«Мылтық ату» пәнінің оқу - әдістемелік кешені
КІРІСПЕ
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
3. ПӘН САҒАТЫНЫҢ БӨЛІНУІ
4 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК . ТАҚЫРЫТПТЫҚ ЖОСПАРЫ
5. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
6. ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТІҢ ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
7. АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
8. Дірістік сабақтардың тақырыптары
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
3. ПӘН САҒАТЫНЫҢ БӨЛІНУІ
4 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК . ТАҚЫРЫТПТЫҚ ЖОСПАРЫ
5. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
6. ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТІҢ ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
7. АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
8. Дірістік сабақтардың тақырыптары
рған.Қарудың өрлеу процессіне садақты ойлап табу маңызды болды. Ол ағаштың серіппелік қасиетін адам күшімен қосатын қару болды.Отпен атылатын қару түрі пайда болғанға дейін көшпелілердің қолданған ату қаруы-жақ пен жебе болатын. Бұлар көшпелі жауынгердің әскери қару-жарағының құрамындағы басты қару түрі болды, сол себепті көшпелі халықтардың өте ерте заманнан-ақ шебер садақшылар ретінде даңқы шықты. Көне заманда парсылар асқ жауынгерлерінен таңдаулы садақкерлер қосындарын құрса, мидиялықтар өз ұлдарын массагеттерге жақ тартуды үйренуге жіберіп отырған. Қытай жазбаларында ғұндардың балалары жақ тартуға кішкентай кездерінен машықтанатыны айтылады. Орта ғасырдағы араб авторы әл-Джахиз көшпелі түркілердің де ғажайып шедер меңгерген басты қаруы жақ пен оқ екенін айта келіп: «Ол/түркі/ ат үстінде екпіндеп шауып келе жатып алға және артқа, оңға және соға, жоғары және төмен ата береді. Хариджит/араб/ бір оғын кірісіне салғанша ло он оқты атып үлгереді... Түркінің төрт көзі бар, екеуі маңдайында, екеуі желкесінде» деп жазады. Көшпелі халықтарда жауынгер өлгеннен кейін де жақ пен оқты оның басқа қаруларымен моласына бірге жерлейтін, сондықтан, көшпелі халықтардың әр заманға жататын обаларында архиологиялық қазба жұмыстары кезінде жақ пен жебелер қалдықтары жиі ұшырасады. Сол ертедегі және орта ғасырлардағы көшпелі халықтардың кейінгі ұрпағы- қазақтарда да жақ пен жебе бұрын басты қарудың бірі болып, қазақ жауынгерлері де садақ тарту өнерін жетік меңгерген болатын. Қазақтарда оғын жүзіктің көзінен өткізетін мергендер болған. Ату қаруларының қазақ тілінде бірнеше атауы бар: олар- «жақ», «жай», «садақ» сөздері..
Қазақ садағы-көшпелілер садағының даму барысында қалыптасқан соңғы үлгі-күрделі-құрама садақтың бір нұсқасы. Жақ негізгі екі функционалды бөліктен тұрады: серпінді етіп ағаштан, сүйектен жасалған, негізгі ату функциясын атқаратын бөлігі- «адырна», оған керілген, оқты тіреп қоятын жібі- «кіріс».
Жақтың адырнасы бес функционалдық бөліктен құралып жасалады. Адырнаның қолға ұстайтын жері /ортасы/- «белі», иілген бөліктері- «иіні», кірісі байланатын екі ұшы – «басы».
Адырнаның белі мен басы- қозғалмайтын, қатты бөлігі де, иіні-қозғалатын, серпінді бөлігі, Ал әр бөлік әр түрлі материалдан/сүйек, мүйіз, ағаш,тарамыс, тері, тоз/ жасалған бірнеше конструктивтік элементтерден /бөлшектерден/ тұрады. Адырнаның негізі ағаштан жасалады да, иіндерінде үстінен тарамыс тартылып, ішкі жағына мүйіз салынып, алдыңғы беті тозбен қапталып, үстінен лакпен боялады. Адырнаның иініне әдетте таутекенің мүйіздері пайдаланылған. Белі қолға тұтар жерінде алды-артынан сүйекпен күшейтіліп, сыртынан тарамыспен оралып, орта тұсында қайыңның тозымен, иінімен түйіскен екі шеті терімен қапталған Адырна бастары бөлек жасалып, иініне бұрыш жасай бекітіледі де, басының иінмен түйіскен тұсы алдыңғы жағынан үшбұрышты биік қырмен қозғалмастай күшейтіліп, су, дымқыл өтпес үшін тозбен, жылан терісімен оралды. Адырна бөліктері мен олардың бөлшектері желіммен жапсырылып, негізгі бөліктерінің қосылған жерлері- буыны ажырмас үшін, тарамыспен, қайыспен мықтап буылған. Мұны «садақ буу» дейді.
Жақтың кірісі жібек жіптен, малдың шегінен немесе тарамыстан өріліп жасалған.
Қазақтар жақты өздері де жасаған, басқа халықтардан да /Қытайдан, Бұқарадан/ сатып алып отырған. Орта ғасырларда Бұқарада жасалған жақтар бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланды. Қазақтар бұл жақтарды «бұхаржа», «бұқаржай» деп атаған. Жақсы жақтың құны бұрынғы кездерде қаншалықты қымбат тұрғанын батырлар жырларында кездесетін «адырнасын атқа алған», «алты атқа алған адырна», «он атқа алған бұқаржа» сөз тіркестерін байқауға болады. Яғни, жақсы жақтардың құны бірнеше жылқыға бағаланғанын көреміз. Жақтардың пішініне байланысты екі типі бар: 1-ші типі-«сегмент» /доға/ пішінді жақ,оның иіндері бірден белінен бастап дөңгелене иілген. Жақтың бұл типінің керілмей, бос тұрған кезінде иіндері белімен бір сызықтың бойында жатады. Жақтың 2-ші типі- «сигма» пішінді садақ, оның иіндері керулі тұрғанда белінен алға шығып тұрады. Жақтың бұл типінің иіні бос тұрғанда кері жаққа иіліп жасалған, яғни кері серпінді жақ..
Қазақ садағы-көшпелілер садағының даму барысында қалыптасқан соңғы үлгі-күрделі-құрама садақтың бір нұсқасы. Жақ негізгі екі функционалды бөліктен тұрады: серпінді етіп ағаштан, сүйектен жасалған, негізгі ату функциясын атқаратын бөлігі- «адырна», оған керілген, оқты тіреп қоятын жібі- «кіріс».
Жақтың адырнасы бес функционалдық бөліктен құралып жасалады. Адырнаның қолға ұстайтын жері /ортасы/- «белі», иілген бөліктері- «иіні», кірісі байланатын екі ұшы – «басы».
Адырнаның белі мен басы- қозғалмайтын, қатты бөлігі де, иіні-қозғалатын, серпінді бөлігі, Ал әр бөлік әр түрлі материалдан/сүйек, мүйіз, ағаш,тарамыс, тері, тоз/ жасалған бірнеше конструктивтік элементтерден /бөлшектерден/ тұрады. Адырнаның негізі ағаштан жасалады да, иіндерінде үстінен тарамыс тартылып, ішкі жағына мүйіз салынып, алдыңғы беті тозбен қапталып, үстінен лакпен боялады. Адырнаның иініне әдетте таутекенің мүйіздері пайдаланылған. Белі қолға тұтар жерінде алды-артынан сүйекпен күшейтіліп, сыртынан тарамыспен оралып, орта тұсында қайыңның тозымен, иінімен түйіскен екі шеті терімен қапталған Адырна бастары бөлек жасалып, иініне бұрыш жасай бекітіледі де, басының иінмен түйіскен тұсы алдыңғы жағынан үшбұрышты биік қырмен қозғалмастай күшейтіліп, су, дымқыл өтпес үшін тозбен, жылан терісімен оралды. Адырна бөліктері мен олардың бөлшектері желіммен жапсырылып, негізгі бөліктерінің қосылған жерлері- буыны ажырмас үшін, тарамыспен, қайыспен мықтап буылған. Мұны «садақ буу» дейді.
Жақтың кірісі жібек жіптен, малдың шегінен немесе тарамыстан өріліп жасалған.
Қазақтар жақты өздері де жасаған, басқа халықтардан да /Қытайдан, Бұқарадан/ сатып алып отырған. Орта ғасырларда Бұқарада жасалған жақтар бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланды. Қазақтар бұл жақтарды «бұхаржа», «бұқаржай» деп атаған. Жақсы жақтың құны бұрынғы кездерде қаншалықты қымбат тұрғанын батырлар жырларында кездесетін «адырнасын атқа алған», «алты атқа алған адырна», «он атқа алған бұқаржа» сөз тіркестерін байқауға болады. Яғни, жақсы жақтардың құны бірнеше жылқыға бағаланғанын көреміз. Жақтардың пішініне байланысты екі типі бар: 1-ші типі-«сегмент» /доға/ пішінді жақ,оның иіндері бірден белінен бастап дөңгелене иілген. Жақтың бұл типінің керілмей, бос тұрған кезінде иіндері белімен бір сызықтың бойында жатады. Жақтың 2-ші типі- «сигма» пішінді садақ, оның иіндері керулі тұрғанда белінен алға шығып тұрады. Жақтың бұл типінің иіні бос тұрғанда кері жаққа иіліп жасалған, яғни кері серпінді жақ..
1.Справочник по спортивной стрельбе.Бозержан Ж.Ростов-на-Дону.»Феникс».2006г.
2 Тактическая стрельба.А.Потапов.М.Издательство ФАИР. 2007г
1.Авдеев В.П. Тиры и стрельбища –М.1977.
2.Ванщтейн Л.М. Психология в пулевой стрелбе. –М,1986.
3.Жилина М.Я. Методика тренировки стрельбы спортсмена-М. 1986.
4.Иткис.М.А. Специальная подготовка стрелка-спортсмена.-М.1982.
5.Кинл А.Я. Пулевая стрельба. Правила соревнований. М.1985.
6.Корх А.Я. Стрелковый спорт и методика преподования.-М1986.
7.Мавродин.В.В. Мавродин В.В. Из истории отечественного оружия-1984
8.Михайлов Л.Е. Семеновых И.Е. Спортивное оружие-Ижевск,1981
9.Наставление по стрелковому спорту-М.1985.
2 Тактическая стрельба.А.Потапов.М.Издательство ФАИР. 2007г
1.Авдеев В.П. Тиры и стрельбища –М.1977.
2.Ванщтейн Л.М. Психология в пулевой стрелбе. –М,1986.
3.Жилина М.Я. Методика тренировки стрельбы спортсмена-М. 1986.
4.Иткис.М.А. Специальная подготовка стрелка-спортсмена.-М.1982.
5.Кинл А.Я. Пулевая стрельба. Правила соревнований. М.1985.
6.Корх А.Я. Стрелковый спорт и методика преподования.-М1986.
7.Мавродин.В.В. Мавродин В.В. Из истории отечественного оружия-1984
8.Михайлов Л.Е. Семеновых И.Е. Спортивное оружие-Ижевск,1981
9.Наставление по стрелковому спорту-М.1985.
Ф-ӘД-001026
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
СПОРТ ЖӘНЕ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАПҚЫ ӘСКЕРИ ДАЙЫНДЫҚ ЖӘНЕ ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-
әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті,профессор
_____________ С.Қ.Тұртабаев
___________________2010ж.
Мылтық ату пәнінің
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Мамандық аты, шифры 050104 – Бастапқы әскери дайындық
Оқу формасы: күндізгі
Курс: І1
1Ү сем Барлығы
Сағат саны: 90 90
Кредит саны: 2 2
Лекция:
Практикалық: 30 30
Семинар:
Лабораториялық сабақ:
ОБСӨЖ: 30 30
СӨЖ: 30 30
Аралық бақылау (АБ): 2 блок 2 блок
Қорытынды бақылау: емтихан емтихан
Оқытушының аты-жөні:
1. Доцент м.а., подполковник А.Айтуғанов
Түркістан – 2010
Оқу - әдістемелік кешен типтік оқу бағдарламасы негізінде жасалды.
Оқу - әдістемелік кешен Алғашқы әскери дайындық және денешынықтыру
кафедрасының мәжілісінде талқыланды
_____________2010 ж. хаттама № ... ... ..
Оқу - әдістемелік кешен Спорт және өнер факультетінің оқу -
әдістемелік кеңесінде мақұлданды
_____________2010ж. хаттама № ... ... ..
Кеңес төрағасы _________________доцент м.а, подполковник И.Тұрметов
Келісілді _____________2010 ж. хаттама № ... ... ..
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.доцент ________________О.Дүйсенов
Оқу - әдістемелік кешенді дайындаған доцент м.а, подполковник А.Айтуғанов
Оқытушының кафедрадағы жұмыс уақыты 9.00 – 18.00
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама. Мемлекетіміздің қорғаныс әлеуетін
нығайту үшін және Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындығын күшейтуге
білімді, дене дайындығы мықты жастарды әскери қызметті орындауға дайындау
керек. Курсты оқыту нәтижесінде студенттер Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінде қолданатын атыс ережелерінің талаптарын, білуі тиіс. Курс
дәрістері практикалық сабақтарда және дербес жұмыс барысында оқылады.
Бастапқы әскери дайындық бакалаврының лауазымдық міндеттерін табысты
орындау үшін, әсіресе жастарды Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде
қызмет етуге даярлау және әскери қызметті өткеруге бағытталған.
Пәннің мақсаты. Іс – тәжірибелік сабақтар барысында студенттерді атыс
тәсілдерін орындауға жаттықтыру.
Пәннің міндеттері. Білімді атыс дайындықтан дағдысы қалыптасқан
алғашқы әскери дайындықты ұйымдастырушы – оқытушы маманын игерген студентті
дайындау.
Аталған пәнді оқу нәтижесінде студент білуі тиіс:
Атқыш қарулардың даму тарихын
Сыртқы баллистикадан мағлұматтарды
Қару-жарақ, оқ-дәрі, оптикалық аспаптарды (құралдар)
Мылтық ату техникасының негіздерін
Мектептегі ату дайындығын
Оқыту мен жаттығу әдістерінің негіздерін
Жарыс өткізу және атыс дайындығы бағдарламасын
Преквизиттер: Мылтық ату пәнін оқып меңгеру үшін студенттердің атыс
дайындығынан түсініктері болу керек.
Бұл курсты меңгеру үшін студенттердің әскери психологиядан, әскери
педагогикадан, этика – эстетика, тактикалық дайындықтан және т.б. пәндерден
алған білімдері болу керек.
Постреквизиттер:Мылтық ату пәнін толық меңгерген студент атыс
дайындықтан жауынгерлерді оқытуға мүмкіншілік алады.
Қысқартылған сөздерге түсініктеме:
СӨЖ – студенттің өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысы
Оқытушы туралы қысқаша мәліметтер:
Запастағы подполковник,доцент.м.а Айтуғанов Алимжан Раймович.
Новосибирскідегі жалпыәскерлік әскери – саясатты институтының офицер –
саясаткер мамандығы бойынша бітірген. 2 оқулық,2 оқулық құрал, 11 оқу -
әдістемелік құралдарды жарыққа шығарған.
2001 жылдан бастап А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Бастапқы әскери
дайындық және денешынықтыру кафедрасында доцент міндетін атқарушы қызметін
атқаруда.
Оқытушының кафедрадағы жұмыс уақыты: сағат 9.00 – 18.00
СӨЖ қабылдау күндері: __жұма_________ 15.00
119__________ _____________
Күні
сағат аудитория
Телефон: 87026973727, 33565-135,32717.
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ семстр Аудиториялық сабақтар Аудитоиядан тыс сабақтар
лекция практикасеминар ОБСӨЖ
3. ПӘН САҒАТЫНЫҢ БӨЛІНУІ
№ Тараулар атауы, реті Аудиториялық сабақтар Аудиториядан тыс
сабақтар
Лек. Прак. Сем. Лабор. ОБСӨЖ
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
1. БӘД-815 1. Атқыш қарулардың 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 даму тарихы. сұрақ-жауап Схемалар.
1.1 Ішкі баллистикадан практика Бейнефильмдер
мәлімет. көрсету
1.2 Оқтың ұшып шығу қарулар,
кезеңдері. оқ-дәрілер.
1.3 Мылтық ұңғысының
қызметін ұзарту
жөніндеге шаралар.
1.4 Граната атқыштан
ату кезіндегі
реактивті күш
гранатаның реактивті
двигателі қозғағышы.
2. БӘД-815 2. Сыртқы 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 баллистикадан сұрақ-жауап Схемалар.
мағлұмат. практика Бейнефильмдер
2.1 Траектория оқтың көрсету
ұнжуалы және оның қарулар,
элементтері. Оқтың оқ-дәрілер.
салмақ күші мен ауа
қарсылығының күші.
2.2 Ату кеңістігі.
2.3 Өлі кеңістік.
2.4 Ату мергендігі мен
тигізу аумағы.
3. БӘД-815 3. Қару-жарақ, 6 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 оқ-дәрі, оптикалық сұрақ-жауап Схемалар.
аспаптар құралдар. практика Бейнефильмдер
3.1 Пневматикалық ИЖ – көрсету
22, ИЖ-38 қарулар,
винтовкалары. оқ-дәрілер.
3.2 Оқсауыт құрылысы.
3.3 Қаруды сақтау,
тазалау және майлау.
3.4 Оқ-дәріні сақтау.
4. БӘД-815 4. Мылтық ату 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 техникасының сұрақ-жауап Схемалар.
негіздері. практика Бейнефильмдер
4.1 Ату дайындығы. көрсету
4.2 Мергендікпен ату қарулар,
техникасы. оқ-дәрілер.
4.3 Ату кезіндегі
саңылау көлемі.
4.4 Мылтық атылуына
нысананың
жарақтандырылуы,
желдің, атмосфера
қысымының ауа
температурасының
әсері.
5. БӘД-815 5. Мектептегі ату 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 дайындығы. сұрақ-жауап Схемалар.
Үйірмелік және практика Бейнефильмдер
секциялық сабақтар. көрсету
5.2 Алғашқы әскери қарулар,
дайындық және оқ-дәрілер.
секциялық сабақтардағы
оқ ату дайындығы.
6. БӘД-815 6. Оқыту мен жаттығу 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 әдістемесінің сұрақ-жауап Схемалар.
негіздері. практика Бейнефильмдер
6.1 Мылтық ату көрсету
техникасының қарулар,
қалыптасуы. оқ-дәрілер.
6.2 Адамның шартты –
рефлекторлық әрекеті.
6.3 Дағды процесінің
қалыптасуы.
6.4 Сөз әдісі.
6.5 Көрсету әдісі.
6.6 Дайындық
құралдары: жалпы
дайындық жаттығулары,
көмекші және арнайы
дайындық жаттығулары.
7. БӘД-815 7. Жарыс өткізу және 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 атыс дайындығы сұрақ-жауап Схемалар.
бағдарламасы. практика Бейнефильмдер
7.1 Жарысты көрсету
ұйымдастыру. қарулар,
7.2 Жарыстың оқ-дәрілер.
күнпарақтық жоспарын
құрау.
7.3 Жарыстың мақсаты
мен міндеттері;
жарысты басқару;
өткізу уақыты мен
орны; қатысушылар
құрамы; жарыс
бағдарламасы сынақтың
тәртібі мен шарты
біріншілікті анықтау.
5. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
№ СӨЖ тақырыптары Тапсырманы Тапсырма Тапсырманы
орындау формасы қабылдау қабылдау орны
мерзімі
1 Қару-жарақтың даму тарихыШағын баяндама 1 - апта Каб. 116
10.00-18.00
2 Қарулардың түрлері Реферат 1 – апта Каб. 116
10.00-18.00
3 Ішкі баллистика туралы Оқып келу 2 – апта Каб.116
Мәлімет 14.00 – 18.00
4 Сыртқы баллистика туралы Реферат 2 - апта Каб. 116
мәлімет 10.00-18.00
5 Гранатаатқыштан ату Баяндама 3– апта Каб. 116
кезіндегі ерекшілектер 10.00-18.00
6 Пневматикалық қарулар Материал жинап 3– апта Каб. 116
келу 10.00-18.00
7 Атыс траекториясы Плакатқа сызып 4 – апта Каб.116
келу 10.00-18.00
8 Қаруды сақтау ережелері Баяндама 4 – апта Каб. 116
10.00-18.00
9 Оқ-дәрілерді сақтау Баяндама 5 – апта Каб. 114
10.00-18.00
10 Мергендікпен ату Баяндама 5 – апта Каб. 116
техникасы 10.00-18.00
11 Ату мергендігі мен тигізу Баяндама 6 – апта Каб.116
аумағы 10.00-18.00
12 Ату кезіндегі қауіпсіздікРеферат 6 – апта Каб. 209
шаралар 10.00-18.00
13 Нысаналарға қойылатын Баяндама 7 – апта Каб. 208
талаптар 10.00-18.00
14 Мектептегі атыс дайындығыРеферат 7 – апта Каб. 114
10.00-18.00
15 Атыс дайындығынан Реферат 8 - апта Каб.116
үйірмелердің жұмысы 10.00-18.00
16 Алғашқыәскери Реферат 8 – апта Каб. 114
дайындықжәне секциялық 10.00-18.00
сабақтарда оқ ату
17 Мылтық ату техникасының Жаттығып келу 9 – апта Атыс қалашығы
қалыптасуы.
18 Адамның Баяндама 9 – апта Каб.116
шартты-рефлекторлық
әрекеті
19 Дағды процессінің Шағын баяндама 9 – апта Каб. 114
қалыптасуы 10.00-18.00
20 Сөз әдісі Реферат 10 – апта Каб. 116
10.00-18.00
21 Көрсету әдісі Шағын баяндама 10 – апта Каб. 116
10.00-18.00
22 Дайындық жаттығулары Жаттығып келу 11 – апта Каб. 116
10.00-18.00
23 Арнайы жаттығулар Жаттығып келу 11 - апта Каб. 116
10.00-18.00
24 Жарысты ұйымдастыру Сабақ мәтінін 12 – апта Каб. 116
жазып келу 10.00-18.00
25 Жарыстың күнпарақтық Баяндама 12 – апта Каб. 114
жоспарын құру 10.00-18.00
26 Жарысты басқару Ережесін жаттап 13 – апта Атыс қалашығы
келу
27 Жарысқа қатысушылар Реферат 13 – апта Каб. 116
құрамы 10.00-18.00
28 Атыс жүргізілетін орынға Реферат 14 – апта Каб. 114
қойылатын талаптар 10.00-18.00
29 Сынақтың тәртібі мен Реферат 14 – апта Каб. 116
шарты 10.00-18.00
30 Біріншілікті анықтау, Реферат 15 – апта Каб. 116
марапаттау 10.00-18.00
6. ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТІҢ ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
МАЗМҰНЫ (ОБСӨЖ)
№1 Баяндама
Тақырып: Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінде қолданатын қарулар.
№2 Баяндама.
Тақырып: .
№3 Реферат
Тақырып: Атыс қаруларында қолданатын оқ-дәрілердің шығу тарихы
№4 Баяндама
Тақырып: Мергендікпен ату техникасы.
№5 Реферат
Тақырып: Атыс кезіндегі қауіпсіздік шаралар.
№6 Реферат
Тақырып: Мектептерде оқушылардың ату дағдысын қалыптастыру жолдары.
№7 Баяндама
Тақырып: Жарысқа дайындалу ережелері.
7. Оқулықтар мен web сайттар:
Негізгі.
1. Авдесов В.П., Тиры и стрельбища М.1977.
2. Ванштейн Л.М., Психология в тулевой стрельбе М.1986
3. Жилина М.Я., Пулевая стерльба. Правила соревновании м.1985
4. Наставления по стерльвому спорту М.1985
5. МПФП – 2001 Алматы 2001
1. Aituganov_56@mail.ru
8. ОЌУЛЫЌТАР, ОЌУ-ЄДІСТЕМЕЛІК Ќ¦РАЛДАРМЕН ЌАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ КАРТАСЫ
1.09.2009_ ж. ___32______ студент саны
№ Оќулыќ, ОқулАвторы, Оќулыќ,
оќу-єдістемеліық шыќќан жылы, баспахана оќу-єдістемелік
к ќ±рал тілі ќ±рал саны (дана)
7 Емтихан
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жаксы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2.33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- І.67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49 Қанағаттандырарлықсыз
13. КАФЕДРА ЖӘНЕ ОЌЫТУШЫ ТАРАПЫНАН СТУДЕНТКЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
Сізге курста өтілетін материалдар қысқаша түрде алдын ала таратылып
берілгендіктен, ары қарай өз бетіңізше әдебиеттер арқылы немесе аптасына үш
рет өтетін оқытушы басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы сабақтары кезінде
толықтыруыңызға мүмкіндігіңіз бар. Алған біліміңізді тексеру үшін сізден
курс басында бақылау жұмысы, аралық тестер, коллоквиумдар, реферат,
студенттің өзіндік жұмысы және емтихан алынады.
Сабақ баллдық жүйемен болғандықтан тақырыптық тестер, үй тапсырмалары,
күнделікті сабаққа белсенді қатысу мен ғылыми конференцияларға қатысу
арқылы балл жинауға болады.
Курс бойынша 4-аралық бақылау, 2 бақылау жұмысы, тестер мен
коллоквиумдар өткізіледі. Әрбір тапсырма өз уақытында тапсырылуы тиіс. Егер
тапсырмалар дер кезінде орындалмаса балл төмендетіледі. Қорытындылау
негізінде емтихан алынады.
Сонымен бірге сабақтан себепсіз қалу, кешігу, сабақта тыныштықты
сақтамау, телефонмен сөйлесу, сабақта басқа нәрсемен айналысу сіздің
баллдық қорыңызға кері тигізеді, яғни айып баллдары алып тасталынады (әр
қайсысы үшін, әр жолы 1 баллдан).
Негізгі талап:
1. Студенттер берілген тапсырмаларды дер кезінде орындап практикалық және
ОБСӨЖ сабақтарында белсенділік көрсетуі шарт.
2. Бекітілген тәртіп бойынша студентке үш сағаттан артық сабақ жіберуге
болмайды.
3. Егер 3 сабақтан (еш себепсіз) қалса, онда оқытушы ол туралы деканатқа
мәлімдеуі керек.
Студенттердің құқықтары:
1. Өзіне қиындық келтірген, түсініксіз теориялық мәселелерді аудиторияда
оқытушыдан сұрауға.
2. Үлгере алмай қалған семинар, СӨЖ тапсырмаларын сол аптадан кейін
кешіктірмей аудиториядан тыс уақыттан тапсыруға.
Студенттердің өзіндік жұмысы: СӨЖ тапсырмалары 1-3 аптада және 8-9
аптада беріледі. СӨЖ тапсырмаларын қабылдау 7 және 14 апталардың бірінші
жартысынан кешіктірілмеуі керек. Бекітілген уақыттан кешіктірілген жұмыс
ҚАБЫЛДАНБАЙДЫ!
14. Практикалық сабақтардың тақырыптары
1-ші тақырып. Атқыш қарудың даму тарихы.
2.Лекция жоспары:
1.Атыс қаруының даму тарихы.
2.Оқ-дәрінің пайда болуы.
3.Көне қарулардың түрлері.
3.Лекция мақсаты:
1.Атыс қаруларының шығу, даму тарихымен таныстыру.
2.Оқ-дәрінің даму тарихымен таныстыру.
3.Атыс спортының тарихымен таныстыру.
Ертеде тастарды,найзаларды адамның бұлшық еттері мен буындарының
күшімен лақтырған.Қарудың өрлеу процессіне садақты ойлап табу маңызды
болды. Ол ағаштың серіппелік қасиетін адам күшімен қосатын қару болды.Отпен
атылатын қару түрі пайда болғанға дейін көшпелілердің қолданған ату қаруы-
жақ пен жебе болатын. Бұлар көшпелі жауынгердің әскери қару-жарағының
құрамындағы басты қару түрі болды, сол себепті көшпелі халықтардың өте ерте
заманнан-ақ шебер садақшылар ретінде даңқы шықты. Көне заманда парсылар асқ
жауынгерлерінен таңдаулы садақкерлер қосындарын құрса, мидиялықтар өз
ұлдарын массагеттерге жақ тартуды үйренуге жіберіп отырған. Қытай
жазбаларында ғұндардың балалары жақ тартуға кішкентай кездерінен
машықтанатыны айтылады. Орта ғасырдағы араб авторы әл-Джахиз көшпелі
түркілердің де ғажайып шедер меңгерген басты қаруы жақ пен оқ екенін айта
келіп: Олтүркі ат үстінде екпіндеп шауып келе жатып алға және артқа,
оңға және соға, жоғары және төмен ата береді. Хариджитараб бір оғын
кірісіне салғанша ло он оқты атып үлгереді... Түркінің төрт көзі бар, екеуі
маңдайында, екеуі желкесінде деп жазады. Көшпелі халықтарда жауынгер
өлгеннен кейін де жақ пен оқты оның басқа қаруларымен моласына бірге
жерлейтін, сондықтан, көшпелі халықтардың әр заманға жататын обаларында
архиологиялық қазба жұмыстары кезінде жақ пен жебелер қалдықтары жиі
ұшырасады. Сол ертедегі және орта ғасырлардағы көшпелі халықтардың кейінгі
ұрпағы- қазақтарда да жақ пен жебе бұрын басты қарудың бірі болып, қазақ
жауынгерлері де садақ тарту өнерін жетік меңгерген болатын. Қазақтарда оғын
жүзіктің көзінен өткізетін мергендер болған. Ату қаруларының қазақ тілінде
бірнеше атауы бар: олар- жақ, жай, садақ сөздері..
Қазақ садағы-көшпелілер садағының даму барысында қалыптасқан
соңғы үлгі-күрделі-құрама садақтың бір нұсқасы. Жақ негізгі екі
функционалды бөліктен тұрады: серпінді етіп ағаштан, сүйектен жасалған,
негізгі ату функциясын атқаратын бөлігі- адырна, оған керілген, оқты
тіреп қоятын жібі- кіріс.
Жақтың адырнасы бес функционалдық бөліктен құралып жасалады.
Адырнаның қолға ұстайтын жері ортасы- белі, иілген бөліктері- иіні,
кірісі байланатын екі ұшы – басы.
Адырнаның белі мен басы- қозғалмайтын, қатты бөлігі де, иіні-қозғалатын,
серпінді бөлігі, Ал әр бөлік әр түрлі материалдансүйек, мүйіз,
ағаш,тарамыс, тері, тоз жасалған бірнеше конструктивтік элементтерден
бөлшектерден тұрады. Адырнаның негізі ағаштан жасалады да, иіндерінде
үстінен тарамыс тартылып, ішкі жағына мүйіз салынып, алдыңғы беті тозбен
қапталып, үстінен лакпен боялады. Адырнаның иініне әдетте таутекенің
мүйіздері пайдаланылған. Белі қолға тұтар жерінде алды-артынан сүйекпен
күшейтіліп, сыртынан тарамыспен оралып, орта тұсында қайыңның тозымен,
иінімен түйіскен екі шеті терімен қапталған Адырна бастары бөлек жасалып,
иініне бұрыш жасай бекітіледі де, басының иінмен түйіскен тұсы алдыңғы
жағынан үшбұрышты биік қырмен қозғалмастай күшейтіліп, су, дымқыл өтпес
үшін тозбен, жылан терісімен оралды. Адырна бөліктері мен олардың
бөлшектері желіммен жапсырылып, негізгі бөліктерінің қосылған жерлері-
буыны ажырмас үшін, тарамыспен, қайыспен мықтап буылған. Мұны садақ буу
дейді.
Жақтың кірісі жібек жіптен, малдың шегінен немесе тарамыстан өріліп
жасалған.
Қазақтар жақты өздері де жасаған, басқа халықтардан да Қытайдан,
Бұқарадан сатып алып отырған. Орта ғасырларда Бұқарада жасалған жақтар
бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланды. Қазақтар бұл жақтарды бұхаржа,
бұқаржай деп атаған. Жақсы жақтың құны бұрынғы кездерде қаншалықты қымбат
тұрғанын батырлар жырларында кездесетін адырнасын атқа алған, алты атқа
алған адырна, он атқа алған бұқаржа сөз тіркестерін байқауға болады.
Яғни, жақсы жақтардың құны бірнеше жылқыға бағаланғанын көреміз. Жақтардың
пішініне байланысты екі типі бар: 1-ші типі-сегмент доға пішінді
жақ,оның иіндері бірден белінен бастап дөңгелене иілген. Жақтың бұл типінің
керілмей, бос тұрған кезінде иіндері белімен бір сызықтың бойында жатады.
Жақтың 2-ші типі- сигма пішінді садақ, оның иіндері керулі тұрғанда
белінен алға шығып тұрады. Жақтың бұл типінің иіні бос тұрғанда кері жаққа
иіліп жасалған, яғни кері серпінді жақ..
Қазақ садақтарының бастары екі түрлі пішінді болып келеді: түзу және
дөңгеленіп келген пішінді. Садақ бастарының бұл екі формасы оның екі
типінде де бірдей кездесе береді және әр түрлі жақтарда адырна бастарының
ұзындығы әр түрлі болуы мүмкін. Сонымен бірге адырнаның иілуі де әр түрлі
болып келеді. Кейбір жақтар аз иілген болса, ал кейбіреулерінің қатты
иілген үлгілері болады. Бұл жақтың адырнасының ату күшіне, серпініне
байланысты болған. Қазақ жақтарының ішінде иіндерінің симметриялы да,
асимметриялы да үлгілері бар. Қазақ жақтарының жалпы ұзындығы әдетте 114-
120 см аралығында болып келеді. Бұрынғы кезде қазақтар жақтың ұзындығын
тұтаммен өлшеген. Фольклорлық деректерде ұзындығы сегіз не он екі тұтам
жақтар айтылады. Егер бір тұтам 9 см болса, 8 тұтам 81 см, ал 12 тұтам 118
см шамасында болады.
Жақтың жеке жасалып, атылу арқылы жарақат салатын бөлігі- оқ. Оқ
түрлі материалдан жасалып, негізгі жарақат салуға арналған бөлігі- жебе,
жебе бекітілетін бөлігі- сабы, оның ортасы – белі, саптың жебе
бекітілетін жағы- басы деп аталады. Оқтың жебесінің қыры, ұшы, сапқа
орнатылатын ұңғысы не жетесі болады.
Оқтың сабын ағаштанқайыңнан, талдан, тобылғыдан жонып жасайды. Оқтың
сабының түзулігі, жеңілдігі,беріктігі маңызды болғандықтан, оны жауынгерлер
өздері жасаған, қазақтың ата көрген оқ жонар деген мәтелі содан қалған.
Оқтың сабына әдетте, ашық жерде, күннің астында өскен ағаш пайдалылады.
Жонылған оқтың сабын әбден кептіріп, су өтпес үшін майға бөктіріп, қайыңның
тозымен орайды. Кейде оқ жеңіл болу үшін оқтың сабына қамыс та қолданылған.
Соғыста және аңшылықта әр түрлі мақсатта қолданатын садақ оқтарының
бірнеше түрлері болады. Оқтың қай мақсатқа қолданылуы оның жебесінің
формасымен, жасалу материалымен анықталды.
Қазақ оқтарының жебелерін жасалған материалына сәйкес-топқа, жебе
басының формасына байланысты-типке, қимасына байланысты-үлгіге, ал
ұзындығына байланысты- нұсқаға бөлдік.
Метал жебелердің 1-ші типі- жалпақ, екі қырлы жебе, қозының жауырынына
ұқсас кескініне байланысты қазақтар оны қозы жауырын деп атайды. Кейбір
қозыжауырындардың ұшы айыр болып жасалған, мұндай кескір жебелі оқты
адамның, аңның дене мүшесін кесіп түсу үшін қолданған.
2-ші тип- сауыттарды тесуге арналған үшкір жебе. Осы қолдануына байланысты
оны қазақтар сауыт бұзар немесе көбе бұзар деп атаған. Мұндай жебелі
оқтарды батырлар жекпе-жек ұрыстарда пайдаланған.
3-ші типтік жебенің оқтары үш бұрышты жалпақ, биіктігі-5см бейін болған.
4-ші типті жебе-үшбұрыш формалы соғылған үш қырлы, биіктіктері-3,8см
болған.
5-ші типтік жебе ромб формалы, екі қыры ойыс жасалған төрт қырлы, биіктігі-
3,8-4,8см болған. Бұл жебелі оқтар атылғанда қатты айналып ұшқан.
Қазақ жебелері негізінен жетелі болып келеді. Темірден соғылған қазақ
оқтарының кейбір жебелерінің жетесі ұшында бұранда болып жасалған. Жебе
оқтың сабына жетесінен кіргізіліп, сабының бас жағы тарамыспен буылып,
тозбен оралып,сыртынан шырышпен жағылған. Қазақтар метал жебелерден басқа
сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалған жебелерді де қолданды.
Жебенің 4-ші типі – басы үшкір емес, қимасы дөңгелек доғал
жебені доғал оқ деп атаған да, оны аңшылықта аңды, айқаста адамды
өлтірмей, соғып құлату үшін қолданылатын. Қазақ жебелерінің 7-ші типі-
дыбыстық сигнал беру үшін қолданылатын ысқырғыш жебені де қолданған.
Жебенің бұл типі мүйізден іші қуыс дөңгелек призма түрінде жасалған, ұшында
оқ ұшқанда дыбыс шығаратын бес тесіктері бар, диаметрі ең жуан жерінде 3
см, ұзындығы 5 см болған. Бұл оқ түрі көшпелі халықтарда ғұн заманында
пайда болған. Қытайдың көне жазба деректерінде аңыз бойынша ысқырғыш оқты
ғұндардың атақты шаньюі Моде ойлап шығарған деп айтылады.
Оқ жақсы ұшу үшін оның сабының төменгі жағына құстың қауырсыны
орнатылған, оны қанаты деп атайды. Қазақ оқтары екі, үш, төрт қанатты
болып келеді. Оқ қанатына бүркіттің, құмайдың, күшігеннің қанат қауырсынын
қолданған. Осы қанатының түріне, түсіне байланысты күшіген жүнді оқ,
сары жүнді оқ деп атаған.
Оқтың сабын кіріске тіреуге ыңғайлы болу үшін табанына ойық
жасалды, оның іші әдетте қызыл түске боялып қойылды. Түркі тілдерінде оны
кез деп атайды, кез-сырты, артқы жақ дегенді білдіреді, оқ кезі-оқтың
сырты деген сөз. Кезлемек- оқты кіріске салу.
Оқтың сабының түбі жарылмас үшін тарамыс жіппен буылып, жыланның
терісімен оралған.
Жебенің әр түрін айыру үшін және меншік белгісі ретінде
жауынгерлер оқ саптарының түп жағында, қанаттарының арасында қызыл, қарақ
жасыл түспен айыру белгілерін салған. Түсті белгілердің бірнеше типтері
болған: жолақ, сызықша, дөңгелек, нүкте түріндегі белгілер. Ертеде атақты
жауынгерлер өз оқтарын алтын, күміспен, өз таңбаларымен де белгілеген. Бұл-
оқтың сабындағы түсті белгілердің оқтың иесінің әлеуметтік статусын
көрсететін белгісі болғанын куәләйді.
Мұражай қорларындағы қазақ оқтарының ұзындығы 75-95 см шамасында.
Жақтың өлшеміне сәйкес кейбір оқтың ұзындығы жебесімен бірге кейде 110-120
см жеткен болу керек.
Жақты және оқты арнаулы қабына салып алып жүрген. Оқтың жеке қабы-
қылшан немесе қорамсақ деп аталады, ауыз әдебиетінде кейде қорамса,
қорам деген нұсқаларда қолданылды. Батырлар жырларында қорамсақтың
толай түркіше толуй атауы да кездеседі.
Қорамсақтың 7 түрі болған: 1-шісінің сол жағы түзу, оң жақ қыры ойыс
келген, орта тұсында шығып тұрған қайысбау тағатын бір не екі дөңесі бар,
бел тұсы жіңішке болып келеді де түдіне қарай кеңейіп, дөңгелене бітеді,
ауызы да сәл кеңдеу, қиғаш жасалған.
2-шісінің түбі үш бұрыштанып бітіп, ауызы қиғаш келген. 3-шісінің түбі
де,аузы да түзу келген, металмен әшекейленген. 4-шінің түбі де аузы да
қиғаш дөңгелене біткен. 5- шінің түбі дөңгеленген, ауызы үшбұрышты
жасалған.6-шының төрт бұрыштылау қысқа келген, түбі дөңгелектеніп жасалған.
7-ші түрінің пішімі: ұзын келген,үшбұрыш формалы, жартылай ашық жасалған
ұзын ауызы бар және оқтар оған жебелері жоғары қаратылып салынған.
Қазақ эпостарында да былғарыбұлғары садақ жиі айтылады. Бұл сөз
тіркесіндегі садақ сөзі-былғарыдан жасалған жақтың қабының атауы. Бұл
заттың атауының садақ екенін Ш.Уалиханов та жазады. Бойға асыну үшін
қорамсақ пен садақ арнаулы қайыс бауға тағылды да, оны садақбау деп
атады. Садақбауға қорамсақ оң жақтан, садақ сол жақтан тағылған.Қазақ
тілінде оқ салынған қорамсақ пен жақ салынған садақтың садақбауымен қоса
ортақ жиынтық атауы да садақ . Батырлар жырында кездесетін беліне садақ
ілді,садақ байланды, беліне садақ асынды деген сөз тіркестері осыны
мағыналайды.
Белгілі туған ер едім
Беліне садақ асынған
Біртіндеп жауды қашырған
Махамбет
Өтемісұлы.
Кейін садақ сөзі белге ілген жақтың өз атауының орнына бір синонимдік
атауы ретінде де қолданылып кетті. Әдетте садақтың пішіні керулі тұрған
жақтың пішінін қайталайды, сондықтан жақтың басының пішініне сәйкестеліп
жасалған түбінің пішінімен айрықшаланатын екі типі бар. Садақтың ең көп
тараған типінің түбі түзу, қиғаш жасалған. Бұл –бастары түзу келген
жақтарды салуға арналған. Әшекейленуіне сәйкес бұл садақ типінің екі үлгісі
бар: әшекейсіз А және беті теріге бедерлеп оюланған Б үлгілері.
Садақтың 2 типінің түбі алға дөңгелене қайырылған. Мұндай садақтар бастары
дөңгеленіп келген жақтарды салуға арналған. Сонымен, жоғарыда
айтылғандардың бәрін қорытындылайтын болсақ, қазақ жақтарының және
оқтарының көптеген типтері мен үлгілері болғанын көреміз.
Оттың қысым күшіне әр елдерде назар сала бастады.
Қытай мемлекетінде жарылғыш оқ-дәрінің, көне қарудың пайда болуы.
Византиістердің және араб елдерінде оқ-дәрі мен қарулардың құпиясының
таралуы. Біздің эраға дейін 424ж
Көне грек мемлекетінде қарсыласқа қолданылған күрделі от атқыш
машинасы.Құрамы: шайыр,күкірт,көмір.
Фаларика қаруы: найзаның ұшына күкірт,шайыр,асфальт,мұнайды
араластырып жанғыш шүберекке сіңдіріп баллистпен атқанда жандырған. Теңізде
соғысқандада қолданылған.
Жарылғыш қоспа туралы трактат Книга об огнях для опаления врагов
Европада 13-ші ғасырда шыққан,авторы Марк Грек. Сол трактатта жарылғыш
қоспаның құрамы берілген:-смоласы бар ағаш немесе кенеп
-канифоль,шайыр,камедь, кенептен жасалған
скипидар,эфиопиялық,анистік,можжеве лдік,кірпіш майлары-қойдың күйдірілген
құйрық май,күкіртақ,қызыл,жылтырақ түсті және күкірт майы,жұмыртқаның
сарысы,жұмыртқаның майы,өшірілмеген әк-мұнай-бальзамдар-замаска-воск,қо йдың
және кептердің тезектері. Бұл қоспаны қыздырып бірінғай сұйыққа айналдыру
керек. Жарылғыш қарудың дамуына калийлік селитраның пайда болуы едәуір
ықпал етті.
14 ғасырда жылжымалы отатқыш батареяны Қытайда қолданған. Отатқыш
садақтардың пайда болуы қарудың дамуына себеп болды.
Жарылғыш қоспаларды сифонның ішіне құйып византийліктер, арабтардың
кемелерін жағып жіберген 673 ж. Осы тәсілмен 941 жылы гректер Киів князі
Игірдің кемелерін жағып жіберген.
1221жылы Шынғысқанның баласы Тулуй, Мерв қаласын қоршағанда, әскерінде 700
отшашатын лақтырғышы катапульт болған. 1938жылы Данияның ғалымы Питер
Пентц Сирия мемлекетінің Хама қаласында жүргізілген архиологиялық
зерттеудің қорытындысын жариялаған,онда VІΙΙ-ші ғасырда граната шығаратын
шеберханасын тапқан.
Рим мен Карфаген соғысында Архимедтің тапқырлығымен жасалған лақтыру
қарулары,біздің эраға дейінгі 215жылдарына шейін қолданылған.
Ерте феодалдық кезеңде әскердің негізгі қаруы садақ, найза, қылыш
болған. Ал қорғаныс құралдары ретінде қалқандар пайдаланылды. Бұған дәлел
1380 жылы Куликов шайқасының суреттелуі бола алады: Найзалар сабан секілді
сынды, садақ жебелері жаңбыр секілді жауды, шаң-тозаң күн көзін жапты, адам
шығыны өте көп болды-деп Куликов шайқасы жайлы жазылды.
Х1V-ғасырда орыс жерінде отты қару пайда болды. Алғашқы қаруларда
арнайы оқтайтын оқшантайлары болмаған. Олар ұңғы арқылы оқталған. 300м
дейін атыс жүргізуге мүмкіншілік болған. Дегенмен ол қарулардың атыс сапасы
төмен еді,күніне 2-4 рет атыс жүргізуге шыдаған.Көне қарулар қалай атқан?
Ұңғының артында шамалы оқ-дәрі болады,тетік арқылы отпен оқ-дәріні
жандырған,жанған дәрі алдында тұрған оқты ұңғы ішінде алға лақтырған. Бұл
әдіс өшкен оқпен ату деп аталған.
Алғашқы қолда қолданылаатын қару, ұңғысы темірден жасалған пищал
болды.Темірші ұсталар бірнеше бөлекті темірлерден істеп,ұңғылар ағаш
жақтаулармен безендірілген.Ұңғысы қысқа пищалдың түрі,қазіргі карабин
қаруының түпнегізі болды. Кейінірек тегіс ұңғылы қарулар пайда бола
бастаған,алғашында оқ-дәріні тұтандыруға қыздырылған сымдар
қолданылды,кейінірек жанғыш фитильдер қолданылды. Пищалды оқтауға көп
уақыт кететін.Мысалы одан бір рет ату үшін бірнеше іс-қимыл жасау керек
болған. Сондықтанда қоян-қолтық ұрыста оқталмаған пищал шоқпардан айырмасы
болмаған. Осы жағдайға орай ХV11-ғасырдың аяғына дейін қылыш, найза,садақ
секілді қарулар үлкен сұранысқа ие болды.
Кейінірек ХV-ғасырда, орыстарда қару шығару өнері дамып,жаңа деңгейге
жетті. Мысалы 1517,1526 жылдары Мәскеуге келген Австрия дипломаты
С.Герберштейн естеліктерінде былай деп жазыпты: Қару дүкендерінде
садақтар,пышақтар,найзалар,сауыттар ,отты қарулары,ай тәріздес балталар
дворяндық өмірге қажетті басқада заттар ең соңғы техникалық жетістіктерге
сүйеніп жасалған.
Оттың қысым күшін пайдаланып лақтыру күші едәуір күшті болатынына адамның
көзі жетті. Оқ- дәрінің өзінің жану қасиеті жоғары болғандықтан және одан
шыққан газдардың қысымы күшті болғандықтан қарудың осы түрі дами түсті.
Бірақ кезінде садаққа қарағанда оқпен ататын қарулардың әлсіз болған
жайдайлары болды. Мысалы: индейстер мен генерал Кастердің солдаттары
қақтығысып қалғанда Литл Биг Хорн деген жерде генералдың солдаттары
қырылып қалды себебі мылтықтың атыс қарқыны төмен еді. Солдат, екінші
оқты атқанша индейстер 2-5 есе атып үлгереді.Екінші жағдай-садақпен
қоршаулардың үстінен жебені атуға мүмкіншілігі бар.Оқтың ұшу троекториясына
қарағанда. жебенің троекториясы қолайлы жағдай туғызды.Кейінірек
шеріппенің құлпына дөңгелекпен темірді түйістіріп,дөңгелек айналғанда темір
екеуінің арасында ұшқын от пайда болып,оқ-дәріні жандырып отырған.Келесі
тәсіл-кремний арқылы оталдыру: Кремний мен шеріппенің арасында тежеуден
пайда болған ұшқын,ұңғының үстіндегі құлыққа тиіп ұңғы ішіндегі дәріні
оталдырған. Атуды жеңілдеткенжағдайдың бірі-жарылғыш химиялық зат кішкентай
қорабтың ішінепистонжайғасып ұңғының үстіндегі тетікпен түйісіп
тұрады,оған соққы бергенде,от алып дәріні жандырады.Қарудың даму барысында
бізбен
оқтың металдың ішінегильзя жайғасуымен және оқтау механизмдерінің
жетілдірілуімен мылтықтың басымдығы айқын болды.
Соғыстарда қолданған қарулардың кейбір түрлері,әсіресе дербес
қаруларының дамуына байланысты әр ұлтта атыстан жарыстар жүргізіле
бастады,соның ішінде оқпен ату жарысы ерекше дамыған.
Ату жарысы-олимпияда жарысында жүргізілетін көне жарыстың бірі болып
табылады. Ату спортынан әлемде бірінші рет Францияда халықаралық жарыс
өтті осы жағдай
ату спорттың дамуына,пайда болуына себепкер болды.Ол Лион қаласында 1897
жылдың мамыр айында өтті Оған қатысқан елдердің өкілдері:
Франция,Италия,Нидерланды,Норвегия және Швейцария. Осы жарыста жеке
тұлғалық және командалық бәсекестік болды.Жарыс ережесі:Үлкен калибрлі
винтовкадан 300 метр қашықтықтағы нысананы жатып,тізерлеп және тұрып ату.
1907-ші жылға дейін әлем чемпионаттарын ату спорты жақсы таралған
елдердің өкілдері ұйымдастырып тұрды.Сол1907 жылдан бастап, чемпионатты
жаңа ұйымдастырылған, Халықаралық біріккен ұлттық атыс федерациясы мен
ассоциациясы жүргізетін болды.
1921 жылы Халықаралық ату спортының бірлестігі UIT, ол чемпионатты
басқарып, 1998жылдан, Халықаралық ату спортының федерациясынаISSF
айналды.
1897жылдан 1914 жылға дейін Әлем чемпионаты жыл сайын өткізіліп
тұрған.
Бірінші Әлем соғысынан кейін кезекті чемпионат 1921 жылдан 1931 жылға
дейін өткізіліп тұрған,тек 1926 жылы әлемдегі экономикалық дағдарыс
жарыстың өтпеуіне себеп болды.
1933 жылдан 1939 жылға дейін, чемпионаттар екі жылда бір рет
жүргізілетін болды. Екінші Әлем соғысынан кейін 1947,1949 жылдары ғана
жарысты жүргізуге мүмкіншілік болған. Ал 1952 жылдан бастап, Әлем
чемпионаты төрт жылда бір рет өткізілетін болды. Жалпы 1897 жылдан 2006-шы
жылға дейін 49 Әлем чемпионаты өткізілген.
1958 жылдан бастап, ату спортынан жарыстарға әйелдер қатысатын болды.
1994жылдан, Әлем чемпионаттарына қатысатындарды, жасына қарай екі
категорияға бөлетін болды: ересектерерлер,әйелдер және жастар21 жасқа
толмаған қыздар мен ұлдар
1897 жылы бірінші Әлем чемпионатында қатысушылардың саны 25 қана спортшы
болса, 2002 жылы Лахти қаласында өткен чемпионатта 2000 атқыш 90 елдің
ұлттық федерациясының өкілдері болып қатысқан.
Ату спортының тарихында, жарыстардың ережелері де өзгеріске ұшырап
отырған.Сонымен бірге атыс қаруына және нысаналарға қойылатын талаптар да
өзгеріп тұрған.
Оқпен ату спорты-ату спортының бір түрі болып келеді. Бұл спорттың
түрінде атыс пневматикалық4,5мм, шағынкалибрлі5,6мм және
үлкенкалибрлі7,62мм мылтықтарға және 7,62-9,65мм пистолеттерге
винтовкалар мен пистолетке арналған оқтармен атыс жүргізіледі.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Атыс қаруының дамуы.
2.Оқ-дәрілердің пайда болуы..
3.Ату спортының даму тарихы..
6 тақырыбқа сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Атыс қаруларының дамуы туралы-реферат жазу.
7.Қажетті әдебиеттер:
1.Стрелковое оружие.Воениздат.М1997.
2.Оружия,вчера,сегодня,завтра.Воени здат 2002.
3.Первые и впервые. Р.М.Португальский.ДОСАФ.1988.
4.Тактическая стрельба. А.Потапов.М.ИздательствоФАИР 2007ж.
2-ші тақырып. Сыртқы баллистикадан мағлұмат.
Сабақтың жоспары:
1.Траекторияның анықтамасы.
2.Траекторияның элементтері.
3.Ұңғының ұзындығының оқтың ұшуына әсері.
Сабақтың мақсаты:
1.Сыртқы баллистика туралы мағлұматты түсіндіру.
2.Траекторияның элементтерімен таныстыру.
Ауада ұшу кезіндегі оқ ауырлығы орталығын сипаттайтын көлбеу
сызық- траектория деп аталады. Оқтың ауада ұшуы. Бұрандалы кертігі бар ұнғы
арнасынан атқан кезде дәрілі газдар оққа тек қана ұшу қозғалысын емес,
айналдыру қозғалысын да береді. Мұнда оған екі күш әсер етеді: ауырлық
күші және ауаның қарсылық күші. Ауырлық күші оқты лақтыру сызығынан бірте-
бірте көбірек ауытқыта береді. Ауаның қарсылық күші оқ қозғалысын
бәсеңдете береді, бағытынан оны тайдыруға тырысып, оқты айналу жағына қарай
ауытқытады. Осы екі күштің әсерінен оқ ауада ұнғы арнасынан лақтырған
кездегі тік бағыт бойынша емеслақтыру бұрышы лақтыру сызығынан төмен
орналасқан біркелкі емес иілген сызық көлбеуі бағыты бойынша ұшады.
Ұшу кезіндегі оқтың лақтыру сызығы арқылы өтіп, оның айналуы жағына
қарай ауытқуы-диривация деп аталады.
Траекторияның элементтері. Оқ траекториясын зерттеу үшін төмендегі
анықтамалар қабылданған.
- Ұшу нүктесі дегеніміз-ұнғының ауыз бөлігінің ортасы. Ол траекторияның
бастамасы болып табылады.
- -Кездесу нүктесі дегеніміз- траекторияның нысана бетіменжер,
тосқауыл қиылысу нүктесі.
- Қарудың белдеуі дегеніміз –ұшу нүктесі арқылы өтетін белдеу
жазықтық.
- Түсу нүктесі кестелік дегеніміз- траекторияның қару белдеуімен
қиылысуы.
- Көтерілу нүктесі дегеніміз- бағытталған қарудың ұнғы арнасының осінің
жалғасы болып табылатын түзу сызық.
- Ату жазықтығы дегеніміз- көтерілу сызығы арқылы өтетін тік жазықтық.
- Көтерілу бұрышы дегеніміз- көтерілу сызығы мен қару белдеуінің
арасында орналасқан бұрыш.
- Лақтыру сызығы дегеніміз- оқтың ұшу сәтіндегі ұнғы арнасының осі
болып табылатын сызық.
- Лақтыру бұрышы дегеніміз- лақтыру сызығы мен қару белдеуінің
арасындағы бұрыш.
- Ұшу бұрышы дегеніміз- лақтыру бұрышы мен көтерілу сызығының
арасындағы бұрыш.
- Түсу бұрышы дегеніміз- түсу нүктесіндегі траекторияға қатысты және
қару белдеуінің арасындағы бұрыш.
- Көздеу нүктесі дегеніміз-қару бағытталған нысананың не одан тыс
нүктесі.
- Көздеу сызығы дегеніміз- атқыш көзінен көздеуіш ойығының ортасынан
және қрауыл ұшынан көздеу нүктесіне дейінгі өтетін түзу сызық.
- Көздеу бұрышы дегеніміз- көтерілу сызығы мен көздеу сызығының
арасынан өтетін сызық.
- Нысана орны бұрышы дегеніміз- көздеу сызығы мен қару белдеуінің
арасындағы бұрыш.
- Көздеу қашықтығы дегеніміз- ұшу нүктесінен траекторияның көздеу
сызығымен қиылысқанға дейінгі қашықтық.
- Көздеу сызығынан траекторияның асып түсуі дегеніміз-траекторияның
кез келген нүктесінен көздеу сызығына дейінгі қысқа қашықтық.
Тура ату және оның практикалық маңызы.
Тура ату дегеніз- оқтыңснарядтың ұшу траекториясы өзінің бар ұзыны
бойында нысанадан жоғары көздеу сызығынан көтерілмейтін атыс.
Тура атудың практикалық мәні сонда, ұрыстың шиеліністі жағдайында атысты
көздеуішті қоймай-ақ жүргізуге болады. Бұл нысананы жоюды жеделдетеді.
Оқтың шалғай ұшу мөлшері ату қаруының ұңғысының ұзындығына тәуелді
болып келеді.
Бақылау сұрақтары:
1.Сыртқы баллистиканың анықтамасы.
2.Сыртқы баллистиканың элементтері.
3.Оқтың шалғай ұшуына ықпал ететін факторлар.
Қажетті әдебиеттер:
1.Снайперская подготовка. А.М.Мальцев. 2006г.
2.Бастапқы әскери дайындық. Қ.Р.Аманжолов. 2000ж.
3.Справочник по спортивной стрелбе. Ростов-на-Дону
Феникс2006г
4.История оружия:вчера,сегодня,завтра.Ростов- *на-Дону
Феникс2007г.
5.Тактическая стрельба.А.Потапов.М.ИздательствоФ АИР2007ж.
3-ші тақырып. Қару-жарақ, оқ-дәрі,оптикалық аспаптарқұралдар.
Сабақтың жоспары:
1.Қарулардың түрлері.
2.Оқ-дәрілердің түрлері.
3.Оптикалық құралдар.
Сабақтың мақсаттары:
1.Қарулардың түрлерімен таныстыру.
2.Оқ-дәрілердің түрлерімен таныстыру.
3.Оптикалық құралдармен таныстыру.
Қарулардың қолданылуына байланысты түрлері: жауынгерлік,
аңшылық,спорттық.карабиндер,мылтық тар,тапаншалар.
Ату спортында қолданатын қарулароқпен ату:
Олимпиядада қолданатын түрлері.
1 Кіші калибрлі винтовка
2.Пневматикалық винтовка.
3.Кіші калибрлі пистолет.
4.Пневматикалық пистолет.
Олимпиядадан тыс ату спортынан жүргізілетін жарыстарда қолданатын қарулар.
1.Пневматикалық винтовка.
2Кіші калибрлік винтовка.
3.Стандартты үлкен калибрлі винтовка.
4Атушының қалаған үлкен калибрлі винтовкасы.
5.Пневматикалық пистолет.
6.Кіші калибрлі пистолет.
7.Үлкен калибрлі пистолетревольвер.
Ату спортында қолданатын қарулардың сипаттамасы.
Спорттық пистолеттер ИЖ-35М,ТОЗ-35М
ИЖ-35М пистолетінің салмағы-1,2кг.
Көздеу сызығының ұзындығы- 220 мм.
Ұнғысының ұзындығы-153мм.
Оқжатары 5 оққа есептелген.
ТОЗ-35М пистолетінің салмағы-1.3кг
Ұңғысының ұзындығы-300мм.
Көздеу сызығының ұзындығы-370мм.
Ату сортында қолданатын қарулардың сипаттамасы.
Спорттық пистолеттер ИЖ-35М,ТОЗ-35М
ИЖ-35М пистолетінің салмағы-1,2кг.
Көздеу сызығының ұзындығы- 220 мм.
Ұнғысының ұзындығы-153мм.
Оқжатары 5 оққа есептелген.
ТОЗ-35М пистолетінің салмағы-1.3кг
Ұңғысының ұзындығы-300мм.
Көздеу сызығының ұзындығы-370мм.
ТОЗ-8 шағын калибрлі мылтықтың салмағы -3,12 кг
оқтың бастапқы жылдамдығы-310мс.,
калибрі -5,6мм.
көздеу қашықтығы -250м.
салмағы -3,12кг
ату қарқыны -10-12рет
оқтың шалғай ұшуы -1200-1600м.
оқтың қиратқыш күші -800м дейін.
Шағын қалибрлі винтовканың негізгі бөлшектері мен механизмдері:
1.Ұңғы 2.Темір сынасы бар ұңғы қорапшасы, ағытқыш механизм, қақпақтын сырт
жағы, қалпақша, ашық көздеуіш, қарауыл,бекітпе құндақ
ТОЗ-12, ТОЗ-8 винтовкасының жақсартылған үлгісі болады.
Аңшылардың мылтықтары:
А-бір ұңғылы,Б-ұңғысы горизонталды жайғасқан қосауыз;Б-1-ұңғысы
вертикалды жайғасқан қосауыз,В-үшұңғылы;1-ойықты ұңғылы,2-бытыралы ұңғылы,Г-
төртұңғылы;1-төмендегісі ойықты ұңғы, 2-бытыралы ұңғы,3-төбедегісі мен
ортасындағы ойықты ұңғылар болып ерекшеленеді.
Ату спортында көбінесе пневматикалық мылтықтар қолданылады,әсіресе газды-
баллондық,компрестік.Механикалықсе ріппелі-поршенді мылтықтар үлкен
жарыстарда аз қолданылады.
Пневматикалық мылтықтар жаттығу және көңіл көтеру үшін
қажет.Автоматтардан ату үшін дайындық жаттығуларын өткізу үшін де, осы
мылтықтар қажет. Мысалы Юнкер -2пневматикалық газды-баллондық мылтығының
сыртқы пішімі Калашниковтың АК-105 автоматына ұқсайды. 4,5мм домалақ
оқтармен көмірқышқыл газдың қысымымен атыс жүргізіледі.Ол газға арналған
баллондарда болады.
Юнкер-2
Сипаттамасы:
Ұзындығы
810мм
Ені
70мм
Биіктігі
263мм
Калибрі
4,5мм
Салмағы
3,50кг
Оқжатарындағы оқтың сыйымдылығы 18оқ
Оқтың бастапқы жылдамдығы 70-130мс
Қозғалмайтын нысаналарды ату үшін ату спортында МР-512 мылтығы
қолданылады.
Сипаттамасы:
Ұзындығы
790мм
Ұңғысының ұзындығы 440мм
Салмағы
2,70кг
Оқжатарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
СПОРТ ЖӘНЕ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАПҚЫ ӘСКЕРИ ДАЙЫНДЫҚ ЖӘНЕ ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-
әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті,профессор
_____________ С.Қ.Тұртабаев
___________________2010ж.
Мылтық ату пәнінің
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Мамандық аты, шифры 050104 – Бастапқы әскери дайындық
Оқу формасы: күндізгі
Курс: І1
1Ү сем Барлығы
Сағат саны: 90 90
Кредит саны: 2 2
Лекция:
Практикалық: 30 30
Семинар:
Лабораториялық сабақ:
ОБСӨЖ: 30 30
СӨЖ: 30 30
Аралық бақылау (АБ): 2 блок 2 блок
Қорытынды бақылау: емтихан емтихан
Оқытушының аты-жөні:
1. Доцент м.а., подполковник А.Айтуғанов
Түркістан – 2010
Оқу - әдістемелік кешен типтік оқу бағдарламасы негізінде жасалды.
Оқу - әдістемелік кешен Алғашқы әскери дайындық және денешынықтыру
кафедрасының мәжілісінде талқыланды
_____________2010 ж. хаттама № ... ... ..
Оқу - әдістемелік кешен Спорт және өнер факультетінің оқу -
әдістемелік кеңесінде мақұлданды
_____________2010ж. хаттама № ... ... ..
Кеңес төрағасы _________________доцент м.а, подполковник И.Тұрметов
Келісілді _____________2010 ж. хаттама № ... ... ..
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.доцент ________________О.Дүйсенов
Оқу - әдістемелік кешенді дайындаған доцент м.а, подполковник А.Айтуғанов
Оқытушының кафедрадағы жұмыс уақыты 9.00 – 18.00
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама. Мемлекетіміздің қорғаныс әлеуетін
нығайту үшін және Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындығын күшейтуге
білімді, дене дайындығы мықты жастарды әскери қызметті орындауға дайындау
керек. Курсты оқыту нәтижесінде студенттер Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінде қолданатын атыс ережелерінің талаптарын, білуі тиіс. Курс
дәрістері практикалық сабақтарда және дербес жұмыс барысында оқылады.
Бастапқы әскери дайындық бакалаврының лауазымдық міндеттерін табысты
орындау үшін, әсіресе жастарды Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде
қызмет етуге даярлау және әскери қызметті өткеруге бағытталған.
Пәннің мақсаты. Іс – тәжірибелік сабақтар барысында студенттерді атыс
тәсілдерін орындауға жаттықтыру.
Пәннің міндеттері. Білімді атыс дайындықтан дағдысы қалыптасқан
алғашқы әскери дайындықты ұйымдастырушы – оқытушы маманын игерген студентті
дайындау.
Аталған пәнді оқу нәтижесінде студент білуі тиіс:
Атқыш қарулардың даму тарихын
Сыртқы баллистикадан мағлұматтарды
Қару-жарақ, оқ-дәрі, оптикалық аспаптарды (құралдар)
Мылтық ату техникасының негіздерін
Мектептегі ату дайындығын
Оқыту мен жаттығу әдістерінің негіздерін
Жарыс өткізу және атыс дайындығы бағдарламасын
Преквизиттер: Мылтық ату пәнін оқып меңгеру үшін студенттердің атыс
дайындығынан түсініктері болу керек.
Бұл курсты меңгеру үшін студенттердің әскери психологиядан, әскери
педагогикадан, этика – эстетика, тактикалық дайындықтан және т.б. пәндерден
алған білімдері болу керек.
Постреквизиттер:Мылтық ату пәнін толық меңгерген студент атыс
дайындықтан жауынгерлерді оқытуға мүмкіншілік алады.
Қысқартылған сөздерге түсініктеме:
СӨЖ – студенттің өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысы
Оқытушы туралы қысқаша мәліметтер:
Запастағы подполковник,доцент.м.а Айтуғанов Алимжан Раймович.
Новосибирскідегі жалпыәскерлік әскери – саясатты институтының офицер –
саясаткер мамандығы бойынша бітірген. 2 оқулық,2 оқулық құрал, 11 оқу -
әдістемелік құралдарды жарыққа шығарған.
2001 жылдан бастап А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Бастапқы әскери
дайындық және денешынықтыру кафедрасында доцент міндетін атқарушы қызметін
атқаруда.
Оқытушының кафедрадағы жұмыс уақыты: сағат 9.00 – 18.00
СӨЖ қабылдау күндері: __жұма_________ 15.00
119__________ _____________
Күні
сағат аудитория
Телефон: 87026973727, 33565-135,32717.
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ семстр Аудиториялық сабақтар Аудитоиядан тыс сабақтар
лекция практикасеминар ОБСӨЖ
3. ПӘН САҒАТЫНЫҢ БӨЛІНУІ
№ Тараулар атауы, реті Аудиториялық сабақтар Аудиториядан тыс
сабақтар
Лек. Прак. Сем. Лабор. ОБСӨЖ
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
1. БӘД-815 1. Атқыш қарулардың 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 даму тарихы. сұрақ-жауап Схемалар.
1.1 Ішкі баллистикадан практика Бейнефильмдер
мәлімет. көрсету
1.2 Оқтың ұшып шығу қарулар,
кезеңдері. оқ-дәрілер.
1.3 Мылтық ұңғысының
қызметін ұзарту
жөніндеге шаралар.
1.4 Граната атқыштан
ату кезіндегі
реактивті күш
гранатаның реактивті
двигателі қозғағышы.
2. БӘД-815 2. Сыртқы 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 баллистикадан сұрақ-жауап Схемалар.
мағлұмат. практика Бейнефильмдер
2.1 Траектория оқтың көрсету
ұнжуалы және оның қарулар,
элементтері. Оқтың оқ-дәрілер.
салмақ күші мен ауа
қарсылығының күші.
2.2 Ату кеңістігі.
2.3 Өлі кеңістік.
2.4 Ату мергендігі мен
тигізу аумағы.
3. БӘД-815 3. Қару-жарақ, 6 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 оқ-дәрі, оптикалық сұрақ-жауап Схемалар.
аспаптар құралдар. практика Бейнефильмдер
3.1 Пневматикалық ИЖ – көрсету
22, ИЖ-38 қарулар,
винтовкалары. оқ-дәрілер.
3.2 Оқсауыт құрылысы.
3.3 Қаруды сақтау,
тазалау және майлау.
3.4 Оқ-дәріні сақтау.
4. БӘД-815 4. Мылтық ату 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 техникасының сұрақ-жауап Схемалар.
негіздері. практика Бейнефильмдер
4.1 Ату дайындығы. көрсету
4.2 Мергендікпен ату қарулар,
техникасы. оқ-дәрілер.
4.3 Ату кезіндегі
саңылау көлемі.
4.4 Мылтық атылуына
нысананың
жарақтандырылуы,
желдің, атмосфера
қысымының ауа
температурасының
әсері.
5. БӘД-815 5. Мектептегі ату 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 дайындығы. сұрақ-жауап Схемалар.
Үйірмелік және практика Бейнефильмдер
секциялық сабақтар. көрсету
5.2 Алғашқы әскери қарулар,
дайындық және оқ-дәрілер.
секциялық сабақтардағы
оқ ату дайындығы.
6. БӘД-815 6. Оқыту мен жаттығу 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 әдістемесінің сұрақ-жауап Схемалар.
негіздері. практика Бейнефильмдер
6.1 Мылтық ату көрсету
техникасының қарулар,
қалыптасуы. оқ-дәрілер.
6.2 Адамның шартты –
рефлекторлық әрекеті.
6.3 Дағды процесінің
қалыптасуы.
6.4 Сөз әдісі.
6.5 Көрсету әдісі.
6.6 Дайындық
құралдары: жалпы
дайындық жаттығулары,
көмекші және арнайы
дайындық жаттығулары.
7. БӘД-815 7. Жарыс өткізу және 4 Әңгіме,көрсету Плакаттар.
, 811 атыс дайындығы сұрақ-жауап Схемалар.
бағдарламасы. практика Бейнефильмдер
7.1 Жарысты көрсету
ұйымдастыру. қарулар,
7.2 Жарыстың оқ-дәрілер.
күнпарақтық жоспарын
құрау.
7.3 Жарыстың мақсаты
мен міндеттері;
жарысты басқару;
өткізу уақыты мен
орны; қатысушылар
құрамы; жарыс
бағдарламасы сынақтың
тәртібі мен шарты
біріншілікті анықтау.
5. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
№ СӨЖ тақырыптары Тапсырманы Тапсырма Тапсырманы
орындау формасы қабылдау қабылдау орны
мерзімі
1 Қару-жарақтың даму тарихыШағын баяндама 1 - апта Каб. 116
10.00-18.00
2 Қарулардың түрлері Реферат 1 – апта Каб. 116
10.00-18.00
3 Ішкі баллистика туралы Оқып келу 2 – апта Каб.116
Мәлімет 14.00 – 18.00
4 Сыртқы баллистика туралы Реферат 2 - апта Каб. 116
мәлімет 10.00-18.00
5 Гранатаатқыштан ату Баяндама 3– апта Каб. 116
кезіндегі ерекшілектер 10.00-18.00
6 Пневматикалық қарулар Материал жинап 3– апта Каб. 116
келу 10.00-18.00
7 Атыс траекториясы Плакатқа сызып 4 – апта Каб.116
келу 10.00-18.00
8 Қаруды сақтау ережелері Баяндама 4 – апта Каб. 116
10.00-18.00
9 Оқ-дәрілерді сақтау Баяндама 5 – апта Каб. 114
10.00-18.00
10 Мергендікпен ату Баяндама 5 – апта Каб. 116
техникасы 10.00-18.00
11 Ату мергендігі мен тигізу Баяндама 6 – апта Каб.116
аумағы 10.00-18.00
12 Ату кезіндегі қауіпсіздікРеферат 6 – апта Каб. 209
шаралар 10.00-18.00
13 Нысаналарға қойылатын Баяндама 7 – апта Каб. 208
талаптар 10.00-18.00
14 Мектептегі атыс дайындығыРеферат 7 – апта Каб. 114
10.00-18.00
15 Атыс дайындығынан Реферат 8 - апта Каб.116
үйірмелердің жұмысы 10.00-18.00
16 Алғашқыәскери Реферат 8 – апта Каб. 114
дайындықжәне секциялық 10.00-18.00
сабақтарда оқ ату
17 Мылтық ату техникасының Жаттығып келу 9 – апта Атыс қалашығы
қалыптасуы.
18 Адамның Баяндама 9 – апта Каб.116
шартты-рефлекторлық
әрекеті
19 Дағды процессінің Шағын баяндама 9 – апта Каб. 114
қалыптасуы 10.00-18.00
20 Сөз әдісі Реферат 10 – апта Каб. 116
10.00-18.00
21 Көрсету әдісі Шағын баяндама 10 – апта Каб. 116
10.00-18.00
22 Дайындық жаттығулары Жаттығып келу 11 – апта Каб. 116
10.00-18.00
23 Арнайы жаттығулар Жаттығып келу 11 - апта Каб. 116
10.00-18.00
24 Жарысты ұйымдастыру Сабақ мәтінін 12 – апта Каб. 116
жазып келу 10.00-18.00
25 Жарыстың күнпарақтық Баяндама 12 – апта Каб. 114
жоспарын құру 10.00-18.00
26 Жарысты басқару Ережесін жаттап 13 – апта Атыс қалашығы
келу
27 Жарысқа қатысушылар Реферат 13 – апта Каб. 116
құрамы 10.00-18.00
28 Атыс жүргізілетін орынға Реферат 14 – апта Каб. 114
қойылатын талаптар 10.00-18.00
29 Сынақтың тәртібі мен Реферат 14 – апта Каб. 116
шарты 10.00-18.00
30 Біріншілікті анықтау, Реферат 15 – апта Каб. 116
марапаттау 10.00-18.00
6. ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТІҢ ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
МАЗМҰНЫ (ОБСӨЖ)
№1 Баяндама
Тақырып: Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінде қолданатын қарулар.
№2 Баяндама.
Тақырып: .
№3 Реферат
Тақырып: Атыс қаруларында қолданатын оқ-дәрілердің шығу тарихы
№4 Баяндама
Тақырып: Мергендікпен ату техникасы.
№5 Реферат
Тақырып: Атыс кезіндегі қауіпсіздік шаралар.
№6 Реферат
Тақырып: Мектептерде оқушылардың ату дағдысын қалыптастыру жолдары.
№7 Баяндама
Тақырып: Жарысқа дайындалу ережелері.
7. Оқулықтар мен web сайттар:
Негізгі.
1. Авдесов В.П., Тиры и стрельбища М.1977.
2. Ванштейн Л.М., Психология в тулевой стрельбе М.1986
3. Жилина М.Я., Пулевая стерльба. Правила соревновании м.1985
4. Наставления по стерльвому спорту М.1985
5. МПФП – 2001 Алматы 2001
1. Aituganov_56@mail.ru
8. ОЌУЛЫЌТАР, ОЌУ-ЄДІСТЕМЕЛІК Ќ¦РАЛДАРМЕН ЌАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ КАРТАСЫ
1.09.2009_ ж. ___32______ студент саны
№ Оќулыќ, ОқулАвторы, Оќулыќ,
оќу-єдістемеліық шыќќан жылы, баспахана оќу-єдістемелік
к ќ±рал тілі ќ±рал саны (дана)
7 Емтихан
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жаксы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2.33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- І.67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49 Қанағаттандырарлықсыз
13. КАФЕДРА ЖӘНЕ ОЌЫТУШЫ ТАРАПЫНАН СТУДЕНТКЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
Сізге курста өтілетін материалдар қысқаша түрде алдын ала таратылып
берілгендіктен, ары қарай өз бетіңізше әдебиеттер арқылы немесе аптасына үш
рет өтетін оқытушы басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы сабақтары кезінде
толықтыруыңызға мүмкіндігіңіз бар. Алған біліміңізді тексеру үшін сізден
курс басында бақылау жұмысы, аралық тестер, коллоквиумдар, реферат,
студенттің өзіндік жұмысы және емтихан алынады.
Сабақ баллдық жүйемен болғандықтан тақырыптық тестер, үй тапсырмалары,
күнделікті сабаққа белсенді қатысу мен ғылыми конференцияларға қатысу
арқылы балл жинауға болады.
Курс бойынша 4-аралық бақылау, 2 бақылау жұмысы, тестер мен
коллоквиумдар өткізіледі. Әрбір тапсырма өз уақытында тапсырылуы тиіс. Егер
тапсырмалар дер кезінде орындалмаса балл төмендетіледі. Қорытындылау
негізінде емтихан алынады.
Сонымен бірге сабақтан себепсіз қалу, кешігу, сабақта тыныштықты
сақтамау, телефонмен сөйлесу, сабақта басқа нәрсемен айналысу сіздің
баллдық қорыңызға кері тигізеді, яғни айып баллдары алып тасталынады (әр
қайсысы үшін, әр жолы 1 баллдан).
Негізгі талап:
1. Студенттер берілген тапсырмаларды дер кезінде орындап практикалық және
ОБСӨЖ сабақтарында белсенділік көрсетуі шарт.
2. Бекітілген тәртіп бойынша студентке үш сағаттан артық сабақ жіберуге
болмайды.
3. Егер 3 сабақтан (еш себепсіз) қалса, онда оқытушы ол туралы деканатқа
мәлімдеуі керек.
Студенттердің құқықтары:
1. Өзіне қиындық келтірген, түсініксіз теориялық мәселелерді аудиторияда
оқытушыдан сұрауға.
2. Үлгере алмай қалған семинар, СӨЖ тапсырмаларын сол аптадан кейін
кешіктірмей аудиториядан тыс уақыттан тапсыруға.
Студенттердің өзіндік жұмысы: СӨЖ тапсырмалары 1-3 аптада және 8-9
аптада беріледі. СӨЖ тапсырмаларын қабылдау 7 және 14 апталардың бірінші
жартысынан кешіктірілмеуі керек. Бекітілген уақыттан кешіктірілген жұмыс
ҚАБЫЛДАНБАЙДЫ!
14. Практикалық сабақтардың тақырыптары
1-ші тақырып. Атқыш қарудың даму тарихы.
2.Лекция жоспары:
1.Атыс қаруының даму тарихы.
2.Оқ-дәрінің пайда болуы.
3.Көне қарулардың түрлері.
3.Лекция мақсаты:
1.Атыс қаруларының шығу, даму тарихымен таныстыру.
2.Оқ-дәрінің даму тарихымен таныстыру.
3.Атыс спортының тарихымен таныстыру.
Ертеде тастарды,найзаларды адамның бұлшық еттері мен буындарының
күшімен лақтырған.Қарудың өрлеу процессіне садақты ойлап табу маңызды
болды. Ол ағаштың серіппелік қасиетін адам күшімен қосатын қару болды.Отпен
атылатын қару түрі пайда болғанға дейін көшпелілердің қолданған ату қаруы-
жақ пен жебе болатын. Бұлар көшпелі жауынгердің әскери қару-жарағының
құрамындағы басты қару түрі болды, сол себепті көшпелі халықтардың өте ерте
заманнан-ақ шебер садақшылар ретінде даңқы шықты. Көне заманда парсылар асқ
жауынгерлерінен таңдаулы садақкерлер қосындарын құрса, мидиялықтар өз
ұлдарын массагеттерге жақ тартуды үйренуге жіберіп отырған. Қытай
жазбаларында ғұндардың балалары жақ тартуға кішкентай кездерінен
машықтанатыны айтылады. Орта ғасырдағы араб авторы әл-Джахиз көшпелі
түркілердің де ғажайып шедер меңгерген басты қаруы жақ пен оқ екенін айта
келіп: Олтүркі ат үстінде екпіндеп шауып келе жатып алға және артқа,
оңға және соға, жоғары және төмен ата береді. Хариджитараб бір оғын
кірісіне салғанша ло он оқты атып үлгереді... Түркінің төрт көзі бар, екеуі
маңдайында, екеуі желкесінде деп жазады. Көшпелі халықтарда жауынгер
өлгеннен кейін де жақ пен оқты оның басқа қаруларымен моласына бірге
жерлейтін, сондықтан, көшпелі халықтардың әр заманға жататын обаларында
архиологиялық қазба жұмыстары кезінде жақ пен жебелер қалдықтары жиі
ұшырасады. Сол ертедегі және орта ғасырлардағы көшпелі халықтардың кейінгі
ұрпағы- қазақтарда да жақ пен жебе бұрын басты қарудың бірі болып, қазақ
жауынгерлері де садақ тарту өнерін жетік меңгерген болатын. Қазақтарда оғын
жүзіктің көзінен өткізетін мергендер болған. Ату қаруларының қазақ тілінде
бірнеше атауы бар: олар- жақ, жай, садақ сөздері..
Қазақ садағы-көшпелілер садағының даму барысында қалыптасқан
соңғы үлгі-күрделі-құрама садақтың бір нұсқасы. Жақ негізгі екі
функционалды бөліктен тұрады: серпінді етіп ағаштан, сүйектен жасалған,
негізгі ату функциясын атқаратын бөлігі- адырна, оған керілген, оқты
тіреп қоятын жібі- кіріс.
Жақтың адырнасы бес функционалдық бөліктен құралып жасалады.
Адырнаның қолға ұстайтын жері ортасы- белі, иілген бөліктері- иіні,
кірісі байланатын екі ұшы – басы.
Адырнаның белі мен басы- қозғалмайтын, қатты бөлігі де, иіні-қозғалатын,
серпінді бөлігі, Ал әр бөлік әр түрлі материалдансүйек, мүйіз,
ағаш,тарамыс, тері, тоз жасалған бірнеше конструктивтік элементтерден
бөлшектерден тұрады. Адырнаның негізі ағаштан жасалады да, иіндерінде
үстінен тарамыс тартылып, ішкі жағына мүйіз салынып, алдыңғы беті тозбен
қапталып, үстінен лакпен боялады. Адырнаның иініне әдетте таутекенің
мүйіздері пайдаланылған. Белі қолға тұтар жерінде алды-артынан сүйекпен
күшейтіліп, сыртынан тарамыспен оралып, орта тұсында қайыңның тозымен,
иінімен түйіскен екі шеті терімен қапталған Адырна бастары бөлек жасалып,
иініне бұрыш жасай бекітіледі де, басының иінмен түйіскен тұсы алдыңғы
жағынан үшбұрышты биік қырмен қозғалмастай күшейтіліп, су, дымқыл өтпес
үшін тозбен, жылан терісімен оралды. Адырна бөліктері мен олардың
бөлшектері желіммен жапсырылып, негізгі бөліктерінің қосылған жерлері-
буыны ажырмас үшін, тарамыспен, қайыспен мықтап буылған. Мұны садақ буу
дейді.
Жақтың кірісі жібек жіптен, малдың шегінен немесе тарамыстан өріліп
жасалған.
Қазақтар жақты өздері де жасаған, басқа халықтардан да Қытайдан,
Бұқарадан сатып алып отырған. Орта ғасырларда Бұқарада жасалған жақтар
бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланды. Қазақтар бұл жақтарды бұхаржа,
бұқаржай деп атаған. Жақсы жақтың құны бұрынғы кездерде қаншалықты қымбат
тұрғанын батырлар жырларында кездесетін адырнасын атқа алған, алты атқа
алған адырна, он атқа алған бұқаржа сөз тіркестерін байқауға болады.
Яғни, жақсы жақтардың құны бірнеше жылқыға бағаланғанын көреміз. Жақтардың
пішініне байланысты екі типі бар: 1-ші типі-сегмент доға пішінді
жақ,оның иіндері бірден белінен бастап дөңгелене иілген. Жақтың бұл типінің
керілмей, бос тұрған кезінде иіндері белімен бір сызықтың бойында жатады.
Жақтың 2-ші типі- сигма пішінді садақ, оның иіндері керулі тұрғанда
белінен алға шығып тұрады. Жақтың бұл типінің иіні бос тұрғанда кері жаққа
иіліп жасалған, яғни кері серпінді жақ..
Қазақ садақтарының бастары екі түрлі пішінді болып келеді: түзу және
дөңгеленіп келген пішінді. Садақ бастарының бұл екі формасы оның екі
типінде де бірдей кездесе береді және әр түрлі жақтарда адырна бастарының
ұзындығы әр түрлі болуы мүмкін. Сонымен бірге адырнаның иілуі де әр түрлі
болып келеді. Кейбір жақтар аз иілген болса, ал кейбіреулерінің қатты
иілген үлгілері болады. Бұл жақтың адырнасының ату күшіне, серпініне
байланысты болған. Қазақ жақтарының ішінде иіндерінің симметриялы да,
асимметриялы да үлгілері бар. Қазақ жақтарының жалпы ұзындығы әдетте 114-
120 см аралығында болып келеді. Бұрынғы кезде қазақтар жақтың ұзындығын
тұтаммен өлшеген. Фольклорлық деректерде ұзындығы сегіз не он екі тұтам
жақтар айтылады. Егер бір тұтам 9 см болса, 8 тұтам 81 см, ал 12 тұтам 118
см шамасында болады.
Жақтың жеке жасалып, атылу арқылы жарақат салатын бөлігі- оқ. Оқ
түрлі материалдан жасалып, негізгі жарақат салуға арналған бөлігі- жебе,
жебе бекітілетін бөлігі- сабы, оның ортасы – белі, саптың жебе
бекітілетін жағы- басы деп аталады. Оқтың жебесінің қыры, ұшы, сапқа
орнатылатын ұңғысы не жетесі болады.
Оқтың сабын ағаштанқайыңнан, талдан, тобылғыдан жонып жасайды. Оқтың
сабының түзулігі, жеңілдігі,беріктігі маңызды болғандықтан, оны жауынгерлер
өздері жасаған, қазақтың ата көрген оқ жонар деген мәтелі содан қалған.
Оқтың сабына әдетте, ашық жерде, күннің астында өскен ағаш пайдалылады.
Жонылған оқтың сабын әбден кептіріп, су өтпес үшін майға бөктіріп, қайыңның
тозымен орайды. Кейде оқ жеңіл болу үшін оқтың сабына қамыс та қолданылған.
Соғыста және аңшылықта әр түрлі мақсатта қолданатын садақ оқтарының
бірнеше түрлері болады. Оқтың қай мақсатқа қолданылуы оның жебесінің
формасымен, жасалу материалымен анықталды.
Қазақ оқтарының жебелерін жасалған материалына сәйкес-топқа, жебе
басының формасына байланысты-типке, қимасына байланысты-үлгіге, ал
ұзындығына байланысты- нұсқаға бөлдік.
Метал жебелердің 1-ші типі- жалпақ, екі қырлы жебе, қозының жауырынына
ұқсас кескініне байланысты қазақтар оны қозы жауырын деп атайды. Кейбір
қозыжауырындардың ұшы айыр болып жасалған, мұндай кескір жебелі оқты
адамның, аңның дене мүшесін кесіп түсу үшін қолданған.
2-ші тип- сауыттарды тесуге арналған үшкір жебе. Осы қолдануына байланысты
оны қазақтар сауыт бұзар немесе көбе бұзар деп атаған. Мұндай жебелі
оқтарды батырлар жекпе-жек ұрыстарда пайдаланған.
3-ші типтік жебенің оқтары үш бұрышты жалпақ, биіктігі-5см бейін болған.
4-ші типті жебе-үшбұрыш формалы соғылған үш қырлы, биіктіктері-3,8см
болған.
5-ші типтік жебе ромб формалы, екі қыры ойыс жасалған төрт қырлы, биіктігі-
3,8-4,8см болған. Бұл жебелі оқтар атылғанда қатты айналып ұшқан.
Қазақ жебелері негізінен жетелі болып келеді. Темірден соғылған қазақ
оқтарының кейбір жебелерінің жетесі ұшында бұранда болып жасалған. Жебе
оқтың сабына жетесінен кіргізіліп, сабының бас жағы тарамыспен буылып,
тозбен оралып,сыртынан шырышпен жағылған. Қазақтар метал жебелерден басқа
сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалған жебелерді де қолданды.
Жебенің 4-ші типі – басы үшкір емес, қимасы дөңгелек доғал
жебені доғал оқ деп атаған да, оны аңшылықта аңды, айқаста адамды
өлтірмей, соғып құлату үшін қолданылатын. Қазақ жебелерінің 7-ші типі-
дыбыстық сигнал беру үшін қолданылатын ысқырғыш жебені де қолданған.
Жебенің бұл типі мүйізден іші қуыс дөңгелек призма түрінде жасалған, ұшында
оқ ұшқанда дыбыс шығаратын бес тесіктері бар, диаметрі ең жуан жерінде 3
см, ұзындығы 5 см болған. Бұл оқ түрі көшпелі халықтарда ғұн заманында
пайда болған. Қытайдың көне жазба деректерінде аңыз бойынша ысқырғыш оқты
ғұндардың атақты шаньюі Моде ойлап шығарған деп айтылады.
Оқ жақсы ұшу үшін оның сабының төменгі жағына құстың қауырсыны
орнатылған, оны қанаты деп атайды. Қазақ оқтары екі, үш, төрт қанатты
болып келеді. Оқ қанатына бүркіттің, құмайдың, күшігеннің қанат қауырсынын
қолданған. Осы қанатының түріне, түсіне байланысты күшіген жүнді оқ,
сары жүнді оқ деп атаған.
Оқтың сабын кіріске тіреуге ыңғайлы болу үшін табанына ойық
жасалды, оның іші әдетте қызыл түске боялып қойылды. Түркі тілдерінде оны
кез деп атайды, кез-сырты, артқы жақ дегенді білдіреді, оқ кезі-оқтың
сырты деген сөз. Кезлемек- оқты кіріске салу.
Оқтың сабының түбі жарылмас үшін тарамыс жіппен буылып, жыланның
терісімен оралған.
Жебенің әр түрін айыру үшін және меншік белгісі ретінде
жауынгерлер оқ саптарының түп жағында, қанаттарының арасында қызыл, қарақ
жасыл түспен айыру белгілерін салған. Түсті белгілердің бірнеше типтері
болған: жолақ, сызықша, дөңгелек, нүкте түріндегі белгілер. Ертеде атақты
жауынгерлер өз оқтарын алтын, күміспен, өз таңбаларымен де белгілеген. Бұл-
оқтың сабындағы түсті белгілердің оқтың иесінің әлеуметтік статусын
көрсететін белгісі болғанын куәләйді.
Мұражай қорларындағы қазақ оқтарының ұзындығы 75-95 см шамасында.
Жақтың өлшеміне сәйкес кейбір оқтың ұзындығы жебесімен бірге кейде 110-120
см жеткен болу керек.
Жақты және оқты арнаулы қабына салып алып жүрген. Оқтың жеке қабы-
қылшан немесе қорамсақ деп аталады, ауыз әдебиетінде кейде қорамса,
қорам деген нұсқаларда қолданылды. Батырлар жырларында қорамсақтың
толай түркіше толуй атауы да кездеседі.
Қорамсақтың 7 түрі болған: 1-шісінің сол жағы түзу, оң жақ қыры ойыс
келген, орта тұсында шығып тұрған қайысбау тағатын бір не екі дөңесі бар,
бел тұсы жіңішке болып келеді де түдіне қарай кеңейіп, дөңгелене бітеді,
ауызы да сәл кеңдеу, қиғаш жасалған.
2-шісінің түбі үш бұрыштанып бітіп, ауызы қиғаш келген. 3-шісінің түбі
де,аузы да түзу келген, металмен әшекейленген. 4-шінің түбі де аузы да
қиғаш дөңгелене біткен. 5- шінің түбі дөңгеленген, ауызы үшбұрышты
жасалған.6-шының төрт бұрыштылау қысқа келген, түбі дөңгелектеніп жасалған.
7-ші түрінің пішімі: ұзын келген,үшбұрыш формалы, жартылай ашық жасалған
ұзын ауызы бар және оқтар оған жебелері жоғары қаратылып салынған.
Қазақ эпостарында да былғарыбұлғары садақ жиі айтылады. Бұл сөз
тіркесіндегі садақ сөзі-былғарыдан жасалған жақтың қабының атауы. Бұл
заттың атауының садақ екенін Ш.Уалиханов та жазады. Бойға асыну үшін
қорамсақ пен садақ арнаулы қайыс бауға тағылды да, оны садақбау деп
атады. Садақбауға қорамсақ оң жақтан, садақ сол жақтан тағылған.Қазақ
тілінде оқ салынған қорамсақ пен жақ салынған садақтың садақбауымен қоса
ортақ жиынтық атауы да садақ . Батырлар жырында кездесетін беліне садақ
ілді,садақ байланды, беліне садақ асынды деген сөз тіркестері осыны
мағыналайды.
Белгілі туған ер едім
Беліне садақ асынған
Біртіндеп жауды қашырған
Махамбет
Өтемісұлы.
Кейін садақ сөзі белге ілген жақтың өз атауының орнына бір синонимдік
атауы ретінде де қолданылып кетті. Әдетте садақтың пішіні керулі тұрған
жақтың пішінін қайталайды, сондықтан жақтың басының пішініне сәйкестеліп
жасалған түбінің пішінімен айрықшаланатын екі типі бар. Садақтың ең көп
тараған типінің түбі түзу, қиғаш жасалған. Бұл –бастары түзу келген
жақтарды салуға арналған. Әшекейленуіне сәйкес бұл садақ типінің екі үлгісі
бар: әшекейсіз А және беті теріге бедерлеп оюланған Б үлгілері.
Садақтың 2 типінің түбі алға дөңгелене қайырылған. Мұндай садақтар бастары
дөңгеленіп келген жақтарды салуға арналған. Сонымен, жоғарыда
айтылғандардың бәрін қорытындылайтын болсақ, қазақ жақтарының және
оқтарының көптеген типтері мен үлгілері болғанын көреміз.
Оттың қысым күшіне әр елдерде назар сала бастады.
Қытай мемлекетінде жарылғыш оқ-дәрінің, көне қарудың пайда болуы.
Византиістердің және араб елдерінде оқ-дәрі мен қарулардың құпиясының
таралуы. Біздің эраға дейін 424ж
Көне грек мемлекетінде қарсыласқа қолданылған күрделі от атқыш
машинасы.Құрамы: шайыр,күкірт,көмір.
Фаларика қаруы: найзаның ұшына күкірт,шайыр,асфальт,мұнайды
араластырып жанғыш шүберекке сіңдіріп баллистпен атқанда жандырған. Теңізде
соғысқандада қолданылған.
Жарылғыш қоспа туралы трактат Книга об огнях для опаления врагов
Европада 13-ші ғасырда шыққан,авторы Марк Грек. Сол трактатта жарылғыш
қоспаның құрамы берілген:-смоласы бар ағаш немесе кенеп
-канифоль,шайыр,камедь, кенептен жасалған
скипидар,эфиопиялық,анистік,можжеве лдік,кірпіш майлары-қойдың күйдірілген
құйрық май,күкіртақ,қызыл,жылтырақ түсті және күкірт майы,жұмыртқаның
сарысы,жұмыртқаның майы,өшірілмеген әк-мұнай-бальзамдар-замаска-воск,қо йдың
және кептердің тезектері. Бұл қоспаны қыздырып бірінғай сұйыққа айналдыру
керек. Жарылғыш қарудың дамуына калийлік селитраның пайда болуы едәуір
ықпал етті.
14 ғасырда жылжымалы отатқыш батареяны Қытайда қолданған. Отатқыш
садақтардың пайда болуы қарудың дамуына себеп болды.
Жарылғыш қоспаларды сифонның ішіне құйып византийліктер, арабтардың
кемелерін жағып жіберген 673 ж. Осы тәсілмен 941 жылы гректер Киів князі
Игірдің кемелерін жағып жіберген.
1221жылы Шынғысқанның баласы Тулуй, Мерв қаласын қоршағанда, әскерінде 700
отшашатын лақтырғышы катапульт болған. 1938жылы Данияның ғалымы Питер
Пентц Сирия мемлекетінің Хама қаласында жүргізілген архиологиялық
зерттеудің қорытындысын жариялаған,онда VІΙΙ-ші ғасырда граната шығаратын
шеберханасын тапқан.
Рим мен Карфаген соғысында Архимедтің тапқырлығымен жасалған лақтыру
қарулары,біздің эраға дейінгі 215жылдарына шейін қолданылған.
Ерте феодалдық кезеңде әскердің негізгі қаруы садақ, найза, қылыш
болған. Ал қорғаныс құралдары ретінде қалқандар пайдаланылды. Бұған дәлел
1380 жылы Куликов шайқасының суреттелуі бола алады: Найзалар сабан секілді
сынды, садақ жебелері жаңбыр секілді жауды, шаң-тозаң күн көзін жапты, адам
шығыны өте көп болды-деп Куликов шайқасы жайлы жазылды.
Х1V-ғасырда орыс жерінде отты қару пайда болды. Алғашқы қаруларда
арнайы оқтайтын оқшантайлары болмаған. Олар ұңғы арқылы оқталған. 300м
дейін атыс жүргізуге мүмкіншілік болған. Дегенмен ол қарулардың атыс сапасы
төмен еді,күніне 2-4 рет атыс жүргізуге шыдаған.Көне қарулар қалай атқан?
Ұңғының артында шамалы оқ-дәрі болады,тетік арқылы отпен оқ-дәріні
жандырған,жанған дәрі алдында тұрған оқты ұңғы ішінде алға лақтырған. Бұл
әдіс өшкен оқпен ату деп аталған.
Алғашқы қолда қолданылаатын қару, ұңғысы темірден жасалған пищал
болды.Темірші ұсталар бірнеше бөлекті темірлерден істеп,ұңғылар ағаш
жақтаулармен безендірілген.Ұңғысы қысқа пищалдың түрі,қазіргі карабин
қаруының түпнегізі болды. Кейінірек тегіс ұңғылы қарулар пайда бола
бастаған,алғашында оқ-дәріні тұтандыруға қыздырылған сымдар
қолданылды,кейінірек жанғыш фитильдер қолданылды. Пищалды оқтауға көп
уақыт кететін.Мысалы одан бір рет ату үшін бірнеше іс-қимыл жасау керек
болған. Сондықтанда қоян-қолтық ұрыста оқталмаған пищал шоқпардан айырмасы
болмаған. Осы жағдайға орай ХV11-ғасырдың аяғына дейін қылыш, найза,садақ
секілді қарулар үлкен сұранысқа ие болды.
Кейінірек ХV-ғасырда, орыстарда қару шығару өнері дамып,жаңа деңгейге
жетті. Мысалы 1517,1526 жылдары Мәскеуге келген Австрия дипломаты
С.Герберштейн естеліктерінде былай деп жазыпты: Қару дүкендерінде
садақтар,пышақтар,найзалар,сауыттар ,отты қарулары,ай тәріздес балталар
дворяндық өмірге қажетті басқада заттар ең соңғы техникалық жетістіктерге
сүйеніп жасалған.
Оттың қысым күшін пайдаланып лақтыру күші едәуір күшті болатынына адамның
көзі жетті. Оқ- дәрінің өзінің жану қасиеті жоғары болғандықтан және одан
шыққан газдардың қысымы күшті болғандықтан қарудың осы түрі дами түсті.
Бірақ кезінде садаққа қарағанда оқпен ататын қарулардың әлсіз болған
жайдайлары болды. Мысалы: индейстер мен генерал Кастердің солдаттары
қақтығысып қалғанда Литл Биг Хорн деген жерде генералдың солдаттары
қырылып қалды себебі мылтықтың атыс қарқыны төмен еді. Солдат, екінші
оқты атқанша индейстер 2-5 есе атып үлгереді.Екінші жағдай-садақпен
қоршаулардың үстінен жебені атуға мүмкіншілігі бар.Оқтың ұшу троекториясына
қарағанда. жебенің троекториясы қолайлы жағдай туғызды.Кейінірек
шеріппенің құлпына дөңгелекпен темірді түйістіріп,дөңгелек айналғанда темір
екеуінің арасында ұшқын от пайда болып,оқ-дәріні жандырып отырған.Келесі
тәсіл-кремний арқылы оталдыру: Кремний мен шеріппенің арасында тежеуден
пайда болған ұшқын,ұңғының үстіндегі құлыққа тиіп ұңғы ішіндегі дәріні
оталдырған. Атуды жеңілдеткенжағдайдың бірі-жарылғыш химиялық зат кішкентай
қорабтың ішінепистонжайғасып ұңғының үстіндегі тетікпен түйісіп
тұрады,оған соққы бергенде,от алып дәріні жандырады.Қарудың даму барысында
бізбен
оқтың металдың ішінегильзя жайғасуымен және оқтау механизмдерінің
жетілдірілуімен мылтықтың басымдығы айқын болды.
Соғыстарда қолданған қарулардың кейбір түрлері,әсіресе дербес
қаруларының дамуына байланысты әр ұлтта атыстан жарыстар жүргізіле
бастады,соның ішінде оқпен ату жарысы ерекше дамыған.
Ату жарысы-олимпияда жарысында жүргізілетін көне жарыстың бірі болып
табылады. Ату спортынан әлемде бірінші рет Францияда халықаралық жарыс
өтті осы жағдай
ату спорттың дамуына,пайда болуына себепкер болды.Ол Лион қаласында 1897
жылдың мамыр айында өтті Оған қатысқан елдердің өкілдері:
Франция,Италия,Нидерланды,Норвегия және Швейцария. Осы жарыста жеке
тұлғалық және командалық бәсекестік болды.Жарыс ережесі:Үлкен калибрлі
винтовкадан 300 метр қашықтықтағы нысананы жатып,тізерлеп және тұрып ату.
1907-ші жылға дейін әлем чемпионаттарын ату спорты жақсы таралған
елдердің өкілдері ұйымдастырып тұрды.Сол1907 жылдан бастап, чемпионатты
жаңа ұйымдастырылған, Халықаралық біріккен ұлттық атыс федерациясы мен
ассоциациясы жүргізетін болды.
1921 жылы Халықаралық ату спортының бірлестігі UIT, ол чемпионатты
басқарып, 1998жылдан, Халықаралық ату спортының федерациясынаISSF
айналды.
1897жылдан 1914 жылға дейін Әлем чемпионаты жыл сайын өткізіліп
тұрған.
Бірінші Әлем соғысынан кейін кезекті чемпионат 1921 жылдан 1931 жылға
дейін өткізіліп тұрған,тек 1926 жылы әлемдегі экономикалық дағдарыс
жарыстың өтпеуіне себеп болды.
1933 жылдан 1939 жылға дейін, чемпионаттар екі жылда бір рет
жүргізілетін болды. Екінші Әлем соғысынан кейін 1947,1949 жылдары ғана
жарысты жүргізуге мүмкіншілік болған. Ал 1952 жылдан бастап, Әлем
чемпионаты төрт жылда бір рет өткізілетін болды. Жалпы 1897 жылдан 2006-шы
жылға дейін 49 Әлем чемпионаты өткізілген.
1958 жылдан бастап, ату спортынан жарыстарға әйелдер қатысатын болды.
1994жылдан, Әлем чемпионаттарына қатысатындарды, жасына қарай екі
категорияға бөлетін болды: ересектерерлер,әйелдер және жастар21 жасқа
толмаған қыздар мен ұлдар
1897 жылы бірінші Әлем чемпионатында қатысушылардың саны 25 қана спортшы
болса, 2002 жылы Лахти қаласында өткен чемпионатта 2000 атқыш 90 елдің
ұлттық федерациясының өкілдері болып қатысқан.
Ату спортының тарихында, жарыстардың ережелері де өзгеріске ұшырап
отырған.Сонымен бірге атыс қаруына және нысаналарға қойылатын талаптар да
өзгеріп тұрған.
Оқпен ату спорты-ату спортының бір түрі болып келеді. Бұл спорттың
түрінде атыс пневматикалық4,5мм, шағынкалибрлі5,6мм және
үлкенкалибрлі7,62мм мылтықтарға және 7,62-9,65мм пистолеттерге
винтовкалар мен пистолетке арналған оқтармен атыс жүргізіледі.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Атыс қаруының дамуы.
2.Оқ-дәрілердің пайда болуы..
3.Ату спортының даму тарихы..
6 тақырыбқа сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Атыс қаруларының дамуы туралы-реферат жазу.
7.Қажетті әдебиеттер:
1.Стрелковое оружие.Воениздат.М1997.
2.Оружия,вчера,сегодня,завтра.Воени здат 2002.
3.Первые и впервые. Р.М.Португальский.ДОСАФ.1988.
4.Тактическая стрельба. А.Потапов.М.ИздательствоФАИР 2007ж.
2-ші тақырып. Сыртқы баллистикадан мағлұмат.
Сабақтың жоспары:
1.Траекторияның анықтамасы.
2.Траекторияның элементтері.
3.Ұңғының ұзындығының оқтың ұшуына әсері.
Сабақтың мақсаты:
1.Сыртқы баллистика туралы мағлұматты түсіндіру.
2.Траекторияның элементтерімен таныстыру.
Ауада ұшу кезіндегі оқ ауырлығы орталығын сипаттайтын көлбеу
сызық- траектория деп аталады. Оқтың ауада ұшуы. Бұрандалы кертігі бар ұнғы
арнасынан атқан кезде дәрілі газдар оққа тек қана ұшу қозғалысын емес,
айналдыру қозғалысын да береді. Мұнда оған екі күш әсер етеді: ауырлық
күші және ауаның қарсылық күші. Ауырлық күші оқты лақтыру сызығынан бірте-
бірте көбірек ауытқыта береді. Ауаның қарсылық күші оқ қозғалысын
бәсеңдете береді, бағытынан оны тайдыруға тырысып, оқты айналу жағына қарай
ауытқытады. Осы екі күштің әсерінен оқ ауада ұнғы арнасынан лақтырған
кездегі тік бағыт бойынша емеслақтыру бұрышы лақтыру сызығынан төмен
орналасқан біркелкі емес иілген сызық көлбеуі бағыты бойынша ұшады.
Ұшу кезіндегі оқтың лақтыру сызығы арқылы өтіп, оның айналуы жағына
қарай ауытқуы-диривация деп аталады.
Траекторияның элементтері. Оқ траекториясын зерттеу үшін төмендегі
анықтамалар қабылданған.
- Ұшу нүктесі дегеніміз-ұнғының ауыз бөлігінің ортасы. Ол траекторияның
бастамасы болып табылады.
- -Кездесу нүктесі дегеніміз- траекторияның нысана бетіменжер,
тосқауыл қиылысу нүктесі.
- Қарудың белдеуі дегеніміз –ұшу нүктесі арқылы өтетін белдеу
жазықтық.
- Түсу нүктесі кестелік дегеніміз- траекторияның қару белдеуімен
қиылысуы.
- Көтерілу нүктесі дегеніміз- бағытталған қарудың ұнғы арнасының осінің
жалғасы болып табылатын түзу сызық.
- Ату жазықтығы дегеніміз- көтерілу сызығы арқылы өтетін тік жазықтық.
- Көтерілу бұрышы дегеніміз- көтерілу сызығы мен қару белдеуінің
арасында орналасқан бұрыш.
- Лақтыру сызығы дегеніміз- оқтың ұшу сәтіндегі ұнғы арнасының осі
болып табылатын сызық.
- Лақтыру бұрышы дегеніміз- лақтыру сызығы мен қару белдеуінің
арасындағы бұрыш.
- Ұшу бұрышы дегеніміз- лақтыру бұрышы мен көтерілу сызығының
арасындағы бұрыш.
- Түсу бұрышы дегеніміз- түсу нүктесіндегі траекторияға қатысты және
қару белдеуінің арасындағы бұрыш.
- Көздеу нүктесі дегеніміз-қару бағытталған нысананың не одан тыс
нүктесі.
- Көздеу сызығы дегеніміз- атқыш көзінен көздеуіш ойығының ортасынан
және қрауыл ұшынан көздеу нүктесіне дейінгі өтетін түзу сызық.
- Көздеу бұрышы дегеніміз- көтерілу сызығы мен көздеу сызығының
арасынан өтетін сызық.
- Нысана орны бұрышы дегеніміз- көздеу сызығы мен қару белдеуінің
арасындағы бұрыш.
- Көздеу қашықтығы дегеніміз- ұшу нүктесінен траекторияның көздеу
сызығымен қиылысқанға дейінгі қашықтық.
- Көздеу сызығынан траекторияның асып түсуі дегеніміз-траекторияның
кез келген нүктесінен көздеу сызығына дейінгі қысқа қашықтық.
Тура ату және оның практикалық маңызы.
Тура ату дегеніз- оқтыңснарядтың ұшу траекториясы өзінің бар ұзыны
бойында нысанадан жоғары көздеу сызығынан көтерілмейтін атыс.
Тура атудың практикалық мәні сонда, ұрыстың шиеліністі жағдайында атысты
көздеуішті қоймай-ақ жүргізуге болады. Бұл нысананы жоюды жеделдетеді.
Оқтың шалғай ұшу мөлшері ату қаруының ұңғысының ұзындығына тәуелді
болып келеді.
Бақылау сұрақтары:
1.Сыртқы баллистиканың анықтамасы.
2.Сыртқы баллистиканың элементтері.
3.Оқтың шалғай ұшуына ықпал ететін факторлар.
Қажетті әдебиеттер:
1.Снайперская подготовка. А.М.Мальцев. 2006г.
2.Бастапқы әскери дайындық. Қ.Р.Аманжолов. 2000ж.
3.Справочник по спортивной стрелбе. Ростов-на-Дону
Феникс2006г
4.История оружия:вчера,сегодня,завтра.Ростов- *на-Дону
Феникс2007г.
5.Тактическая стрельба.А.Потапов.М.ИздательствоФ АИР2007ж.
3-ші тақырып. Қару-жарақ, оқ-дәрі,оптикалық аспаптарқұралдар.
Сабақтың жоспары:
1.Қарулардың түрлері.
2.Оқ-дәрілердің түрлері.
3.Оптикалық құралдар.
Сабақтың мақсаттары:
1.Қарулардың түрлерімен таныстыру.
2.Оқ-дәрілердің түрлерімен таныстыру.
3.Оптикалық құралдармен таныстыру.
Қарулардың қолданылуына байланысты түрлері: жауынгерлік,
аңшылық,спорттық.карабиндер,мылтық тар,тапаншалар.
Ату спортында қолданатын қарулароқпен ату:
Олимпиядада қолданатын түрлері.
1 Кіші калибрлі винтовка
2.Пневматикалық винтовка.
3.Кіші калибрлі пистолет.
4.Пневматикалық пистолет.
Олимпиядадан тыс ату спортынан жүргізілетін жарыстарда қолданатын қарулар.
1.Пневматикалық винтовка.
2Кіші калибрлік винтовка.
3.Стандартты үлкен калибрлі винтовка.
4Атушының қалаған үлкен калибрлі винтовкасы.
5.Пневматикалық пистолет.
6.Кіші калибрлі пистолет.
7.Үлкен калибрлі пистолетревольвер.
Ату спортында қолданатын қарулардың сипаттамасы.
Спорттық пистолеттер ИЖ-35М,ТОЗ-35М
ИЖ-35М пистолетінің салмағы-1,2кг.
Көздеу сызығының ұзындығы- 220 мм.
Ұнғысының ұзындығы-153мм.
Оқжатары 5 оққа есептелген.
ТОЗ-35М пистолетінің салмағы-1.3кг
Ұңғысының ұзындығы-300мм.
Көздеу сызығының ұзындығы-370мм.
Ату сортында қолданатын қарулардың сипаттамасы.
Спорттық пистолеттер ИЖ-35М,ТОЗ-35М
ИЖ-35М пистолетінің салмағы-1,2кг.
Көздеу сызығының ұзындығы- 220 мм.
Ұнғысының ұзындығы-153мм.
Оқжатары 5 оққа есептелген.
ТОЗ-35М пистолетінің салмағы-1.3кг
Ұңғысының ұзындығы-300мм.
Көздеу сызығының ұзындығы-370мм.
ТОЗ-8 шағын калибрлі мылтықтың салмағы -3,12 кг
оқтың бастапқы жылдамдығы-310мс.,
калибрі -5,6мм.
көздеу қашықтығы -250м.
салмағы -3,12кг
ату қарқыны -10-12рет
оқтың шалғай ұшуы -1200-1600м.
оқтың қиратқыш күші -800м дейін.
Шағын қалибрлі винтовканың негізгі бөлшектері мен механизмдері:
1.Ұңғы 2.Темір сынасы бар ұңғы қорапшасы, ағытқыш механизм, қақпақтын сырт
жағы, қалпақша, ашық көздеуіш, қарауыл,бекітпе құндақ
ТОЗ-12, ТОЗ-8 винтовкасының жақсартылған үлгісі болады.
Аңшылардың мылтықтары:
А-бір ұңғылы,Б-ұңғысы горизонталды жайғасқан қосауыз;Б-1-ұңғысы
вертикалды жайғасқан қосауыз,В-үшұңғылы;1-ойықты ұңғылы,2-бытыралы ұңғылы,Г-
төртұңғылы;1-төмендегісі ойықты ұңғы, 2-бытыралы ұңғы,3-төбедегісі мен
ортасындағы ойықты ұңғылар болып ерекшеленеді.
Ату спортында көбінесе пневматикалық мылтықтар қолданылады,әсіресе газды-
баллондық,компрестік.Механикалықсе ріппелі-поршенді мылтықтар үлкен
жарыстарда аз қолданылады.
Пневматикалық мылтықтар жаттығу және көңіл көтеру үшін
қажет.Автоматтардан ату үшін дайындық жаттығуларын өткізу үшін де, осы
мылтықтар қажет. Мысалы Юнкер -2пневматикалық газды-баллондық мылтығының
сыртқы пішімі Калашниковтың АК-105 автоматына ұқсайды. 4,5мм домалақ
оқтармен көмірқышқыл газдың қысымымен атыс жүргізіледі.Ол газға арналған
баллондарда болады.
Юнкер-2
Сипаттамасы:
Ұзындығы
810мм
Ені
70мм
Биіктігі
263мм
Калибрі
4,5мм
Салмағы
3,50кг
Оқжатарындағы оқтың сыйымдылығы 18оқ
Оқтың бастапқы жылдамдығы 70-130мс
Қозғалмайтын нысаналарды ату үшін ату спортында МР-512 мылтығы
қолданылады.
Сипаттамасы:
Ұзындығы
790мм
Ұңғысының ұзындығы 440мм
Салмағы
2,70кг
Оқжатарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz