарды, мысалы натрий иондарын өткізбейді. Сондықтан клетка мембранасының
сыртында оң заряд пайда болады, ал ішінде теріс заряд пайда болады.
Тақырып 3. Бұлшық ет және неррв талшықтарының физиологиясы
1. Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
2. Нерв талшықтарының қасиеттері
3. Н.Е.Введенскийдің парабиозы
Бұлшық еттер тегіс және көлденең жолақ болып екіге бөлінеді. Тегіс бұлшық
еттерден ішкі органдар құралған – ішек-қарын, бауыр және т.б. Дене бұлшық
еттері көлденең-жолақ мускулатурадан тұрады. Көлденең-жолақ мускулатура
бөлек-бөлек талшықтардан құралған. Бұлшық ет талшығының қабы екі қабат:
талшықтың ішіндегі сарколемма, ішкі сұйық зат протоплазма деп аталады. Одан
басқа талшықта көптеген миофибрилдер бар. Әрбір миофибрилл 2500 дейін
протофибрилл деген белок жіптерінен құралған. Протофибрилдер жуан және
жінішке болып екіге бөлінеді. Көлденең-жолақ мускулатура изотроптық және
анизотроптық дискілерден құралған. Изотроптық дискілер жеке сәулелерді, ал
анизотроптықтар сәулелерді екі түрлі жолмен сындырады Сондықтан да
изотроптық дискінің түсі ақшыл анизотроптық диск қоңыр болады. Миофибрилдер
арасында саркоплазмалық ретикулым орналасқан. Ретикулумдарда кальций
йондары цистерналары орналасқан. Цистерналар қабырғаларының өткізгіштігі
жоғарлағанда, олардан йондар бөліне алады.
Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері:
1.тонус- бұлшық еттердің күш қуаты. Тонусты бұлшық еттердің
созылымдылығынан білуге болады. Қаңқа мускулатурасының тонусы бірінен
кейін бірі ұзақ интервалмен келіп тұратын нерв импульстарына байланысты.
2. созылымдылық - түскен күштің арқасында бұлшық еттің созылуы
3. иілимділігі- эластичность - созылғаннан кейін бұлшық еттің орнына
келуі
3. пластикалылығы - бұлшық еттің берілген форманы сақтауы
Бұлшық еттерге өзіне тән жауабы – жиырылуы. Жиырылуы оқшауланған және
тетаникалық болып екіге бөлінеді. Бұлшық еттердің оқшауланып жиырылуының
өзі изотониялық, изометриялық және ауксотониялық болып үшке бөлінеді.
Көбінесе бұлшық еттерге импульстер бірінен кейін бірі келгендіктен, олар
үнемі – тетаникалық жиырылыста болады . Эксперимент жағдайында тетаникалық
жиырылудың екі түрі болады:
1- толық немесе тегіс жиырылуы;
2- толық емес немесе тісті жиырылуы. Ал оқшауланған жиырылу тек қана
жүрек бұлшық еттерінде және эксперимент жасағанда кездеседі. Бұлшық
еттердін жиырылу механизмі туралы бірнеше теориялар бар. Энгелгард теориясы
бойынша белгілі мөлшерде калий мен магний йондары, АТФ молекуласы болғанда
актиномиозин жіптері шұғыл және жылдам қысқарады.
Бұлшық еттердің шаршауы дегеніміз олардың жиырылу қабілетінің төмендеуі.
Шаршау механизмі туралы бірнеше көзқарас бар:
1. Шиффтің болжамы бойынша бұлшық еттердегі куаттық заттар - гликогеннің
таусылуынан.
2. Пфлюгердің улану теориясы бойынша заттар алмасуындағы сүт пен фосфор
қышқылдарының жиналуынан.
3. Введенский бұлшық еттердің шаршауын екі жүйкенің түйіскен жерінің
лабильділігі төмен болуымен байланысты деп санайды.
Нерв клетканың өсінділері- дендриттер мен аксондар нерв талшықтарды
құрайды. Нерв талшықтары ұлпалы және ұлпалы емес болып екіге бөлінеді
Ұлпалы талшықтардың шван мен миелинді қабығы болады. Ұлпалы емес
талшықтарда миелин қабығы болмайды. Миелин қабығы әрбір 1—2,5 мм-ден соң
үзіліп отырады. Оны Ранвье буыны деп атайды. Нерв талшықтарының 60
проценті дәнекер тканьнен, 30 проценті миелин қабығынан, ал 10 проценті
нейрофибриллдерден тұрады. Нерв талшығының қабығын нейролемма, ал ішіндегі
сұйығын нейропалзма дейді. Ұлпалы талшықтарға соматикалық, ұлпалы еместерге
вегетативтік нервтер жатады. Нерв талшықтарының қасиеттері:
1. ұлпалы нерв талшығының екі жақты өткізгіштік қасиеті бар. Бірақ
организмде нерв талшықтары нерв орталығы мен синапстар болғандықтан қозуды
тек бір бағытта ғана өткізеді;
2. талшықтар қозуды тек бүтін болғанда ғана өткізе алады;
3. әрбір нерв талшығы қозуды жеке өткізеді;
4.өткізу жылдамдығы әр түрлі;
5. заттар алмасуының деңгейі төмен болғандықтан, ұзақ уақыт шаршамайды; 6.
қозу бір Ранвье буынынан екіншісіне секіріп тарайды.
Миелин қабығы екі түрлі: электрлік изоляторлық және трофикалық қызмет
атқарады. Нерв талшықтары А,В және С болып үш түрге бөлінеді. А типті
талшықтар ạ, β, γ болып бөлінеді Бұлардың бәрінде миелін қабығы бар.
Нервтің В топтары вегетативтік преганглиянарлы талшық ұштарына жатады,
жылдамдығы секундына 3-14 м. С- топтары постганлиянарлы симпатикалық
талшықтарға жатады, диаметрі 0,5 м, жылдамдығы секундына 2-6 м.
Н.Е.Введенский нерв-бұлшық ет препаратының нервісін курарамен
уландырып, нерв арқылы әр түрлі күші бар электр тогін өткізген. Бұл
жағдайда нерв-бұлшық ет препаратының үш түрлі кезеңі болатыны анықталады: 1-
тепе-теңдік кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа препарат бірдей жауап
береді.2- парадоксальдік кезеңінде күшті тоққа препарат нашар, ал әлсіз
тоққа күшті қайтарады; 3- тежелу кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа
препарат ұзақ уақыт жауап бермейді. Осы тәжірибенің нәтижесі арқасында
Введенский кең тараған тежелу құбылысының механизмін анықтайды. Өзінің тірі
жағдайында нервтің функциональдық қасиетін жоғалтуын Введенский – парабиоз
деп атады. Латынша –пара- деген сөз екі мағынада қолданылады. Бұл жерде
пара – жуық деген мағынаны көрсетеді. Ал, биос- тіршілік деген сөз.
Тақарып 4.Орталық нерв жүйесі
.1. ОЖЖ-ң жалпы сипаттамасы
2. Нерв орталығы және оның қасиеттері
3. Синапс- құрамы, қызметі
Орталық нерв жүйесі нейрондар жиынтығынан құралған. Нейрон дегеніміз
дендрит пен нейрит юөліктері бар нерв клеткасы. Нерв жүйесі эволюция
тұрғасының ең сонғы пайда болған құрылым. Орталық нерв жүйесі- ОНЖ жұлын
мен бас миға бөлінеді Бұл жұйенінің ең басты қызметі рефлекс. Рефлекс
латыншыдан аударғанда қарсы жауап деген сөз. Алғашқы рет бұл термінді
ғылымғы енгізген француз ғылымы Рене Декарт- 1644 ж. Қазіргі түсінік
бойынша рефлекс – дегеніміз орталық нерв жүйесінің сыртқы немесе ішкі
тітіркенулерге беретін күрделі жауабы. Әрбір рефлекстін өзіне тән
рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз тітіркенудің
жүретін жолы. Бұл доға бес звенодан құралады: 1. тітіркенуді қабылдайтын
рецепторлар; 2- тітіркенуді орталыққа жеткізетін афференті нерв талшықтары;
3- нерв орталығы; 4- қозуды орталықтан эффекторға жіткізетін эфференті нерв
талшықтавры; 5- эффектор –жауап беретін орган. Рефлекс болу ұшін
рефлекторлық доғаның барлық буындары қатысуы шарт. Әрбір рефлекстің
рецептивтік өрісі болады. Белгілі бір рефлексе қатысатын дененінің аймағын
рецептивтік өріс дейді. Рефлекстің күрделі классификациясы бар. Өзінің
пайда болуы жағынан рефлекстер шартсыз және шартты болып екіге бөлінеді.
Шартсыз рефлекс – дегеніміз туа пайда болатын рефлекстер. Мысалы жаңа туған
бұзау еме алады, жұта алады және т.б. Шартты рефлекс- дегеніміз белгілі бір
жағдайда, үнемі қайталанудан пайда болатын рефлекстер. Өзінің
функциональдық маңызы жағынан азықтану, қорғану, жыныс және нысаналық
рефлекстер болады. Жұмысы жағынан рефлекстер ұнамды және ұнамсыз болып
бөлінеді. Басталу жеріне байланысты рефлекстер экстероциптивті және
интероцептивті болып екіге бөлінеді. Ми бөлімдерінің қатысуына байланысты
рефлекстер жұлынды, сопақша мидың қатысуымен - бульбарлы, орта мидың
қатысуымен - мезэнцефальды, аралық мидың қатысуымен – кортикальды болып
бөлінеді.
Нерв орталығы дегеніміз, орталық жүйесінде орналасқан бельгілі бір
қызмет атқаратын нерв клеткаларының тобы. Нерв орталықтарының қасиеттері:
1.Иррадиациялық қозу – қозудың нерв орталығы арқалы таралуы.
2.Бір бағытқа қарай өтетін қозу – қозу сезу нейрондарынан ену нейрондары
арқылы қозғалыс нейрондарына өткізіледі?
3. Қозу нерв орталықтары арқылы өткенде баяулайды
4.Трансформациялық қозу – қозудың күші мен жиілігінің өзгеруі.
5. Әрекеттен кейінгі қозу – тітіркенуге берілген жауап, тітіркенуге
жұмсалған уақыттан ұзақ болады
6. Бір ізді жинақты қозу- бірнеше әлсіз тітіркенулерге нерв орталығының бір
жауап қайтаруы. Жинақты қозудың екі түрі болады: 1.бір ізді- нерв
орталығына қозудың бірінен соң бірінің, қысқа интервал арқылы бір
афференттік нерв талшықтары арқылы баруынан болатын;2. кеңістіктегі қозу –
егер екі немесе бірнеше тітіркендіргіштер бір уақытта бір рецептивтік
өріске жататын әр түрлі рецепторларды қоздарғанда
7. Жеңіл қозу – қайталанған тітіркенулер нерв орталығы арқылы оңай өтеді.
Басқаша айтқанда, нерв орталығының шамалы санын ғана қоздырады.
8. Конвергенция- орталық нерв жүйесіне әр түрлі талшықтар арқылы келетін
қозулардың ұшырасуы. Бұл принципті ашқан алғашқы ғалым Ч.Шеррингтон.
9. Доминантты қозу- уақытша қатты қозған нерв орталығының басқаларға
қарағанда басым болуы. Доминантты қозуға тән ерекшеліктер төменгідей;
1- жоғарғы қозуға бейімділігі; 2- жинақталу қабілетінің болуы; 3-
инерттіліктің болуы; 4- тұрақты қозудың болуы. Доминанты орыс ғалымы А.А.
Ухтомский ашты.
10. Тонусты қозу- нерв орталықтарының үнемі жұмыс жағдайында болуы
11. Инерттік қозу- қозу іздерінің сақталуы. Нерв жүйесіндегі ес пен ақыл,
әдет пен үйрену инерттікке байланысты.
12. қажуы- нерв орталығының жылдам болдыруы. Мұның себебі олардағы
газдардың алмасуы тыныштықтағы бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары
болады.
13. Пластиқалық қозу- жұмыс органы өзгергендегі нерв орталығы қызметінің
өзгеруі және т.б.
Синапс немесе жалғама деп қозуды немесе тежелуді біржақты өткізетін
торшааралық үзілмелі байланыстың ерекше түрін айтады. Ол арқылы қозу
толқыны жүйке талшықтарынан атқарушы құрылымға-жүйке, ет, без торшаларына -
беріледі. Синапстар бөлінеді – химиялық, электрлік, қозғыштық, тежелу.
Көбінесе организмде кездеседі химиялық синапстар. Синапс үш бөліктен
тұрады: алдыңғы шептик пресинапстық, артқы шептик- постсинаптсық
мембраналар және синапс саңылауынан.
Тақырып 5. Орталық жүйке жүйесінің бөліктерінің физиологиясы
1. Жұлынның құрылысы мен орталықтары
2. Артқы мидың және мишықтың құрылысы мен орталықтары
3. Ортаңғы және аралық ми.
Жұлын ақ пен сұр заттардан құралған. Ақ зат шет жағына, ал сұр зат
өзектің ортасында көбелек тәрізді орналасқан. Жұлын филогенездік тұрғыдан
ОЖЖ-нің ең ерте пайда болған көне бөлімі. Ол рефлекторлық және өткізгіштік
қызмет атқарады Жұлын мен жұлын өзегінің арасында сұйық зат бар. Ликвор
құрамында белок, глюкоза және т.б. заттар бар. Ликвор біріншіден қорғаныс
ролін атқарады, екіншіден- қоректік зат және осмостық қысым мөлшерін
сақтайды және вазопрессин гормонын бөледі. Жұлынның сұр заты мал денесінде
дорсальді, вентральді және бүйірлі мүйіздерге бөлінеді. Ал ақ зат сәйкес
бағаналарға бөлінеді.
Жұлында соматиқалық және вегетативтік орталықтар орналасқан. Соматиқалық
орталықтар төменгідей: а) 3 пен 4 мойын омыртқаларында жұлынның
диафрагмальдық орталығы орналасқан; б) 5 мойын мен 1 кеуде омыртқаларында
йық мускулдарының орталықтары бар; в) кеуде омыртқаларында көкірек арқа мен
іш бұлшық еттерінің орталықтары орналасқан. Жұлынның өткізгіш жолдары
жоғары шығатын және төмен түсетін болып екіге бөлінеді.
Вегетативтік орталықтар: 1) 5 мойын мен 1,2 кеуде омыртқаларында көз
қозғаушы жұлын орталықтары бар. 2) көкірек пен бел омыртқаларында
вазомоторлық- қан тамырларын реттеуші, тер бөлу орталықтары бар. 3)
құйымшақ омыртқаларда зәр мен нәжіс бөлу, эрекция мен эякуляция орталықтары
орналасқан.
Жұлын организмнің шеткі мүшелерін мидың әртүрлі бөлімдерімен
байланыстырады. Бұл қабілетті нерв талшықтарынан құралған ақ заттың
өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді.
Артқы ми. Артықы миға сопақша ми, варолиев көпірі және мишық жатады.
Сопақша ми жұлынды бас мимен жалғастырады. Сопақша мидан он екі бассүйек ми
нервтерінің сезгіштері басталады: 5 жұбы- үш түбірлі нерв, 6—жұбы- бұрып
жібергіш нерв. 7- жұбы-бет нервілері, 8- жұбы-есту нервілері, 9- жұбы тіл-
жұтқыншақ нервілері, 10- жұбы –кезеген нерв, 11- жұбы қосымша нерв және 12
жұбы –тіласты нерві.
Сонымен қатар мида өмір сүруде ерекше орын алатын орталықтар
орналасқан. Бұл орталықтар реттейтін қызметіне қарай бірнеше топқа
бөлінеді: 1) азық қорыту орталықтарына-жұту, ему, шайнау, сөл бөлу, сілекей
бқлу, қарынды жиырылыту, күйісс орталықтары жатады; 2) тыныс алу
орталықтарына – тыныс алу, тыныс шығару, пысқыру мен жөтелу орталықтары
жатады; 3) жүрек-қан тамырлары орталықтарына- жүректі реттеу, қан
тамырларын кеңейту мен оларды тарылту орталықтары жатады; 4) тер бөлу
орталықтары. Сопақша мидың қызметі бұзылса адам да, мал да өмір сүре
алмайды.
Мишық орталық нерв жүйесіне қондырма ретінде орналасқан. Мишық
организмнің күрделі қозғалыстарының координациясын реттейді. Ол варолиев
көпірі арқылы ми жарты шары қыртысымен байланысты. Мишықты алып тастаған
соң организмде төменгідей өзгеріситер болады: 1) атония- бүлшық еттер
тонусы бұзылады; 2) атаксия- қозғалыс координациясы бұзылады; 3) астазия-
аяқтары мен денесі дірілдейді, сандалады; 4) астения – көп, артық қозғалыс
бол ғандықтан организм жылдам шаршайды; 5) дез- эквилибрация – тепе-тендік
бұзылды; 6- дисметрия- қозғалыс бағыты мен жылдамдықтың бұзылуы болады.
Сонымен, мишық барлық қозғалыстардың негізгі реттеушісі нәзік
қозғалыстардың бақылаушысы. Мишық вегетативтік құбылыстарға да ісер етеді.
Мишық қозған кқздің қарашығы кеңейіп, артериялардың қысымы көтеріліп, пульс
жиіленіп, шапшаған бұлшық еттердің қабілеті қалпына келеді.
Орта ми Орта миға төрт төмпекшік, қызыл ядро мен қара субстанция
жатады. Бүл мидын- бассүйек нервтерінің екеуі басталады: 1- 3 жұп қозғағыш
нервтер; 12- 4 жұп блокты нервтер. Төрт төмпешіктің алдынғы екі
төмпешігінде көру рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстерге
қөз қарашығының кеңеюі мен тарылу, көздің қозғалуы жатады. Артқы екі
төмпешікке есіту нервтерінің талшықтары келеді. Сондықтан бұларды дыбыс
рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстреге құлақтарды көтеру,
басты бұру қимылдары жатады.
Қара сбустанцияның қызметі нашар зерттелген. Ол бұлшық еттердің
пластиқалық тонусын реттейді деп санайды. Сол себептен гимнастика мен
балетпен шұғылданатындарда қара субстанция жақсы дамыған.
Қызыл ядро бұлшық еттердің тонусын реттейді. Егер малдың жұлынын қызыл
ядродан төмен кессе, оның денесінің барлық бұлшық еттеріне, әсіресе денені
сірестіретін еттеріне күш түседі Бұл жағдайда жануарлардың аяқтары созылып,
басы шалқайып, құйрығы көтеріліп, серейіп қалады – децеребрациялық
регидность. Қорыта келе, орта ми дененің тонусын ұстап тұратын Магнус тың
айтушына т.зілетін рефлекстерді реттейді. Бұл рефлекстер вестибулярлық
аппаратың рецепторларымен байланысты дене тұрысын қалпына келтіреді.
Аралық миға гипоталамус, таламус пен эпиталамус жатады. Гипоталамус
көптеген ядролардан құралған және гипофизбен байланысты. Жоғарыда
көрсетілгендей гипоталамысты қазіргі кезде ішкі секреция бездеріне
жатқызды. Эпиталамуста иіс сезімі мен эпифиз орналасқан. Таламуста ауыр
сезімінің орталықтары орналасқан. Таламус ерекше және ерекше емес
ядролардан құралған. Ерекше ядроларға таламустың өзінде жинақталған
информация түседі Таламустың ерекше емес ядролары ми жарты шары қыртысының
белсендіоігін жылдам аз уақыттың ішінде арттырады Аралық мида белок. май,
көмірсутектер, су мен тұздар алмасуының орталыұтары және жылу бөлу орталыға
орналасған.
Гипоталамус пен ми жарты шары қыртысының арасында базальдық ядролар бар.
Бұл ядроларға жолақ дене, шарбақ және миндаль тәрізді ядролар жатады.
Тақырып 6: Жоғары нерв қызметі
1. Жоғары нер қызметінің жалпы сипаттамасы
2. Шартты рефлекстер, олардың пайда болуы механизмі
3. Тежелу түрлері
Жоғары нерв қызметі ми жарты шар қыртысының қабілетімен байланысты. Ми
жарты шар қыртысы эволюциялық тұрғыда әуелі балықтарда пайда болды. Мұны
көне қыртыс- архиопалиум деп атады. Сұтқоректілерде жаңа қыртыс – неопалиум
пайда болды. Неопалиум құрамына аммонов мүйіздері кіреді. Жоғары нерв
қызметі жануарлардын организмінің сыртқы ортаға толық беімделуі қызметін
атқарады.
Жарты шар ми қыртысының клеткалық құрылысы өте күрделі. Мысалы адам
жарты шар қыртысында 15 миллиардқа дейін нерв клеткалары болады. Бұл қыртыс
6 қабаттан құралған: 1) нерв талшықтарынан тұратын молекулярлық қабат; 2)
сыртқы түйіршікті қабат; 3) көлемі әр түрлі пирамидальдық клеткалар қабаты;
4) ішкі түйіршікті қабат; 5) үлкен паирамидальдық клеткалар қабаты; 6)
ұршық тәрізді немесе мультиформдық қабат.
Мида нерв клетакалар арасында денелер - глиальды клеткалар бар. Глиальді
клеткалар нейрондардың коректенуіне әсер етіп, мидың ес- ақыл қызметіне
қатысады.
И.П.Павлов жоғары нерв қызметін зерттеуге көп үлес қосты. Иттердің
мінез- құлқын зерттей отырып, оларда шартты рефлекстерді қалыптастырды.
Павлов төменгідей үш принципті ашты: 1- детерминизм - әрбір нерв процесі
бір себепке байланысты болады.; 2- анализ бен синдез Анализ- дегеніміз бір
құбылыстын, тітіркеггшіштерің қассиеттері мен себептерін талдау. Синтез-
дегеніміз талдаудың әсерінен жалпы қорытындыға келу; 3- құрылымдық- нерв
жүйесінде болатын құбылыстар, оның құрылысы немесе жүйесімен байланысты
болады.
Шартты рефлекс дегеніміз жүре пайда болатын рефлекс. Шарты рефлекстер
мидын осы жоғары бөліктерге байланысты. Шартты рефлекстерді жасауға ұш
түрлі тәсіл қолданылады: 1- Сілекей бөлу әдісті иттерге қолданалады; 2-
Қорғаныс әдісі малға қолданылады. Мысалы аттын аяғына электрод жалғап, ол
тұрған қораға элект шамын жағамыз. Шартты рефлекс пайда болғанда шамның
жағылуы кезінде ат аяғын көтеретін болады; 3- Малды бос жіберіп қозғау
немесе қозғап – азықтантыру тәсілі. Қора жағдайында малда шартты рефлекстер
пайда болып, нерв жүйесінің жоғарғы қызметін бықылауға мүмкіндік береді.
шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады Шартты рефлекс
пайда болу үшін төменгідей жағдайларды сақтау керекҒ шартсыз- азық, және
шартты – шам, қрнырау және т.б. тітіркенгіштер пайдаланылады. Алдымен
талғаусыз шартты тітіркендіргіштер әсер етіп, бірнеше секундтан соң итке
тамақ беріледі. Тәжірибе осылайша 10-20 рет қайталанады.
Шартты рефлекс пайда болған жағдайда тек шам жағу иттің сілекейін
бөлгізеді. Шартты рефлекс – уақытша пайда болатын рефлекс Пайда болған
рефлекс сөнбеуі үшін шартсыз тітіркендіргішті- азық бірнеше күннен соң
шартты тітіркендіргішпен қатар беріп тұру керек Шартты рефлекстің пайда
болуы ми жарты шары қартысындағы екі қозу орталығының арасында болатын
уақытша байланыстан туады. Егер шартты тітіркендіргішті берген шартсыз
тітіркендіргіштерді кейде қоспаса, шартты рефлекс сөнеді.
Орталық нерв жүйесінде қозудан басқа тежелу құбылыстары да орын
алған. Тежелу- қозу құбылысының бір түрі. Тежелу- асы қатты қозғаннан пайда
болады. Қозу мен тежелу нерв процесінің екі жағы осы процестің көріну
түрлері. Тежелу шартсыз және шартты болып екі топқа бөлінеді.Шартсыз тежелу
алдын ала дайындықсыз, жылдам пайда болады джәне көпке созылмайды Шарстыз
тежелу сыртқы және шегінен шыққан болып екіге бөлінеді. Тежелүдін бұл
түрлері орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне тән. Бөтен тітіркендіргіш
ми жарты шары қыртысында жаңа доминантты қозу орталығын жасағанда, сыртқы
тежелу пайда болады. Басқаша айтқанда, сырттан келетін бөиен
тітіркендіргіш, тежелудің осы түрін туқызады. Мысалы, электр лампасына
шартты рефлексі бар иттен сілекей ағып тұрған кезде есіті қатты жабыр
қалсақ, сыртқы тежелу пайда болып, сілекей бөліну тоқталады.
Шегіне шыққан тежелу орталық нерв жүйесінің жұмыс қабілеті төмендегенде
пайда болады. Тежелудің бұл түрі орталық нерв жүйесін әлсіреуден саұтап,
қорғаныс ролін атқарады.Күшті және қзақ уақыт тітіркендіргіш әсер еткенде
шегінен асқан тежелу пайда болады.
Тақырып 7: Қан жүйесі
1.Қанның атқаратын қызметтері
2.Қанның физикалық- химиялық қасиеттері
3.Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы
Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Ол екі бөліктен құралады:
бірінші- қанның сұйыға- плазма немесе сары суы деп аталады. Ал, екінші
бқлігі- қанның клеткалық элементтері: эритроциттер, лейкоциттер және
трмбоциттерден тұрады. Плазма қанның жалпы көлемінің 60 процентін алып
жатады. Плазманың құрамында 90-92 процент су, 6-8 процент белок бар.
Плазманың белоктары – альбуминдер, глобулиндер және фибриноген Альбуминдер
май қышқылын және өт сұйығы пигменттерін байланыстырып, тасымалдайды.
Глобулиндер α ,β, болып үшке бөлінеді α , мен β
глобулиндер холестерінді, жыныс гормондарын, фосфатидтер мен май
қышқылдарын тасиды. γ – глобулиндерден преципиндер мен агглбтининдер пайда
болады, олардың организмнің иммунитетіне қаиысы бар. Қанда бактерияларды
өлтіріп пропердін жүйесі Қанда қалдық азот бар Оған полипептидтер, амин
қашқылдары, мочевина, креатинин, аммиак жатады. Плазманның ферменттері-
липаза, амилаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза. Плазмадағы май мөлшері
0,2-0,3 процент Бұған май қышқылдары, фосфатидер, холестерин, сүт пен
пировиноград қышқылдары және ацетон денелері жатады.
Қанның атқаратын қызметтері: 1- клеткалар мен тканьдердегі қоректік
заттарды оттегін апару ал олардан зат алмасудағы пайда болған қосылыстарды,
көмір қышқыл газын өкпеге жеткізу- қанның тасымалдау үлесіне тиеді. 2-
Қанда лейкоциттер әрекетінің арқасында антитоксиндер, антиденелер пайда
болып, олар фигоцитоз қызметін атқарады, бұл қанның қорғаныстық қызметі
болып табылады.3- Қан тамырлар арқылы үнемі жүріп тұрғандыұтан,
органищзмдегі пайда болған жылуды біркелкі таратады. 4- Қан арқылы
организмдегі клеткалар, тканьдер мен органдар байланысады, бұл қанның
коррелятивтік ролі. Организмдегі қан екі түрде кездеседі: біріншісі – қан
тамырларындағы қозғалыста болатын қан, екіншісі – қор ретіндегі
деполяризацияда сақталатын қан. Деполық қызметі бауыр – 20 % , талақ 16- %
және тері 10 %. Тыныштық жағдайцда организмдегі қанның жартысы қан
тамырларында, ал екіншісі жартысы – деполарда болады.
Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және эритроциттерден – қынның қызыл
түйіршігі, лейкоциттен – қанның ақ түйіршігі және қан пластинкасынаң
тұрады.
1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда 3-6 есе көп. қанның бқл қасиетін
вязкозимтер арқылы анықтайды
2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш плазмадағы
белоктар мен эритроциттерге байланысты Эритроциттердің сыбағалы салмағы
1,090, ал плазманыкі –1,024-1,031 тең болады.
3. Қандағы осмостық қысым дегеніміз- суды қорытылмаған ерітьінділерден
қорытылғын ерітінділерге ауыстыратын күш. Бұл қанды тамырларда үстап
түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат алмасудағы, әсіресе қан мен
тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады..
4. Ұанның реакциясы сәл сілітілі. Оның рН- 7,35—7,55 тен Қанның бұл
көрсеткіші де басқалардай тұрақты. Мұның себебі буферлық жүйелерге және
канның сілтілі қорына байланысты. Қанда 4 түрлі буферлық жүйе бар: 1-
карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н2 СО3 мен оның тұздары жатады. 2-
фосфатты жүйе – фосфор қышқылының N a H2 PO4 мен N a2 HPO4
тұздарының құралыды. 3- белоктық жүйе – қанның плазмасындағы белоктар
жатады 4- гемоголбиндік жүйе – гемоглобиннен құралады. Сілтілі қор
дегеніміз – қанның 100 мл бикарбонат мөлшері. Сілтілі қор неғұрлым көп
болса, соғұрлым мал шыдамды болады.
Эритроциттер – дегеніміз қанның қызыл. Амфибияларда, рептилияр мен
құстарда эритроциттер ядпролы болады. Ал, сүт қоректілерде клеткалар
ядросыз болады. Мұның себебі олар өздері үшін оттегін аз пайдаланады да,
оның көбін басқа клеткаларға береді. Эритроциттердің сыртындағы қабағы
жартылай өткізгіш қасиеті бар, майлы заттардан құралған Бұл мембрана
глюкозаны, мочевинаны, газдар мен аниондарды өткізеді, ал белк пен
қатиондарды өткізбейды. Сол себептен эритроциттер мембранасының сыртында оң
заряді, ал оның ішінде сол заряді бар.Эритроциттер атқаратын қызметі: 1-
клеткаларға оттегін жеткізеді; 2- көмірқышқыл газды өкпеге жеткізеді; 3-
қанның рН мөлшерін реттейді; 4- улы заттарды жинап, организмде иммунитеттің
пайда болуына қатысады.; 5- қанның ұюына қатысады. Осмостық гемолиз-
осмостық қысым иөмендеген өысым жағдайда болады. Мысалы, қанға гипотониялық
ерітінді қоссақ эритроциттерден тұздар сыртқа шығарылады да, олардың ішіне
су енеді. Бұл жағдайда әуелі эритроциттер ісініп, артынан олардың қабығы
да, гемогобин бөлініп шығады. Бүдан басқа гемолиз түрлері: химиялық,
биологиялық, электірлік, температуралық механиқалық сәулелік, физикалық.
Лейкоциттер – қандағы құнды клеткалар Олардын сыртында мембранасы,
ішінде цитоплазмасы мен ядросы бар. Қанның бір текше мм-де мыңдап
есептелінеді. Лейкоциттер цитоплазмадағы түйіршіктеріне байланысты
гранулациттер және агронулоциттер болып екіге бөлінеді Гранулоциттерге-
базофильдер, эозинофильдер мен нейтрофильдер жатады. Агранулоциттер –
лимфоциттер мен моноциттерден құралған. Лейкоциттердін негізгі қызметі:
корғыныш. Оларда оң хемотаксисткалық қасиеті болғандықтан организмдегі
бөтен заттар жағына қарай жылжиды.
Тромбоциттер – бұлардың диаметрі 2-ң микрон. Тромбоциттердің сыртында
қабы бар, ішінде цитоплазмасы мен түйіршіктері бар, ядросы жоқ. Қанның бір
текше мм-де 100-600 мың тромбоциттер болады Олардын өызмет ететін мерзімі 3-
5 күн Тромбоциттер атқаратын қызметтері: 1- адгезия- тромбоциттердін
жарақаттанған қан тамырларының коллаген талшығтарына немесе қанның ішіндегі
бөтен заттарға жабысуы.; 2- агрегация- трмобоциттердің өзара жабысуы.
Сонымен, тромбоциттер қан ұюына қатысады.Қан тамырлары жарақаттанғанда
тромбоциттер жарылады да, олардан Хагеман факторы бойынша серотонин және
третриактин бөлінеді Қан ұюығанда сұйық жағдайынан қою жағдайға ауысады.
Тақырып 8. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы
1.Ішкі секреция бездерінің мәні
2.Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі
3. Бүйрек безі, ұйқы безі
Ішкі секреция бездерінің шығару өзегі болмайды. Сондығтан олрада
пайда болған заттар қанға немесе лимфаға, ал кейде жұлын сұйығына бөлінеді.
Бұл заттарды гормондар немесе инкреттер деп атайды. Гормондар- гректін
гормойно- қозырамын деген сөзінен шыққан. Гормондар – ішкі секреция
бездерінде пайда болатын, физиологиялық, химиялық белсенділігі бар заттар.
Химиялық заттарға жатады: 1- парагормондар- физиологиялық белесенділігі бар
заттар бар, заттар алмасудағы пайда болатын ақырғы өнімдер ө мочевина; 2-
медиаторлар- клеткалар мен тканьдерде пайда болатын биологиялық
белсінділігі бар заттар жіне т.б.Гормондар витаминдермен, ферменттермен
және иондармен байланысты.
Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер етеді
2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар өте аз мөлшерде
әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы, мидың негізінде орналасқан
гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер етеді 4- Молекулаларының көлемі
кіші болғандықтан капиллярлар қабырғаларына, клеитка мембраналарына оңай
өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.
Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа бөлінедіҒ 1- белоктық
гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің гормондары2- пептидті
гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары; 3- тирозин
мен тироксинің туындылары – норадреналин; 4- стероидты гормондар- бүйрек
безі мен жыныс бездерінің гормондары. Гормондардың организмге төрт әсер
ететін белгілі болды: 1- метаболизмдік заттар алмасуға ісері; 2-
морфоөгенетикалық немесе формативтік – тканьдер мен органдардың дамуына
әсері; 3- кенетикалық эффекторлардың қызметін күшейтуге ісері 4-
корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.
Қалқанша безі - без мойының көмекей шеміршектерінде орналасқан.
Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен адамжа
– біреу болады. Бездің сыртында дәнекер тканінен түратын қабы бар. Без
коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан безі төрт
гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин; 2- трийодтеронин;
3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар заттар алмасудағы ісер
етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың жүні мен құстың
қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады. Жылқыда ұзынша
және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол жақтағы
тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес, шошқада ұзынша
борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған: 1- қабақ заты үш
қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар ашық сары
түсті, мезодермадан пайда болады; 2- қызыл немесе қарақоныр түсті
эктодермадан пайда болатын негізгі түйін заты. Бүйрек безі қабығының
гормондары: 1- Шумақты бөліктен – минералокортикоидтер – альдестерон,
дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті жолдарында натрий мен
аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді-
кортизон, дегидрокортизон. Олар белоктың ыдырауын жоғарлатып, баурдағы
гликоген қорын сақтап, организмін инсулинге деген сезімталдығын
төмендетеді.
Ұйқы безі . Қйұы безі құрсақ куысында, қарынның артында орналасқан
аралас без. Ол екі түрлі тканьнен құралған Жылқының ұйқы безі үш бұрышты үш
бөліктен құралған, екі бөлу өзегі бар- бас немесе вирзунгов өзегі және
қосымша немесе санторинов өзегі. Мүйізді ірі қарада тұзақ тәрізді, бір
өзегі бар. Шошғада бар өзекті, үш бүрышты. Ұйқы безінің β – клеткалары
инсулин гормонын бөледіИнсулин мен бұлшық еттерде глюкозаны гликогенге
айналдырады, сондықтан қандағы глюкоза мөлшерін азайтады. Инсулин гликоген
қызметін атқарады.
Тақырып 9. Жүрек пен қан тамырларының жүйесі
1. Жүрек құрылысы, қызметі, қасиеттері
2. Қан тамырлары және қанның ағу себептері
3.Қан айналуының реттелуі.
Жүрек – қан айналуының орталық органы. Ол кеуде қуысында, ассиметриялық
түрде орналасқан Ж.рек үш қабат көлденең жолақ тканьнаң құралған. Оның
сыртқы қабатын эпикард орта қабатын миокард ішкі қабатын эндокард дейді.
Жүрек сыртында перикард қабы бар. Бұл қаптын ішінді ткань аралық сұйық
болады. Жоғары сатыдағы жануарлар жүрегі төрт камерадан құралған. Жүрек оң
жақ бөліктен және сол бөліктен түрады. Жүректін сол жақ бөлігінің еттері
жаөсы дамыған Жүрек көлденен жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Малдың жүрекше
мен екі қарныша болады. Жүрекше мен қарыншасының арасында ұос жармалы
немесе атриовентрикулярлық қақпашалар бар. Жүректің сол жаұ бөлігінде қос
жармалы, оң жақ бөлігінде үш жармалы қакпашалар болады Сол қарынша мен
аорта арасында, оң қарынша мен өкпе артериясы арасында айшық қақпашалар
бар. Барлық қақпашалар қанды бір ба.ытта өткізеді. қан жинайтын резервуар
ролін атқаратын жүрекшенің қабырғалары жүқа болады. қанның жүректен
капилярларға ағатын тамырларды артериялар дейді. Вена тамырлары арқылы қан
жүрекке қарай ағады.Артериялар мен веналар капяллярлдар арқылы
жалғастырады. Бұлардың қабырғалары тек бір қабат эндотелийден құралған.
Сондықтан капилляр қабырғалы арқылы зат алмасуы болады. Организмде қан екі
шеңбер арқылы айналады. Жүрек жұмысы бірнеше циклдан тұрады. Жүрек циклы
дегеніміз оның жиырылу мен босаңсуын қамтитын мерзім. Жүрек циклы систола,
диастола және үзіліс паузадан құралған Әр малдын жүрек циклының ұзақтығы әр
түрлі болады.
Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады Бір бағытта қанның
ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа
ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашылатын қалаталы
қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана құйылады
да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді Ал, жүрек босансыған
кезде ірі артериялар қабырғалары тарылып, қанды артериялар мен
капиллярларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Физиология
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ
СЕМЕЙ
2010
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
1. Глоссарий
Аккомадация - организмдегі ағзалардың турлі тітіркендіргіштердің күшіне
біртіндеп беймделуі, жаттығуы
Альтерация – Ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің
өзгеруін білдіретін термин
Анаболизм – организмде зат алмасудың арта түсуі
Анестезия – жансыздану. Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі бір
мүшенің жүйкелерін тежеу
Анализаторлар – ішкі немесе сыртқы тітіркенгішті қабылдап өткізу және
келген қозуды анықтап – талдап, оны қайтадан эффекторға жеткізу жүйесі
Анализ – анықтап талдау
Анабиоз – сыртқы ртаның қолайсыздығы туғанда ағзаның тіршілік белгілерін
уақытша тоқтатуы
Афференттік – шеткі ағзаның қозуын орталыққа жеткізу
Атропин - өсімдіктерден алынатын зат және парасимпатикотроптық заттар
қатарына жатады.
Ахилия – асқазан сөлінің өте аз мөлшерде бөлінуі немесе тіптен тоқтатылуы
Ацидоз – қанның тұрақты сілтісінің өзгеруі немесе төмендеуі
Аэрация – су немесе басқа сұйықтықты оттегіне қанықтыру
Барокамера – тұйық бөлме, онда ішіндегі ауа қысымын, жылылықты,
ылғалдылықты және газ құрамын қолмен өзгертуге болады
Барорецептор – қысымды қабылдаушы рецептор
Билирубин - өттің бояуы. Эритроцит бұзылғанда ондағы гемоглобиннен пайда
болады
Бинауральды есту – екі құлақпен бірдей есту
Биопсия – малдың не адамның денесінен өте кішкентай мөлшерде ет кесіп алу
Блефароспазм – көзқабығының шеңберлібұлшық еттерінің құрысып жиырылуы
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп (баяулап) кетуі
Ваготонин – ұйқы безінде пайда болатын белсенді зат
Вазодилататорлар – қан тамырларын кеңейтетін жүйкелер
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон
Вальвулография – жүрек қақпақтарының күйін, жұмысын ультра жұмыс арқылы
жазу
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию
Вена синусы – жоғарғы және төменгі қуысты веналардың оң жақ жүрекшеге қан
құятын жеріндегі кеңйген қойнауы
Виварий – түрлі майда зертханалық жануарларды ұстайтын орын
Гальванометр - өте әлсіз электр тогын өлшейтін, өте сезгіш құрал
Гематология – қан туралы ілім
Гастрон – асқазанда тұз қышқылын тежейтін зат
Гастроэнтеростомия – жіңішке ішекті асқазанмен біріктіріп жалғастыру
Гемодинамика – қанның қан тамырларында жүруін зерттейтін ғылым
Гемометр – қандағы гемоглобинді өлшейтін құрал
Диплопия – бір заттың көзге қосарланып көрінуі
Дальтонизм- түсті ажырата алмау
Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады
Диоптрия – көздің оптиқалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші
Зоб – қалқанша безінің өсіп үлкейіп кетуі
Изохронизм – қозудың жүйкеден бұлшық етке өтуі үшін жүйке мен бұлшық еттің
хронаксиясының біртүрлі болуы
Иммунитет – ағзаның белгілі бір жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті
Иррадиация – орталық жүйке жүйесі арқылы қозудың дененің барлық жеріне
таралуы
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Калориметр – белгілі уақыт ішінде пайда болған қуатты (жылылықты) өлшейтін
құрал
Катаболизм – ағзадағы заттардың майдалануы
Катаракта – көз бұршағының қарауытуы
Кимограмма – кимограф арқылы жазылып алынған сызық – жазулар
Лактация – сүт безінен сүттің шығуы
Летаргия - ұзақ ұйқы
Латенттілік – жасырын, білінбейтін. Кейбір реакцияның немесе ауру түрінің
жасырын немесе білінбей, сезілмей өтетін кезі.
Лабильность – мүмкіндік, мүмкіндігі
Ликвор – ми – жұлын сұйықтығы
Миоглобин – бұлшық етттердің гемоглобині
Миелин – жұмсақ, былжыр зат, жүйке талшығын қаптап жатады
Медуллин- бүйректің жұмсақ қабатынан шығатын зат. Ол липид тектес,
қантамырын кеңейтетін заттарға жатады
Нефрон – қаннан зәрді бөліп шығаратын бүйректің күрделі құрылысты жасушасы
Норадреналин – бүйрек безінің жұмсақ қабатынан бөлінетін гормон
Пульс амплитудасы – пульс тербелісінің ұзындығы, жүрек соғуына байланысты
артериялық қабырғаның керіліп – тарылуынан пайда болатын тербеліс
Окклюзия – бітеліп қалу
Хроноксия – нерв талшығын қоздыруға қажетті белгілі электр күшінің ең кіші,
аз уақыты.
2.Дәрістер
Тақырып 1. Кіріспе. Организмнін физиологиялық қызметтері.
1.Физиология ғылымның даму тарихынан мәлімет
2. Физиологиялық негізгі процестер
3. Физиологиялық зерттеу әдістері
И.П.Павловтың физиологиялық принциптері. Павлов өз өмірінің ақырғы
жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибелерін жүргізе отырып,
олардың мінез-құлқын тексерген. Соның нәтежесінде жоғарғы нерв қызметінде
болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез, детерминизм
және құрылымдық принциптер:
1- Анализ - талдау дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке
ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді
тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну.
2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау.
3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен
байланыстыру
Физиологиялық зерттеу әдістері: Физиологияның негізгі әдісі- тәжірибе
жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе
және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде малға наркоз беріп,
хирургиялық операциялар жасайды да, ішкі ағзаларға әсер ету арңылы-
тітіркендіру, тамырларды қию, дәрі-дәрмектер жіберу, олардың тіршілік
әрекеттеріндегі өзгерістерді бақылайды. Созылмалы тәжірибелер алдын ала
арнаулы операция жасалған жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың
қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады
т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық болжамдардың -–организмнің
өсу қарқынын, малдың сүттілігін дұрыстаған тексеруге немесе модельдер
арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мүшелерді уақытша алмастыра алатын
аппараттар жасауға мүмкіндік береді.
Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан бауырға қан құятын қақпалық
венаны байлап, оның қалған бөлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр
оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе
түгелдей кесіп алып тастайды да, бұдан соң организмде байқалатын
өзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметке каншалықты
қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды,
тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа организмге көшіріп қондыру.
Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдын - ала белгілі ерітіндіні, не қанды
тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі
қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерінің
көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-
жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпараттың алынуы т.б.
әдістері.
Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға ие
болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің жиынтығы –
ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.
Физиологиялық функция – біртұтас организм немесе оның жеке
торшаларының, ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі.
Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу,
даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз
байланысты.
Организмнің қызметінің реттелуі. Гомеостаз дегеніміз- организмнің
сұйық ортасының – қан, сөл, ұлпааралық сұйық салыстырмалы тұрақтылығы
немесе оны қамтамасыз ететін үйлесімді реакциялар жиынтығы.
Организмнің айналадағы ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін
физиологиялық процестерін реттеудің екі түрі болады: нервтік және
гуморальдық.
Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бұл реттеуге нерв
орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. Нерв жүйесінің
негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. Рефлекс дегеніміз- организмнің
тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннан құралған:
1- рецепторлар немесе нерв тармақтары;
2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары;
3- нерв орталығы;
4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары;
5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы
көрсетілген бес буынының барлығы қатысуы шарт. Гуморальдық реттеу дегеніміз
– заттар алмасуынан органдарда, клеткаларда пайда болатын заттар қанға
түсіп және барлық денеге тарайды. Химиялық заттарға жатады - ішкі секреция
бездерінің гормондары, ұлпа гормондары, медиаторлар, қандағы электролиттер.
Гуморальдық реттеу нервтік реттеуге қарағанда ерте пайда болған процесс.
Тақырып 2. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы
1.Тірі ұлпаның қасиеттері
2.Нерв-бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
Барлық тірі ұлпаларға тән төрт қасиет бар: 1- қозу дегеніміз тірі
ұлпаның тітіркенуге беретін ерекше жауабы. Қозу үшін тітіркендіру күші ұзақ
уақыт әсер етуі керек. Әсер ету күшіне қарай тітіркендіргіштер
табалдырықтан төмен, табалдырықты және табалдырықтан жоғары болып үшке
бөлінеді. Табалдырығы төмен дегеніміз өте әлсіз тітіркендіргіштер.
Табалдырықты тітіркендіргіштер – ұлпаны қоздырушылар. Табалдырықтан жоғары
тітіркендіргіштер – ұлпаны күшті қоздырушылар. Тітіркендіргіштер адекватты
және адекватсыз болып бөлінеді. Адекватты дегеніміз осы тканьнің үйреншікті
тітіркенуі. Мысалы, көзге болатын сәуле әсері, құлаққа келетін дыбыс
әсері. Адекватсыз дегеніміз тканьнің үйренбеген жағдайға тітіркенуі.
Тітіркену физикалық. химиялық, биологиялық және электрлік болып бөлінеді.
Тітіркенуден қозу болғанға дейінгі уақытты хронаксия дейді. Хронаксия
туралы ілімді жасаған франсуз ғалымы Л.Лапик.
Лабильдік- айырықшы ритмді тітіркенгішке тірі тканьнің айрықша ритмді
жауап беру қасиеті. Басқаша айтқанда лабильдік – дегеніміз тканьнің
функциональдық тұрақсыздығы. Лабильдік қасиет әрбір аппараттың
физиологиялық әрекетіне байланысты. Тітіркену- тканьнің тітіркендіргішке
беретін қабілеттілік жауабы – заттар алмасуының өзгеруі, дене
температурасының көтерілуі.
Биоэлектірлік құбылыстар. Тірі құрылымдардағы электрлік өзгерістерді
биоэлектрлік құбылыстар деп атайды. Жануар электрінің бар екендігі туралы
алғашқы мәліметтерді ХVIII ғасырдың аяғында зерттеген Л.Гальвани. Тірі
тканьдерде биопотенциалдың бірнеше түрі кездеседі. Олар: тыныштық-
мембраналық, зақымдану, электротондық, локальдық, қақпа, әрекет, табалдырық
потенциалдары. Мембраналық потенциал - тыныштық күйде клетка мембранасының
сыртқы бетінің оң электр зарядты, ішкі бетінің онымен салыстырғанда теріс
электр зарядты болатындығынан туатын айырымның нәтижесі. Мұның шамасы –50-
90 мВ. Сипаттамасы: бір фазалық, тұрақты; Na және K насос аркылы пайда
болатын биоэлектірлік құбылыс, әрекет потенциалдан төмен. Әрекет потенциялы
– табалдырық күші бар тітіркендіргіш әсер еткенде, нерв, ет және кейбір
басқа клеткаларда қозу кезінде тез тербелістер түрінде байқалатын
мембраналық потенциал өзгерістері. Мұның шамасы –50 –120 мВ. Сипаттамасы:
тұрақты емес; Na және K насос аз жұмыс істейді немесе жоқ, екіфазалық,
мембраналық потенциалдан жоғары.
Тыныштық потенциалының табиғатын түсіндіру үшін әр түрлі гипотезалар
мен теориялар ұсынылады. 1896, ж В.Чаговец Аррениустың электролиттік
диссоциация теориясына сүйене отырып, потенциалдар пайда болуын иондардың
орын ауыстыруымен түсіндіруге талаптанады. Оның гипотезасы бойынша, бұл
процесте көмір қышқылы диссосацияланған кезде түзілетін иондар
диффуздануының әр түрлі жылдамдықта жүретіндігі негізгі фактор болып
есептеледі. Ю.Берншетейн мамбраналық – иондық теорияны ұсынды. Оның
түсінігінше, клетка мембранасы калий иондарын таңдап өткізеді де, басқа
иондарды, мысалы натрий иондарын өткізбейді. Сондықтан клетка мембранасының
сыртында оң заряд пайда болады, ал ішінде теріс заряд пайда болады.
Тақырып 3. Бұлшық ет және неррв талшықтарының физиологиясы
1. Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
2. Нерв талшықтарының қасиеттері
3. Н.Е.Введенскийдің парабиозы
Бұлшық еттер тегіс және көлденең жолақ болып екіге бөлінеді. Тегіс бұлшық
еттерден ішкі органдар құралған – ішек-қарын, бауыр және т.б. Дене бұлшық
еттері көлденең-жолақ мускулатурадан тұрады. Көлденең-жолақ мускулатура
бөлек-бөлек талшықтардан құралған. Бұлшық ет талшығының қабы екі қабат:
талшықтың ішіндегі сарколемма, ішкі сұйық зат протоплазма деп аталады. Одан
басқа талшықта көптеген миофибрилдер бар. Әрбір миофибрилл 2500 дейін
протофибрилл деген белок жіптерінен құралған. Протофибрилдер жуан және
жінішке болып екіге бөлінеді. Көлденең-жолақ мускулатура изотроптық және
анизотроптық дискілерден құралған. Изотроптық дискілер жеке сәулелерді, ал
анизотроптықтар сәулелерді екі түрлі жолмен сындырады Сондықтан да
изотроптық дискінің түсі ақшыл анизотроптық диск қоңыр болады. Миофибрилдер
арасында саркоплазмалық ретикулым орналасқан. Ретикулумдарда кальций
йондары цистерналары орналасқан. Цистерналар қабырғаларының өткізгіштігі
жоғарлағанда, олардан йондар бөліне алады.
Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері:
1.тонус- бұлшық еттердің күш қуаты. Тонусты бұлшық еттердің
созылымдылығынан білуге болады. Қаңқа мускулатурасының тонусы бірінен
кейін бірі ұзақ интервалмен келіп тұратын нерв импульстарына байланысты.
2. созылымдылық - түскен күштің арқасында бұлшық еттің созылуы
3. иілимділігі- эластичность - созылғаннан кейін бұлшық еттің орнына
келуі
3. пластикалылығы - бұлшық еттің берілген форманы сақтауы
Бұлшық еттерге өзіне тән жауабы – жиырылуы. Жиырылуы оқшауланған және
тетаникалық болып екіге бөлінеді. Бұлшық еттердің оқшауланып жиырылуының
өзі изотониялық, изометриялық және ауксотониялық болып үшке бөлінеді.
Көбінесе бұлшық еттерге импульстер бірінен кейін бірі келгендіктен, олар
үнемі – тетаникалық жиырылыста болады . Эксперимент жағдайында тетаникалық
жиырылудың екі түрі болады:
1- толық немесе тегіс жиырылуы;
2- толық емес немесе тісті жиырылуы. Ал оқшауланған жиырылу тек қана
жүрек бұлшық еттерінде және эксперимент жасағанда кездеседі. Бұлшық
еттердін жиырылу механизмі туралы бірнеше теориялар бар. Энгелгард теориясы
бойынша белгілі мөлшерде калий мен магний йондары, АТФ молекуласы болғанда
актиномиозин жіптері шұғыл және жылдам қысқарады.
Бұлшық еттердің шаршауы дегеніміз олардың жиырылу қабілетінің төмендеуі.
Шаршау механизмі туралы бірнеше көзқарас бар:
1. Шиффтің болжамы бойынша бұлшық еттердегі куаттық заттар - гликогеннің
таусылуынан.
2. Пфлюгердің улану теориясы бойынша заттар алмасуындағы сүт пен фосфор
қышқылдарының жиналуынан.
3. Введенский бұлшық еттердің шаршауын екі жүйкенің түйіскен жерінің
лабильділігі төмен болуымен байланысты деп санайды.
Нерв клетканың өсінділері- дендриттер мен аксондар нерв талшықтарды
құрайды. Нерв талшықтары ұлпалы және ұлпалы емес болып екіге бөлінеді
Ұлпалы талшықтардың шван мен миелинді қабығы болады. Ұлпалы емес
талшықтарда миелин қабығы болмайды. Миелин қабығы әрбір 1—2,5 мм-ден соң
үзіліп отырады. Оны Ранвье буыны деп атайды. Нерв талшықтарының 60
проценті дәнекер тканьнен, 30 проценті миелин қабығынан, ал 10 проценті
нейрофибриллдерден тұрады. Нерв талшығының қабығын нейролемма, ал ішіндегі
сұйығын нейропалзма дейді. Ұлпалы талшықтарға соматикалық, ұлпалы еместерге
вегетативтік нервтер жатады. Нерв талшықтарының қасиеттері:
1. ұлпалы нерв талшығының екі жақты өткізгіштік қасиеті бар. Бірақ
организмде нерв талшықтары нерв орталығы мен синапстар болғандықтан қозуды
тек бір бағытта ғана өткізеді;
2. талшықтар қозуды тек бүтін болғанда ғана өткізе алады;
3. әрбір нерв талшығы қозуды жеке өткізеді;
4.өткізу жылдамдығы әр түрлі;
5. заттар алмасуының деңгейі төмен болғандықтан, ұзақ уақыт шаршамайды; 6.
қозу бір Ранвье буынынан екіншісіне секіріп тарайды.
Миелин қабығы екі түрлі: электрлік изоляторлық және трофикалық қызмет
атқарады. Нерв талшықтары А,В және С болып үш түрге бөлінеді. А типті
талшықтар ạ, β, γ болып бөлінеді Бұлардың бәрінде миелін қабығы бар.
Нервтің В топтары вегетативтік преганглиянарлы талшық ұштарына жатады,
жылдамдығы секундына 3-14 м. С- топтары постганлиянарлы симпатикалық
талшықтарға жатады, диаметрі 0,5 м, жылдамдығы секундына 2-6 м.
Н.Е.Введенский нерв-бұлшық ет препаратының нервісін курарамен
уландырып, нерв арқылы әр түрлі күші бар электр тогін өткізген. Бұл
жағдайда нерв-бұлшық ет препаратының үш түрлі кезеңі болатыны анықталады: 1-
тепе-теңдік кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа препарат бірдей жауап
береді.2- парадоксальдік кезеңінде күшті тоққа препарат нашар, ал әлсіз
тоққа күшті қайтарады; 3- тежелу кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа
препарат ұзақ уақыт жауап бермейді. Осы тәжірибенің нәтижесі арқасында
Введенский кең тараған тежелу құбылысының механизмін анықтайды. Өзінің тірі
жағдайында нервтің функциональдық қасиетін жоғалтуын Введенский – парабиоз
деп атады. Латынша –пара- деген сөз екі мағынада қолданылады. Бұл жерде
пара – жуық деген мағынаны көрсетеді. Ал, биос- тіршілік деген сөз.
Тақарып 4.Орталық нерв жүйесі
.1. ОЖЖ-ң жалпы сипаттамасы
2. Нерв орталығы және оның қасиеттері
3. Синапс- құрамы, қызметі
Орталық нерв жүйесі нейрондар жиынтығынан құралған. Нейрон дегеніміз
дендрит пен нейрит юөліктері бар нерв клеткасы. Нерв жүйесі эволюция
тұрғасының ең сонғы пайда болған құрылым. Орталық нерв жүйесі- ОНЖ жұлын
мен бас миға бөлінеді Бұл жұйенінің ең басты қызметі рефлекс. Рефлекс
латыншыдан аударғанда қарсы жауап деген сөз. Алғашқы рет бұл термінді
ғылымғы енгізген француз ғылымы Рене Декарт- 1644 ж. Қазіргі түсінік
бойынша рефлекс – дегеніміз орталық нерв жүйесінің сыртқы немесе ішкі
тітіркенулерге беретін күрделі жауабы. Әрбір рефлекстін өзіне тән
рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз тітіркенудің
жүретін жолы. Бұл доға бес звенодан құралады: 1. тітіркенуді қабылдайтын
рецепторлар; 2- тітіркенуді орталыққа жеткізетін афференті нерв талшықтары;
3- нерв орталығы; 4- қозуды орталықтан эффекторға жіткізетін эфференті нерв
талшықтавры; 5- эффектор –жауап беретін орган. Рефлекс болу ұшін
рефлекторлық доғаның барлық буындары қатысуы шарт. Әрбір рефлекстің
рецептивтік өрісі болады. Белгілі бір рефлексе қатысатын дененінің аймағын
рецептивтік өріс дейді. Рефлекстің күрделі классификациясы бар. Өзінің
пайда болуы жағынан рефлекстер шартсыз және шартты болып екіге бөлінеді.
Шартсыз рефлекс – дегеніміз туа пайда болатын рефлекстер. Мысалы жаңа туған
бұзау еме алады, жұта алады және т.б. Шартты рефлекс- дегеніміз белгілі бір
жағдайда, үнемі қайталанудан пайда болатын рефлекстер. Өзінің
функциональдық маңызы жағынан азықтану, қорғану, жыныс және нысаналық
рефлекстер болады. Жұмысы жағынан рефлекстер ұнамды және ұнамсыз болып
бөлінеді. Басталу жеріне байланысты рефлекстер экстероциптивті және
интероцептивті болып екіге бөлінеді. Ми бөлімдерінің қатысуына байланысты
рефлекстер жұлынды, сопақша мидың қатысуымен - бульбарлы, орта мидың
қатысуымен - мезэнцефальды, аралық мидың қатысуымен – кортикальды болып
бөлінеді.
Нерв орталығы дегеніміз, орталық жүйесінде орналасқан бельгілі бір
қызмет атқаратын нерв клеткаларының тобы. Нерв орталықтарының қасиеттері:
1.Иррадиациялық қозу – қозудың нерв орталығы арқалы таралуы.
2.Бір бағытқа қарай өтетін қозу – қозу сезу нейрондарынан ену нейрондары
арқылы қозғалыс нейрондарына өткізіледі?
3. Қозу нерв орталықтары арқылы өткенде баяулайды
4.Трансформациялық қозу – қозудың күші мен жиілігінің өзгеруі.
5. Әрекеттен кейінгі қозу – тітіркенуге берілген жауап, тітіркенуге
жұмсалған уақыттан ұзақ болады
6. Бір ізді жинақты қозу- бірнеше әлсіз тітіркенулерге нерв орталығының бір
жауап қайтаруы. Жинақты қозудың екі түрі болады: 1.бір ізді- нерв
орталығына қозудың бірінен соң бірінің, қысқа интервал арқылы бір
афференттік нерв талшықтары арқылы баруынан болатын;2. кеңістіктегі қозу –
егер екі немесе бірнеше тітіркендіргіштер бір уақытта бір рецептивтік
өріске жататын әр түрлі рецепторларды қоздарғанда
7. Жеңіл қозу – қайталанған тітіркенулер нерв орталығы арқылы оңай өтеді.
Басқаша айтқанда, нерв орталығының шамалы санын ғана қоздырады.
8. Конвергенция- орталық нерв жүйесіне әр түрлі талшықтар арқылы келетін
қозулардың ұшырасуы. Бұл принципті ашқан алғашқы ғалым Ч.Шеррингтон.
9. Доминантты қозу- уақытша қатты қозған нерв орталығының басқаларға
қарағанда басым болуы. Доминантты қозуға тән ерекшеліктер төменгідей;
1- жоғарғы қозуға бейімділігі; 2- жинақталу қабілетінің болуы; 3-
инерттіліктің болуы; 4- тұрақты қозудың болуы. Доминанты орыс ғалымы А.А.
Ухтомский ашты.
10. Тонусты қозу- нерв орталықтарының үнемі жұмыс жағдайында болуы
11. Инерттік қозу- қозу іздерінің сақталуы. Нерв жүйесіндегі ес пен ақыл,
әдет пен үйрену инерттікке байланысты.
12. қажуы- нерв орталығының жылдам болдыруы. Мұның себебі олардағы
газдардың алмасуы тыныштықтағы бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары
болады.
13. Пластиқалық қозу- жұмыс органы өзгергендегі нерв орталығы қызметінің
өзгеруі және т.б.
Синапс немесе жалғама деп қозуды немесе тежелуді біржақты өткізетін
торшааралық үзілмелі байланыстың ерекше түрін айтады. Ол арқылы қозу
толқыны жүйке талшықтарынан атқарушы құрылымға-жүйке, ет, без торшаларына -
беріледі. Синапстар бөлінеді – химиялық, электрлік, қозғыштық, тежелу.
Көбінесе организмде кездеседі химиялық синапстар. Синапс үш бөліктен
тұрады: алдыңғы шептик пресинапстық, артқы шептик- постсинаптсық
мембраналар және синапс саңылауынан.
Тақырып 5. Орталық жүйке жүйесінің бөліктерінің физиологиясы
1. Жұлынның құрылысы мен орталықтары
2. Артқы мидың және мишықтың құрылысы мен орталықтары
3. Ортаңғы және аралық ми.
Жұлын ақ пен сұр заттардан құралған. Ақ зат шет жағына, ал сұр зат
өзектің ортасында көбелек тәрізді орналасқан. Жұлын филогенездік тұрғыдан
ОЖЖ-нің ең ерте пайда болған көне бөлімі. Ол рефлекторлық және өткізгіштік
қызмет атқарады Жұлын мен жұлын өзегінің арасында сұйық зат бар. Ликвор
құрамында белок, глюкоза және т.б. заттар бар. Ликвор біріншіден қорғаныс
ролін атқарады, екіншіден- қоректік зат және осмостық қысым мөлшерін
сақтайды және вазопрессин гормонын бөледі. Жұлынның сұр заты мал денесінде
дорсальді, вентральді және бүйірлі мүйіздерге бөлінеді. Ал ақ зат сәйкес
бағаналарға бөлінеді.
Жұлында соматиқалық және вегетативтік орталықтар орналасқан. Соматиқалық
орталықтар төменгідей: а) 3 пен 4 мойын омыртқаларында жұлынның
диафрагмальдық орталығы орналасқан; б) 5 мойын мен 1 кеуде омыртқаларында
йық мускулдарының орталықтары бар; в) кеуде омыртқаларында көкірек арқа мен
іш бұлшық еттерінің орталықтары орналасқан. Жұлынның өткізгіш жолдары
жоғары шығатын және төмен түсетін болып екіге бөлінеді.
Вегетативтік орталықтар: 1) 5 мойын мен 1,2 кеуде омыртқаларында көз
қозғаушы жұлын орталықтары бар. 2) көкірек пен бел омыртқаларында
вазомоторлық- қан тамырларын реттеуші, тер бөлу орталықтары бар. 3)
құйымшақ омыртқаларда зәр мен нәжіс бөлу, эрекция мен эякуляция орталықтары
орналасқан.
Жұлын организмнің шеткі мүшелерін мидың әртүрлі бөлімдерімен
байланыстырады. Бұл қабілетті нерв талшықтарынан құралған ақ заттың
өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді.
Артқы ми. Артықы миға сопақша ми, варолиев көпірі және мишық жатады.
Сопақша ми жұлынды бас мимен жалғастырады. Сопақша мидан он екі бассүйек ми
нервтерінің сезгіштері басталады: 5 жұбы- үш түбірлі нерв, 6—жұбы- бұрып
жібергіш нерв. 7- жұбы-бет нервілері, 8- жұбы-есту нервілері, 9- жұбы тіл-
жұтқыншақ нервілері, 10- жұбы –кезеген нерв, 11- жұбы қосымша нерв және 12
жұбы –тіласты нерві.
Сонымен қатар мида өмір сүруде ерекше орын алатын орталықтар
орналасқан. Бұл орталықтар реттейтін қызметіне қарай бірнеше топқа
бөлінеді: 1) азық қорыту орталықтарына-жұту, ему, шайнау, сөл бөлу, сілекей
бқлу, қарынды жиырылыту, күйісс орталықтары жатады; 2) тыныс алу
орталықтарына – тыныс алу, тыныс шығару, пысқыру мен жөтелу орталықтары
жатады; 3) жүрек-қан тамырлары орталықтарына- жүректі реттеу, қан
тамырларын кеңейту мен оларды тарылту орталықтары жатады; 4) тер бөлу
орталықтары. Сопақша мидың қызметі бұзылса адам да, мал да өмір сүре
алмайды.
Мишық орталық нерв жүйесіне қондырма ретінде орналасқан. Мишық
организмнің күрделі қозғалыстарының координациясын реттейді. Ол варолиев
көпірі арқылы ми жарты шары қыртысымен байланысты. Мишықты алып тастаған
соң организмде төменгідей өзгеріситер болады: 1) атония- бүлшық еттер
тонусы бұзылады; 2) атаксия- қозғалыс координациясы бұзылады; 3) астазия-
аяқтары мен денесі дірілдейді, сандалады; 4) астения – көп, артық қозғалыс
бол ғандықтан организм жылдам шаршайды; 5) дез- эквилибрация – тепе-тендік
бұзылды; 6- дисметрия- қозғалыс бағыты мен жылдамдықтың бұзылуы болады.
Сонымен, мишық барлық қозғалыстардың негізгі реттеушісі нәзік
қозғалыстардың бақылаушысы. Мишық вегетативтік құбылыстарға да ісер етеді.
Мишық қозған кқздің қарашығы кеңейіп, артериялардың қысымы көтеріліп, пульс
жиіленіп, шапшаған бұлшық еттердің қабілеті қалпына келеді.
Орта ми Орта миға төрт төмпекшік, қызыл ядро мен қара субстанция
жатады. Бүл мидын- бассүйек нервтерінің екеуі басталады: 1- 3 жұп қозғағыш
нервтер; 12- 4 жұп блокты нервтер. Төрт төмпешіктің алдынғы екі
төмпешігінде көру рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстерге
қөз қарашығының кеңеюі мен тарылу, көздің қозғалуы жатады. Артқы екі
төмпешікке есіту нервтерінің талшықтары келеді. Сондықтан бұларды дыбыс
рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстреге құлақтарды көтеру,
басты бұру қимылдары жатады.
Қара сбустанцияның қызметі нашар зерттелген. Ол бұлшық еттердің
пластиқалық тонусын реттейді деп санайды. Сол себептен гимнастика мен
балетпен шұғылданатындарда қара субстанция жақсы дамыған.
Қызыл ядро бұлшық еттердің тонусын реттейді. Егер малдың жұлынын қызыл
ядродан төмен кессе, оның денесінің барлық бұлшық еттеріне, әсіресе денені
сірестіретін еттеріне күш түседі Бұл жағдайда жануарлардың аяқтары созылып,
басы шалқайып, құйрығы көтеріліп, серейіп қалады – децеребрациялық
регидность. Қорыта келе, орта ми дененің тонусын ұстап тұратын Магнус тың
айтушына т.зілетін рефлекстерді реттейді. Бұл рефлекстер вестибулярлық
аппаратың рецепторларымен байланысты дене тұрысын қалпына келтіреді.
Аралық миға гипоталамус, таламус пен эпиталамус жатады. Гипоталамус
көптеген ядролардан құралған және гипофизбен байланысты. Жоғарыда
көрсетілгендей гипоталамысты қазіргі кезде ішкі секреция бездеріне
жатқызды. Эпиталамуста иіс сезімі мен эпифиз орналасқан. Таламуста ауыр
сезімінің орталықтары орналасқан. Таламус ерекше және ерекше емес
ядролардан құралған. Ерекше ядроларға таламустың өзінде жинақталған
информация түседі Таламустың ерекше емес ядролары ми жарты шары қыртысының
белсендіоігін жылдам аз уақыттың ішінде арттырады Аралық мида белок. май,
көмірсутектер, су мен тұздар алмасуының орталыұтары және жылу бөлу орталыға
орналасған.
Гипоталамус пен ми жарты шары қыртысының арасында базальдық ядролар бар.
Бұл ядроларға жолақ дене, шарбақ және миндаль тәрізді ядролар жатады.
Тақырып 6: Жоғары нерв қызметі
1. Жоғары нер қызметінің жалпы сипаттамасы
2. Шартты рефлекстер, олардың пайда болуы механизмі
3. Тежелу түрлері
Жоғары нерв қызметі ми жарты шар қыртысының қабілетімен байланысты. Ми
жарты шар қыртысы эволюциялық тұрғыда әуелі балықтарда пайда болды. Мұны
көне қыртыс- архиопалиум деп атады. Сұтқоректілерде жаңа қыртыс – неопалиум
пайда болды. Неопалиум құрамына аммонов мүйіздері кіреді. Жоғары нерв
қызметі жануарлардын организмінің сыртқы ортаға толық беімделуі қызметін
атқарады.
Жарты шар ми қыртысының клеткалық құрылысы өте күрделі. Мысалы адам
жарты шар қыртысында 15 миллиардқа дейін нерв клеткалары болады. Бұл қыртыс
6 қабаттан құралған: 1) нерв талшықтарынан тұратын молекулярлық қабат; 2)
сыртқы түйіршікті қабат; 3) көлемі әр түрлі пирамидальдық клеткалар қабаты;
4) ішкі түйіршікті қабат; 5) үлкен паирамидальдық клеткалар қабаты; 6)
ұршық тәрізді немесе мультиформдық қабат.
Мида нерв клетакалар арасында денелер - глиальды клеткалар бар. Глиальді
клеткалар нейрондардың коректенуіне әсер етіп, мидың ес- ақыл қызметіне
қатысады.
И.П.Павлов жоғары нерв қызметін зерттеуге көп үлес қосты. Иттердің
мінез- құлқын зерттей отырып, оларда шартты рефлекстерді қалыптастырды.
Павлов төменгідей үш принципті ашты: 1- детерминизм - әрбір нерв процесі
бір себепке байланысты болады.; 2- анализ бен синдез Анализ- дегеніміз бір
құбылыстын, тітіркеггшіштерің қассиеттері мен себептерін талдау. Синтез-
дегеніміз талдаудың әсерінен жалпы қорытындыға келу; 3- құрылымдық- нерв
жүйесінде болатын құбылыстар, оның құрылысы немесе жүйесімен байланысты
болады.
Шартты рефлекс дегеніміз жүре пайда болатын рефлекс. Шарты рефлекстер
мидын осы жоғары бөліктерге байланысты. Шартты рефлекстерді жасауға ұш
түрлі тәсіл қолданылады: 1- Сілекей бөлу әдісті иттерге қолданалады; 2-
Қорғаныс әдісі малға қолданылады. Мысалы аттын аяғына электрод жалғап, ол
тұрған қораға элект шамын жағамыз. Шартты рефлекс пайда болғанда шамның
жағылуы кезінде ат аяғын көтеретін болады; 3- Малды бос жіберіп қозғау
немесе қозғап – азықтантыру тәсілі. Қора жағдайында малда шартты рефлекстер
пайда болып, нерв жүйесінің жоғарғы қызметін бықылауға мүмкіндік береді.
шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады Шартты рефлекс
пайда болу үшін төменгідей жағдайларды сақтау керекҒ шартсыз- азық, және
шартты – шам, қрнырау және т.б. тітіркенгіштер пайдаланылады. Алдымен
талғаусыз шартты тітіркендіргіштер әсер етіп, бірнеше секундтан соң итке
тамақ беріледі. Тәжірибе осылайша 10-20 рет қайталанады.
Шартты рефлекс пайда болған жағдайда тек шам жағу иттің сілекейін
бөлгізеді. Шартты рефлекс – уақытша пайда болатын рефлекс Пайда болған
рефлекс сөнбеуі үшін шартсыз тітіркендіргішті- азық бірнеше күннен соң
шартты тітіркендіргішпен қатар беріп тұру керек Шартты рефлекстің пайда
болуы ми жарты шары қартысындағы екі қозу орталығының арасында болатын
уақытша байланыстан туады. Егер шартты тітіркендіргішті берген шартсыз
тітіркендіргіштерді кейде қоспаса, шартты рефлекс сөнеді.
Орталық нерв жүйесінде қозудан басқа тежелу құбылыстары да орын
алған. Тежелу- қозу құбылысының бір түрі. Тежелу- асы қатты қозғаннан пайда
болады. Қозу мен тежелу нерв процесінің екі жағы осы процестің көріну
түрлері. Тежелу шартсыз және шартты болып екі топқа бөлінеді.Шартсыз тежелу
алдын ала дайындықсыз, жылдам пайда болады джәне көпке созылмайды Шарстыз
тежелу сыртқы және шегінен шыққан болып екіге бөлінеді. Тежелүдін бұл
түрлері орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне тән. Бөтен тітіркендіргіш
ми жарты шары қыртысында жаңа доминантты қозу орталығын жасағанда, сыртқы
тежелу пайда болады. Басқаша айтқанда, сырттан келетін бөиен
тітіркендіргіш, тежелудің осы түрін туқызады. Мысалы, электр лампасына
шартты рефлексі бар иттен сілекей ағып тұрған кезде есіті қатты жабыр
қалсақ, сыртқы тежелу пайда болып, сілекей бөліну тоқталады.
Шегіне шыққан тежелу орталық нерв жүйесінің жұмыс қабілеті төмендегенде
пайда болады. Тежелудің бұл түрі орталық нерв жүйесін әлсіреуден саұтап,
қорғаныс ролін атқарады.Күшті және қзақ уақыт тітіркендіргіш әсер еткенде
шегінен асқан тежелу пайда болады.
Тақырып 7: Қан жүйесі
1.Қанның атқаратын қызметтері
2.Қанның физикалық- химиялық қасиеттері
3.Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы
Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Ол екі бөліктен құралады:
бірінші- қанның сұйыға- плазма немесе сары суы деп аталады. Ал, екінші
бқлігі- қанның клеткалық элементтері: эритроциттер, лейкоциттер және
трмбоциттерден тұрады. Плазма қанның жалпы көлемінің 60 процентін алып
жатады. Плазманың құрамында 90-92 процент су, 6-8 процент белок бар.
Плазманың белоктары – альбуминдер, глобулиндер және фибриноген Альбуминдер
май қышқылын және өт сұйығы пигменттерін байланыстырып, тасымалдайды.
Глобулиндер α ,β, болып үшке бөлінеді α , мен β
глобулиндер холестерінді, жыныс гормондарын, фосфатидтер мен май
қышқылдарын тасиды. γ – глобулиндерден преципиндер мен агглбтининдер пайда
болады, олардың организмнің иммунитетіне қаиысы бар. Қанда бактерияларды
өлтіріп пропердін жүйесі Қанда қалдық азот бар Оған полипептидтер, амин
қашқылдары, мочевина, креатинин, аммиак жатады. Плазманның ферменттері-
липаза, амилаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза. Плазмадағы май мөлшері
0,2-0,3 процент Бұған май қышқылдары, фосфатидер, холестерин, сүт пен
пировиноград қышқылдары және ацетон денелері жатады.
Қанның атқаратын қызметтері: 1- клеткалар мен тканьдердегі қоректік
заттарды оттегін апару ал олардан зат алмасудағы пайда болған қосылыстарды,
көмір қышқыл газын өкпеге жеткізу- қанның тасымалдау үлесіне тиеді. 2-
Қанда лейкоциттер әрекетінің арқасында антитоксиндер, антиденелер пайда
болып, олар фигоцитоз қызметін атқарады, бұл қанның қорғаныстық қызметі
болып табылады.3- Қан тамырлар арқылы үнемі жүріп тұрғандыұтан,
органищзмдегі пайда болған жылуды біркелкі таратады. 4- Қан арқылы
организмдегі клеткалар, тканьдер мен органдар байланысады, бұл қанның
коррелятивтік ролі. Организмдегі қан екі түрде кездеседі: біріншісі – қан
тамырларындағы қозғалыста болатын қан, екіншісі – қор ретіндегі
деполяризацияда сақталатын қан. Деполық қызметі бауыр – 20 % , талақ 16- %
және тері 10 %. Тыныштық жағдайцда организмдегі қанның жартысы қан
тамырларында, ал екіншісі жартысы – деполарда болады.
Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және эритроциттерден – қынның қызыл
түйіршігі, лейкоциттен – қанның ақ түйіршігі және қан пластинкасынаң
тұрады.
1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда 3-6 есе көп. қанның бқл қасиетін
вязкозимтер арқылы анықтайды
2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш плазмадағы
белоктар мен эритроциттерге байланысты Эритроциттердің сыбағалы салмағы
1,090, ал плазманыкі –1,024-1,031 тең болады.
3. Қандағы осмостық қысым дегеніміз- суды қорытылмаған ерітьінділерден
қорытылғын ерітінділерге ауыстыратын күш. Бұл қанды тамырларда үстап
түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат алмасудағы, әсіресе қан мен
тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады..
4. Ұанның реакциясы сәл сілітілі. Оның рН- 7,35—7,55 тен Қанның бұл
көрсеткіші де басқалардай тұрақты. Мұның себебі буферлық жүйелерге және
канның сілтілі қорына байланысты. Қанда 4 түрлі буферлық жүйе бар: 1-
карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н2 СО3 мен оның тұздары жатады. 2-
фосфатты жүйе – фосфор қышқылының N a H2 PO4 мен N a2 HPO4
тұздарының құралыды. 3- белоктық жүйе – қанның плазмасындағы белоктар
жатады 4- гемоголбиндік жүйе – гемоглобиннен құралады. Сілтілі қор
дегеніміз – қанның 100 мл бикарбонат мөлшері. Сілтілі қор неғұрлым көп
болса, соғұрлым мал шыдамды болады.
Эритроциттер – дегеніміз қанның қызыл. Амфибияларда, рептилияр мен
құстарда эритроциттер ядпролы болады. Ал, сүт қоректілерде клеткалар
ядросыз болады. Мұның себебі олар өздері үшін оттегін аз пайдаланады да,
оның көбін басқа клеткаларға береді. Эритроциттердің сыртындағы қабағы
жартылай өткізгіш қасиеті бар, майлы заттардан құралған Бұл мембрана
глюкозаны, мочевинаны, газдар мен аниондарды өткізеді, ал белк пен
қатиондарды өткізбейды. Сол себептен эритроциттер мембранасының сыртында оң
заряді, ал оның ішінде сол заряді бар.Эритроциттер атқаратын қызметі: 1-
клеткаларға оттегін жеткізеді; 2- көмірқышқыл газды өкпеге жеткізеді; 3-
қанның рН мөлшерін реттейді; 4- улы заттарды жинап, организмде иммунитеттің
пайда болуына қатысады.; 5- қанның ұюына қатысады. Осмостық гемолиз-
осмостық қысым иөмендеген өысым жағдайда болады. Мысалы, қанға гипотониялық
ерітінді қоссақ эритроциттерден тұздар сыртқа шығарылады да, олардың ішіне
су енеді. Бұл жағдайда әуелі эритроциттер ісініп, артынан олардың қабығы
да, гемогобин бөлініп шығады. Бүдан басқа гемолиз түрлері: химиялық,
биологиялық, электірлік, температуралық механиқалық сәулелік, физикалық.
Лейкоциттер – қандағы құнды клеткалар Олардын сыртында мембранасы,
ішінде цитоплазмасы мен ядросы бар. Қанның бір текше мм-де мыңдап
есептелінеді. Лейкоциттер цитоплазмадағы түйіршіктеріне байланысты
гранулациттер және агронулоциттер болып екіге бөлінеді Гранулоциттерге-
базофильдер, эозинофильдер мен нейтрофильдер жатады. Агранулоциттер –
лимфоциттер мен моноциттерден құралған. Лейкоциттердін негізгі қызметі:
корғыныш. Оларда оң хемотаксисткалық қасиеті болғандықтан организмдегі
бөтен заттар жағына қарай жылжиды.
Тромбоциттер – бұлардың диаметрі 2-ң микрон. Тромбоциттердің сыртында
қабы бар, ішінде цитоплазмасы мен түйіршіктері бар, ядросы жоқ. Қанның бір
текше мм-де 100-600 мың тромбоциттер болады Олардын өызмет ететін мерзімі 3-
5 күн Тромбоциттер атқаратын қызметтері: 1- адгезия- тромбоциттердін
жарақаттанған қан тамырларының коллаген талшығтарына немесе қанның ішіндегі
бөтен заттарға жабысуы.; 2- агрегация- трмобоциттердің өзара жабысуы.
Сонымен, тромбоциттер қан ұюына қатысады.Қан тамырлары жарақаттанғанда
тромбоциттер жарылады да, олардан Хагеман факторы бойынша серотонин және
третриактин бөлінеді Қан ұюығанда сұйық жағдайынан қою жағдайға ауысады.
Тақырып 8. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы
1.Ішкі секреция бездерінің мәні
2.Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі
3. Бүйрек безі, ұйқы безі
Ішкі секреция бездерінің шығару өзегі болмайды. Сондығтан олрада
пайда болған заттар қанға немесе лимфаға, ал кейде жұлын сұйығына бөлінеді.
Бұл заттарды гормондар немесе инкреттер деп атайды. Гормондар- гректін
гормойно- қозырамын деген сөзінен шыққан. Гормондар – ішкі секреция
бездерінде пайда болатын, физиологиялық, химиялық белсенділігі бар заттар.
Химиялық заттарға жатады: 1- парагормондар- физиологиялық белесенділігі бар
заттар бар, заттар алмасудағы пайда болатын ақырғы өнімдер ө мочевина; 2-
медиаторлар- клеткалар мен тканьдерде пайда болатын биологиялық
белсінділігі бар заттар жіне т.б.Гормондар витаминдермен, ферменттермен
және иондармен байланысты.
Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер етеді
2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар өте аз мөлшерде
әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы, мидың негізінде орналасқан
гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер етеді 4- Молекулаларының көлемі
кіші болғандықтан капиллярлар қабырғаларына, клеитка мембраналарына оңай
өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.
Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа бөлінедіҒ 1- белоктық
гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің гормондары2- пептидті
гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары; 3- тирозин
мен тироксинің туындылары – норадреналин; 4- стероидты гормондар- бүйрек
безі мен жыныс бездерінің гормондары. Гормондардың организмге төрт әсер
ететін белгілі болды: 1- метаболизмдік заттар алмасуға ісері; 2-
морфоөгенетикалық немесе формативтік – тканьдер мен органдардың дамуына
әсері; 3- кенетикалық эффекторлардың қызметін күшейтуге ісері 4-
корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.
Қалқанша безі - без мойының көмекей шеміршектерінде орналасқан.
Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен адамжа
– біреу болады. Бездің сыртында дәнекер тканінен түратын қабы бар. Без
коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан безі төрт
гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин; 2- трийодтеронин;
3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар заттар алмасудағы ісер
етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың жүні мен құстың
қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады. Жылқыда ұзынша
және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол жақтағы
тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес, шошқада ұзынша
борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған: 1- қабақ заты үш
қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар ашық сары
түсті, мезодермадан пайда болады; 2- қызыл немесе қарақоныр түсті
эктодермадан пайда болатын негізгі түйін заты. Бүйрек безі қабығының
гормондары: 1- Шумақты бөліктен – минералокортикоидтер – альдестерон,
дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті жолдарында натрий мен
аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді-
кортизон, дегидрокортизон. Олар белоктың ыдырауын жоғарлатып, баурдағы
гликоген қорын сақтап, организмін инсулинге деген сезімталдығын
төмендетеді.
Ұйқы безі . Қйұы безі құрсақ куысында, қарынның артында орналасқан
аралас без. Ол екі түрлі тканьнен құралған Жылқының ұйқы безі үш бұрышты үш
бөліктен құралған, екі бөлу өзегі бар- бас немесе вирзунгов өзегі және
қосымша немесе санторинов өзегі. Мүйізді ірі қарада тұзақ тәрізді, бір
өзегі бар. Шошғада бар өзекті, үш бүрышты. Ұйқы безінің β – клеткалары
инсулин гормонын бөледіИнсулин мен бұлшық еттерде глюкозаны гликогенге
айналдырады, сондықтан қандағы глюкоза мөлшерін азайтады. Инсулин гликоген
қызметін атқарады.
Тақырып 9. Жүрек пен қан тамырларының жүйесі
1. Жүрек құрылысы, қызметі, қасиеттері
2. Қан тамырлары және қанның ағу себептері
3.Қан айналуының реттелуі.
Жүрек – қан айналуының орталық органы. Ол кеуде қуысында, ассиметриялық
түрде орналасқан Ж.рек үш қабат көлденең жолақ тканьнаң құралған. Оның
сыртқы қабатын эпикард орта қабатын миокард ішкі қабатын эндокард дейді.
Жүрек сыртында перикард қабы бар. Бұл қаптын ішінді ткань аралық сұйық
болады. Жоғары сатыдағы жануарлар жүрегі төрт камерадан құралған. Жүрек оң
жақ бөліктен және сол бөліктен түрады. Жүректін сол жақ бөлігінің еттері
жаөсы дамыған Жүрек көлденен жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Малдың жүрекше
мен екі қарныша болады. Жүрекше мен қарыншасының арасында ұос жармалы
немесе атриовентрикулярлық қақпашалар бар. Жүректің сол жаұ бөлігінде қос
жармалы, оң жақ бөлігінде үш жармалы қакпашалар болады Сол қарынша мен
аорта арасында, оң қарынша мен өкпе артериясы арасында айшық қақпашалар
бар. Барлық қақпашалар қанды бір ба.ытта өткізеді. қан жинайтын резервуар
ролін атқаратын жүрекшенің қабырғалары жүқа болады. қанның жүректен
капилярларға ағатын тамырларды артериялар дейді. Вена тамырлары арқылы қан
жүрекке қарай ағады.Артериялар мен веналар капяллярлдар арқылы
жалғастырады. Бұлардың қабырғалары тек бір қабат эндотелийден құралған.
Сондықтан капилляр қабырғалы арқылы зат алмасуы болады. Организмде қан екі
шеңбер арқылы айналады. Жүрек жұмысы бірнеше циклдан тұрады. Жүрек циклы
дегеніміз оның жиырылу мен босаңсуын қамтитын мерзім. Жүрек циклы систола,
диастола және үзіліс паузадан құралған Әр малдын жүрек циклының ұзақтығы әр
түрлі болады.
Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады Бір бағытта қанның
ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа
ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашылатын қалаталы
қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана құйылады
да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді Ал, жүрек босансыған
кезде ірі артериялар қабырғалары тарылып, қанды артериялар мен
капиллярларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz