Cептік жалғаулы баяндауыштар

Жоспар
Кіріспе

3 СЕПТІК ЖАЛҒАУЛЫ БАЯНДАУЫШТАР
3.1 Атау септік
3.2 Ілік септік
3.3 Барыс септік
3.4 Табыс септік
3.5 Жатыс септік
3.6 Шығыс септік
3.7 Көмектес септік

Қазақ тілінде төрт жалғау бар: жіктік жалғау, тәуелдік жалғау, көптік жалғау, септік жалғау. Сөйлемдегі сөздерді байланыстыру үшін жалғанатын жалғауды септік жалғау дейміз. Септік жалғаудың жеті түрі бар. Олар: атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік. Септік жалғауларының негізгі қызметі сөздерді бір-бірімен байланыстырады және әр септік жалғауы белгілі бір қызмет атқаруға қызмет етеді. Септік жалғау кейде тікелей өзі, кейде басқа тұлғалармен қабаттасып зат пен қимыл, я зат пен сын арасындағы субъектілік, тура және жанама объектілік, меншіктілік-қатынастық, мекендік, мезгілдік, көлемдік, амалдық-құралдық т.б. қатынасты білдіреді де сөз бен сөзді байланыстырып тұрады. Септіктер екіге бөлінеді:
1) грамматикалық септіктер;
2) көлемдік септіктер.
Грамматикалық септіктерге атау, ілік, табыс септіктері, көлемдік септіктерге барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері жатады. Грамматикалық септіктер негізінен тек заттық мәнмен байланысты болып, қимылды атқарушы, не оның объектісі, не заттық меншіктік қатынастық мәнін білдіреді. Сондықтан заттық мәнге қатысты сұрақтарға жауап береді: кім? не?; кімнің? ненің?; кімді? нені? Көлемдік септіктер заттық мәннен басқа көлемдік, мезгілдік, себептік, бағыттық, құралдық мағына да береді. Сондықтан барыс септігі кімге? неге? деген сұрақтан басқа қайда? деген сұраққа, шығыс септік кімнен? неден? деген сұрақтан басқа қайдан? деген сұраққа, көмектес септік кіммен? немен? деген сұрақтан басқа қалай? деген сұраққа жауап береді. Септіктер сөздерді байланыстыра отырып, оларға белгілі мағынаны да үстейді.
Септік жалғаулары сөздерді бір-бірімен тіркестіріп, байланыстырып отырумен бірге, ол сөздер септелу арқылы өзінің грамматикалық қызметін өзгертіп, әр түрлі мағына береді. Сөйлем мүшелерін анықтауда және оларды бір-бірімен байланыстыруда, тіркестіруде ерекше орын алатын септіктер сөйлемді де тиянақтайды. Септік категориясы зат есім категориясы болып табылғанымен, есімдікке де, тұйық етістік тұлғалы қимыл есіміне де, сондай-ақ септелу арқылы субстантивтенетін сын есім, сан есім және кейбір модаль сөздерге, көмекші есімдерге, үстеуге де жалғанады. Зат есімнен басқа сөз таптары септелсе, өзінің негізгі номинативтік мағынаға үстеме мән қосып, субстантивтенетіп, заттық мағынаға ие болады. Септелінген заттың сөйлемде қызметі өзгергені болмаса, ол сөздің лексикалық мәні өзгермейді, басқа сөз таптары олай емес. Сондықтан да септік жалғауын зат есімге тән категория деп атауы.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Жұмыстың тақырыбы: Cептік жалғаулы баяндауыштар

Жұмыстың көлемі: 41б.

Пайдаланылған әдебиеттер саны: 25

Тірек сөздер: септік жалғаулы баяндауыштар, етістік баяндауыштар, есім
баяндауыштар, құрама баяндауыштар, атау септік, ілік септік, барыс септік,
табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік, есім сөздер.

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім.
Бітіру жұмысы қазіргі қазақ тіліндегі жеті септіктің баяндауыш
қызметінде жұмсалуын, септік жалғаулы баяндауыштың түрлерін, құрамын және
қай сөз табынан болатындығын ашып көрсетуге бағытталған.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты-қазақ
тіліндегі жеті септіктің баяндауыш болуын және қай сөз табынан болатының
сипаттамасын беру.
Алға қойған бітіру жұмысының мақсатынан төмендегідей міндеттер тарайды:
- баяндауыш анықтамасына шолу;
- баяндауыштың сөйлемдегі алатын орнын қарастыру;
- баяндауыштың жасалу жолын анықтау;
- етістікті және есімді баяндауыштардың өзіне тән белгілерін беру;
- есімді баяндауыштардың тұлғасын талдау;
- септік жалғаулы баяндауыштың сипаттамасын беру;
- септік тұлғада келген баяндауыштардың түрлерін, қай сөз табынан
жасалатындығын, жасалу жолдарын толық ашу.

3 СЕПТІК ЖАЛҒАУЛЫ БАЯНДАУЫШТАР

Қазақ тілінде төрт жалғау бар: жіктік жалғау, тәуелдік жалғау, көптік
жалғау, септік жалғау. Сөйлемдегі сөздерді байланыстыру үшін жалғанатын
жалғауды септік жалғау дейміз. Септік жалғаудың жеті түрі бар. Олар: атау
септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс
септік, көмектес септік. Септік жалғауларының негізгі қызметі сөздерді бір-
бірімен байланыстырады және әр септік жалғауы белгілі бір қызмет атқаруға
қызмет етеді. Септік жалғау кейде тікелей өзі, кейде басқа тұлғалармен
қабаттасып зат пен қимыл, я зат пен сын арасындағы субъектілік, тура және
жанама объектілік, меншіктілік-қатынастық, мекендік, мезгілдік, көлемдік,
амалдық-құралдық т.б. қатынасты білдіреді де сөз бен сөзді байланыстырып
тұрады. Септіктер екіге бөлінеді:
1) грамматикалық септіктер;
2) көлемдік септіктер.
Грамматикалық септіктерге атау, ілік, табыс септіктері, көлемдік
септіктерге барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері жатады. Грамматикалық
септіктер негізінен тек заттық мәнмен байланысты болып, қимылды атқарушы,
не оның объектісі, не заттық меншіктік қатынастық мәнін білдіреді.
Сондықтан заттық мәнге қатысты сұрақтарға жауап береді: кім? не?; кімнің?
ненің?; кімді? нені? Көлемдік септіктер заттық мәннен басқа көлемдік,
мезгілдік, себептік, бағыттық, құралдық мағына да береді. Сондықтан барыс
септігі кімге? неге? деген сұрақтан басқа қайда? деген сұраққа, шығыс
септік кімнен? неден? деген сұрақтан басқа қайдан? деген сұраққа, көмектес
септік кіммен? немен? деген сұрақтан басқа қалай? деген сұраққа жауап
береді. Септіктер сөздерді байланыстыра отырып, оларға белгілі мағынаны да
үстейді.
Септік жалғаулары сөздерді бір-бірімен тіркестіріп, байланыстырып
отырумен бірге, ол сөздер септелу арқылы өзінің грамматикалық қызметін
өзгертіп, әр түрлі мағына береді. Сөйлем мүшелерін анықтауда және оларды
бір-бірімен байланыстыруда, тіркестіруде ерекше орын алатын септіктер
сөйлемді де тиянақтайды. Септік категориясы зат есім категориясы болып
табылғанымен, есімдікке де, тұйық етістік тұлғалы қимыл есіміне де, сондай-
ақ септелу арқылы субстантивтенетін сын есім, сан есім және кейбір модаль
сөздерге, көмекші есімдерге, үстеуге де жалғанады. Зат есімнен басқа сөз
таптары септелсе, өзінің негізгі номинативтік мағынаға үстеме мән қосып,
субстантивтенетіп, заттық мағынаға ие болады. Септелінген заттың сөйлемде
қызметі өзгергені болмаса, ол сөздің лексикалық мәні өзгермейді, басқа сөз
таптары олай емес. Сондықтан да септік жалғауын зат есімге тән категория
деп атауы.
Ә.Төлеуов септіктерді грамматикалық және кеңістік деп екіге бөледі.
Сонымен бірге ілік (анықтауыш), табыс (тура толықтауыш) септігіндегі
сөздердің сөйлемдегі қызметі тұрақты болса, кеңістік септікті сөздер
беретін мағынасына, қойылатын сұраудың ыңғайына қарай бірде толықтауыш,
бірде пысықтауыш болатынын айтады. Грамматикалық категория болып табылатын
септік жалғаулар морфологиялық көрсеткішсіз болмайды. Әрбір септік
жалғаудың өзіне тән көрсеткіші болады.
Септіктер тек сөз бен сөзді байланыстырмайды, сонымен қатар сөйлемді
тиянақтап баяндауыш қызметінде атқарады. Септіктердің сөйлемді тиянақтауын
негізге аламыз. Әр септік ойды аяқтап баяндауыш қызметінде жұмсалады.
Төмендегі кесте бойынша барлық септіктердің ойды тиянақтайтынын көре
аласыз.

Септіктер Мысалдар
Атау септік Ержанның ауыл-ағайыны да меймандос, бірін-бірі
сыйлағыш, жақсы адамдар екен (С.Мұқанов).
Ілік септік Бұл-біздің елімізде оқып жүрген талапкер жастардың өз
кезінде шыққан, жалғыз адамның бірі (М.Әуезов).
Барыс септік Баршын жамауы-баршынға
Қаршын жамауы-қаршынға (М.Қашғари).
Табыс септік Әңгіме осы Ақсақ Барыс жайында (Ғ.Мүсірепов).
Жатыс септік Адам жасампаздығының рақаты - жүректе
(Т.Әбдікәкімұлы).
Шығыс септік Ашу ағадан, айып ініден (М.Әуезов).
Көмектес септік Адам баласының қадірі, қасиеті ақылымен, білімімен
(А.Егеубай).

3.1 Атау септік

Атау септігінің басқа септік түрлері сияқты арнайы грамматикалық
көрсеткіші жоқ. Сондықтан атау септік тұлғасы сырттай зат есімнің түбір
тұлғасымен сәйкес келеді. Бірақ атау септігі мен зат есім екеуі бір емес.
Баяндауыш қызметін атқарып тұрған есім еш уақытта атау септігінде
тұрмайды, ол жіктік жалғауында келеді. Ал, атау септігі нөлдік тұлғада,
яғни түбірдің үстіне нөлдік форма жалғанады. Есім сөздерінің барлығы атау
тұлғада баяндауыш қызметінде жұмсалады. Атау септікте келетін баяндауыштар
дара, әрі күрделі түрде келе береді. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік
дербес, әрі көмекші етістікпен тіркесіп баяндауыш болады.
-Зат есімді баяндауыш. Мысалы: Тура айтқанды сүйетін, өзі де қайратқа,
қимылға бой ұрғыш адам (М.Әуезов). Бұл-Бөжей (М.Әуезов). Ол Сүйіндіктің
қызы - Тоғжан (М.Әуезов). Кейде зат есімнің ішіндегі жалқы есімдер сияқты
деген сөзбен келеді. Мысалы: Құнанбай қасындағы ылғи қарт серіктері:
бастығы Қаратай, жорға Жұмабай, Жақып сияқтылар (М.Әуезов). Тағылым мен
таза жолға бастайтын әке сияқты (М.Әуезов).
Зат есімнің көмекші етістіктермен тіркесіп, шақтық мағынада
жұмсалады: Әкеден жетім қалған үш ағайынды жігіт екен (С.Мұқанов). Басы
аман кезде Ұлберген жайқындай ет-жеңді семіз кісі еді (С.Мұқанов). Асқар
аттанған түн-аспанды қалың бұлт жапқан желі ышқына соққан дауылды түн еді
(С.Мұқанов). Көмекші етістік жоғарыдағы сөйлемдерге өткен шақтық мағына
беріп тұр.
-Сын есімді баяндауыш.Сын есімде зат есім секілді атау тұлғада дара,
әрі күрделі баяндауыш болады. Дара күйіндегі баяндауыш: Әйелі де сұлу
(Х.Есенжанов). Үлкен астың күресі де үлкен (М.Әуезов). Екі жағы да жол мен
жерге аса жүйрік (М.Әуезов).
Сын есімнің көмекші етістікпен тіркескен күрделі түрі: Қырынан
қарағанда, бір түрлі сүйкімді екен (М.Әуезов). Абай бойы ояз бойынан биік
еді (М.Әуезов). Көктемдегі киіз үй Абайға әрқашан таңсық болатын
(М.Әуезов).
-Сан есімді баяндауыш.Атау тұлғада келген сан есімнің өзі де дара тұрып
та, күрделі болып та баяндауыштық қызмет атқарады. Дара түрде келуі:
Алдыңғы бәйге-түйе бастатқан тоғыз, екінші –жамбы бастатқан тоғыз
(М.Әуезов).
Күрделі түрі: Екі ауданның арасы-бір жүз елу бес километр. Берер жерім-он
екі (Х.Есенжанов).
Құрама түрі: Шортаннан шыққанда олар он екі екен (С.Мұқанов).
-Есімдікті баяндауыш. Есімдіктен болған баяндауыштарда осындай түрде
келеді. Мысалы: Дос кім,дұшпан кім? Қыз деген халық сол (Ф.Оңғарсынова).
Қыс болса мынау (Таң-Шолпан).
Атау септіктегі баяндауыш барлық сөз табынан болады. Жоғарыда тек зат
есім, сын есім, сан есімнен болған түріне тоқталдық. Себебі нөлдік тұлғада
болған баяндауыш туралы айтылған. Біздің басты назар аударатынымыз ілік
септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес
септігінде келген баяндауыштар.

3.2 Ілік септік

Ілік жалғауы ешқашан жеке тұрып баяндауыштық қызмет атқара алмайды.
Ілік септігінің негізгі мағынасы меншіктеу. Ілік жалғауда тұрған сөз
әрқашан өзі байланысқан сөзінің тәуелдік жалғауда тұруын керек қылады. Ілік
және тәуелдік жалғауындағы сөздерге келетін болсақ, ілік жалғаулы сөз
тәуелдеулі сөздің алдында тұрады. Ілік септіктегі зат есімдер мен көмекші
есімдер тіркесуі арқылы күрделі баяндауыш жасалады деп С.Аманжолов айтқан
болатын. Ілік септігінің баяндауыштық қызмет атқаруына үлесі болғанымен,
біз бұл түрін ілік септігінің жасырын және ашық түрде жатыс септігінде
келген баяндауыштар қатарына жатқыздық. Жатыс септігінен болған
баяндауыштарда арнайы тоқталамыз. Ілік жалғауы зат есімге, сын есімге,
есімдікке жалғанып, тәуелдеулі сан есіммен тіркеседі.
-Зат есімді баяндауыш. Ілік жалғауы зат есім сан есіммен бірге келіп,
сөйлемді тиянақтап баяндауыш болады. Ілік жалғаулы зат есім мен сан есім
тіркесі арқылы баяндауыш жасалады. Ілік жалғаулы зат есім жекеше және көпше
түрде келіп, сан есіммен тіпкеседі. Жекеше түрде келген ілік жалғауындағы
зат есімнің сан есіммен тіркесіп баяндауыш қызметінде жұмсалуына мысал:
Ал мынау төменгі отырған жігіт-осы ел ішіндегі тынымсыз, қаныпезер қатты
ұрының бірі (М.Әуезов).
Есентай – кесек мұрынды,маңдайы тайқылау келген зор басты,бітік көзді, зіл
салмақты адамның бірі (М.Әуезов).
Ол - Абайға оқ қарайтын, әділеті бар чиновниктің бірі (М.Әуезов).
Ілік жалғаулы зат есім көпше түрде сан есіммен тіркесіп келуі:
Мұқамеджан - Абайдың туысқандарының бірі (М.Әуезов).
Тәрбие ісі - аса қиын істердің бірі (М.Калинин).
Жақсы саяхат–жазушы өмірінің қажетті шарттарының бірі (Қ.Жұмаділов).
Ілік жалғаулы зат есім мен сан есім тіркесі көмекші етістікпен келіп,
баяндауыштың келесі түрі жасалады. еді көмекші етістігі жеке өзі немесе
жіктеліп алдыңғы тұрған сөздеріне шақтық мағына беріп, ойды тиянақтап
тұрады. Мысалы:
Әскердегі бір жарым жыл ішінде мен де ғұмыры ескерту алмаған, кезексіз
нарядқа бармаған әлгіндей үлгілі солдаттың бірі едім (Ә.Асқаров).
Қаланың шеткері жағындағы жұмысшы асханаларының бірі еді (Ә.Омаров).
Басқа да көмекші етістікпен тіркесіп келеді. Мысалы: Бұл оның революциялық
дүние танымына, асқан гуманизіміне, күрескерлік табиғатына байланысты туған
жаңалықтарының бірі болатын (Р.Бердібаев).
Таза ілік жалғаулы сөздер баяндауыш қызметінде жұмсалмайды, ілік
жалғаулы сөздер көмекші есімдермен бірге жұмсалады. Жеке тұрып, дербес,
толық мағынаға ие бола алмайтын және сөйлемде өз алдына мүше болу қасиеті
де жоқ, біраз сөздер бар Ондай сөздер алдындағы есімдердің біріне
көмекшілік қызмет атқарады. Көмекші есімдер өзі тіркескен сөзіне көлемдік
мағына үстеп, оның мекенін, айналасын дәлелдеп көрсетіп тұрады. Көмекші
есімдер негізгі есімдермен ілік септігі арқылы байланысады, яғни негізгі
есімдер ілік септігінде, көмекші есім тәуелдік жалғауында келеді. Ілік
жалғаулы зат есім тек тәуелдеулі бірі деген сөзбен ғана емес, көмекші
есімдермен тіркесіп сөйлемді тиянақтайды. Көмекші есімдер жеке өз алдына
ілік септігінсіз баяндауыш болмайды. Заттанған көмекші есімдер жатыс
жалғауында баяндауыш қызметінде жұмсалады. Ал ілік септігімен келгенде,
ілік септігіндегі сөз бен көмекші есімдер бірлікте тұрып ойды тиянақтап
баяндауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы:
Бұлардың беті - қалың таудың іші ( М.Әуезов).
Соған қарай тартатын төте жол - Орданың үсті (М.Әуезов).
Анау Пионерлер сарайының тұсы (Ғ.Мүсірепов).
Диалогтарда ілік жалғаулы сөздің екінші сан есімнен болған сыңары
теуелденіп барып жіктеліп келеді. Мысалы:
- Кімсіз?-деді Еңгүдей
- Ел кезген кедошимнің бірімін (Д.Амантай).
-Сын есімді баяндауыш. Сын есімдер де ілік жалғауында сан есімдермен
тіркесіп ойды тиянақтап, бірлікте жұмсалады. Бірі сан есімі жеке өзі
баяндауыш болмайды. Ой тиянақсыз, нақты бола алмайды. Ілік жалғаулы сын
есімге сан есім бірге жұмсалу арқылы сөйлемді тиянақтайды. Негізгі мәнді
сөз алдында тұрады да, оны тиянақтаушы сан есімдер соңында келіп баяндауыш
болады. Осындай күрделі баяндауыштарда сындық, әрі сандық мағына
болғанымен, олар сөйлемді тиянақтауда мағына бірлік жағынан тұтас ойды
аяқтап тұрады. Ілік септігінде тұрған сын есім сан есімнің (бірі) өзімен
жеке, әрі сын есім және көмекші етістікпен бірге жұмсалады. Ілік жалғаулы
сын есімнің сан есіммен келуі:
Қазақ халқы - ел сұлуының бірі,
Қазақ жері - жер сұлуының бірі (І.Есенберлин).
Мен адам танысам, қыз күткен бұл жігіт, ең алдымен, сылтау тауып әскерге
бармай қалған қудың бірі (Ә.Асқаров).
Ілік жалғаулы сын есім сан есіммен және көмекші етістікпен бірге келуі:
Аққозы Мотыштың көп семізінің бірі екен (М.Әуезов).
Қыз күйеуі Дүтбай Көкшенің намыскер, есті, сөзді жасының бірі еді
(М.Әуезов).
Ақылбай барлық Ырғызбай ішіндегі бұла-болпаш жастың бірі болатын
(М.Әуезов).
-Сан есімді баяндауыш. Сан есімдер негізінен зат есімнің анықтауыш
қызметінде жұмсалады. Сонымен қатар ілік септігінде тұрған сан есім
тәуелдеулі сан есіммен бірге сөйлемді тиянақтайды. Мысалы:
Ол – Дүние жүзіне даңқы жеркен атақты жиырма сегіздің бірі (Ғ.Мүсірепов).
Амал жоқ, біздейлер қазір екінің бірі (Қ.Найманбаев).
Ол – атақты жиырма сегіздің бірі (Ғ.Мүсірепов).
-Есімдікті баяндауыш. Есімдіктер зат есім, сын есім секілді ілік
жалғауында және тәуелдеулі сан есіммен тіркесіп баяндауыш қызметінде
жұмсалады. Есімдіктер ішінде, әсіресе сілтеу есімдігі ілік жалғауында сан
есіммен, сонымен бірге шылау сөзбен де бірлікте жұмсалады. Мысалы:
Базаралы да осылардың бірі (М.Әуезов).
Әйел мінезі бір-бірлеріне қандай ұқсас болады, мынау да солардың бірі ғой
(Д.Батыр).
Ілік жалғаулы сөздер үнемі көмеші сөзднрмен бірлікте сөйлемді
тиянақтайды. Баяндауыштың бірінші сыңары ашық немесе жасырын тұрады.

3. Барыс септік

Барыс септігінің жалғауы есім сөздеріне жалғанып баяндауыш болады.
Барыс жалғаулы баяндауыш туралы ғалымдар еңбектерінде арнайы
қарастырылмаған. Барыс септігінің өзі бірнеше мағынаны береді. Барыс
жалғау белгілі істің, қимылдың сол затқа бағытталғанын, арналғанын
білдіреді. Барыс жалғау жалғанған зат есім өзіне арналған, өзіне бет алған
қимылдың, істің бағыты болып табылады 7,87. С.Аманжолов Қазақ әдеби
тілі синтаксисінің қысқаша курсы кітабында барыс жалғауының 15 мағынасын
берген. Соның ішінде баяндауыштық қызметте жұмсалған барыс септігі бар.
Оның беретін мағынасы - заттың бағасын көрсетеді. Берген мысалы: Күй сандық
алдым - он екі мыңға (Ғ.Мұстафин Миллионер).
Қ.Шәукенов Синтаксис кітабында етістіктен жасалған баяндауыштарды
шартты, қарсылықты, себеп, қалаулы, мезгіл баяндауыштар деп бөліп,
анықтамасын және оның қалай жасалатына тоқталады. Ал есім баяндауыштарды
заттық баяндауыш, мезгіл баяндауыш, сан-мөлшер баяндауыш, болымсыз
баяндауыш, суреттемелі баяндауыш деп қарастырады. Сан-мөлшер баяндауышына
мынандай анықтама береді: Бастауыштың сандық-мөлшерлік шамасын білдіретін
баяндауышты сан-мөлшер баяндауыш дейді 8,92. Сан-мөлшер баяндауыштың
жасалуына барыс септік жалғауының рөлі бар. Барыс септігі сан есімге дейін,
шейін шылауларының тіркесуі арқылы жасалатынын айтып, мысал келтіреді.
Мысалы: Шапқызған жетпіс аттың отызына бәйге тігілді: алды - қысқа тоғыз,
арты - он сомға дейін (Ж.А.).
А.Айғабылов, О.Күлкенова, М.Серғалиев біріге жазған Қазіргі қазақ
әдеби тілі еңбегінде есім сөздерінің баяндауыш қызметінде жұмсалатын
тұлғаның бірі ретінде септік жалғауын көрсетеді. Зат есімдердің түбір
күйінде, септік, тәуелдік формаларда баяндауыш қызметінде жұмсалып,
бастауыштың заттық сапасын білдіріп кім, не екенін айқындайтынын айтады.
Зат есімдердің жатыс, шығыс және барыс септіктерінде көлемдік, күй-
қалыптылық, мекендік т.б. мағынада жұмсалып, баяндауыш болатынын айтады.
Жатыс және шығыс септігінен болған баяндауышқа мысал келтіргенімен, барыс
септігінен болған баяндауышқа мысал жоқ.
Барыс септігінен болған баяндауыштарға ғалымдар еңбегінде арнайы
тоқталғанымен, баяндауыштың бір түрін жасайтыны ретінде қарастырған.
Жоғарыда барыс жалғаулы баяндауыш сан есімнен болғанына мысал көрсеткен.
Тек сан есімге ғана емес, зат есімге барыс жалғауы жалғанып, баяндауыш
болады. Демек, есімді сөздердің ішінде зат есім мен сан есім барыс
септігінде баяндауыш қызметінде жұмсалады.
-Зат есімді баяндауыш.
1. Барыс жалғаулы зат есімнен болған баяндауыштар. Мысалы:
Үшеуі - физматқа, ал мен – филфакқа (Ж.Елшібек).
Ел айрылса – көбіне, Жол айрылса – кеңіне (Мақал).
Тіл аузым - тасқа (О.Әубәкіров).
2. Барыс жалғаулы зат есімнен болған баяндауыштар дербес жеке тұрып та,
ойды тиянақтап, баяндауыштық қызмет атқара алады. Барыс септіктің мағынасы
шығыс септіктің негізгі мағынасымен қарама-қарсы. Барыс септік затқа істің,
қимылдың бет алуын білдірсе, шығыс септік істің заттан ажырауын, айрылуын
білдіреді. Барыс септігіндегі баяндауыш жоғарыда айтқанымыздай іс-қимылдың
қайда бағытталғанын көрсетіп, ойды тиянақтап тұрады. Мысалы:
А ) - Қайда кетіпті ?
- Театрға (Ә.Нұршайықов).
Ә) - Командировкаға ғой, шамасы ?
-Иә,иә.Командировкаға (Ш.Мұртаза).
В) - Қайда ?
- Орынборға (Д.Исабеков).
-Сан есімді баяндауыштар.
Барыс жалғауында әсіресе, сан есімдер келіп, баяндауыш болады. Барыс
жалғаулы сан есім жеке өзі емес, көбіне дейін, шейін шылауларының немесе
жуық, тарта көмекші сөздерінің тіркесуі арқылы баяндауыш жасалады.
Баяндауыштың бұл түрі сандық-мөлшерлік шаманы білдіреді. Мысалы:
Саны қырыққа жететін салдардың жасалуы онға жуық (М.Әуезов).
Отыз төрттен қырық бірге дейін (Д.Исабеков).
Ал қазақтарда мұндай жырлардың саны елуге тарта (Ә.Нұршайықов).
Барыс жалғаулы сан есімдер шылаулармен тіркесіп, диалогтарда өз алдына
дербес тұрып баяндауыш болады. Мысалы:
- Нешеге дейін ?
- Екі мың сегіз жүз сексен жетіге дейін (Ғ.Мүсірепов).
-Есімдікті баяндауыштар. Зат есім мен сан есім ғана барыс септігінде
баяндауыш қызметінде жұмсалмайды, сонымен қатар есімдіктерде баяндауыш
болады. Есімдіктердің барыс жалғауында келіп, баяндауыш болуын ешкім
айтпаған. Ал, біз барыс жалғаулы есімдіктер диалогтарда баяндауыш болатынын
көрсеттік. Мысалы:
А) - Ол бедірейіп маған қарайды.
- Кімге?
-Маған (Ә.Нұршайықов).
Ә) - Мәриям? Маған ба?
- Иә,сізге (Д.Исабеков).
В) - Саған қарай ма?
- Иә,маған қарай (Ғ.Мүсірепов).
Баяндауыштар іс-әрекеттің кімге бағытталғанын көрсетіп тұр. Барыс
жалғаулы сөзді меңгеріп келетін шылаулар өзінен бұрынғы барыс септікті
сөзбен тіркесіп келіп сөйлемнің бір мүшесі болады. Сөйлемнің соңында
баяндауыш қызметінде жұмсалады.
- Қай жерге шейін апардың?
- Ақылдың шетіне дейін (Д.Исабеков). Бұл сөйлемдегі баяндауыш ілік, әрі
барыс септігінде тұр. Алайда негізгі ойды барыс септігіндегі сөз шылаумен
бірге ойды аяқтап тұр.
Өздік есімдігі де барыс жалғауында баяндауыш қызметінде жұмсалады.
Мысалы:
Жатқа жағынып, жауға бағынып сауға сұрасаң-өз обалымыз өзімізге (Жұлдыз).
Барыс жалғаулы сөздер де баяндауыш қызметінде жұмсала бастады.
Негізінен зат есімнен болады, бірақ басқа да сөз таптары барыс жалғауын
жалғап сөйлемді аяқтайды.

4. Табыс септік

Табыс септігі негізінен сөйлемде толықтауыш қызметін атқарады. Табыс
жалғауының беретін мағынасы, яғни тура объектіні көрсетеді. С.Аманжолов
табыс жалғауының 3 мағынасын көрсеткен. Табыс септігі істің затын
білдіргендіктен, ол септікте тұрған зат есім етістікпен тікелей тығыз
байланысты болады да, әрқашан толықтауыш болады,-дейді Н.Сауранбаев. Табыс
септігінде тұрған сөз толықтауыш қызметін атқаратындығына қосыламыз.
Дегенмен, табыс септігі таза күйінде емес, басқа сөздермен тіркесіп, ойды
аяқтайды. Табыс септігінің жалғауында тұрмасада, туралы, жайы, жайында
сөздері толықтауыш мағынасын беріп, баяндауыш қызметін атқарады.
С. Жиенбаев Синтаксис мәселелері атты еңбегінде жоғарыда аталған, яғни
туралы, турасында, жайлы, жайында, жөнінде деген шылаулармен айтылатын
сөздерге тоқталған. Осыған байланысты екі көзқарас пайда болады. Досқараев
мұндай сөздерді толықтауыш қатарына қосу керек десе, Аманжолов мұндайларды
пысықтауышқа жатқызып, пысықтауыштың ішінде өзіне арнаулы орын беріп,
тақырып пысықтауыш деп атау керек дейді. Біз алдыңғы бірінші пікірге
қосыламыз. Н.Сауранбаев туралы, жайлы, турасында, арқасында, жайында сияқты
демеуліктер есім сөздерді, есімдіктерді атау түрінде, есімшелі теуелдеулі
түрінде меңгереді дейді. Айтылған шылаулар есім сөздерді де, есімдіктерді
атау түрінде де, есімшелі тәуелдеулі түрінде де меңгеретіні рас, бірақ
сөйлемде басқа мүшенің де қызметін атқарады. Туралы, турасында, жайы,
жайында деген сөздер негізінен зат есімдерді меңгеріп, сөйлем соңында келіп
баяндауыш болады. Жайы сөзінің зат есіммен бірге жұмсалып баяндауыш
қызметін атқаруына мысал:
Айтқаны – мынау қағаз жайы (М.Әуезов).
Бұнысы Степной генерал–губернатор жіберген бұйрық бойынша Семей шаһарында
болған істер жайы (М.Әуезов).
Жайы шылауы өзі тіркескен сөзбен бірге еді көмекші етістігімен
бірлікте жұмсалады. Мысалы:
Олардың Абай көрінбестен бұрынғы әңгімесі осы Абай жайы еді (М.Әуезов).
Жайында сөзінің алдында жалпы, әрі жалқы зат есімдер келе береді.
Көбіне жалқы есімдермен тіркесіп жұмсалады. Мысалы:
Соның діндесі, таза жүрек, өр көкірек, алып батыр - Қызыл сақал жайында.
Бұл романның шытырман уақиғасы патшалық дінінен өз діні басқа болған аса
бір ғазиз асыл жігіт Дик жайында (М.Әуезов). Еді көмекші етістікпен де
келеді. Мысалы: Әңгімелері ауыл жайында еді (Ғ.Мұстафин).
Туралы, турасында сөзімен тіркескен септік жалғауынсыз сөз әңгіме, не
бір хабардың объектісін білдіреді. Бұл екі шылау тек жалқы есім, оның
ішінде ономастикалық атаулармен тіркеседі. Мысалы:
Приговор осы съезд боп жатқан қоныс Балқыбек туралы (М.Әуезов).
Инквизиция сотының аса бір аяр тыңшы жас осы, әйелден шыққан қатал
қиянаткер Черный Вен турасында (М.Әуезов).
Жайы, жайында, туралы, турасында грамматикалық қызметі жағынан
бірдей. Сөйлемде сөз болып отырған әңгіменің объектісін білдіреді. Бұл
сөздер грамматикалық мағына жамайтын, жеке лексикалық мағынасы жоқ көмекші
етістіктермен бірге жұмсалатынын көрдік. Табыс септігінің иағынасын беретін
жайы, жайында, туралы, турасында сөздері өзі тіркескен алдыңғы сөзбен
бірлікте жұмсалып, баяндауыш қызметін атқара алады.

5. Жатыс септік

Жатыс септігін тарихи тұрғыдан қарасақ, көне септіктердің бірі. Көне
түркі жазбаларының тілінде жатыс септігінің мағынасы мен қызметі, қолданылу
аясы қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда кең болған да, ол тек қимылдың
орнын, мезгілін ғана емес, сонымен бірге жалпы бағытын, жалпы көлемдік
мәнді де білдіріп, қазіргі барыс және шығыс септіктерінің орнына да
жұмсала берген 20,84. Септіктердің ішінде ең ерте пайда болғандықтан,
жатыс жалғаулы сөздің баяндауыш қызметінде жұмсалуы көп кездеседі және
жатыс жалғаулы сөздің баяндауыш болатынын ғалымдар еңбектерінен
кездестірдік. С.Аманжолов, А.Әбілқаев Қазақ тілі еңбегінде күрделі
баяндауыштың жасалу жолына тоқталған кезде, жатыс септігінің рөлі ерекше
екен. Күрделі баяндауыштың жасалуының төмендегідей түрлерін көрсеткен.
- Сөз тіркесінен. Поезд тоқтамайтын разъезд жеті километрдей-ақ жерде.
- Күрделі сан есімнен. Биыл жасым отыз сегізде.
Басқа да жасалу түрін берген. Біз жатыс жалғауымен келген сөйлемдерді
алдық. Сөз тіркесінен, күрделі сан есімнен болған күрделі баяндауыштардың
құрамындағы соңғы сөз ойды аяқтап жатыс жалғауында тұр.
С.Аманжолов, Ғ.Бегалиевтың Қазақ тілі грамматикасында есім сөздердің
ешқандай жалғау жалғанбай да, көптік, тәуелдік, жіктік, не жатыс септік
жалғаулар жалғанып та, баяндауыш болатынын айтады. Мысалы: Біздің үйіміз
колхозда. Мезгіл және мекен үстеулері атау тұлғада, кейбіреулері жатыс
септікте тұрып баяндауыш болатынын көрсетеді. Мысалы: Жұмыстың қызықтысы
әлі кейінде. Біздің баратын аулымыз әлі ілгеріде.
Н.Сауранбаев Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған оқулығында есім
сөздерінің және үстеулердің баяндауыш болатынын айтқанмен, септік
жалғаувның баяндауыш қызметінде келуі айтылмаған. М.Балақаев, Т.Сайрамбаев
Қазіргі қазақ тілі еңбегінде жатыс жалғауында тұрған баяндауыш шығыс,
барыс жалғауынан гөрі жиі ұшырайтынын айтқан. Сонда жатыс жалғауындағы
баяндауыш қай сөзден болғанына қарай бастауыштың мекенін, орнын, қалыпты
күйін, қимылдың дүркінділігін білдіреді 9,124.
Синтаксис мәселелері атты С.Жиенбаевтың кітабында есімнің жатыс
жалғаулы түрі баяндауыш болады,-дейді. Мысалы: Олар Жезқазанда.
Қ.Шәукенұлы Синтаксисте сөз жасауда, мағына тудыруда жұрнақтарды
айтпағанда, жалғаудың атқарар қызметі мол дей келе, зат есімнің жатыс
жалғаулы баяндауыш түрін көрсетеді. Бұл түрін мекен баяндауыш деп атап,
мынандай анықтама береді: Бастауышты орын, аудан, мекен, бағыт тұрғысынан
анықтайтын баяндауышты мекен баяндауыш дейміз. Мекен баяндауыштың
жасалуына зат есім ұйытқы болады. Мысалы: Ән алыста емес жақында, жақын
ғана емес, тап осы жерде (Б.М.).
М.Қараев Қазақ тілі кітабында есім сөздерінің баяндауыш қызметінде
жұмсалатынын көрсетеді. Зат есім, сын есім, сан есімнің еш жалғаусыз
баяндауыш болатынын көрсеткен. Есімдіктен де баяндауыш жасалады дейді де,
жатыс жалғауында келетінін айтпағанмен, мысал жатыс жалғауында тұр. Мысалы:
Оның жасы қаншада? Үстеуден болған баяндауыш та осы тәрізді. Мысалы:
Үлкен кішінің бәрі - осында.
М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкенова Қазіргі қазақ әдеби тілі
еңбегінде есім сөздерінің баяндауыш қызметінде септік жалғауында
жұмсалатынын айтады. Зат есімнің жатыс жалғауында баяндауыш болатынын
көрсеткен. Мысалы: Ауыл шырт ұйқыда. Сонымен бірге сапалық есімдерден
болған баяндауыштарға тоқталғанда, жатыс септігінің жіктік жалғауында
келген түріне мысал келтіреді: Мен елу екідемін (Ғ.Мұстафин). Ал
баяндауыштық қызметте есімдіктердің ішінде жіктеу, сілтеу, сұрау
есімдіктері жиі кездесетінін тап кеткен. Есімдерден болған мысалы жатыс
септігінде тұр. Мысалы: Бурабай тауының айналасы Асқардың алақанында
(С.М.).
Жатыс жалғауда тұрған баяндауыш шығыс, барыс жалғаулардағыдан гөрі
жиі ұшырайды. Сонда жатыс жалғаудағы баяндауыш қай сөзден болғанына қарай
бастауыштың мекенін, орнын, қалыпты күйін, қимылдың дүркінділігін
білдіреді 9,104. Жатыс жалғаулы сөздердің дара, әрі күрделі баяндауыш
жасауға ұйытқы болатынын көптеген ғалымдар айтып кеткен. Бізде жатыс
септігінің баяндауыш болатына қосыламыз. Жоғарыда айтылған пікірлерді
негізге ала отырып, жатыс жалғаулы баяндауыштың 13 түрін шығарып отырмыз.
Бұл зат есімнен болған жатыс жалғаулы баяндауыштың түрлері. Сонымен қатар
сын есім, сан есім, есімдік те жатыс септігінде баяндауыш қызметін
атқарады. Осы мәселеге кейінірек тоқталамыз.
Зат есімдер заттық ұғымды білдірумен қатар, олар өзара нақтылық пен
абстрактілік, жалпылық пен жалқылық, даралық пен жинақтылық, жекелік пен
топтық секілді семантикалық категорияларды қамтиды.Зат есімдердің ішінде
жалпы және жалқы болып бөлінетінін білеміз. Жалқы есімдердің өзі кісі
аттары (ономастика), географиялық атаулар (топонимика) болып екі салаға
жіктеледі. Екі түрі де жатыс жалғауында баяндауыш қызметінде жұмсалады.
1. Ономастикалық атаулар жатыс жалғауында тұрып бастауыштың кімде екенін
баяндап тұрады. Мысалы:
Ендігі әңгіме Тұрғанбай мен Жабайда (М.Әуезов).
Бірақ екі көзі Есболда (Т.Нұрмағанбетов).
2. Топонимикалық атаулар жатыс жалғауында сөйлем соңында келіп, ойды
тиянақтап баяндауыш болады. Мысалы:
Ол алыс жер Италияда (Ш.Мұртаза).
Менің жақындарым Күншуақта (М.Әуезов).
Бұл ауыл қазір Ойқұдықта (М.Әуезов).
Мысалдардағы Күншуақта, Италияда, Ойқұдықта деген сөздер сол мезеттегі
мекенді білдіріп тұрған баяндауыштар. Топонимикалық атаулар жатыс
септігімен және көмекші етістікпен келіп, өткен шақты білдіреді. Мысалы:
Екі көзі Қарашегірде еді (М.Әуезов).
3. Заттар мен заттық ұғымдарды жалпылай атайтын зат есімнің жалпы түрі
жатыс жалғауын жалғап баяндауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы:
Сембай ауруханада (Ш.Мұртаза).
Басы үйде, аяғы далада (О.Әубәкіров).
Киік машинада (Д.Исабеков).
Жоғарыда аталған сөйлемдердің баяндауыштары мекенді, орынды білдіріп
тұр. Жалпы есімнің жатыс септігінде баяндауыш қызметінде жұмсалуы, әсіресе
мақал-мәтелдерде көп ұшырасады. Мысалы: Алтын-шөлде, Ақыл-сөзде, мейір -
көзде, Дана бір жерде, жалқау мың жерде.
4. Зат есімдер төрт жалғауды қабылдайтыны белгілі. Зат есімдер тәуелденіп
барып жатыс жалғауын жалғап баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы:
Барлық пәле бұ сиырдың мүйізінде (О.Әубәкіров).
Қазір Сәрсен дүкенінде (М.Әуезов).
Менің тіршілігім үмітімде (Ғ.Мүсірепов). Тәуелдік жалғауының үшінші жағында
тұрған дүкені, мүйізі, үміті деген сөздер жатыс жалғауын қабылдап ойды
аяқтап тұр. Тәуелдік жалғауы көптік жалғауынан кейін жалғанып жатыс
жалғауын қосып баяндауыш болады. Мысалы:
Қаншама байлық сендердің қолдарыңда (Ш.Айтматов).
Ендігі харекет фәтуә сұрап келген өз қолдарыңызда (М.Әуезов).
Жатыс жалғауы зат есімнің атау түріне де, көпше түріне де, тәуелдеулі
түріне де жалғанып баяндауыш қызметінде жұмсалады. Зат есімдер жекеше түрде
де, көпше түрде де тәуелденіп барып жатыс септігінде тұрып, бір немесе
бірнеше заттың бір адамға меншікті екендігін тиянақтап баяндауыш болып тұр.
Есім сөздердің жатыс септігінде сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарып,
ойдың, іс-әрекеттің айтып тұрған кезде болып жатқанын көрсету қазақ тілінде
ежелден бар құбылыс. Бұл жатыс септігінің ерте кезде пайда болғанын
көрсетеді. Жатыс септіктің есім сөздерге жалғанып, осы шақтағы баяндауыш
қызметін атқаруы 1920ж. мерзімді баспасөз тілінде ұшырасатынын С.Исаев
айтқан. Сонымен бірге мақала тақырыптарында, заголовкаларда жатыс септіктің
қолданылуын және бұл орыс тілінің әсері деп айтады да, мысал келтіреді.
Мысалы: Ресейлік еңбек қорғау кеңесінде (Е.Қ.).
Өлкелік ағарту қызметкерлер одағының басқармасында (Е.Қ.). Мақала
тақырыптарының жатыс жалғауында келуі, қазіргі баспасөз беттерінде
ұшырастырамыз. Мысалы:
Ұлт зиялылары ұшқан ұясында (Ана тілі).
Ғашықтар 6 мың жаста (Жас қазақ).
Жеңіс - жерлесімізде (Әдебиет айдыны).
Жатыс септігінің бұл қызметі қазақ баспасөз тілінің жаңалығы, әдеби
тілге қосқан бір үлесі екен.
5. Қимыл есімдері жатыс жалғауында баяндауыш болады. Жатыс жалғауындағы –у
формалы қимыл есімнің сөйлемде баяндауыш қызмет атқаруы және оның әдеби
тілде қалыптасуы жайлы Қазақтың әдебиет тілінің өсу жолы деген мақалада
проф. М.Балақаев аңғартқан болатын. Қимыл есімдерінің жатыс жалғауында
баяндауыш қызметінде жұмсалуына С.Исаев Мерзімді баспасөз тілінде жатыс
септікті баяндауыштың қолдану ерекшеліктері мақаласында тоқталса,
Қ.Неталиева У формалы қимыл есімдерінің жатыс жалғауын қабылдауы жайында
мақаласында айтқан. Тұйық рай деп аталып жүрген –у формалы етістіктер
істің қимылын білдірумен қатар , есімдерше түрленіп, септік, көптік,
тәуелдік жалғауларын да қабылдайды. -У формалы қимыл есімдері септік
жалғауын қабылдауда көбірек түрленіп, әр алуан мағынада жұмсалады, олардың
атқаратын қызметі де кеңейе түседі. Септік жалғауларының ішінде басқа
септіктерге қарағанда жатыс жалғауын қабылдаудағы беретін мағынасы, сөйлем
ішінде атқаратын қызметі мол 21,92.
Қимыл есімдерінің жатыс жалғауында баяндауыш қызметінде жұмсалуын бір
түрі ретінде қарастырамыз. Мысалы:
Сайрам қоршауда (А:Уталиев).
Бәрі егіншілікпен айналысуда (Ш.Мұртаза).
Мауреннахр бұқарасының да өшпендігі күшеюде (І.Есенберлин).
Бұл мысалдардағы баяндауыштар мезгілдегі іс-әрекеттің, қимылдың болып
тұрғанын көрсетеді. Т.Қордабаев тұйық етістікті жатыс жалғауын нақ осы
шақтың жасалуының бір түрі ретінде айтып, Қазіргі қазақ тіліндегі шақ
категориясы еңбегінде былай дейді: Бұл форма синтаксистік жаңа рольге ие
болумен бірге, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.