Кәсіпорындағы айналым активтерін және босалқы қорды басқару
Кіріспе
І. Кәсіпорындағы айналым активтерін басқару
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2.4
1.2. Ақшалай активтерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.15
ІІ. Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1. Босалқы қорды басқарудың операциялық шығындары ... ... ... .16.25
2.2. Дебиторлық қарыздарды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.37
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кәсіпорындағы айналым активтерін басқару
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2.4
1.2. Ақшалай активтерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.15
ІІ. Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1. Босалқы қорды басқарудың операциялық шығындары ... ... ... .16.25
2.2. Дебиторлық қарыздарды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.37
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Айналым актинтері косіпорынның мүлкінің бір болігі ретінде қаралады. Олардың жағдайы және тиімді пайдалану — косіпорын әрекетінің басты жағдайы болып есептелінеді. Нарықтық қатынастың дамуы кәсіпорындарға жаңа жағдайларды талап етуде. Жоғарғы
инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық құбылыстар косіпорындардың айналым актинтеріне деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру косіпорынның жалпы тиімділігін арттыру проблемасының негізгі болып есептелінеді. Айналым активтерін ұйымдастыруға жататындар:
- айналым қаражатының құрамын және
құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айнальш қаражатына қажеттілігін
анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін
анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім
және ептілік жасау;
- айналым қаражатгарын сақтау және тиімді пайдалануға жауапкершілік ету.
Айналым қаражаттарының құрамына коптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым актинтерінің негізгі бөлігі -шикізат, негізгі және қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өңдірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған байланысты аяқталмаған өндірістің үлесті салмағы жоғары.
Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде (мысалы сүт өндіру, сыр жасауда) қосалқы материалдың, ыдыстарының қоры әлбетте жоғары болады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде және оны ешкімнің алуға еркі жоқ. Кәсіпорын меншігіндегі айналым қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар.
Көсіпорын алдында тұрған мағызды проблема айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жоспарлау жылының басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуді анықтаудың маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекеленген құны аз және тез тозатын заттар , аспаптар, арнайы құралдар, құрал-саймандар, ағымдағы жөнднуге керекті құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдардың мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай, айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы - айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады – (өндірістік қорға). Одан басқа өндірістік қорға – аяқталмаған өндірістік және болашақ кезеңдегі шығындарды жатқызады.
инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық құбылыстар косіпорындардың айналым актинтеріне деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру косіпорынның жалпы тиімділігін арттыру проблемасының негізгі болып есептелінеді. Айналым активтерін ұйымдастыруға жататындар:
- айналым қаражатының құрамын және
құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айнальш қаражатына қажеттілігін
анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін
анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім
және ептілік жасау;
- айналым қаражатгарын сақтау және тиімді пайдалануға жауапкершілік ету.
Айналым қаражаттарының құрамына коптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым актинтерінің негізгі бөлігі -шикізат, негізгі және қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өңдірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған байланысты аяқталмаған өндірістің үлесті салмағы жоғары.
Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде (мысалы сүт өндіру, сыр жасауда) қосалқы материалдың, ыдыстарының қоры әлбетте жоғары болады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде және оны ешкімнің алуға еркі жоқ. Кәсіпорын меншігіндегі айналым қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар.
Көсіпорын алдында тұрған мағызды проблема айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жоспарлау жылының басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуді анықтаудың маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекеленген құны аз және тез тозатын заттар , аспаптар, арнайы құралдар, құрал-саймандар, ағымдағы жөнднуге керекті құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдардың мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай, айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы - айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады – (өндірістік қорға). Одан басқа өндірістік қорға – аяқталмаған өндірістік және болашақ кезеңдегі шығындарды жатқызады.
1. Р.Ә. Әмірханов, А.Қ. Тұрғылов «Қаржы менеджмент» Алматы 2002ж.
2. Бланк И.А. Основы финансового менеджмента: Учебный курс. 2-Х.-К.:
Ника Цснтр; 1999-511с
3. Бригхем Ю,Гапенски Л. Финансоный менеджмент. В 2-хт.:Пер.с
англ./Нод ред.В.В.Ковалева-СПб:Экономическая школа.1997.
4. Дж.Ван Хорн. Основы управления финансами- М.:1996.-799с
5. Ковалсв В.В. Введение в финансовъій менеджмент.
М.:Финансы и статистика,2000 г —768с
6. Павлова Л.П. Финансовый менеджмент
Учебник.-М.:нфра-М,1996
7. Стоянова Е.С. Финансовый мснсджмснт. М.:Псрспсктива,
1997.574с
8. Поляк Г.Б.,И А.Акодис и др. Финансовый менсджмент.
Учсбник.-М.: Финансы, ЮНИТИ,
1997-518с
9. Самсонов Ң.Ф. и др. Финапсоиый менедмент.
УчебникМ.: Финансы;ЮНИТИ, 1999.-495с
10. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент.
М.:Финансы и статистика. 1996.-192с
11. Ковалсв В.В. Методы оценки инвестиционных просктов.-М.:Финансы
и статистик,1998.-144с
12. Лимитовский М.А. Основы оценки инвестиционныь и
финлнсовых решений. ~ М.:ДЕКА, 1998. -232с
13. Глухов В.В., Бахрамов Ю М Финансовый менеджмент. Учебное
пособие,- СІІЬ.: Специальная литература. Санкг -Ііетсрбурі .1995,-429с
2. Бланк И.А. Основы финансового менеджмента: Учебный курс. 2-Х.-К.:
Ника Цснтр; 1999-511с
3. Бригхем Ю,Гапенски Л. Финансоный менеджмент. В 2-хт.:Пер.с
англ./Нод ред.В.В.Ковалева-СПб:Экономическая школа.1997.
4. Дж.Ван Хорн. Основы управления финансами- М.:1996.-799с
5. Ковалсв В.В. Введение в финансовъій менеджмент.
М.:Финансы и статистика,2000 г —768с
6. Павлова Л.П. Финансовый менеджмент
Учебник.-М.:нфра-М,1996
7. Стоянова Е.С. Финансовый мснсджмснт. М.:Псрспсктива,
1997.574с
8. Поляк Г.Б.,И А.Акодис и др. Финансовый менсджмент.
Учсбник.-М.: Финансы, ЮНИТИ,
1997-518с
9. Самсонов Ң.Ф. и др. Финапсоиый менедмент.
УчебникМ.: Финансы;ЮНИТИ, 1999.-495с
10. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент.
М.:Финансы и статистика. 1996.-192с
11. Ковалсв В.В. Методы оценки инвестиционных просктов.-М.:Финансы
и статистик,1998.-144с
12. Лимитовский М.А. Основы оценки инвестиционныь и
финлнсовых решений. ~ М.:ДЕКА, 1998. -232с
13. Глухов В.В., Бахрамов Ю М Финансовый менеджмент. Учебное
пособие,- СІІЬ.: Специальная литература. Санкг -Ііетсрбурі .1995,-429с
Жоспар
Кіріспе
І. Кәсіпорындағы айналым активтерін басқару
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің экономикалық
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2-4
1.2. Ақшалай активтерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-15
ІІ. Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1. Босалқы қорды басқарудың операциялық шығындары ... ... ... .16-25
2.2. Дебиторлық қарыздарды басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-37
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің
экономикалық маңызы
Айналым актинтері косіпорынның мүлкінің бір болігі ретінде қаралады.
Олардың жағдайы және тиімді пайдалану — косіпорын әрекетінің басты жағдайы
болып есептелінеді. Нарықтық қатынастың дамуы
кәсіпорындарға жаңа жағдайларды талап етуде. Жоғарғы
инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық
құбылыстар косіпорындардың айналым актинтеріне деген саясатын өзгертуге
ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын
қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру косіпорынның жалпы
тиімділігін арттыру проблемасының негізгі болып есептелінеді. Айналым
активтерін ұйымдастыруға жататындар:
- айналым қаражатының құрамын және
құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айнальш қаражатына қажеттілігін
анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін
анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім
және ептілік жасау;
- айналым қаражатгарын сақтау және тиімді пайдалануға
жауапкершілік ету.
Айналым қаражаттарының құрамына коптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым актинтерінің негізгі бөлігі -шикізат, негізгі және
қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар
және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өңдірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған
байланысты аяқталмаған өндірістің үлесті салмағы жоғары.
Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар
алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде (мысалы сүт өндіру, сыр жасауда)
қосалқы материалдың, ыдыстарының қоры әлбетте жоғары болады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және
тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар
пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде
және оны ешкімнің алуға еркі жоқ. Кәсіпорын меншігіндегі айналым
қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар.
Көсіпорын алдында тұрған мағызды проблема айналым қаражаттарын
сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жоспарлау
жылының басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуді анықтаудың
маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекеленген құны аз және тез тозатын заттар ,
аспаптар, арнайы құралдар, құрал-саймандар, ағымдағы жөнднуге керекті
құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан
кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдардың
мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа
соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай,
айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы -
айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады – (өндірістік қорға). Одан
басқа өндірістік қорға – аяқталмаған өндірістік және болашақ кезеңдегі
шығындарды жатқызады.
Айналымдағы өндіріс қорына авансталған қаражат негізінен өндіріс
процесін тоқтаусыз, қалыппен жүргізуді қамтамасыз етеді.
Айналым қаражаттарының құрамы және құрылымы әртүрлі салаларда бірдей
емес, әртүрлі. Олар экономиканың көптеген әртүрлі факторларымен
анықталады.
Егер жоспарлауға байланысты кәсіпорынның меншікті
айналым қаражаты жетіспейтін жағдайда, кәсіпорын уақытша қарыз
қаражатының есебінен айналым қаражатын толықтырады.
Косіпорынның айналым активтерінің жетіспеуі түрлі
себептерге байланысты жөне ол кәсіпорын әрекетіне байланысты
мес.
Кәсіпорын заңсыз айналым қаражатын күрделі құрылыс қажеттігіне болу
немесе жоспарланған пайданы алмауы салдарынан бар меншікті айналым
қаражаттарды сақтауды қамтамасыз ете алмайды, яғни белгілі сомадан
айырылды.
Кәсіпорын әрекет етіп жатқан экономика жағдайы оның айналым қаражатына
аумақты әсер етеді. Сатылып алынған тауар-материалдар бағасының өсуі
косіпорын айналым қаражатын жетіспеуіне әкеп соғады. Банк несиесінің
жоғарғы пайызбен берілуі және т.б.
Косіпорын айнальш қаражаттарына қажеттігін анықтау.
Коммерциялық принциппен жұмыс істеуші кәсіпорындар
белгілі мүлікке иелік етіп, жедел шешім қабылдай отырып, шаруашылықты
рентабельді жүргізуге жауапкершілікті болуы керек. Осындай жағдайда
косіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігін анықтаудың қажетгілігі
арта түседі.
Косшорынның айналым қаражаттарына қажеттілігі, нормалау, процесі арқылы
орыкдалады.
Нормалаудың мақсаты - айналым қаражатының ұтымды молшерін анықтауда.
Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігі қаржы жоспарын
жасаған кезде анықталады. Айналым қаражатының мөлшері өндіріс көлеміне,
өндіретін өнімдер ассортиментіне, жабдықтауға, сатуға және қолданылған есеп
айырысу түріне байланысты болады. Айналым қаражатын нормалау
ақша олшемімен орындалады (анықталады). Анықтауға негіз жоспарланған
кезеңдегі өнімдерді өндіруге кететін шығын сметсында қарастырылады.
Норманы анықтау үшін орташа тәуліктік нормаланатын элементтер
шығыны (акциямен есептегендегі) қаралады.
Әлбетте норма күнмен есептелген қор мысалы, өндірістің 24 күн жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді.
Н =Р х Д
Н — айналым қаражаты нормативі
Р — орташа тәуліктік шикізат шығыны
Д - қор нормасы, күнменен есептегендегі.
- сақтандыру қоры - әлбетте, ағымдағы қойма қорының 50
пайызына дейінгі қор;
- жанар-жағар май нормасы ,
- қосалқы материалдар нормасы;
- ыдыстар нормасы;
- саймандар қорына норма;
- құны аз және тез тозатын заттар нормасы;
- арнайы киімдер, аяқ киім нормасы.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірісін тоқтаусыз
қозғалыста ұстап туруға, өндірісті ақша және материал ресурстарымен
уақытында қажеттігін қамтамасыз етуге және айналым
қаражатының пайдалану тиімділігін арттыру үшін қажет.
Айналым қаражатын қаржыландыру көздері меншікті, қарыз және тартылған
түріне бөлінеді.
Кәсіпорынның меншікті қаражаты басты роль атқарады, үйткені
коммерциялық есеппен жұмыс істейтін кәсіпорындардың белгілі молшерде
рентабельді жұмыс істеуі үшін меншік мүлікті бөлу керек.
Айналым қаражаты, косіпорынды ұйымдастырған
кезде қалыптастырылады. Бұл жағдайда қалыптасу көзі
косіпорынның құрылтайшылардың инвестициялық қаражаты есебінен
жинақталады. Жұмыс істеу процессінде айналым қаражатының қалыптасу көзінің
бір алынған пайда.
Айналым қаражатын қалыптастырудың тағыда бір көзі - қарыз қаражатын алу
(қысқа мерзімді - банктен несие алу, арқылы кәсіпорын уақытша қосымша
айналым қаражатына қажеттілікті қанағаттандырады).
Әміршіл экономиканы басқару жүйесінде айналым қаражатын
қаңағаттаңдыруда қарыз қаражат үлкен үлесте болды.
1.2.Ақшалай ақтивтерді басқару
Кәсіпорынның иелігіндегі ақша активтерін немесе қалдық ақша қаражатын
басқару, жалпы айналым активтерін басқарудың бір болігі. Кәсіпорын жұмыс
барысыңда әрекет жасайтын қалдық ақша активінің көлемін, оның абсолюттік
төлем қабілеттік деңгейн анықтайды, операциялық кезенңің мерзіміне әсер
етеді, сондайақ бедгілі мөлшерде оның инвестициялық мүмкіншілігін
сипаттайды.
Кәсіпорынның салым ақшаларын қалыптастыру түрлі себептермен байланысты,
олардың негіздері оның қалдық ақша-қаражатының жіктелуінде.
5.2.1 – сызба . Кәсіпорынның шетел банкілеріндегі салым ақшаларының
негізгі түрлері
Операциялық ақша активтерінің қалдығын қалыптастырудың мақсаты
кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық (операциялық) жұмыстарымен
байланысты, ағымдағы төлемді қамтамасыз етуді қалыптастырады: шикізаттар,
материалдар және жартылай фабрикаттарды сатып алуға; еңбек ақыға, салық
төлеміне; басқа мекемелердің көрсеткен қызметінің телеміне жәнс т.б. Бұл
қалдық ақша қаражатының түрі — кәсіпорынның жинақты ақша активтерінің
құрамьтның негізгісі болып есептелінеді.
Сақтандыру ақша активтерінің қалдығы негізінен
нарықтағы дайын өнімдер коньюнктурасының нашарлауына байланысты
және операциялық жұмыстан ақша қаражатының өз уақытында түспеуіне
байланысты сақтандыру тәуекелдігін қалыптастыруға қажет;
Қалдықтың бұл түрінің қалыптасуы косіпорынның тұрақты төлем
қабілеттігінің болуын ұстап тұруға, жекелеген қажетті қаржылық
міндеттемелерді төлеуге қажет. Бұл қалдық ақша активтері түрінің мөлшеріне
белгілі мөлшерде кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық несие алу
мүмкіншілігі әсер етеді.
Инвестициялық ақша активтерінің қалдығы нарықтың жекелеген
сегменттеріңде қолайлы коньюнктура болуына байланысты тиімді қысқа
мерзімді қаржы салуды қалыптастырады.
Қалдықтың бұл түрі нысаналылықпен тек сол уақытта қалыптастырылады,
егерде ақша салымдарының қалыптасуы қажеттігін толық қанағаттандыратын
болса.
Казіргі еліміздің экономикасынын дамуы жағдайына байланысты
кәсіпорындардың басым көпшілігінің ақша активтерішң бұл түрін
қалыптастыруға мүмкіншілігі жоқ.
Өтемдік ақша активтерінің қалдығы — негізінен
банктердің талабы бойынша кәсіпорынға есеп айырысу
қызметін керсетуте және оған басқадай қаржылық қызметтің түрін
орындауға қалыптасады. Ол — азаймайтъш ақшалай активтердің сомасы, оны
кәсіпорын банкпен жасалған келісім бойынша тұрақты түрде өзінің есеп
шотында сақталуы керек. Мұндай қалдық ақша активтерін құру банктеп
кәсіпорынға несие берудің бір шарты ретінде қарауға болады.
Қаралған қалдық ақша активтерінің түрлері тек кәсіпорынның өз салым
ақшасын қалыптастырудың экономикалық уәжін сипаттайды. Айталық, сақтандыру
ақша активтерінің қалдығын қолданбайтын кезеңіңде оны инвестициялық
мақсатқа пайдалануға болады немесе кәсіпорынньщ қатарлас өтемдік қалдық
ақша ретінде қарауға болады.
Сондай-ақ инвестициялық қалдық ақша активтерін, пайдаланбаған
кезеңде - оны сақтандыру немесе өтемдік қалдық активі ретінде қарауға
болады. Бірақта, жинақы қалдық ақша активтерінің көлемін қарағаңда, әр
аталған уәж есепке алынуы керек.
Қаржылық менеджментінің ақша активтерін басқару процесіндегі негізгі
мақсаты — кәсіпорынның тұрақты төлемдік қабілеттігін қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда ақша активтерінің қызметі, төлем қаражаты ретінде, сақтандыру және
өтемдік операцияларды орындауға қалыптастырылады.
Қаржылық менеджментінің негізгі мақсаты мен бірге ақша активтерін
басқару процесіндегі манызды мәселенің бірі — уақытша бос ақша қаражаттарын
тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Ақша салымын жинақтау және кәсіпорынның төлем қабілеттігін басқару оның
ақша активтерін келесі элементтерге бөлінеді:
ұлттық валютамен ақша активтері;
шетел валютасымен ақша активтері;
өтімділігі жоғарғы қаржы болу түрінде ақша активтерінің
қорлары.
5.2.-сызба. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз
етуші ақша активтсрінің негізгі элементтерінің құрамы
Кәсіпорынның ақша активтерінің негізгі элементтерінің құрамы келесі суретте
келтірілген.
Кәсіпорынның ақша активтерінің құрамын қаржылық менеджментінің
көзқарасымен сипаттай отырып, атап кететін жай, мұңдағы трактат
бухгалтерлік есептен кең. Бухгалтерлік есепте қысқа мерзімді қаражат болу
айналым активтерінің құрамында жеке дара есеп объектісі және есеп беру
ретінде қаралады, ал қаржылық менеджмент қысқа мерзімді қаржы бөлуді бос
ақша қалдығы активтерін қор түрінде орналастыруды қарайды, ойткені ол ксз
келген уақытта кәсіпорынның қаржылық міндеггемесін орындауга қажет болуы
мүмкін.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатына сай, ақша активтерін басқару
процесінде, оны басқаруға сәйкес саясат қалыптастырылады.
Осы саясатты қалыптастыру процесінде есепке
алатыны, кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету талабы кен
мөлшерде ақша активтерін жасаудың қажеттілігін анықтайды, яғни,
әсіпорынның қаржылық мүмкіншілігі шеңберінде орташа қалдықты барынша
көбейту.
Басқа жағынан қарағанда, ескеретін жай, кәсіпорынның ақша
активтерін ұлттық валютамен сақтау кезінде, оның инфляцияға байланысты
нақтылы құнынан айырылу қаупі бар, одан басқа ақша активтері ұлттық және
шетел валюталарыда сақтау кезінде өз құнынан айрылады, осыған байланысты
олардың орташа қалдығын барынша азайтуды қажет етеді.
Осы аталған қарама-қайшылықты талап ақша активін басқару саясатын
жасаған кезде ескерілуі тиіс.
Соныменен, ақша активтерін басқару саясаты-кәсіпорынның айналымды
активтерін жалпы басқару саясатының бір бөлігі ретінде қаралады, олардың
жиынтық қалдық мөлшерін оңтайландыру арқылы кәсіпорынға тұрақты төлем
қабілетгігі қамтамасыз етіледі.
Өткен кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтерін талдау.
Бұл талдаудың негізгі мақсаты- орташа қалдық ақша активтерінің деңгейін
және сомасын бағала кәсіпорынның төлемдік қабілеттігін қамтамасыз ету және
оны пайдаланудың тиімділігін анықтау.
Талдаудың бірінші кезеңінде ақша активтерінің айналым капиталына қатысу
деңгейін және оның өткен кезеңдегі серпіні бағаланады. Бағалау — айналым
капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициенттін анықтау
негізінде іске асады, ол төмеңдегі формула арқылы есептелінеді:
АКаак = ААк ААс
АКаак - айналым капиталындағы ақша активтерінің
қатысу коэффициенті;
ААк - қаралған кезендегі кәсіпорынның жиынтық ақша
активтерінің орташа қалдығы
ААс - кәсіпорынның қаралған кезеңдегі айналым активтерінің
орташа сомасы.
Талдаудың екінші кезеңінде- қаралған кезендегі ақша активтерінің
айналым саны және орташа айналым кезеңі анықталады. Мұндай талдау ақша
активтерінің, кәсіпорынның жалпы операциялық циклының ұзақтығының рөлін
сипаттау үшін жасалынады.
Кәсіпорынның ақша активтерін басқару саясатын жасау келесі негізгі
кезендерден тұрады (5.2.3-сызба.).
Ақша активтерінің орташа айналым кезеңі келесі формула арқылы
есептелінеді.
Аак = Аа Ас
Аак - ақша активтерін орташа айналы кезеңі, күн;
Аа - қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жинақы орташа қалдық
ақша активтері;
Ас - қаралған кезеңдегі өнімдерді сатудың бір күндік
айналым сомасы.
5.2.3-сызба. Кәсіпорынның ақша активтерін басқару
саясатын қалыптастырудың негізгі кезендері
Келтірілген формулада айналымдағы ақша активтерінің орташа кезеңі -
кәсіпорынның жалпы операциялық циклының ұзактығын анықтау үшін қолданылады.
Талдаудың үшінші кезеңінде — кәсіпорынның абсолютты төлем
қабілеттігінің деңгейі анықталады. Ол үшін абсолюттік төлем қабілеттік
коэффициенті есептелінеді.
Талдаудың төртінші кезеңінде - қалдық бос ақша акхивтерің қысқа
мерзімді қаржыға жұмсау деңгейі есептеліп және қысқа мерзімді қаржы
жұмсаудың рентабельдік коэффициенті анықталады.
Бос ақша активтерін қысқа мерзімді қаржы жұмсау деңгейі келесі формула
арқылы анықталады:
Қаажд = (ҚМҚж х 100) ЖААқ
Қаажд - бос қалдық ақша ктивтерін қысқа мерзімді
қаржыға жүмсау деңгейі, пайыз;
(ҚМҚж - қаралған кезеңдеп орташа қалдық ақша активтері түріндегі
қысқа мерзімді қаржы жүмсау түріңде;
ЖААқ - кәсіпорынның қаралған кезеңдегі жинақы ақша активтерінің
орташа қалдығы.
Қысқа мерзімдегі қаржыны жұмсауды рентабельдік коэффициенті келесі
формуламен есептелінеді:
ҚҚСРк = П ҚМҚЖ
ҚҚСРк - қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың рентабельдік
коэффициенті;
П - кәсіпорынның қысқа мерзімді бос ақша активтерін
инвестициялауда алынған пайда сомасы;
ҚМҚЖ- қаралған кезеңдеп қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың
орташа қалдық ақша активтері.
Жасалған талдау нәтижесі кәсіпорынның ақша басқару саясатының жекелеген
параметрлерін жасау процесінде қолданьшады.
Кәсіпорынның орташа қалдық ақша активтерін оңтайландыру.
Мұндай оңталайландыру алдағы кезеңге қалған қалдықтың жекелеген
түрлерінің қажетті молшерін есептеу арқылы жасалынады. Операциялық қалдық
ақша активтерінің қажеттілігі, олардың ағымдағы шаруашылық жұмысын
орындауға барынша азайған қажетті сомасына сипаттайды.
АаОс = Аак Аас
АаОс – кәсіпорынньщ жоспарланған ақша активтерінің
операциялық қалдық сомасы;
Аак -кәсіпорынның операциялық жұмысының
жоспарлы ақша айналымының көлемі;
Аас -жоспарлы кезендегі орташа қалдық ақша
активтерінің айналым саны.
Мысалы: Кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің
оспарлы сомасын келесі мәліметтер арқылы анықтауға болады. Алдағы
жылы ақша қаражатының жоспарлы түсімі мен шығынына сәйкес,
операциялық жұмыс бойынша ақша айналымының көлемі 300
мың.теңге болды; откен жылы орташа қалдық ақша активтерінің айналым саны
- 24-ке тең болды. Жоспарланған кезеңге бұл көрсеткіш еш
өзгеріссіз қалдырылды. Жоғарыда келтірілген формулаға берілген мәліметтерді
салып, алатынымыз: операциялық қалдық ақша қаражатының жоспарлы сомасы
30024 = 12,5 мың.тг.
Операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасьш есептеуді, есеп
беру көрсеткіштерінің негізінс жасауға болады, егерде талдау процесінде, ол
өз уақытында кәсіпорынның операциялық жұмыстарымен байланысты барлық
төлемдерді төлеп отырса.
Бұл жағдайда есеп келесі формула арқылы шығарылады:
Аажс = Аанс + (Жкаа — Аанк) Ааас
Аас - кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің
жоспарлы сомасы;
Аанс - кәсіпорынньщ өткен кезеңдегі операциялық қалдық ақша
активтерінің нақтылы орташа сомасы;
Жкаа„ - кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы
көлемдегі ақша айналымы;
Аанк - кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық жұмысының ақша
айналымының нақтылы көлемі;
Ааас - жоспарлы кезеңцегі орташа қалдық ақша активтерінің
айналым саны.
Мысалы: Өткен мысал көрсеткіштерін келесі материалдармен
толықтырамыз:
Операциялық қалдық ақша активтері — 11 мың.тг Есепті жылы
операциялық жұмыстың нақтылы ақша айналымының колемі — 262 мың.тг.
Жоғарыда келтірілген формулага осы сандарды қойып, алатынымыз: жоспарлы
операциялық қалдық ақша-қаражатының сомасы = 11+(300-262) 24 =12,6
мың.тг.
Сақтандыру қалдық ақша активтеріне қажеттілік операциялық қалдық соманы
есептеу негізінде және кәсіпорынға жекелеген айларда өткен жылғы ақша
қаражаттары коэффициентінің бірқалыпты түспеуі негізінде анықталады.
Сақтандыру қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуге келесі
формула қолданылады:
Аасс = Аақ + Ақтк
Аасс — кәсіпорынның қалдық ақша активтерін сақтандырудың жоспарлы сомасы;
Аақ – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы
сомасы;
Ақтк — есепті кезеңдегі косіпорынға ақша қаражатының түсуінің
коэффициент вариациясы.
Өтемдік қалдық ақша активтеріне қажеттілік банкпен қызмет көрсетуге
жасалған келісімде белгілі мөлшерге жоспарланады. Егерде кәсіпорынға
қызмет көрсететін банктің келісімінде мұндай талап
көрсетілмесе, онда аталған қалдық ақша активтері кәсіпорынға
жоспарланбайды.
Инвестициялық қалдық ақша активтеріне қажеттілік кәсіпорынның қалдық
ақша активтерінің басқа түрлеріне қажеттілігі толық қамтамасыз етілгеннен
кейін ғана, қаржы мүмкіншілігін болса ғана
жоспарланады. Үйткені ақша активтерінің бұл бөлігі сақтау кезінде өзінің
құнын жоғалтпайды. Бұл бөлік ақша активтерін қалыптастырудың критериясы
операциялық, активтердің рентабельдігімен салыстырғанда қысқа мерзімді
инвестициядан жоғарғы рентабельдік коэффициентін қамтамасыз етуді талап
етеді.
Жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің жалпы мөлшері оның
қажетті есептеген жекелеген түрлерінің жиынтығы арқылы анықталады:
АаОс = ОҚаас + СҚаас + ӨҚаас + ИҚаас
АаОс — жоспарлы кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтер орташа сомасы;
ОҚаас — жоспарлы кезеңдегі операциялық қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы;
СҚаас — жоспарлы кезеңдегі сақтандыру қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы;
ӨҚаас - жоспарлы кезеңдегі компенсациялык. қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы;
ИҚаас - инвестициялық қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы.
Соңғы үш қалдық ақша активтерінің -жағдаңда бір-бірін
ауыстыра алатын жайын есе отырып, кәсіпорынның қаржылық
мүмкіншілігінің қиыншылығы болған жайда оған жалпы қажетгілік
сәйкестеліп қысқарады.
Шет ел қаржы менеджменті практикасында орташа қалдық активтерін
анықтаудың күрделі моделдері кездеседі. Олардың ішіндегі
кең қолданьшатындары Баумоль және Миллер-Орри модельдері.
Ұлттық және шетел валютасындағы орташа қалдық ақша активтерін жіктеу.
Мұндай жіктеу тек қана шетелдер сыртқы экономикасында жұмыс
істейтін кәсіпорындарда орындалады. Жіктеудің мақсаты - жалпы ақша
активтеріне оңтайландырылған қажеттіліктен олардың валюталық бөлігін бөліп,
кәсіпорыңның валюталық қорың қалыптастыруды қамтамасьіз ету. Мұндай
жіктеудің негізгі - жалпы ішкі және сыртқы экономикалық операциялық
процесті орындауға жоспарданған ақша қаражаты.
Орташа қалдық ақша активтерін тиімді реттеу түрін таңдау.
Мұндай реттеу кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Орташа қалдық ақша активтерің реттеудің негізгі әдісі — болуға тиісті
төлем ағымдарын үйлестіру. Мұңдай үйлестіру келесі кезендерде орындалады.
Бірінші кезеңде - қаражаттың жоспарлы түсімі және шығыны
негізінде алдағы тоқсандағы кәсіпорынның қалдық ақша активтеріңің жекелеген
он күндік бойынша ауытқуы зерттеледі.
Кәсіпорынның қалдық ақша активтерінің алдағы тоқсаңдағы ок күндік
бойынша өзгеріс ауқымы
5.2.4.- кесте
Он күндік Он Он күндік Он күндік
күндіктің көрсеткшінің көрсеткіштің
аяғына орташа минималдықтан
қалған көрсеткіштен ауытқуы (екінші
қалдық ауытқуы он күндікте)
ақша
активтері
мың.шартты
(орындалу активтері
мерзімі
1 айға дейін)
Қысқа мерзімді қалдық ақша
міндеттемелері активтері +
(орындалу дебиторлық
мерзімі 3 айға қарыз мөлшері
дейін)
Кәсіпорынның қалыптастырылған қысқа мерзімді
қаржы салу портфелінің тиімділік деңгейін бақылау
келесі критерийлерге сүйенеді:
Портфелдің және орташа нарықтық
жекелсген оның табыс деңгейі
құралдарының
табыс деңгсйі
Портфелдің және еддегі инфляция
жекелеген оның қарқыны
құралдарының
табыс деңгейі
Ақша активтерін бақылау жүйесі кәсіпорынның жалпы қаржысын бақылау
жүйесімен интеграцияда болуы тиіс.
II . Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1.Босалкы корды баскарудын операциялык шыгындары
Босалқы қорды басқару күрделі кешенді шараларды қамтиды, ондағы қаржы
менеджментінің міндеті өндірістік менеджмент және маркетингтің міндетімен
жалғасып жатады. Аталған барлық міндеттердің мақсаты толассыз өндіріс
процесін және өнімдерді сатуды қамтамасыз ету, соңдай-ақ босалқы қорлардың
ағымдағы шығыңцарын барынша азайтуға қызмет көрсету.
Босалқы қорды басқару өзіне өндіріс процесіне қажетті шикі заттар
босалқы қорын және материалдарды, аяқталмаған өндірісті, болашақ
кезеңдердегі шығындарды және қоймадағы дайын онімдерді қатыстырады. Қаржы
менеджерінің мақсаты толассыз ондіріс процесін жоне өнімдерді сатуды
қамтамасыз етуге қажетті босалқы қорларға қажеттілікті анықтау.
Босалқы қорларды басқарудың маңызды элементті олардың көлемін ғылыми
негізде оңтайластыру. Осы мақсатқа сәйкес көрсетілген тауар-материалдар
құндылығының босалқы қорларының түрлеріне жұмсалатын шығындарды
барынша азайту міндеттері шешіледі.
Нақтылы босалқы қор түрлерін жасауға керекті қаржы ресурстарына
қажеттілікті айналым қаражаттарын мөлшерлеу арқылы анықтайды.
Босалқы қорға қажеттілікті дұрыс есептеудің экономикалық маңызы бар,
өйткені кәсіпорынның тұрақты қаржы жағдайын қамтамасыз етуге, тұрақты
қажетті меншікті айналым қаражатының минималды сомасы белгіленеді.
Айналым қаражаттарын нормалаудың негізгі принциптері шаруашылық
жағдайының өзгеруіне, акционерлеудің дамуына, сондайақ өзін-өзі
қаржыландыруына байланысты түзетіледі.
Әрбір кәсіпорында айналым қаражаттарын нормалау өндіріске және
өндіріске жатпайтын қажеттілікке шығын сметасына қатаң
сәйкестікте орындалады. Сол арқьлы өндіріспен қаржы
көрсеткіштерінің ара байланысы қамтамасыз етіледі.
Айналым қаражаттарын нормалау процесінде норма және нормативтер
жасалынады. Айналым қаражатының нормасы - бұл салыстырмалы мөлшердегі,
күнменен анықталған экономикалық тұрғыдан негізделген тауар-
материалдық құндылықты босалқы қорының көлемі. Айналым қаражаттарының
нормасы өндіріске материалдар шығының нормасына, босалқы саймандар және
құралдардың тозуға мықтылық нормасына, өндіріс кезенінің ұзақтығына,
жабдықтау және өткізу жағдайына, жәнес басқадай факторларға байланысты.
Қазіргі жағдайда айналым қаражаттарының нормалары ұзақ мерзімге әрекет
етпейді. Оларды нақтылау акционерлеу процесіне, акционерлік капитадды қайта
құрылымдауға, технологияның өзгеруіне, бизнес-жоспардың құрамына бағаның,
тарифтердің және басқалардың өзгеруіне байланысты.
Айналым қаражаттарының нормативі - бұл кәсіпкерлік кәсіпорындардың
жұмысын қамтамасыз етуге барынша аз қажеттегі ақша қаражаттарының сомасы.
Айналым қаражаттарының нормативін қаражатқа қажеттілікті, косіпорынның
негізгі жұмысын, сондайақ күрделі жондеу жұмысын, меншік қаражатымен
орындауды есепке ала отырып анықтайды.
Егер айналым қаражатының нормасы бір жылдан астам мерзімде жұмыс
істеген болса, онда нормативтер әрбір нақтылы кезеңге (жыл, маусым)
есептелінеді.
Айналым қаражаттарының нормативі бір күндік шығын сомасының үйлесімді
айналым қаражаттарының түлері нормасының туындысы арқылы анықталады.
Өндірістік босалқы қорларды басқару. Өндірісітік босалқы қор - бұл ішкі
заттар, негізгі материалдар, сатьшып алынған жартылай фабрикаттар, жанар-
жағар майлар, ыдыстар, босалқы болшектер, құнсыз және тез тозатын
заттарды қосатын кешенді топ. Өндіру процесінде жұмыс істеуінің
әртүрлі сипатына байланысты өндірістік босалқы қордың жекелегей
элементтерін нормалау әдісі бірдей болмайды.
Шикізаттар, негізгі материалдар және сатылъш алынған жартылай
фабрикаттардың босалқы қорын, айналым қаражаттарын нормалау. Бұл топ
бойынша айналым қаражаттының нормативін орташа күндік олардың шығынын (Р)
және күнмен есептегендегі босалқы қордың орташа нормасына негіздеп
есептейді. Айналым қаражатының орташа нормасы, өз кезегінде, орташа
өлшенген қүн ретінде, айналым қаражаттарының жекелеген түрлерін олардың бір
күндегі шығынына сәйкес анықталады.
Айналым қаражаттарының әрбір түрінің нормасында олардың ағымдағы болу
уақыты (Т), сақтандыру (С), колікте (М), технологиялық (А), босалқыда,
сондай-ақ дайындық босалқы материалдарды (Д) тиеу, жеткізу, қабыддау және
жинақтау қаралады.
Соныменен, айналым қаражаттарының босалқы шикізаттары, негізгі
материалдары және сатылып алынған жартылай фабрикаттарының (н) нормативі
келесі формуламен анықталады:
Н = Рх(Т + С + М + А + Д)
Ағымдағы босалқы қор - босалқы қордың негізгі түрі, соңдықтан ағымдағы
босалқы қорда айналым қаражаттарының нормасы - басты анықтаушы шама ретінде
қаралады.
Ағымдағы босалқы қорды мөлшеріне шартпенен жеткізушілердің
материалдарды жеткізуінің кезеңі, сондай-ақ олардың өндіріске қолдану
колемі әсер етеді.
Келісілген кестемен материалдардың жеткізілімі және олардың
өндіріске тең партиялармен қолданылуынның арасындағы межелдеме
(интервал) 360 күнді жоспарланған жеткізілім санына бөлу арқылы
есептелінеді.
Мысалы, А материал күнтізбелік кестеге сәйкес үш жеткізүшілерден
түседі. Бірінші жеткізушіден - 2 және 17-де, екіншіден - 6 жөне 17-де, ал
үшіншіден -6,14 және 21-ші күні. Демек, тұтынушыға айына барлығы 5
жеткізілім болады. (2,6,14,17 жөне 21 күні) -ал жылына - 60 жеткізім (5x12)
болады. Бұл жайда орташа жабдықтау кезеңі 6 күнгс тең болады (360:60).
Сақтандыру босалқы қоры — жалпы норманы анықтаушы босалқы қордың колемі
жөніндегі екінші түрі. Сақтандыру қоры, әрбір кәсіпорынға толассыз өндіріс
процесіне, жеткізушілердің материалдарды транспортпен жеткізу мерзімінің
немесе толық жинақтылығы болмаған партияны тиеп жіберу жағдайының бұзылуы
кезіндегі қажетті сақтандыру босалқы қоры.
Сақтандыру босалқы қоры, әлбетте, ағымдағы босалқы қордың айналым
қаражаты нормасының 50% мөлшерінде болады. Айналым қаражатының босалқы
қорға нормасы 50%-тен артық та болуы мүмкін, егерде кәсіпорын
жеткізушілерден және көлік жолынан қашықта болса.
Неғұрлым жеткізушілер жақын орналасса, соғұрлым өнімдерді
жеткізуде үзіліс аз болады, соғұрлым сақтандыру босалқы қорының көлемі аз
болады. Егер материалдар қоймадан автокөлікпен жеткізілетін болса, онда
сақтандыру босалқы қоры қарастырылмайды. Тск қана қоймалар қашық жерде
болған жайда сақтандыру босалқы қоры ағымдағы босалқы қорындағы айналым
қаражаттары нормасының 30%-ке дейінгі мөлшерінде белгіленеді.
Сақтандыру босалқы қорының көлемін нақтылм есеп мәліметінің жеткізудің
орташа аралығынан ауытқуы негізінде анықтауға болады.
Босалқы көлік қоры - жүк айналымы мен құжат айналымы мерзімінің
арасындағы үзіліс кезеңіне жасалынады. Арасы қашық жерге материалдары
жеткізгенде есептесу құжаттарымен есептесу мерзімі материалдардың жету
мерзімінен озық болады.
Мысалы, жүктің жеткізушіден тұтынушыға дейінгі жылжыу мерзімі 15 күнге
тең. Есептесу құжаттарының почтамен жеткізілуі - 5 күнге тең. Жеткізушіде
және банк бөлімдерінде құжаттарды 4 күнде реттейді. Ризалық (акцепт)
мерзімі - 3 күн. Бұл жағдайда транспорт босалқы қорыңцағы айналым
қаражатының нормасы 3 күнге тең (15-(5+4+3)).
Жолдағы кәсіпорындардың материалдары, оларды төлегеннен кейін, жалпы
жеткізілген материалдардың шамалы бөлігіне тең болса, онда көлік босалқы
қоры, нақтылы есеп мәліметтері негізінде келесі формуламен анықталады:
Н - О : М К,
Н - жалпы шикізат, негізгі материалдар және сатылып алынған
жартылай фабрикаттар тобы бойынша, жолдағы материалдарға
айналым қаражатынын нормасы, күн;
О - өткен кезеңдегі жолдағы материалдардың орташа қалдығы, тг;
М - есепті кезеңдегі материалдар шығыны, тг;
К - есепту кезеңцегі күндер саны.
Мысалы, есеп мәліметі бойынша жолдағы материалдар сомасы,
жеткізу мерзімі нормасынан артық кешігуін шегеру нәтижесінде төмендегіше
болады:
1.01.2003 ж-'18000 тг;
1.04.2003 ж- 17000 тг;
1.07.2003 ж- 19000 тг;
1.01.2003 ж- 18000 тг;
1.10.2003ж- 23000 тг;
1.01.2003ж-24000 тг.
2003 ж орташа күңдік материалдар шығыны -10 мың.тг. Осы мәлеметтер
бойынша ағымдағы жылы жолдағы материалдардың орташа қалдығы 20 мың.тг
анықталады.
(180002+17000+19000+23000+240002) :4, жолдағы материалдарға айналым
қаражатының нормасы - 2 күнге тең (20000:10000).
Алынған нәтижеге, жабдықтау мен есептеуді жақсартуға жасалған
жоспарланган шаралар бойынша түзету жасалынады.
Егерде материалдарды алу мерзімімен есептесу құжаттарының төлем мерзімі
үйлессе, оңда босалқы көлік қоры жасалынбайды.
Технологиялық босалқы қор – материалдарды өндіріске дайындау
мерзіміне жасалынады.
Технологиялық босалқы қор жалпы нормада сол уақытта есептелінеді,
егерде ол өндіріс процессінің құрама бөлігі болмаса. Мысалы, өндіріске
кейбір шикізаттар түрін және материаддарды дайыңдағанда оларды келтіруге,
қыздыруға, сындыруға, тұндыруға, яғни белгілі концентрацияға жеткізуге
уақыт керек және т.б.
Отынның босалқы қорындағы айналым қаражаттарын нормалау.
Бұл норматив шикізаттарға, негізгі материалдарга және сатылып алынған
жартылай фабрикаттарға жасалған ұқсас норматив сияқты белгіленеді, яғни
оңдірістік немесе өңдірістік емес қажеттілікке күнмен есептелген босалқы
қор нормасы және біркүндік шығын.
Норматив отынның барлық түрлсрі (технологиялық,
энергетикалық және өндірістік) бойынша есептеледі.
Босалқы қорларды тиімді басқару өндірістік процестің
және барлық операциялық кезеңнің ұзақтығын қысқартады, оларды
сақтауға кететін ағымдағы шығыңдарды азайтады, ағымдағы
шаруашылық қаржы қаражаттарын босатып, оларды басқа активтерге бағыттайды.
Бұл тиімділік арнайы босалқы қорды басқару жөнінде қаржы саясатын жасап оны
іске асыру арқылы орындалады.
Соныменен, босалқы қор саясатын басқару кәсіпорынның айналым активтерін
басқару жөніңдегі жалпы саясаттың бөлігі, тауар-материалдық құндылық
қорының жалпы мөлшері және кұрылымын оңтайландыру, оларға көрсететін қызмет
шығынын азайту және олардың қозғалысына тиімді бақылау жүргізуді қамтамасыз
ету.
Босалқы қоры басқару саясаты біршама ретімен
орындалатын кезеңдердегі жұмысты орындауды қарайды, олардың
негізгілері:
- Өткен кезендегі тауар материаддық құндылықтың
босалқы қорын талдау.
Бұл талдаудың негізгі мақсаты өндіріс деңгейін қамтамасыз етуге және
өнімдерді сатуға қажетті тауар- материалдық құндылығын босалқы қорымен
қамтамасыз ету денгейін анықтау және оларды тиімді пайдалануды бағалау.
Талдау негізгі босалқы қорлардың түрлері бойынша жасалынады. Талдаудың
бірінші кезеңінде тауар материаддық құндылықтығының босалқы қорының жалпы
сомасының корсеткіштері -оның даму қарқыны, айналымдағы активтер
көлеміндегі үлесті салмағы қаралады.
Талдаудың екінші кезеніңде босалқы қордың құрылымы, олардың
түрлері, негізгі топтары, маусымдық ауытқуы, олардың мөлшері
зерттеледі.
Талдаудың үшінші кезеніңде босалқы қорлардың әртүрлі және топтарын
қолданудың тиімділіп, олардың жалпы көлемі зерттеледi.
Талдаудың төртінші кезенінде қорларға кәрсеткен қызметтің ағымдағы
шығын көлемі және құрылымы зерттеледі.
Босалқы қорларды құрудың мақсатын анықтау.
Айналымдағы активтердің құрамына енетін тауарлар-материал құндылығынын
босалқы қоры, кәсіпорындарда әртүрлі мақсатпен құрылады:
а) ағымдағы өндірістік жұмысты қамтамасыз ету үшін (ағымдағы
шикізат және материалдардың босалқы қоры);
б) ағымдағы сату жұмысын қамтамасыз ету үшін (ағымдағы дайын
өнімдердің босалқы қоры);
в) болашақ кезенде шаруашылық процестерді қамтамасыз етуге
маусымдық босалқы қорларды жинақтау (маусымдық шикізат, материаддар, дайын
өнімдердің босалқы қоры) және т.б.
Босалқы қорларды басқару саясатын қалыптастыру процесіңде
олар қажетті жагдаймен жiктелнедi.
Негізгі топтардың ағымдағы босалқы қорының
мөлшерін оңтайлаңдыру. Барлық атериалдар құндылығы жиынтығын мұндай
үйлестіру алдынала оларды екі негізгі түрге белумен байланысты - өндірістік
(шикізат, материалдар және жартьлай фабрикаттардың босалқы қоры) және дайын
өнімдердің босалқы қоры.
Әрбір корсетілген түрлер бойынша - ағымдағы сақтаудың
босалқы қоры бөлінеді, олар тұрақты түрде жаңартылып
отырылады.
Ағымдағы тауар-материалдар құндылығы мөлшерін
оптималдауда бірнеше моделдер пайдаланылады, олардың ішіндегі ең көп
таралғаны Тапсырыс мөлшерін экономикалық негіздеу моделі. Ол өндірістік,
соғдай-ақ дайын өнімдер босалқы қорларының мөлшерін оңтайландыруға
қолданылады. Бұл моделдің есептеу механизмі кәсіпорындардың босалқы
қорларды сатып алу және сақтауға жиынтықты операциялық шығындарын барынша
азайту.
Бұл операцияның шығындары 2 топқа бөлінеді:
а) тапсырыстарды орналастыру шығын сомасы;
б) қоймада тауарларды сақтау шығыны сомасы.
Өңдірістік босалқы қорларды қалыптастыру моделі механизмінің
қарастырайық.
Бір жағынан, кәсіпорынға шикізат және материалдарды ірі топтамамен
тасыған тиімді. Әкелген топтаманың мөлшері неғұрлым көп болса, белгілі
кезенде тапсырысты орналастыруға кеткен жиынтықты операциялық шығын
мөлшері төмен болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Кәсіпорындағы айналым активтерін басқару
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің экономикалық
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2-4
1.2. Ақшалай активтерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-15
ІІ. Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1. Босалқы қорды басқарудың операциялық шығындары ... ... ... .16-25
2.2. Дебиторлық қарыздарды басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-37
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ
1.1. Кәсіпорындардың айналым активтерінің
экономикалық маңызы
Айналым актинтері косіпорынның мүлкінің бір болігі ретінде қаралады.
Олардың жағдайы және тиімді пайдалану — косіпорын әрекетінің басты жағдайы
болып есептелінеді. Нарықтық қатынастың дамуы
кәсіпорындарға жаңа жағдайларды талап етуде. Жоғарғы
инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық
құбылыстар косіпорындардың айналым актинтеріне деген саясатын өзгертуге
ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын
қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру косіпорынның жалпы
тиімділігін арттыру проблемасының негізгі болып есептелінеді. Айналым
активтерін ұйымдастыруға жататындар:
- айналым қаражатының құрамын және
құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айнальш қаражатына қажеттілігін
анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін
анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім
және ептілік жасау;
- айналым қаражатгарын сақтау және тиімді пайдалануға
жауапкершілік ету.
Айналым қаражаттарының құрамына коптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым актинтерінің негізгі бөлігі -шикізат, негізгі және
қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар
және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өңдірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған
байланысты аяқталмаған өндірістің үлесті салмағы жоғары.
Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар
алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде (мысалы сүт өндіру, сыр жасауда)
қосалқы материалдың, ыдыстарының қоры әлбетте жоғары болады.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және
тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар
пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде
және оны ешкімнің алуға еркі жоқ. Кәсіпорын меншігіндегі айналым
қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар.
Көсіпорын алдында тұрған мағызды проблема айналым қаражаттарын
сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жоспарлау
жылының басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуді анықтаудың
маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекеленген құны аз және тез тозатын заттар ,
аспаптар, арнайы құралдар, құрал-саймандар, ағымдағы жөнднуге керекті
құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан
кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдардың
мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа
соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай,
айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы -
айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады – (өндірістік қорға). Одан
басқа өндірістік қорға – аяқталмаған өндірістік және болашақ кезеңдегі
шығындарды жатқызады.
Айналымдағы өндіріс қорына авансталған қаражат негізінен өндіріс
процесін тоқтаусыз, қалыппен жүргізуді қамтамасыз етеді.
Айналым қаражаттарының құрамы және құрылымы әртүрлі салаларда бірдей
емес, әртүрлі. Олар экономиканың көптеген әртүрлі факторларымен
анықталады.
Егер жоспарлауға байланысты кәсіпорынның меншікті
айналым қаражаты жетіспейтін жағдайда, кәсіпорын уақытша қарыз
қаражатының есебінен айналым қаражатын толықтырады.
Косіпорынның айналым активтерінің жетіспеуі түрлі
себептерге байланысты жөне ол кәсіпорын әрекетіне байланысты
мес.
Кәсіпорын заңсыз айналым қаражатын күрделі құрылыс қажеттігіне болу
немесе жоспарланған пайданы алмауы салдарынан бар меншікті айналым
қаражаттарды сақтауды қамтамасыз ете алмайды, яғни белгілі сомадан
айырылды.
Кәсіпорын әрекет етіп жатқан экономика жағдайы оның айналым қаражатына
аумақты әсер етеді. Сатылып алынған тауар-материалдар бағасының өсуі
косіпорын айналым қаражатын жетіспеуіне әкеп соғады. Банк несиесінің
жоғарғы пайызбен берілуі және т.б.
Косіпорын айнальш қаражаттарына қажеттігін анықтау.
Коммерциялық принциппен жұмыс істеуші кәсіпорындар
белгілі мүлікке иелік етіп, жедел шешім қабылдай отырып, шаруашылықты
рентабельді жүргізуге жауапкершілікті болуы керек. Осындай жағдайда
косіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігін анықтаудың қажетгілігі
арта түседі.
Косшорынның айналым қаражаттарына қажеттілігі, нормалау, процесі арқылы
орыкдалады.
Нормалаудың мақсаты - айналым қаражатының ұтымды молшерін анықтауда.
Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатына қажеттігі қаржы жоспарын
жасаған кезде анықталады. Айналым қаражатының мөлшері өндіріс көлеміне,
өндіретін өнімдер ассортиментіне, жабдықтауға, сатуға және қолданылған есеп
айырысу түріне байланысты болады. Айналым қаражатын нормалау
ақша олшемімен орындалады (анықталады). Анықтауға негіз жоспарланған
кезеңдегі өнімдерді өндіруге кететін шығын сметсында қарастырылады.
Норманы анықтау үшін орташа тәуліктік нормаланатын элементтер
шығыны (акциямен есептегендегі) қаралады.
Әлбетте норма күнмен есептелген қор мысалы, өндірістің 24 күн жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді.
Н =Р х Д
Н — айналым қаражаты нормативі
Р — орташа тәуліктік шикізат шығыны
Д - қор нормасы, күнменен есептегендегі.
- сақтандыру қоры - әлбетте, ағымдағы қойма қорының 50
пайызына дейінгі қор;
- жанар-жағар май нормасы ,
- қосалқы материалдар нормасы;
- ыдыстар нормасы;
- саймандар қорына норма;
- құны аз және тез тозатын заттар нормасы;
- арнайы киімдер, аяқ киім нормасы.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірісін тоқтаусыз
қозғалыста ұстап туруға, өндірісті ақша және материал ресурстарымен
уақытында қажеттігін қамтамасыз етуге және айналым
қаражатының пайдалану тиімділігін арттыру үшін қажет.
Айналым қаражатын қаржыландыру көздері меншікті, қарыз және тартылған
түріне бөлінеді.
Кәсіпорынның меншікті қаражаты басты роль атқарады, үйткені
коммерциялық есеппен жұмыс істейтін кәсіпорындардың белгілі молшерде
рентабельді жұмыс істеуі үшін меншік мүлікті бөлу керек.
Айналым қаражаты, косіпорынды ұйымдастырған
кезде қалыптастырылады. Бұл жағдайда қалыптасу көзі
косіпорынның құрылтайшылардың инвестициялық қаражаты есебінен
жинақталады. Жұмыс істеу процессінде айналым қаражатының қалыптасу көзінің
бір алынған пайда.
Айналым қаражатын қалыптастырудың тағыда бір көзі - қарыз қаражатын алу
(қысқа мерзімді - банктен несие алу, арқылы кәсіпорын уақытша қосымша
айналым қаражатына қажеттілікті қанағаттандырады).
Әміршіл экономиканы басқару жүйесінде айналым қаражатын
қаңағаттаңдыруда қарыз қаражат үлкен үлесте болды.
1.2.Ақшалай ақтивтерді басқару
Кәсіпорынның иелігіндегі ақша активтерін немесе қалдық ақша қаражатын
басқару, жалпы айналым активтерін басқарудың бір болігі. Кәсіпорын жұмыс
барысыңда әрекет жасайтын қалдық ақша активінің көлемін, оның абсолюттік
төлем қабілеттік деңгейн анықтайды, операциялық кезенңің мерзіміне әсер
етеді, сондайақ бедгілі мөлшерде оның инвестициялық мүмкіншілігін
сипаттайды.
Кәсіпорынның салым ақшаларын қалыптастыру түрлі себептермен байланысты,
олардың негіздері оның қалдық ақша-қаражатының жіктелуінде.
5.2.1 – сызба . Кәсіпорынның шетел банкілеріндегі салым ақшаларының
негізгі түрлері
Операциялық ақша активтерінің қалдығын қалыптастырудың мақсаты
кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық (операциялық) жұмыстарымен
байланысты, ағымдағы төлемді қамтамасыз етуді қалыптастырады: шикізаттар,
материалдар және жартылай фабрикаттарды сатып алуға; еңбек ақыға, салық
төлеміне; басқа мекемелердің көрсеткен қызметінің телеміне жәнс т.б. Бұл
қалдық ақша қаражатының түрі — кәсіпорынның жинақты ақша активтерінің
құрамьтның негізгісі болып есептелінеді.
Сақтандыру ақша активтерінің қалдығы негізінен
нарықтағы дайын өнімдер коньюнктурасының нашарлауына байланысты
және операциялық жұмыстан ақша қаражатының өз уақытында түспеуіне
байланысты сақтандыру тәуекелдігін қалыптастыруға қажет;
Қалдықтың бұл түрінің қалыптасуы косіпорынның тұрақты төлем
қабілеттігінің болуын ұстап тұруға, жекелеген қажетті қаржылық
міндеттемелерді төлеуге қажет. Бұл қалдық ақша активтері түрінің мөлшеріне
белгілі мөлшерде кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық несие алу
мүмкіншілігі әсер етеді.
Инвестициялық ақша активтерінің қалдығы нарықтың жекелеген
сегменттеріңде қолайлы коньюнктура болуына байланысты тиімді қысқа
мерзімді қаржы салуды қалыптастырады.
Қалдықтың бұл түрі нысаналылықпен тек сол уақытта қалыптастырылады,
егерде ақша салымдарының қалыптасуы қажеттігін толық қанағаттандыратын
болса.
Казіргі еліміздің экономикасынын дамуы жағдайына байланысты
кәсіпорындардың басым көпшілігінің ақша активтерішң бұл түрін
қалыптастыруға мүмкіншілігі жоқ.
Өтемдік ақша активтерінің қалдығы — негізінен
банктердің талабы бойынша кәсіпорынға есеп айырысу
қызметін керсетуте және оған басқадай қаржылық қызметтің түрін
орындауға қалыптасады. Ол — азаймайтъш ақшалай активтердің сомасы, оны
кәсіпорын банкпен жасалған келісім бойынша тұрақты түрде өзінің есеп
шотында сақталуы керек. Мұндай қалдық ақша активтерін құру банктеп
кәсіпорынға несие берудің бір шарты ретінде қарауға болады.
Қаралған қалдық ақша активтерінің түрлері тек кәсіпорынның өз салым
ақшасын қалыптастырудың экономикалық уәжін сипаттайды. Айталық, сақтандыру
ақша активтерінің қалдығын қолданбайтын кезеңіңде оны инвестициялық
мақсатқа пайдалануға болады немесе кәсіпорынньщ қатарлас өтемдік қалдық
ақша ретінде қарауға болады.
Сондай-ақ инвестициялық қалдық ақша активтерін, пайдаланбаған
кезеңде - оны сақтандыру немесе өтемдік қалдық активі ретінде қарауға
болады. Бірақта, жинақы қалдық ақша активтерінің көлемін қарағаңда, әр
аталған уәж есепке алынуы керек.
Қаржылық менеджментінің ақша активтерін басқару процесіндегі негізгі
мақсаты — кәсіпорынның тұрақты төлемдік қабілеттігін қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда ақша активтерінің қызметі, төлем қаражаты ретінде, сақтандыру және
өтемдік операцияларды орындауға қалыптастырылады.
Қаржылық менеджментінің негізгі мақсаты мен бірге ақша активтерін
басқару процесіндегі манызды мәселенің бірі — уақытша бос ақша қаражаттарын
тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Ақша салымын жинақтау және кәсіпорынның төлем қабілеттігін басқару оның
ақша активтерін келесі элементтерге бөлінеді:
ұлттық валютамен ақша активтері;
шетел валютасымен ақша активтері;
өтімділігі жоғарғы қаржы болу түрінде ақша активтерінің
қорлары.
5.2.-сызба. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз
етуші ақша активтсрінің негізгі элементтерінің құрамы
Кәсіпорынның ақша активтерінің негізгі элементтерінің құрамы келесі суретте
келтірілген.
Кәсіпорынның ақша активтерінің құрамын қаржылық менеджментінің
көзқарасымен сипаттай отырып, атап кететін жай, мұңдағы трактат
бухгалтерлік есептен кең. Бухгалтерлік есепте қысқа мерзімді қаражат болу
айналым активтерінің құрамында жеке дара есеп объектісі және есеп беру
ретінде қаралады, ал қаржылық менеджмент қысқа мерзімді қаржы бөлуді бос
ақша қалдығы активтерін қор түрінде орналастыруды қарайды, ойткені ол ксз
келген уақытта кәсіпорынның қаржылық міндеггемесін орындауга қажет болуы
мүмкін.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатына сай, ақша активтерін басқару
процесінде, оны басқаруға сәйкес саясат қалыптастырылады.
Осы саясатты қалыптастыру процесінде есепке
алатыны, кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету талабы кен
мөлшерде ақша активтерін жасаудың қажеттілігін анықтайды, яғни,
әсіпорынның қаржылық мүмкіншілігі шеңберінде орташа қалдықты барынша
көбейту.
Басқа жағынан қарағанда, ескеретін жай, кәсіпорынның ақша
активтерін ұлттық валютамен сақтау кезінде, оның инфляцияға байланысты
нақтылы құнынан айырылу қаупі бар, одан басқа ақша активтері ұлттық және
шетел валюталарыда сақтау кезінде өз құнынан айрылады, осыған байланысты
олардың орташа қалдығын барынша азайтуды қажет етеді.
Осы аталған қарама-қайшылықты талап ақша активін басқару саясатын
жасаған кезде ескерілуі тиіс.
Соныменен, ақша активтерін басқару саясаты-кәсіпорынның айналымды
активтерін жалпы басқару саясатының бір бөлігі ретінде қаралады, олардың
жиынтық қалдық мөлшерін оңтайландыру арқылы кәсіпорынға тұрақты төлем
қабілетгігі қамтамасыз етіледі.
Өткен кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтерін талдау.
Бұл талдаудың негізгі мақсаты- орташа қалдық ақша активтерінің деңгейін
және сомасын бағала кәсіпорынның төлемдік қабілеттігін қамтамасыз ету және
оны пайдаланудың тиімділігін анықтау.
Талдаудың бірінші кезеңінде ақша активтерінің айналым капиталына қатысу
деңгейін және оның өткен кезеңдегі серпіні бағаланады. Бағалау — айналым
капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициенттін анықтау
негізінде іске асады, ол төмеңдегі формула арқылы есептелінеді:
АКаак = ААк ААс
АКаак - айналым капиталындағы ақша активтерінің
қатысу коэффициенті;
ААк - қаралған кезендегі кәсіпорынның жиынтық ақша
активтерінің орташа қалдығы
ААс - кәсіпорынның қаралған кезеңдегі айналым активтерінің
орташа сомасы.
Талдаудың екінші кезеңінде- қаралған кезендегі ақша активтерінің
айналым саны және орташа айналым кезеңі анықталады. Мұндай талдау ақша
активтерінің, кәсіпорынның жалпы операциялық циклының ұзақтығының рөлін
сипаттау үшін жасалынады.
Кәсіпорынның ақша активтерін басқару саясатын жасау келесі негізгі
кезендерден тұрады (5.2.3-сызба.).
Ақша активтерінің орташа айналым кезеңі келесі формула арқылы
есептелінеді.
Аак = Аа Ас
Аак - ақша активтерін орташа айналы кезеңі, күн;
Аа - қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жинақы орташа қалдық
ақша активтері;
Ас - қаралған кезеңдегі өнімдерді сатудың бір күндік
айналым сомасы.
5.2.3-сызба. Кәсіпорынның ақша активтерін басқару
саясатын қалыптастырудың негізгі кезендері
Келтірілген формулада айналымдағы ақша активтерінің орташа кезеңі -
кәсіпорынның жалпы операциялық циклының ұзактығын анықтау үшін қолданылады.
Талдаудың үшінші кезеңінде — кәсіпорынның абсолютты төлем
қабілеттігінің деңгейі анықталады. Ол үшін абсолюттік төлем қабілеттік
коэффициенті есептелінеді.
Талдаудың төртінші кезеңінде - қалдық бос ақша акхивтерің қысқа
мерзімді қаржыға жұмсау деңгейі есептеліп және қысқа мерзімді қаржы
жұмсаудың рентабельдік коэффициенті анықталады.
Бос ақша активтерін қысқа мерзімді қаржы жұмсау деңгейі келесі формула
арқылы анықталады:
Қаажд = (ҚМҚж х 100) ЖААқ
Қаажд - бос қалдық ақша ктивтерін қысқа мерзімді
қаржыға жүмсау деңгейі, пайыз;
(ҚМҚж - қаралған кезеңдеп орташа қалдық ақша активтері түріндегі
қысқа мерзімді қаржы жүмсау түріңде;
ЖААқ - кәсіпорынның қаралған кезеңдегі жинақы ақша активтерінің
орташа қалдығы.
Қысқа мерзімдегі қаржыны жұмсауды рентабельдік коэффициенті келесі
формуламен есептелінеді:
ҚҚСРк = П ҚМҚЖ
ҚҚСРк - қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың рентабельдік
коэффициенті;
П - кәсіпорынның қысқа мерзімді бос ақша активтерін
инвестициялауда алынған пайда сомасы;
ҚМҚЖ- қаралған кезеңдеп қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың
орташа қалдық ақша активтері.
Жасалған талдау нәтижесі кәсіпорынның ақша басқару саясатының жекелеген
параметрлерін жасау процесінде қолданьшады.
Кәсіпорынның орташа қалдық ақша активтерін оңтайландыру.
Мұндай оңталайландыру алдағы кезеңге қалған қалдықтың жекелеген
түрлерінің қажетті молшерін есептеу арқылы жасалынады. Операциялық қалдық
ақша активтерінің қажеттілігі, олардың ағымдағы шаруашылық жұмысын
орындауға барынша азайған қажетті сомасына сипаттайды.
АаОс = Аак Аас
АаОс – кәсіпорынньщ жоспарланған ақша активтерінің
операциялық қалдық сомасы;
Аак -кәсіпорынның операциялық жұмысының
жоспарлы ақша айналымының көлемі;
Аас -жоспарлы кезендегі орташа қалдық ақша
активтерінің айналым саны.
Мысалы: Кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің
оспарлы сомасын келесі мәліметтер арқылы анықтауға болады. Алдағы
жылы ақша қаражатының жоспарлы түсімі мен шығынына сәйкес,
операциялық жұмыс бойынша ақша айналымының көлемі 300
мың.теңге болды; откен жылы орташа қалдық ақша активтерінің айналым саны
- 24-ке тең болды. Жоспарланған кезеңге бұл көрсеткіш еш
өзгеріссіз қалдырылды. Жоғарыда келтірілген формулаға берілген мәліметтерді
салып, алатынымыз: операциялық қалдық ақша қаражатының жоспарлы сомасы
30024 = 12,5 мың.тг.
Операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасьш есептеуді, есеп
беру көрсеткіштерінің негізінс жасауға болады, егерде талдау процесінде, ол
өз уақытында кәсіпорынның операциялық жұмыстарымен байланысты барлық
төлемдерді төлеп отырса.
Бұл жағдайда есеп келесі формула арқылы шығарылады:
Аажс = Аанс + (Жкаа — Аанк) Ааас
Аас - кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің
жоспарлы сомасы;
Аанс - кәсіпорынньщ өткен кезеңдегі операциялық қалдық ақша
активтерінің нақтылы орташа сомасы;
Жкаа„ - кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы
көлемдегі ақша айналымы;
Аанк - кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық жұмысының ақша
айналымының нақтылы көлемі;
Ааас - жоспарлы кезеңцегі орташа қалдық ақша активтерінің
айналым саны.
Мысалы: Өткен мысал көрсеткіштерін келесі материалдармен
толықтырамыз:
Операциялық қалдық ақша активтері — 11 мың.тг Есепті жылы
операциялық жұмыстың нақтылы ақша айналымының колемі — 262 мың.тг.
Жоғарыда келтірілген формулага осы сандарды қойып, алатынымыз: жоспарлы
операциялық қалдық ақша-қаражатының сомасы = 11+(300-262) 24 =12,6
мың.тг.
Сақтандыру қалдық ақша активтеріне қажеттілік операциялық қалдық соманы
есептеу негізінде және кәсіпорынға жекелеген айларда өткен жылғы ақша
қаражаттары коэффициентінің бірқалыпты түспеуі негізінде анықталады.
Сақтандыру қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуге келесі
формула қолданылады:
Аасс = Аақ + Ақтк
Аасс — кәсіпорынның қалдық ақша активтерін сақтандырудың жоспарлы сомасы;
Аақ – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы
сомасы;
Ақтк — есепті кезеңдегі косіпорынға ақша қаражатының түсуінің
коэффициент вариациясы.
Өтемдік қалдық ақша активтеріне қажеттілік банкпен қызмет көрсетуге
жасалған келісімде белгілі мөлшерге жоспарланады. Егерде кәсіпорынға
қызмет көрсететін банктің келісімінде мұндай талап
көрсетілмесе, онда аталған қалдық ақша активтері кәсіпорынға
жоспарланбайды.
Инвестициялық қалдық ақша активтеріне қажеттілік кәсіпорынның қалдық
ақша активтерінің басқа түрлеріне қажеттілігі толық қамтамасыз етілгеннен
кейін ғана, қаржы мүмкіншілігін болса ғана
жоспарланады. Үйткені ақша активтерінің бұл бөлігі сақтау кезінде өзінің
құнын жоғалтпайды. Бұл бөлік ақша активтерін қалыптастырудың критериясы
операциялық, активтердің рентабельдігімен салыстырғанда қысқа мерзімді
инвестициядан жоғарғы рентабельдік коэффициентін қамтамасыз етуді талап
етеді.
Жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің жалпы мөлшері оның
қажетті есептеген жекелеген түрлерінің жиынтығы арқылы анықталады:
АаОс = ОҚаас + СҚаас + ӨҚаас + ИҚаас
АаОс — жоспарлы кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтер орташа сомасы;
ОҚаас — жоспарлы кезеңдегі операциялық қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы;
СҚаас — жоспарлы кезеңдегі сақтандыру қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы;
ӨҚаас - жоспарлы кезеңдегі компенсациялык. қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы;
ИҚаас - инвестициялық қалдық ақша активтерінің орташа
сомасы.
Соңғы үш қалдық ақша активтерінің -жағдаңда бір-бірін
ауыстыра алатын жайын есе отырып, кәсіпорынның қаржылық
мүмкіншілігінің қиыншылығы болған жайда оған жалпы қажетгілік
сәйкестеліп қысқарады.
Шет ел қаржы менеджменті практикасында орташа қалдық активтерін
анықтаудың күрделі моделдері кездеседі. Олардың ішіндегі
кең қолданьшатындары Баумоль және Миллер-Орри модельдері.
Ұлттық және шетел валютасындағы орташа қалдық ақша активтерін жіктеу.
Мұндай жіктеу тек қана шетелдер сыртқы экономикасында жұмыс
істейтін кәсіпорындарда орындалады. Жіктеудің мақсаты - жалпы ақша
активтеріне оңтайландырылған қажеттіліктен олардың валюталық бөлігін бөліп,
кәсіпорыңның валюталық қорың қалыптастыруды қамтамасьіз ету. Мұндай
жіктеудің негізгі - жалпы ішкі және сыртқы экономикалық операциялық
процесті орындауға жоспарданған ақша қаражаты.
Орташа қалдық ақша активтерін тиімді реттеу түрін таңдау.
Мұндай реттеу кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Орташа қалдық ақша активтерің реттеудің негізгі әдісі — болуға тиісті
төлем ағымдарын үйлестіру. Мұңдай үйлестіру келесі кезендерде орындалады.
Бірінші кезеңде - қаражаттың жоспарлы түсімі және шығыны
негізінде алдағы тоқсандағы кәсіпорынның қалдық ақша активтеріңің жекелеген
он күндік бойынша ауытқуы зерттеледі.
Кәсіпорынның қалдық ақша активтерінің алдағы тоқсаңдағы ок күндік
бойынша өзгеріс ауқымы
5.2.4.- кесте
Он күндік Он Он күндік Он күндік
күндіктің көрсеткшінің көрсеткіштің
аяғына орташа минималдықтан
қалған көрсеткіштен ауытқуы (екінші
қалдық ауытқуы он күндікте)
ақша
активтері
мың.шартты
(орындалу активтері
мерзімі
1 айға дейін)
Қысқа мерзімді қалдық ақша
міндеттемелері активтері +
(орындалу дебиторлық
мерзімі 3 айға қарыз мөлшері
дейін)
Кәсіпорынның қалыптастырылған қысқа мерзімді
қаржы салу портфелінің тиімділік деңгейін бақылау
келесі критерийлерге сүйенеді:
Портфелдің және орташа нарықтық
жекелсген оның табыс деңгейі
құралдарының
табыс деңгсйі
Портфелдің және еддегі инфляция
жекелеген оның қарқыны
құралдарының
табыс деңгейі
Ақша активтерін бақылау жүйесі кәсіпорынның жалпы қаржысын бақылау
жүйесімен интеграцияда болуы тиіс.
II . Кәсіпорындағы босалқы қорды басқару
2.1.Босалкы корды баскарудын операциялык шыгындары
Босалқы қорды басқару күрделі кешенді шараларды қамтиды, ондағы қаржы
менеджментінің міндеті өндірістік менеджмент және маркетингтің міндетімен
жалғасып жатады. Аталған барлық міндеттердің мақсаты толассыз өндіріс
процесін және өнімдерді сатуды қамтамасыз ету, соңдай-ақ босалқы қорлардың
ағымдағы шығыңцарын барынша азайтуға қызмет көрсету.
Босалқы қорды басқару өзіне өндіріс процесіне қажетті шикі заттар
босалқы қорын және материалдарды, аяқталмаған өндірісті, болашақ
кезеңдердегі шығындарды және қоймадағы дайын онімдерді қатыстырады. Қаржы
менеджерінің мақсаты толассыз ондіріс процесін жоне өнімдерді сатуды
қамтамасыз етуге қажетті босалқы қорларға қажеттілікті анықтау.
Босалқы қорларды басқарудың маңызды элементті олардың көлемін ғылыми
негізде оңтайластыру. Осы мақсатқа сәйкес көрсетілген тауар-материалдар
құндылығының босалқы қорларының түрлеріне жұмсалатын шығындарды
барынша азайту міндеттері шешіледі.
Нақтылы босалқы қор түрлерін жасауға керекті қаржы ресурстарына
қажеттілікті айналым қаражаттарын мөлшерлеу арқылы анықтайды.
Босалқы қорға қажеттілікті дұрыс есептеудің экономикалық маңызы бар,
өйткені кәсіпорынның тұрақты қаржы жағдайын қамтамасыз етуге, тұрақты
қажетті меншікті айналым қаражатының минималды сомасы белгіленеді.
Айналым қаражаттарын нормалаудың негізгі принциптері шаруашылық
жағдайының өзгеруіне, акционерлеудің дамуына, сондайақ өзін-өзі
қаржыландыруына байланысты түзетіледі.
Әрбір кәсіпорында айналым қаражаттарын нормалау өндіріске және
өндіріске жатпайтын қажеттілікке шығын сметасына қатаң
сәйкестікте орындалады. Сол арқьлы өндіріспен қаржы
көрсеткіштерінің ара байланысы қамтамасыз етіледі.
Айналым қаражаттарын нормалау процесінде норма және нормативтер
жасалынады. Айналым қаражатының нормасы - бұл салыстырмалы мөлшердегі,
күнменен анықталған экономикалық тұрғыдан негізделген тауар-
материалдық құндылықты босалқы қорының көлемі. Айналым қаражаттарының
нормасы өндіріске материалдар шығының нормасына, босалқы саймандар және
құралдардың тозуға мықтылық нормасына, өндіріс кезенінің ұзақтығына,
жабдықтау және өткізу жағдайына, жәнес басқадай факторларға байланысты.
Қазіргі жағдайда айналым қаражаттарының нормалары ұзақ мерзімге әрекет
етпейді. Оларды нақтылау акционерлеу процесіне, акционерлік капитадды қайта
құрылымдауға, технологияның өзгеруіне, бизнес-жоспардың құрамына бағаның,
тарифтердің және басқалардың өзгеруіне байланысты.
Айналым қаражаттарының нормативі - бұл кәсіпкерлік кәсіпорындардың
жұмысын қамтамасыз етуге барынша аз қажеттегі ақша қаражаттарының сомасы.
Айналым қаражаттарының нормативін қаражатқа қажеттілікті, косіпорынның
негізгі жұмысын, сондайақ күрделі жондеу жұмысын, меншік қаражатымен
орындауды есепке ала отырып анықтайды.
Егер айналым қаражатының нормасы бір жылдан астам мерзімде жұмыс
істеген болса, онда нормативтер әрбір нақтылы кезеңге (жыл, маусым)
есептелінеді.
Айналым қаражаттарының нормативі бір күндік шығын сомасының үйлесімді
айналым қаражаттарының түлері нормасының туындысы арқылы анықталады.
Өндірістік босалқы қорларды басқару. Өндірісітік босалқы қор - бұл ішкі
заттар, негізгі материалдар, сатьшып алынған жартылай фабрикаттар, жанар-
жағар майлар, ыдыстар, босалқы болшектер, құнсыз және тез тозатын
заттарды қосатын кешенді топ. Өндіру процесінде жұмыс істеуінің
әртүрлі сипатына байланысты өндірістік босалқы қордың жекелегей
элементтерін нормалау әдісі бірдей болмайды.
Шикізаттар, негізгі материалдар және сатылъш алынған жартылай
фабрикаттардың босалқы қорын, айналым қаражаттарын нормалау. Бұл топ
бойынша айналым қаражаттының нормативін орташа күндік олардың шығынын (Р)
және күнмен есептегендегі босалқы қордың орташа нормасына негіздеп
есептейді. Айналым қаражатының орташа нормасы, өз кезегінде, орташа
өлшенген қүн ретінде, айналым қаражаттарының жекелеген түрлерін олардың бір
күндегі шығынына сәйкес анықталады.
Айналым қаражаттарының әрбір түрінің нормасында олардың ағымдағы болу
уақыты (Т), сақтандыру (С), колікте (М), технологиялық (А), босалқыда,
сондай-ақ дайындық босалқы материалдарды (Д) тиеу, жеткізу, қабыддау және
жинақтау қаралады.
Соныменен, айналым қаражаттарының босалқы шикізаттары, негізгі
материалдары және сатылып алынған жартылай фабрикаттарының (н) нормативі
келесі формуламен анықталады:
Н = Рх(Т + С + М + А + Д)
Ағымдағы босалқы қор - босалқы қордың негізгі түрі, соңдықтан ағымдағы
босалқы қорда айналым қаражаттарының нормасы - басты анықтаушы шама ретінде
қаралады.
Ағымдағы босалқы қорды мөлшеріне шартпенен жеткізушілердің
материалдарды жеткізуінің кезеңі, сондай-ақ олардың өндіріске қолдану
колемі әсер етеді.
Келісілген кестемен материалдардың жеткізілімі және олардың
өндіріске тең партиялармен қолданылуынның арасындағы межелдеме
(интервал) 360 күнді жоспарланған жеткізілім санына бөлу арқылы
есептелінеді.
Мысалы, А материал күнтізбелік кестеге сәйкес үш жеткізүшілерден
түседі. Бірінші жеткізушіден - 2 және 17-де, екіншіден - 6 жөне 17-де, ал
үшіншіден -6,14 және 21-ші күні. Демек, тұтынушыға айына барлығы 5
жеткізілім болады. (2,6,14,17 жөне 21 күні) -ал жылына - 60 жеткізім (5x12)
болады. Бұл жайда орташа жабдықтау кезеңі 6 күнгс тең болады (360:60).
Сақтандыру босалқы қоры — жалпы норманы анықтаушы босалқы қордың колемі
жөніндегі екінші түрі. Сақтандыру қоры, әрбір кәсіпорынға толассыз өндіріс
процесіне, жеткізушілердің материалдарды транспортпен жеткізу мерзімінің
немесе толық жинақтылығы болмаған партияны тиеп жіберу жағдайының бұзылуы
кезіндегі қажетті сақтандыру босалқы қоры.
Сақтандыру босалқы қоры, әлбетте, ағымдағы босалқы қордың айналым
қаражаты нормасының 50% мөлшерінде болады. Айналым қаражатының босалқы
қорға нормасы 50%-тен артық та болуы мүмкін, егерде кәсіпорын
жеткізушілерден және көлік жолынан қашықта болса.
Неғұрлым жеткізушілер жақын орналасса, соғұрлым өнімдерді
жеткізуде үзіліс аз болады, соғұрлым сақтандыру босалқы қорының көлемі аз
болады. Егер материалдар қоймадан автокөлікпен жеткізілетін болса, онда
сақтандыру босалқы қоры қарастырылмайды. Тск қана қоймалар қашық жерде
болған жайда сақтандыру босалқы қоры ағымдағы босалқы қорындағы айналым
қаражаттары нормасының 30%-ке дейінгі мөлшерінде белгіленеді.
Сақтандыру босалқы қорының көлемін нақтылм есеп мәліметінің жеткізудің
орташа аралығынан ауытқуы негізінде анықтауға болады.
Босалқы көлік қоры - жүк айналымы мен құжат айналымы мерзімінің
арасындағы үзіліс кезеңіне жасалынады. Арасы қашық жерге материалдары
жеткізгенде есептесу құжаттарымен есептесу мерзімі материалдардың жету
мерзімінен озық болады.
Мысалы, жүктің жеткізушіден тұтынушыға дейінгі жылжыу мерзімі 15 күнге
тең. Есептесу құжаттарының почтамен жеткізілуі - 5 күнге тең. Жеткізушіде
және банк бөлімдерінде құжаттарды 4 күнде реттейді. Ризалық (акцепт)
мерзімі - 3 күн. Бұл жағдайда транспорт босалқы қорыңцағы айналым
қаражатының нормасы 3 күнге тең (15-(5+4+3)).
Жолдағы кәсіпорындардың материалдары, оларды төлегеннен кейін, жалпы
жеткізілген материалдардың шамалы бөлігіне тең болса, онда көлік босалқы
қоры, нақтылы есеп мәліметтері негізінде келесі формуламен анықталады:
Н - О : М К,
Н - жалпы шикізат, негізгі материалдар және сатылып алынған
жартылай фабрикаттар тобы бойынша, жолдағы материалдарға
айналым қаражатынын нормасы, күн;
О - өткен кезеңдегі жолдағы материалдардың орташа қалдығы, тг;
М - есепті кезеңдегі материалдар шығыны, тг;
К - есепту кезеңцегі күндер саны.
Мысалы, есеп мәліметі бойынша жолдағы материалдар сомасы,
жеткізу мерзімі нормасынан артық кешігуін шегеру нәтижесінде төмендегіше
болады:
1.01.2003 ж-'18000 тг;
1.04.2003 ж- 17000 тг;
1.07.2003 ж- 19000 тг;
1.01.2003 ж- 18000 тг;
1.10.2003ж- 23000 тг;
1.01.2003ж-24000 тг.
2003 ж орташа күңдік материалдар шығыны -10 мың.тг. Осы мәлеметтер
бойынша ағымдағы жылы жолдағы материалдардың орташа қалдығы 20 мың.тг
анықталады.
(180002+17000+19000+23000+240002) :4, жолдағы материалдарға айналым
қаражатының нормасы - 2 күнге тең (20000:10000).
Алынған нәтижеге, жабдықтау мен есептеуді жақсартуға жасалған
жоспарланган шаралар бойынша түзету жасалынады.
Егерде материалдарды алу мерзімімен есептесу құжаттарының төлем мерзімі
үйлессе, оңда босалқы көлік қоры жасалынбайды.
Технологиялық босалқы қор – материалдарды өндіріске дайындау
мерзіміне жасалынады.
Технологиялық босалқы қор жалпы нормада сол уақытта есептелінеді,
егерде ол өндіріс процессінің құрама бөлігі болмаса. Мысалы, өндіріске
кейбір шикізаттар түрін және материаддарды дайыңдағанда оларды келтіруге,
қыздыруға, сындыруға, тұндыруға, яғни белгілі концентрацияға жеткізуге
уақыт керек және т.б.
Отынның босалқы қорындағы айналым қаражаттарын нормалау.
Бұл норматив шикізаттарға, негізгі материалдарга және сатылып алынған
жартылай фабрикаттарға жасалған ұқсас норматив сияқты белгіленеді, яғни
оңдірістік немесе өңдірістік емес қажеттілікке күнмен есептелген босалқы
қор нормасы және біркүндік шығын.
Норматив отынның барлық түрлсрі (технологиялық,
энергетикалық және өндірістік) бойынша есептеледі.
Босалқы қорларды тиімді басқару өндірістік процестің
және барлық операциялық кезеңнің ұзақтығын қысқартады, оларды
сақтауға кететін ағымдағы шығыңдарды азайтады, ағымдағы
шаруашылық қаржы қаражаттарын босатып, оларды басқа активтерге бағыттайды.
Бұл тиімділік арнайы босалқы қорды басқару жөнінде қаржы саясатын жасап оны
іске асыру арқылы орындалады.
Соныменен, босалқы қор саясатын басқару кәсіпорынның айналым активтерін
басқару жөніңдегі жалпы саясаттың бөлігі, тауар-материалдық құндылық
қорының жалпы мөлшері және кұрылымын оңтайландыру, оларға көрсететін қызмет
шығынын азайту және олардың қозғалысына тиімді бақылау жүргізуді қамтамасыз
ету.
Босалқы қоры басқару саясаты біршама ретімен
орындалатын кезеңдердегі жұмысты орындауды қарайды, олардың
негізгілері:
- Өткен кезендегі тауар материаддық құндылықтың
босалқы қорын талдау.
Бұл талдаудың негізгі мақсаты өндіріс деңгейін қамтамасыз етуге және
өнімдерді сатуға қажетті тауар- материалдық құндылығын босалқы қорымен
қамтамасыз ету денгейін анықтау және оларды тиімді пайдалануды бағалау.
Талдау негізгі босалқы қорлардың түрлері бойынша жасалынады. Талдаудың
бірінші кезеңінде тауар материаддық құндылықтығының босалқы қорының жалпы
сомасының корсеткіштері -оның даму қарқыны, айналымдағы активтер
көлеміндегі үлесті салмағы қаралады.
Талдаудың екінші кезеніңде босалқы қордың құрылымы, олардың
түрлері, негізгі топтары, маусымдық ауытқуы, олардың мөлшері
зерттеледі.
Талдаудың үшінші кезеніңде босалқы қорлардың әртүрлі және топтарын
қолданудың тиімділіп, олардың жалпы көлемі зерттеледi.
Талдаудың төртінші кезенінде қорларға кәрсеткен қызметтің ағымдағы
шығын көлемі және құрылымы зерттеледі.
Босалқы қорларды құрудың мақсатын анықтау.
Айналымдағы активтердің құрамына енетін тауарлар-материал құндылығынын
босалқы қоры, кәсіпорындарда әртүрлі мақсатпен құрылады:
а) ағымдағы өндірістік жұмысты қамтамасыз ету үшін (ағымдағы
шикізат және материалдардың босалқы қоры);
б) ағымдағы сату жұмысын қамтамасыз ету үшін (ағымдағы дайын
өнімдердің босалқы қоры);
в) болашақ кезенде шаруашылық процестерді қамтамасыз етуге
маусымдық босалқы қорларды жинақтау (маусымдық шикізат, материаддар, дайын
өнімдердің босалқы қоры) және т.б.
Босалқы қорларды басқару саясатын қалыптастыру процесіңде
олар қажетті жагдаймен жiктелнедi.
Негізгі топтардың ағымдағы босалқы қорының
мөлшерін оңтайлаңдыру. Барлық атериалдар құндылығы жиынтығын мұндай
үйлестіру алдынала оларды екі негізгі түрге белумен байланысты - өндірістік
(шикізат, материалдар және жартьлай фабрикаттардың босалқы қоры) және дайын
өнімдердің босалқы қоры.
Әрбір корсетілген түрлер бойынша - ағымдағы сақтаудың
босалқы қоры бөлінеді, олар тұрақты түрде жаңартылып
отырылады.
Ағымдағы тауар-материалдар құндылығы мөлшерін
оптималдауда бірнеше моделдер пайдаланылады, олардың ішіндегі ең көп
таралғаны Тапсырыс мөлшерін экономикалық негіздеу моделі. Ол өндірістік,
соғдай-ақ дайын өнімдер босалқы қорларының мөлшерін оңтайландыруға
қолданылады. Бұл моделдің есептеу механизмі кәсіпорындардың босалқы
қорларды сатып алу және сақтауға жиынтықты операциялық шығындарын барынша
азайту.
Бұл операцияның шығындары 2 топқа бөлінеді:
а) тапсырыстарды орналастыру шығын сомасы;
б) қоймада тауарларды сақтау шығыны сомасы.
Өңдірістік босалқы қорларды қалыптастыру моделі механизмінің
қарастырайық.
Бір жағынан, кәсіпорынға шикізат және материалдарды ірі топтамамен
тасыған тиімді. Әкелген топтаманың мөлшері неғұрлым көп болса, белгілі
кезенде тапсырысты орналастыруға кеткен жиынтықты операциялық шығын
мөлшері төмен болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz