Дүниетану сабағында кіші мектеп жасындағы оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру тәсілдері
Кіріспе:
І тарау. Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық бедсенділігін дамыту мен жетілдірудің теориялық негізі.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
І тарау. Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық бедсенділігін дамыту мен жетілдірудің теориялық негізі.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын жаңа мазмұнды оқу жүйесін қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында (1997 жылы маусым)», «Білім беру жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау»- деп айқын көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тәән санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим филосовтарының еңбектерінде сонан кейін А.Я. Коменскийдің,И.Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің т.б. зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді. Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес қосқандар: М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И. Щукина, және тағы басқа.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында (1997 жылы маусым)», «Білім беру жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау»- деп айқын көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тәән санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим филосовтарының еңбектерінде сонан кейін А.Я. Коменскийдің,И.Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің т.б. зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді. Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес қосқандар: М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И. Щукина, және тағы басқа.
І тарау. Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық бедсенділігін дамыту мен жетілдірудің теориялық негізі.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Дүниетану сабағында кіші мектеп жасындағы
оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру тәсілдері
Түркістан-2007
Мазмұны.
Дүниетану сабағында кіші мектеп жасындағы
оқушыларының танымдық
белсенділігін жетілдіру тәсілдері.
Кіріспе:
І тарау. Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық бедсенділігін дамыту мен
жетілдірудің теориялық негізі.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік
мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану
пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің
тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын жаңа мазмұнды оқу жүйесін
қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тәән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты
оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және
дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік
міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың
кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны
жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың
танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып
еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим филосовтарының еңбектерінде
сонан кейін А.Я. Коменскийдің,И.Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің т.б.
зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің
терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес
қосқандар: М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И.
Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И. Щукина, және тағы басқа.
Қазіргітаңда таным белсенділігін арттыру мәселесінің дамуына қазақтың
белгілі педагогтары Р. Қоянбаев, Ж. Қоянбаев, Т. Сабыров, И. Нұғыманов,
т.б. белсенділіктің алатын орны ерекше екенін атап көрсетіп отыр.
Оқушы ақпаратты іс-әрекет тәсілімен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені фрагменті жөнінде
мұғалімнің беретін білімі мен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай өз
бетінше белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келе
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
прорцесін ойдағыдай ұйымдастырудыңі негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыруға
септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектеп оқушыларының оқу-тәрбие
барысындағы таным белсенділігін жетілдіру.
Зерттеудің пәні: Бастауыш мектептегі 1-сыныптың дүниетану пәні.
Зерттеудің мақсаты: Дүниетану пәні арқылы оқушылардың таным белгісін
дамыту мен жетілдірудің тиімді жолдарын анықтап беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге
талдау жасау.
2. Оқушылардың таным белсенділігін дамыту мен жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді
салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
3. Оқушылардың таным белсенділігін арттыруда дүниетану пәні сабағының ролін
анықтау.
Зерттеудің әдістері: Психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді
жинақтай-талдай отырып оқушылардың танымдық белсенділіктерін анықтау,
шығармашының және дидактикалық материалдарды іріктеу.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы
ұлттық ойлау қабілетімен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайды егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатынана берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекетпен қарым-қатынас
сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы азаматтың
көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім берудегі
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі
қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көрейіп өркендеуіне, ел
талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясыда
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғадардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды. Әр оқушының өзіне ғана тән мінез құлық, тәртіп, ерік,
жігер, эмоциялық сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. соған сәйкес
жеке адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең
түсінікке, білімге негізделген жекелей қарм-қатынас жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл мұғалімнен шәкіртерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін
психолог ұстаз болуды талап етеді. Бұл оған оқу тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда оқушылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға
мүмкіндік береді. Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті
ойдағыдай шешекн жағдайда оқу тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл
жақсартуға берік негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім
бұрыннан қалыптасқан ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен
шектелмей, өз бетімен теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе
педагогикалық психология және физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен
жан-жақты қарулануға батыл бет бұрыс жасалуы қажет.
Педагогика баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс
деп қарастырады. Даму процесстерінің қозғаушы күштері- ішкі қайшылық
күресі. Даму процесінің сан өзгерістері сапа өзгерістеріне ауысып отырады.
Мысалы, баланығң даму процесіне мынадай заңдылықтарды байқауға болады.
алғашқы кезеңде бала тілінің дамуы, оның түсіне білуіне және сөйлеу кезінде
бала тілінің дамуы сөздік қорына байланысты. Әрине, тілдің дамуы осымен
аяқталып қоймайды, ол жетіле түседі. Сексеннен астам сөздерді меңгергеннен
кейін баланың айналадағы адамдарымен қарым қатынасы кеңейіп, олардың
сұрақтарымен сөздеріне түсіне байстайды. Баланың ойлау, сөйлеу, сезім
сияқты психикалық процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады. осының
нәтижесінда баланың ақыл ойы дамуының кезеңіне көшеді.
Даму - әр уақытта бірыңғай тұтас процесс. Оның кейбір ерекшеліктері
атап көрсетуге болады. организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп
жетілуіне байланысты. Ал, әртүрлі мүшелер бір қалыпты өсіп жетілмейді.
Өйткені, организмнің өсу қарқыны тұрақты емес. Сондықтан өсудің тездей
кезеңдерін баяулау кеөеңдерінен кейін немесе керісінше байқалып отырады.
Баланың жоғарғы нерв қызметінің дамуы бас миының үлкен жарты шарлары
қабығының талдау және синтездеу қызметінің жетілуіне байланысты. Ми
қабығының талдау және синтездеу әрекеті қабылдау естің, қиялмен ойлаудың
т.б. негізгі механизмі болады. осы нерв процестері арқылы бала өзінің мінез
құқы мен қылығын табиғи және әлеуметтік ортамен сәйкестендіру жолдарын
іздетіреді. Жеке адаммен ортаның қатынасын реттеуде екінші сигналдық
система зор рөл атқарады. Жоғарғы нерв қызметі екі сигналдқ системаға
байланысты. И.П.Павловтың айтуы бойынша тері, көз, құлаұ т.б. сезу мүшелері
арқылы түйсіну қабылдау елестету жануарлар мен адамға ортақ бірінші
сигналдық системаға жатады. Заттар мен құбылыстарда тікелей алынатын
сигналдарды алмастыратын сөз. Сондықтан И.П.Павлов сөзді сигналдардың
сигналы деп атады. Екінші сигналдық система ойлау мен сөйлеудің
фмзиологиялық негізі. Сонымен екінші сигналдық система бірінші системамен
өзара әрекеттесіп, ойау іс әрекеті және бақылау мен ес және сезімнің
тікелей байланысты қызметтердің де физиологиялық негізі болады.
Бала организмі мен нерв жүйесінің даму негізінде оның психикалық
қызметінің (түйісіп, қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Психиканы объективтік шындықтың
біздің нерв жүйемізде бейнеленуі болад дейміз. Баланың әрбір даму кезеңінде
жас ерекшеліктің алатын орны ерекше.
Жас ерекшелігі психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестерімен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық – психологиялық оқыту процестерінің басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерін қалыптасуын зерттейді, оқыту процесіндегі
ақыл ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғаліммен оқушылардың
арасындағы қарым қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым
қатынастарын қарастырады.
Жасына немесе жас шамасына қарай даму, адамның психикалық даму
табиғатын түсінудегі жалпы қарм қатынасқа байланысы болады. әрбір жас шағы
психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының
осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын
көптеген өзгерістерімен сипатталады. Л.С.Выгодский жас шағы дамудың белгілі
бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, бір шама тұйық кезеңі деп
қарады, оның маңызды дамуының жалпы циклінде алатын орны мен және дамудың
жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табумен анықталады. Бір жас
сатысынан екіншісіне өтуде бұрыңғы кезедерде болмаған жаңа құрылымдар пайда
болады және даму барсының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жиынтығы мен анықталады. Бұл әр балаға
оның өмірінің осы кезңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасын-
дағылармен қарым қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін біліммен іс
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағынан тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтыған баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тіелей
әсер етпейді. Ортаның қайсы бір элементтерінің қандай да бірі бұрын дамыған
қандай бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жғдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерешеліктерін анықтайды да ал олардың арасындағы қарым
қатынас өзгеріс келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігімен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде
қойылатын тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен
қарым қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психологиялық құрылымы
дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиолгиялық ерекшеліктерімен жиынтығымен сипатталады. Жас кезеңін
айналасындағылармен қарым қатынас жсаудың даму деңгейі бөлімдердің,
тәсілдердің қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс анықтайды.
Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше жақтарының
арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды ішкі негізін
құрайды. Мысалы баланың ерте сәбилік шағында сыртқы болмыспен байланысы
оның үлкендерге қарым қатынасы арқылы дәнекерленеді. Нақ осындай қарым
қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды игереді, онда
қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, үлендермен қарым қатынас жасау
тәсілдері, дүние танымы кеңейеді. Осының бәрі баланың дербес әрекеттер
жасау мүмкінігінің кеңеюіне демек айналасындағылармен қарым қатынас жасау
тәсілдерінің өзгеруіне негіз болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық
дамудың онан арғы барысының жағдайларын өзгертеді.
Баланың бұрынғы даму жетістіктері мен тіршіік жағдайларын өзгерту
жимынтығы оның айналасындағылармен өзара қарым қатынасының мазмұны мен
тәсілдерін, үлкендердің оған деген қарм қатынас формаларын өзгертуге әекп
соқтыратын осыған ұқсас жағдай жеткіншек шақта пайда болады. Дамудың
дағдарыс кезеңдері деп аталатын кезеңдер тәрбие жұмысында өзгерген қарым
қатынастар ескерілмей, қалыптасқан және айналасындғылармен өзара қарым
қатынас жасаудың алдыңғы кезеңіне тән тәсілдер мен осы кезң барысында дами
бастаған балалар мүмкіндіктері арасындағы үйлеміділік бұзылған жағдайда
пайда болады.
Педагогикалық жұмыста балаларда жас ерекшеліктерімен қоса, бір жас
тобындағы балалардың өзінде елеулі айырмашылығы болатын олардың дара
ерекшеліктерін де ескеріп отыру қажет. Жеті жасар балалардан Мектепке
барғым келеді, оқығым келеді дегенді біз барған сайын естіп жүрміз.
Алайда, мектеп жасына дейінгі балалардың өмірін өзгертуге талпынысы – мұның
өзі оқу қызметінің әзірге салдары бола алмайды. Оларды тартатын оқудың өзі
емес, оның нәтижесі. Осынау шеберліктермен дағдыларды игеру үшін ғана күш
жігер жұмылдыруға тура келетіндігінен ұғымы жоқ бола тұрса да олардың оқи,
жаза бігісі келеді де жеті жастағы бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала
өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез
құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектп
жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше
назары қазіргі бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерді пайдалану
балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайынауға
мүмкіндк береді.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл жаста
дененің барлық органдары мен талшықтарында елеулі өзгерістер болады.
Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де
скелеттің қатаюы әліде аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да
осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру және спорттың көптеген түрімен
айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, сондай-ақ теріс зардаптарға да
әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын орындарының көлемінің
сай болуы, орындық пен партаға отырғызу бала денесінің, тұлғасының қалыпты
дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілеттілігінің
шартты екендігі осыдан.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады. Ірі бұлшық
еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы
түрде алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті,
алайда оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ
соғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз, он бір, ал білек сүйектерінің
қатаюы он, он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда
бастауыш сынып оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш
жұмсап орындайтыны түсінікті болады. оның білегі тез талады да, ол өте тез
және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып балаларына әсіресе бірінші,
екінші оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Бастауыш
сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы
қамтамасыз етіледі. Мидің салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады.
Мидің маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс әрекеті мен жүйке
қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Атап көрсетілгендей баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Жет жасар бала мектеп
табалдырығына аттасы мен – ақ оқушы болады. оның өмірінде ойын әле маңызды
орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта
бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекеші іс әрекеті оның құлық
мативтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнін де
әле таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ.
Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиіті мағлұматтар ала бастайды.
Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға сүйенеді.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш
мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен
есту қабілеті жоғары деңгейде көтеріліп, түрлі түстерді айқын ажырата
алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам
өміріндегі жаңа негіздерге бақылампазыдығы артып, қабылдауын басқарып, оны
қажетті мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрсеге аударады.
Бала біртідеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес қажетті
нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейінін
дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор.
Зейіннін дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі
ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алуымен
байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгерісенеді. Оның іс әрекетке белсенділігін
көрсете отрып, ақыл ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап
етеді. Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті
едәуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі –
есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына, материалды есе
сақтау және қайта жаңғырту тәсілдерімен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елетету баланың күш жігерді
керек ететін мативтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдерді бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекеттерін
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау
негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі
сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша
заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру
байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытндысын жасай алу,
себеп салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды, сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы ана тілін терең әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, граматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мативтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым
қатынас жасау, қоғаның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу
қалыптасады. Сөйлеудің комуникативтік, сигнифиативтік функцияларын қолдана
алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар
арасындағы өзара қатынастар мен өзгешіліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме,
пікірталас, талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойынан едәуір өзгешелік
енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің граматикалық табиғатын ашады және
ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп
табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар
арасындағы, әр үйдегі, әрі мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбек қорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұн мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білі қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарының қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқы да қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өмірінен алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бір қатар маңызды әдеттерін бойыңа
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалптасу
процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс
әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе
ерекше маңызды болып табылады.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасын
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс әрекеті оқыту үрдісінде
жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінен маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс әрекет түрі –
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін
ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориядан
түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру. Сонықтан Аристотель сыртқы дүние заттары
алғашқы, ал олар туралы білім соңғы деді. Адам тынымы сыртқы дүние заттары
туғызатын түйсіктен басталады, танымның негізгі сезімдік қабылдау деп
түсінді.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді
өз сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу
әрекеті күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру
ептілігі және дағдымен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының
танымдық белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау
үрдістері зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының тану
блсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас ынтасын шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Шәкірттің қабылдау, негізінен
мұғалімнің сабақты жүйелі түрді жүргізуіне байланысты. Оқушының жаңа
материалды қабылдауына арқау болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі.
Олардың оқу танымдық қызметін арттыру ддұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде
іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы,
әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды ептілік әлдеқайда нәтижелі
әрі жемісті болады. мектеп оқушыларының әсерленгіш, эмонационалдық болып
келетінін ескере отыру – мұғалімнің оқу әрекетіндегі ерекше назар аударуы
тиіс, міндетті.
Адам белсенділігінің табиғатының тани білу, еңбек және моралдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала беленділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті
белсенділік деп атайды. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне
және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару
барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс
әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір
дағдылары қалыптаса бастайды. Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол
жас бойындағы балалардың өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен
ойнауға тілек білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп,
орындауға, өз қылықтарын ережеге, керексіз әеттерді тежеуге, кедергіні
ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс әрекеттерінің қуанышы балалар
арасында жолдастық достық сияқты жаңа қатынастарды туғызады. Олар бір-
біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады. бала еліктеу,
қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет өмірінің,
өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына
дейінгі 5-6 жас балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейд і. Балалап өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы, олар
шегені магнит ұстап тұр? Жапырақтың неге жасыл? Жаңбыр қайдан болады? –
деген сияқты сұрақтарды үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге,
алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың
таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің
теориялық сауаттылығымен шеберлігіне байланысты. Демек, мектептегі оқу
үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін
дамытуына жол ашу қажет.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
еркшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікке байқалады деп
айтуымызға болады. олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Олардың зейініде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мативтерімен бірге дамиды (оқу іс әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп- оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіңе түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады.
Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар
ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні
болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ойы еңбегімен
шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс - әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс -
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтер зерттеулері бойынша 7
жастаға оқушыны мектепке қатысқы жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар ( Мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын ( мектеп, сынып), іс -
әрекеттің жаңа түрі оқу және т. б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік сипаты
мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені,
танымдақ қызығудың қалыптасу және дамуы – жеке бастың дамуы барысында
жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала
айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесінде байланысты болады.
Сондықтанда баладағы танымдық қызығудың даму деңгейдің тек нақты жасқа
байланысты деп те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы,
бағыттылығы, мазмүны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін,
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н Рыбникова, Л Гордон, М. Беляева,
И. Цветкова, Л. Маневцова, Н. Постникова, К. Романова, Р. Римбург, П.
Сирбиладзе
(Мектеп жасына дейінгі кезең ), И. Шевченко (Жеткіншек жас ) В. Ильина, В.
Иванова, Н, Костина, Л. Рожина. (ересек мектеп жасы). 60 – жылдардың
барысында бастауыш мектеп оқушылары байынша А, Абдулаева, М. Морозова, Чо
Чюн Силь, Ф. Гусейнова. (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін
зерттеу), А. Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту
құралдарының әсері), Л. Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М. Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дануында ғлыми көркем кітаптардың рөлі) еңбектері шықты.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын мәселелер В. Дорохова,
Р. Жданова, Е. Киричук, О. Саулина, Л. Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығуына өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында – ақ оны ашық
түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады.
Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз қабылдайды және оларды
қайта – қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге деген бұл
бағыттылықты оның эмоциялдық тартымдылығына сәйкес уақытша және оны
қызығудың алды деп те есептеуге бролады.
Білуге құмарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең енуіне көмектеседі. Баланың мүндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге білуге, ұстануға деген қызығунан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында “қайда?”, “неге?”, “бұл не?”,
“неліктен” және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда болуы
мен байланыстаруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мұндай сұрақтары
белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде әуестік,
білуге құмарлықты көсетеді. Мұны танымдық қызығудыңбастауы десек болады.
Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайдығ ол әлеметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу – тәрбие жұмыстарын
ұйындастыруда әр тұрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескерту қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез – құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгілі білім жүйесі қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата – анасынан, мұғалімнен алады. Баланың таныпбілсем деген
ниетін қалыпты дәрежеге сақтап, танымдық белсенділігін одан әр күшейту үшін
танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер.
Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір көрінісі
балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар туралы ғана
емес, әрә айналасындағы әлуметтік көріністер жөнінде нақты білім, хабар,
түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына жауап кұтеді.
Осыдан келеп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау керектігі
тауды.
Балалардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым – қатынас,
әлуметтік өмірге араласуы, олардың өзіне ғана тән ішкі әлемі, қызығуы,
қабылдау, ойлау, қиялы, тағы басқада көптеген мәселелер ғылымның сан –
саласын тығыстыратын күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, олардың қызығуының өзіндік ерекшіліктері қандай
болатынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін оқу тәрбие жұмысын
жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгірімін арттырудың маңызы зор. Бала
оқуға, сабақты үлгіруге, жалпы білімге қызығып тұрса, оқудағы іс- әрекеті
жақсы болады, білімді де сапалы бітіреді. Баланың оқу пәніне, тәрбие
жұмысына қызығуы болмаса, онда “оқудың да, тәрбиенің де” нәтижесі дұрыс
болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың балалардың жақсы оқуына, оқығанын
жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс тәрбиелеуде, олардың бойында
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпалы зор.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Бала мектепке оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған
пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта береді. Сәтімен
меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын білімді сәтті
меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне қызыға бастайды.
Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады. Бара-бара бір уақытта
бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан тұрақты қызығады. Сөйте-
сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып өріс алады. Тұрақты қызығу ересек
және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға
қызығуы туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын
білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет.
Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығуын
қанағаттандыру үшін іс- әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет. Таңдап алған
саладағы белсенді оқу мен іс- әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығудың
дамуына негіз болады.
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа
жетуге бағытталған. Оқушы іс- әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
мотивтері болады. Егер балалардың іс- әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі
қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығуын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп әкететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс- әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшілігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты тез
өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана қамтамасыз
етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді: белсенді, дербес жан-жақты,
шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алда тұрған негізгі міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға
айналдыру. Осылай жасағанда ғана оны өзі- ақ орындайтын болады. Бұл
жағдайда оған қиыншылықты жеңу оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі,
өз күшіне сенім ұялтады.
Бірақ “қызығу” түсінігін “ермек”, “жұбаныш” түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кеңелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезенкте қызықты болуы керек. Бұдан басқа
бала еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай, үйірме және басқа да мәдени
мекемелерге барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы, парасатты, мазмұнды
және қызықты болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде “қызығу”
түсінігі оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығулардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік ерекшеліктері
ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру міселесі мына бір жағдайды есепке алу керектігін көрсетеді:
қазіргі алынатын мәліметтердің осыдан біраз уақыт бұрын алынған
мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған белгілі дәрежеде жаңа оқу
бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың теориялық және ғылыми
деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың рухани мәдениетінің өсуі
де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсетекіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен обьектілерге және іс- әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңгеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс- әрекетінің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекетте еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білу сипаты;
- танымдық белсенділігін жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылыс;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы.
Неге балаөмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады. Неге бізге
балалардың өмірін бүгін қызықты етуге болмайды? Қызығу қуаныш,
қанағат әкеледі және еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарауды жеңуге
көмектеседі. Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге
жәрдемдеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының
қызығуын қалыптастыру, белсендіру одан жан-жақты дамыған, білімді,
шығармашыл қайраткерлі тәрбиелеуге көмектеседі.
К.Д. Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Дүниетану сабағында кіші мектеп жасындағы
оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру тәсілдері
Түркістан-2007
Мазмұны.
Дүниетану сабағында кіші мектеп жасындағы
оқушыларының танымдық
белсенділігін жетілдіру тәсілдері.
Кіріспе:
І тарау. Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық бедсенділігін дамыту мен
жетілдірудің теориялық негізі.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқытудың әдістемелік
мәселелері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы дүниетану
пәнінің рөлі мен маңызы.
2.2. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдірудің
тиімді жолдары.
2.3. Сабақ жоспары.
Қорытынды. Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын жаңа мазмұнды оқу жүйесін
қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тәән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты
оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және
дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік
міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың
кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны
жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың
танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып
еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим филосовтарының еңбектерінде
сонан кейін А.Я. Коменскийдің,И.Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің т.б.
зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің
терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес
қосқандар: М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И.
Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И. Щукина, және тағы басқа.
Қазіргітаңда таным белсенділігін арттыру мәселесінің дамуына қазақтың
белгілі педагогтары Р. Қоянбаев, Ж. Қоянбаев, Т. Сабыров, И. Нұғыманов,
т.б. белсенділіктің алатын орны ерекше екенін атап көрсетіп отыр.
Оқушы ақпаратты іс-әрекет тәсілімен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені фрагменті жөнінде
мұғалімнің беретін білімі мен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай өз
бетінше белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келе
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
прорцесін ойдағыдай ұйымдастырудыңі негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыруға
септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектеп оқушыларының оқу-тәрбие
барысындағы таным белсенділігін жетілдіру.
Зерттеудің пәні: Бастауыш мектептегі 1-сыныптың дүниетану пәні.
Зерттеудің мақсаты: Дүниетану пәні арқылы оқушылардың таным белгісін
дамыту мен жетілдірудің тиімді жолдарын анықтап беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге
талдау жасау.
2. Оқушылардың таным белсенділігін дамыту мен жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді
салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
3. Оқушылардың таным белсенділігін арттыруда дүниетану пәні сабағының ролін
анықтау.
Зерттеудің әдістері: Психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді
жинақтай-талдай отырып оқушылардың танымдық белсенділіктерін анықтау,
шығармашының және дидактикалық материалдарды іріктеу.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы
ұлттық ойлау қабілетімен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайды егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатынана берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекетпен қарым-қатынас
сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы азаматтың
көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім берудегі
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі
қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көрейіп өркендеуіне, ел
талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясыда
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғадардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды. Әр оқушының өзіне ғана тән мінез құлық, тәртіп, ерік,
жігер, эмоциялық сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. соған сәйкес
жеке адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең
түсінікке, білімге негізделген жекелей қарм-қатынас жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл мұғалімнен шәкіртерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін
психолог ұстаз болуды талап етеді. Бұл оған оқу тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда оқушылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға
мүмкіндік береді. Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті
ойдағыдай шешекн жағдайда оқу тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл
жақсартуға берік негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім
бұрыннан қалыптасқан ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен
шектелмей, өз бетімен теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе
педагогикалық психология және физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен
жан-жақты қарулануға батыл бет бұрыс жасалуы қажет.
Педагогика баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс
деп қарастырады. Даму процесстерінің қозғаушы күштері- ішкі қайшылық
күресі. Даму процесінің сан өзгерістері сапа өзгерістеріне ауысып отырады.
Мысалы, баланығң даму процесіне мынадай заңдылықтарды байқауға болады.
алғашқы кезеңде бала тілінің дамуы, оның түсіне білуіне және сөйлеу кезінде
бала тілінің дамуы сөздік қорына байланысты. Әрине, тілдің дамуы осымен
аяқталып қоймайды, ол жетіле түседі. Сексеннен астам сөздерді меңгергеннен
кейін баланың айналадағы адамдарымен қарым қатынасы кеңейіп, олардың
сұрақтарымен сөздеріне түсіне байстайды. Баланың ойлау, сөйлеу, сезім
сияқты психикалық процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады. осының
нәтижесінда баланың ақыл ойы дамуының кезеңіне көшеді.
Даму - әр уақытта бірыңғай тұтас процесс. Оның кейбір ерекшеліктері
атап көрсетуге болады. организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп
жетілуіне байланысты. Ал, әртүрлі мүшелер бір қалыпты өсіп жетілмейді.
Өйткені, организмнің өсу қарқыны тұрақты емес. Сондықтан өсудің тездей
кезеңдерін баяулау кеөеңдерінен кейін немесе керісінше байқалып отырады.
Баланың жоғарғы нерв қызметінің дамуы бас миының үлкен жарты шарлары
қабығының талдау және синтездеу қызметінің жетілуіне байланысты. Ми
қабығының талдау және синтездеу әрекеті қабылдау естің, қиялмен ойлаудың
т.б. негізгі механизмі болады. осы нерв процестері арқылы бала өзінің мінез
құқы мен қылығын табиғи және әлеуметтік ортамен сәйкестендіру жолдарын
іздетіреді. Жеке адаммен ортаның қатынасын реттеуде екінші сигналдық
система зор рөл атқарады. Жоғарғы нерв қызметі екі сигналдқ системаға
байланысты. И.П.Павловтың айтуы бойынша тері, көз, құлаұ т.б. сезу мүшелері
арқылы түйсіну қабылдау елестету жануарлар мен адамға ортақ бірінші
сигналдық системаға жатады. Заттар мен құбылыстарда тікелей алынатын
сигналдарды алмастыратын сөз. Сондықтан И.П.Павлов сөзді сигналдардың
сигналы деп атады. Екінші сигналдық система ойлау мен сөйлеудің
фмзиологиялық негізі. Сонымен екінші сигналдық система бірінші системамен
өзара әрекеттесіп, ойау іс әрекеті және бақылау мен ес және сезімнің
тікелей байланысты қызметтердің де физиологиялық негізі болады.
Бала организмі мен нерв жүйесінің даму негізінде оның психикалық
қызметінің (түйісіп, қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Психиканы объективтік шындықтың
біздің нерв жүйемізде бейнеленуі болад дейміз. Баланың әрбір даму кезеңінде
жас ерекшеліктің алатын орны ерекше.
Жас ерекшелігі психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестерімен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық – психологиялық оқыту процестерінің басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерін қалыптасуын зерттейді, оқыту процесіндегі
ақыл ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғаліммен оқушылардың
арасындағы қарым қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым
қатынастарын қарастырады.
Жасына немесе жас шамасына қарай даму, адамның психикалық даму
табиғатын түсінудегі жалпы қарм қатынасқа байланысы болады. әрбір жас шағы
психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының
осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын
көптеген өзгерістерімен сипатталады. Л.С.Выгодский жас шағы дамудың белгілі
бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, бір шама тұйық кезеңі деп
қарады, оның маңызды дамуының жалпы циклінде алатын орны мен және дамудың
жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табумен анықталады. Бір жас
сатысынан екіншісіне өтуде бұрыңғы кезедерде болмаған жаңа құрылымдар пайда
болады және даму барсының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жиынтығы мен анықталады. Бұл әр балаға
оның өмірінің осы кезңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасын-
дағылармен қарым қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін біліммен іс
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағынан тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтыған баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тіелей
әсер етпейді. Ортаның қайсы бір элементтерінің қандай да бірі бұрын дамыған
қандай бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жғдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерешеліктерін анықтайды да ал олардың арасындағы қарым
қатынас өзгеріс келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігімен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде
қойылатын тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен
қарым қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психологиялық құрылымы
дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиолгиялық ерекшеліктерімен жиынтығымен сипатталады. Жас кезеңін
айналасындағылармен қарым қатынас жсаудың даму деңгейі бөлімдердің,
тәсілдердің қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс анықтайды.
Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше жақтарының
арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды ішкі негізін
құрайды. Мысалы баланың ерте сәбилік шағында сыртқы болмыспен байланысы
оның үлкендерге қарым қатынасы арқылы дәнекерленеді. Нақ осындай қарым
қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды игереді, онда
қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, үлендермен қарым қатынас жасау
тәсілдері, дүние танымы кеңейеді. Осының бәрі баланың дербес әрекеттер
жасау мүмкінігінің кеңеюіне демек айналасындағылармен қарым қатынас жасау
тәсілдерінің өзгеруіне негіз болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық
дамудың онан арғы барысының жағдайларын өзгертеді.
Баланың бұрынғы даму жетістіктері мен тіршіік жағдайларын өзгерту
жимынтығы оның айналасындағылармен өзара қарым қатынасының мазмұны мен
тәсілдерін, үлкендердің оған деген қарм қатынас формаларын өзгертуге әекп
соқтыратын осыған ұқсас жағдай жеткіншек шақта пайда болады. Дамудың
дағдарыс кезеңдері деп аталатын кезеңдер тәрбие жұмысында өзгерген қарым
қатынастар ескерілмей, қалыптасқан және айналасындғылармен өзара қарым
қатынас жасаудың алдыңғы кезеңіне тән тәсілдер мен осы кезң барысында дами
бастаған балалар мүмкіндіктері арасындағы үйлеміділік бұзылған жағдайда
пайда болады.
Педагогикалық жұмыста балаларда жас ерекшеліктерімен қоса, бір жас
тобындағы балалардың өзінде елеулі айырмашылығы болатын олардың дара
ерекшеліктерін де ескеріп отыру қажет. Жеті жасар балалардан Мектепке
барғым келеді, оқығым келеді дегенді біз барған сайын естіп жүрміз.
Алайда, мектеп жасына дейінгі балалардың өмірін өзгертуге талпынысы – мұның
өзі оқу қызметінің әзірге салдары бола алмайды. Оларды тартатын оқудың өзі
емес, оның нәтижесі. Осынау шеберліктермен дағдыларды игеру үшін ғана күш
жігер жұмылдыруға тура келетіндігінен ұғымы жоқ бола тұрса да олардың оқи,
жаза бігісі келеді де жеті жастағы бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала
өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез
құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектп
жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше
назары қазіргі бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерді пайдалану
балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайынауға
мүмкіндк береді.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл жаста
дененің барлық органдары мен талшықтарында елеулі өзгерістер болады.
Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де
скелеттің қатаюы әліде аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да
осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру және спорттың көптеген түрімен
айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, сондай-ақ теріс зардаптарға да
әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын орындарының көлемінің
сай болуы, орындық пен партаға отырғызу бала денесінің, тұлғасының қалыпты
дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілеттілігінің
шартты екендігі осыдан.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады. Ірі бұлшық
еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы
түрде алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті,
алайда оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ
соғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз, он бір, ал білек сүйектерінің
қатаюы он, он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда
бастауыш сынып оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш
жұмсап орындайтыны түсінікті болады. оның білегі тез талады да, ол өте тез
және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып балаларына әсіресе бірінші,
екінші оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Бастауыш
сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы
қамтамасыз етіледі. Мидің салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады.
Мидің маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс әрекеті мен жүйке
қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Атап көрсетілгендей баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Жет жасар бала мектеп
табалдырығына аттасы мен – ақ оқушы болады. оның өмірінде ойын әле маңызды
орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта
бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекеші іс әрекеті оның құлық
мативтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнін де
әле таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ.
Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиіті мағлұматтар ала бастайды.
Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға сүйенеді.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш
мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен
есту қабілеті жоғары деңгейде көтеріліп, түрлі түстерді айқын ажырата
алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам
өміріндегі жаңа негіздерге бақылампазыдығы артып, қабылдауын басқарып, оны
қажетті мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрсеге аударады.
Бала біртідеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес қажетті
нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейінін
дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор.
Зейіннін дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі
ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алуымен
байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгерісенеді. Оның іс әрекетке белсенділігін
көрсете отрып, ақыл ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап
етеді. Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті
едәуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі –
есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына, материалды есе
сақтау және қайта жаңғырту тәсілдерімен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елетету баланың күш жігерді
керек ететін мативтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдерді бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекеттерін
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау
негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі
сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша
заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру
байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытндысын жасай алу,
себеп салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды, сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы ана тілін терең әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, граматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мативтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым
қатынас жасау, қоғаның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу
қалыптасады. Сөйлеудің комуникативтік, сигнифиативтік функцияларын қолдана
алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар
арасындағы өзара қатынастар мен өзгешіліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме,
пікірталас, талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойынан едәуір өзгешелік
енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің граматикалық табиғатын ашады және
ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп
табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар
арасындағы, әр үйдегі, әрі мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбек қорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұн мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білі қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарының қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқы да қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өмірінен алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бір қатар маңызды әдеттерін бойыңа
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалптасу
процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс
әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе
ерекше маңызды болып табылады.
1.2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасын
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс әрекеті оқыту үрдісінде
жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінен маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс әрекет түрі –
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін
ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориядан
түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру. Сонықтан Аристотель сыртқы дүние заттары
алғашқы, ал олар туралы білім соңғы деді. Адам тынымы сыртқы дүние заттары
туғызатын түйсіктен басталады, танымның негізгі сезімдік қабылдау деп
түсінді.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді
өз сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу
әрекеті күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру
ептілігі және дағдымен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының
танымдық белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау
үрдістері зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының тану
блсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас ынтасын шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Шәкірттің қабылдау, негізінен
мұғалімнің сабақты жүйелі түрді жүргізуіне байланысты. Оқушының жаңа
материалды қабылдауына арқау болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі.
Олардың оқу танымдық қызметін арттыру ддұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде
іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы,
әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды ептілік әлдеқайда нәтижелі
әрі жемісті болады. мектеп оқушыларының әсерленгіш, эмонационалдық болып
келетінін ескере отыру – мұғалімнің оқу әрекетіндегі ерекше назар аударуы
тиіс, міндетті.
Адам белсенділігінің табиғатының тани білу, еңбек және моралдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала беленділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті
белсенділік деп атайды. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне
және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару
барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс
әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір
дағдылары қалыптаса бастайды. Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол
жас бойындағы балалардың өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен
ойнауға тілек білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп,
орындауға, өз қылықтарын ережеге, керексіз әеттерді тежеуге, кедергіні
ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс әрекеттерінің қуанышы балалар
арасында жолдастық достық сияқты жаңа қатынастарды туғызады. Олар бір-
біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады. бала еліктеу,
қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет өмірінің,
өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына
дейінгі 5-6 жас балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейд і. Балалап өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы, олар
шегені магнит ұстап тұр? Жапырақтың неге жасыл? Жаңбыр қайдан болады? –
деген сияқты сұрақтарды үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге,
алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың
таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің
теориялық сауаттылығымен шеберлігіне байланысты. Демек, мектептегі оқу
үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін
дамытуына жол ашу қажет.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
еркшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікке байқалады деп
айтуымызға болады. олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Олардың зейініде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мативтерімен бірге дамиды (оқу іс әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп- оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіңе түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады.
Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар
ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні
болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ойы еңбегімен
шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс - әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс -
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтер зерттеулері бойынша 7
жастаға оқушыны мектепке қатысқы жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар ( Мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын ( мектеп, сынып), іс -
әрекеттің жаңа түрі оқу және т. б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік сипаты
мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені,
танымдақ қызығудың қалыптасу және дамуы – жеке бастың дамуы барысында
жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала
айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесінде байланысты болады.
Сондықтанда баладағы танымдық қызығудың даму деңгейдің тек нақты жасқа
байланысты деп те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы,
бағыттылығы, мазмүны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін,
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н Рыбникова, Л Гордон, М. Беляева,
И. Цветкова, Л. Маневцова, Н. Постникова, К. Романова, Р. Римбург, П.
Сирбиладзе
(Мектеп жасына дейінгі кезең ), И. Шевченко (Жеткіншек жас ) В. Ильина, В.
Иванова, Н, Костина, Л. Рожина. (ересек мектеп жасы). 60 – жылдардың
барысында бастауыш мектеп оқушылары байынша А, Абдулаева, М. Морозова, Чо
Чюн Силь, Ф. Гусейнова. (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін
зерттеу), А. Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту
құралдарының әсері), Л. Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М. Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дануында ғлыми көркем кітаптардың рөлі) еңбектері шықты.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын мәселелер В. Дорохова,
Р. Жданова, Е. Киричук, О. Саулина, Л. Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығуына өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында – ақ оны ашық
түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады.
Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз қабылдайды және оларды
қайта – қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге деген бұл
бағыттылықты оның эмоциялдық тартымдылығына сәйкес уақытша және оны
қызығудың алды деп те есептеуге бролады.
Білуге құмарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең енуіне көмектеседі. Баланың мүндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге білуге, ұстануға деген қызығунан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында “қайда?”, “неге?”, “бұл не?”,
“неліктен” және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда болуы
мен байланыстаруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мұндай сұрақтары
белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде әуестік,
білуге құмарлықты көсетеді. Мұны танымдық қызығудыңбастауы десек болады.
Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайдығ ол әлеметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу – тәрбие жұмыстарын
ұйындастыруда әр тұрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескерту қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез – құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгілі білім жүйесі қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата – анасынан, мұғалімнен алады. Баланың таныпбілсем деген
ниетін қалыпты дәрежеге сақтап, танымдық белсенділігін одан әр күшейту үшін
танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер.
Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір көрінісі
балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар туралы ғана
емес, әрә айналасындағы әлуметтік көріністер жөнінде нақты білім, хабар,
түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына жауап кұтеді.
Осыдан келеп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау керектігі
тауды.
Балалардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым – қатынас,
әлуметтік өмірге араласуы, олардың өзіне ғана тән ішкі әлемі, қызығуы,
қабылдау, ойлау, қиялы, тағы басқада көптеген мәселелер ғылымның сан –
саласын тығыстыратын күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, олардың қызығуының өзіндік ерекшіліктері қандай
болатынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін оқу тәрбие жұмысын
жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгірімін арттырудың маңызы зор. Бала
оқуға, сабақты үлгіруге, жалпы білімге қызығып тұрса, оқудағы іс- әрекеті
жақсы болады, білімді де сапалы бітіреді. Баланың оқу пәніне, тәрбие
жұмысына қызығуы болмаса, онда “оқудың да, тәрбиенің де” нәтижесі дұрыс
болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың балалардың жақсы оқуына, оқығанын
жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс тәрбиелеуде, олардың бойында
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпалы зор.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Бала мектепке оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған
пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта береді. Сәтімен
меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын білімді сәтті
меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне қызыға бастайды.
Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады. Бара-бара бір уақытта
бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан тұрақты қызығады. Сөйте-
сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып өріс алады. Тұрақты қызығу ересек
және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға
қызығуы туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын
білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет.
Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығуын
қанағаттандыру үшін іс- әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет. Таңдап алған
саладағы белсенді оқу мен іс- әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығудың
дамуына негіз болады.
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа
жетуге бағытталған. Оқушы іс- әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
мотивтері болады. Егер балалардың іс- әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі
қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығуын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп әкететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс- әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшілігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты тез
өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана қамтамасыз
етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді: белсенді, дербес жан-жақты,
шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алда тұрған негізгі міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға
айналдыру. Осылай жасағанда ғана оны өзі- ақ орындайтын болады. Бұл
жағдайда оған қиыншылықты жеңу оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі,
өз күшіне сенім ұялтады.
Бірақ “қызығу” түсінігін “ермек”, “жұбаныш” түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кеңелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезенкте қызықты болуы керек. Бұдан басқа
бала еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай, үйірме және басқа да мәдени
мекемелерге барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы, парасатты, мазмұнды
және қызықты болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде “қызығу”
түсінігі оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығулардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік ерекшеліктері
ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру міселесі мына бір жағдайды есепке алу керектігін көрсетеді:
қазіргі алынатын мәліметтердің осыдан біраз уақыт бұрын алынған
мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған белгілі дәрежеде жаңа оқу
бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың теориялық және ғылыми
деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың рухани мәдениетінің өсуі
де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсетекіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен обьектілерге және іс- әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңгеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс- әрекетінің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекетте еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білу сипаты;
- танымдық белсенділігін жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылыс;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы.
Неге балаөмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады. Неге бізге
балалардың өмірін бүгін қызықты етуге болмайды? Қызығу қуаныш,
қанағат әкеледі және еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарауды жеңуге
көмектеседі. Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге
жәрдемдеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының
қызығуын қалыптастыру, белсендіру одан жан-жақты дамыған, білімді,
шығармашыл қайраткерлі тәрбиелеуге көмектеседі.
К.Д. Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz