Қазақстан монғол шапқыншылық дәуірінде
І. Кіріспе:
а) Монғол империясының құрылуы мен
шапқыншылығы.
ІІ. Негізгі бөлім:
а) Шыңғысханның Қазақстснды басып алуы
ә) Шыңғысханның Орта Азияны басып алуы
Отырар апыты.
б) Алтын Орда және Шағатай
мемлекеттерінің әлеументтік құрылымы.
ІІІ. Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер
а) Монғол империясының құрылуы мен
шапқыншылығы.
ІІ. Негізгі бөлім:
а) Шыңғысханның Қазақстснды басып алуы
ә) Шыңғысханның Орта Азияны басып алуы
Отырар апыты.
б) Алтын Орда және Шағатай
мемлекеттерінің әлеументтік құрылымы.
ІІІ. Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер
ХШ ғ. бас кезінде Моңғол империясының құрылуы Орталық және Орта Азия, Қазақстан мен Шығыс Еуропа халықтары мен мемлекеттерінің тарихи тағдырына орасан зор ықпал жасады. Моңғол жаулаушылығы евразия аймағын мекен еткен халкқтар мен тайпалардың қалыптасқан қарым-қатынасы мен өзара байланысын бұзды және олардың этникалықсаяси, шаруашылық мәдени дамуының жүрісің өзгертіп жіберді.
XII ғ. орта шенінде Маңғол тайпалары Маңғол Алтайы мен Ертістің жоғарғы жағанан наймандар мен қыпшақтарды ығыстылып, түріктілді топтарға сіңісіп, түріктердең материалдық модеиисттің көптеген элементтерін, шаруашылық пен тұрмыстын, түрлерін, көшпелітіктің әдет-ғұрпын, мал тұқымдарын ала отырып, Орхон мен Керулен бойларынан батысқа қарай жылжыды. Сол уақытан бастап, түріктер мен моңғолдардың, кейінгі уақытқа дейін сақталған, қоныстарының шекарасы анықталып қалыптасады. Моңғолдар жайлаған территория солтүстікте Байқалдан, Ертіс пен Енисейдін жоғарғы бойынан оңтүстікте Гоби шөліне дейін кең көсіліп жатады. 1218—1219 жж. моңғолдар көрші елдердің көптеген халықтарын бағындырады. Енисей қырғыздары мен бурңттардың жерлері тартып алынады, таңғұттар мемлекеті құлатылады, Ұғырдың Түрфан бектігі моңғол бодандығын өз еркімен қабылдайды. Цинь империясынын әскерін талқандағаннан кейін, Моңғолдар Салтүстік Қытайды басып алады. Шыңғыс ханның келесі міндеті батыс елдерін — Орта Азия мен Иранды, Таяу Шығыс пен Кавказдың ар жағын, ІІІығыс Еуропаны жаулап алу болады. Ертістен, Арал теңізі мен Амудариядан әрі, батыс жақтағы әлі алынбаған жерлерді ІІІыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошы мен оның ұрпақтарына ұлыс етіп береді.
XII ғ. орта шенінде Маңғол тайпалары Маңғол Алтайы мен Ертістің жоғарғы жағанан наймандар мен қыпшақтарды ығыстылып, түріктілді топтарға сіңісіп, түріктердең материалдық модеиисттің көптеген элементтерін, шаруашылық пен тұрмыстын, түрлерін, көшпелітіктің әдет-ғұрпын, мал тұқымдарын ала отырып, Орхон мен Керулен бойларынан батысқа қарай жылжыды. Сол уақытан бастап, түріктер мен моңғолдардың, кейінгі уақытқа дейін сақталған, қоныстарының шекарасы анықталып қалыптасады. Моңғолдар жайлаған территория солтүстікте Байқалдан, Ертіс пен Енисейдін жоғарғы бойынан оңтүстікте Гоби шөліне дейін кең көсіліп жатады. 1218—1219 жж. моңғолдар көрші елдердің көптеген халықтарын бағындырады. Енисей қырғыздары мен бурңттардың жерлері тартып алынады, таңғұттар мемлекеті құлатылады, Ұғырдың Түрфан бектігі моңғол бодандығын өз еркімен қабылдайды. Цинь империясынын әскерін талқандағаннан кейін, Моңғолдар Салтүстік Қытайды басып алады. Шыңғыс ханның келесі міндеті батыс елдерін — Орта Азия мен Иранды, Таяу Шығыс пен Кавказдың ар жағын, ІІІығыс Еуропаны жаулап алу болады. Ертістен, Арал теңізі мен Амудариядан әрі, батыс жақтағы әлі алынбаған жерлерді ІІІыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошы мен оның ұрпақтарына ұлыс етіп береді.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы 1994ж.
1. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы 1994ж.
ҚАЗАҚСТАН МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕ
ХШ ғ. бас кезінде Моңғол империясының құрылуы Орталық және Орта Азия,
Қазақстан мен Шығыс Еуропа халықтары мен мемлекеттерінің тарихи тағдырына
орасан зор ықпал жасады. Моңғол жаулаушылығы евразия аймағын мекен еткен
халкқтар мен тайпалардың қалыптасқан қарым-қатынасы мен өзара байланысын
бұзды және олардың этникалықсаяси, шаруашылық мәдени дамуының жүрісің
өзгертіп жіберді.
XII ғ. орта шенінде Маңғол тайпалары Маңғол Алтайы мен Ертістің
жоғарғы жағанан наймандар мен қыпшақтарды ығыстылып, түріктілді топтарға
сіңісіп, түріктердең материалдық модеиисттің көптеген элементтерін,
шаруашылық пен тұрмыстын, түрлерін, көшпелітіктің әдет-ғұрпын, мал
тұқымдарын ала отырып, Орхон мен Керулен бойларынан батысқа қарай жылжыды.
Сол уақытан бастап, түріктер мен моңғолдардың, кейінгі уақытқа дейін
сақталған, қоныстарының шекарасы анықталып қалыптасады. Моңғолдар жайлаған
территория солтүстікте Байқалдан, Ертіс пен Енисейдін жоғарғы бойынан
оңтүстікте Гоби шөліне дейін кең көсіліп жатады. 1218—1219 жж. моңғолдар
көрші елдердің көптеген халықтарын бағындырады. Енисей қырғыздары мен
бурңттардың жерлері тартып алынады, таңғұттар мемлекеті құлатылады, Ұғырдың
Түрфан бектігі моңғол бодандығын өз еркімен қабылдайды. Цинь империясынын
әскерін талқандағаннан кейін, Моңғолдар Салтүстік Қытайды басып алады.
Шыңғыс ханның келесі міндеті батыс елдерін — Орта Азия мен Иранды, Таяу
Шығыс пен Кавказдың ар жағын, ІІІығыс Еуропаны жаулап алу болады. Ертістен,
Арал теңізі мен Амудариядан әрі, батыс жақтағы әлі алынбаған жерлерді
ІІІыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошы мен оның ұрпақтарына ұлыс етіп береді.
Моңғолдар Жетісуды ешбір қарсылықсыз басып алады. Тіпті 1210—1211 жж.
қарлық облысының иесі Арыстан хан Шыңғысханның қоластына көшеді. 1217 ж.
Алмалық облысының билеушісі Бұзар Маңғол ханының вассалына айналады Келссі
жылы Баласағұн қаласы моңғол қолбасшысы Жебеге соғыссыз беріледі Наймандар
басшысы Күшліктің сегіз жылдық билеуінен кейін, онын, хорезмшах Мұхамметпен
және қарлық билеушілерімен жүргізген соғыстарынан кейін, 'Жетісу халқы
ақырында қатты жүтап, қайыр-шынын, күйіне түскен еді. Күшліктің
мұсылмандарды қудалауы, оның ішінде көпшіліктің бас қосып намаз оқуына
тыйым салғаны жұрттын, зығырданын қайнатады, сол себепті де дінге
төзімділік жасаған Маңғолдарды халық. өздерін құтқарушылар есебінде қарсы
алады. Жетісу халқын өз жағына тарту үшін Шыңғысхан бұл өлкеде талаушылық
пен қырғынға тыйым салады. Ал, Күшлік бұлардан Орта Азияға қашады, бірақ
кейіиірек моңғолдар оны Бадахшанда қуыд жетіп, көзін құртады.
Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы моңғолдарға Оңтүстік
Казақстан арқылы Орта Азияға жол ашты Мауаран-махрдағы хал-жағдайды анықтау
үшін, Шыңғысхан әуелі хорсзмшах Мухамметке өзінің Солтүстік Қытайдағы
жеңістері және түріктер елін бағындырғаны жөнінде және онымен бітім
шартын жасасуды ұсынып, хат жібереді Бұл болашақ әсксри жорықтың елшілік
жолымен жасалған әзірлігі еді. Шыңғысхан жіберген сауда көруенінін. 1218 ж.
Отырарда құртылып жіберілуі олардың хорезмшах иелігіндегі жерге басып
кіруіне желеу болады Көпестер Хорсзмшахтың Отырардағы уәлиі, олар түгелдей
тыңшылар деп күдіктенген Қайырхан Иналшықтың бұйрығы бойынша өлтіріледі.
Шыңғысхан әскерінің жорығы 1219 ж. қыркүйекте басталады. Моңғол әскері
Ертіс жағасынан шығып. Жетісу арқылы жүреді. Олардың саны 150 мың адам еді,
оның 111 мыңы моңғол болатын, армияның қалған бөлегі — Шынғысханның
вассалдары — қарлықтар мен ұйғырлартұғын.
Моңғол армиясының 1219ж. Мауараннахрға жүретін жолы Қазақстанның халқы
тығыз тұратын және шаруашылық жағынан жақсы игерілген аудандары - Жетісу
үстімен Орта және Төменгі Сырдарияның қалалы аудандарына қарай өтетін.
Моңғол әскері батысқа қарай жеделдетіп келе жатып, жолайтын тұңғыш рет
Оңтүстік Қазақстан жеріне тап болады және жергілікті халық оларға қатты
тойтарыс береді, ал басқыншылар болса, жұртты жаппай қыру және зорлық-
зомбылық жасау әдістерін қолданып, тұтас облыстарды құлазытып, қалаларды
қиратады Араб және парсы деректерінде моңғолдар бүкіл халқын жусатып
кеткен, әртүрлі елдердегі отызға тарта қаланың аты келтіріледі. Олардың
ішінде Қазақстанның үш қаласы: Отырар, Сығнақ, Ашнас бар
Отырардың билеушісі Қайырхан 80 мың әскермен қаланы бес ай бойы
қорғайды. Тек қала гарнизонындағы әскербасыларының бірі Қараджа-хаджиб
опасыздықпен Суфихан қақпасын ашып, Моңғолдарға берілгеннен кейін ғана,
татар аламандары қалаға кіреді. Қайырхан ішкі қамалда бекініп алып, тағы да
бір ай бойы, соңғы жауынгері қалғанша сағысады. Ол тұтқынға алынып, азаппен
өлтіріледі, ал күллі халық отар-отар қой секілді етіліп, қаладан қуып
шығарылады да, моңғолдар мал мен мүліктің бәрін талап кетеді
Монғолдарға берілгісі келмеген Сығнақ тұрғындары да өз қаласын жеті
күн бойы қорғайды. Қаланы алғаннан кейін мұның да халқының көзі жойылады.
Ашнас тұрғындары да тап осындай зауалға кезікті Жент, Баршынлығкент, Өзгент
тоналады. Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстан жері арқылы сапар шеккен
Плано Карпини осынау жерден яғни Сырдарияның төменгі жағынан қиратылған
сансыз қалаларды, бұзылған бекіністерді, көптеген қаңырап қалған
қыстақтарды көреді. Қалалармен қатар суару жүйелері бұзылып, егістіктер
тапталады және со маңайдағы егіншілік аймақтары құртылады.Сырдария
бойындағы егіндімекендердің көптеген халқы қырылады, екіншілері тұтқынға
алынады, үшіншілері басы ауған жаққа бытырап қашады. Тұтас бір аудандар —
оның ішінде көшпелілері де бар — құлазыпбос қалады.
1221 жылдың көктемінде моңғолдар Орта Азияны жаулап алуды аяқтайды;
Соғыс әрекеті енді Иранның, Ауғанстан мен Солтүстік Үндістанның
территориясына көшеді. Моңғол қолбасшылары Жебе мен Сүбедейдің корпусы
Қалқа өзенінің бойында аландар мен қыпшақтарды, орыстарды талқандап, орыс
жерінің оңтүстік аймағын жұтатқан соң, Қазақстан жерін көктей өтіп, 1224 ж.
Ертістегі Шыңғысхан ордасына қайтып келеді. Сөйтіп 1219—1224 жж. моңғол
басқыншылығы салдарынан Қазақсан Шыңғысхан им-периясының құрамына енеді.
Қазақстан көшпелі тайпалары Маңғол ұлыстарының құрамына қарсылықсыз өте
салған жоқ. Түши (Жоши) мен Шағатай, — деп хабарлайды Джузджани Насыр
дәрежелерінде, — Хорезмнің шаруасын бітіргеннен кейін, Қыпшақ пен
Түркістанға аттанды, қыпшақтардың әскерлері мен тайпаларды бірінен соң
бірін мойынсүндырып түтқындады, сейтіп сол тайпаларын қоластына қаратты.
Жергілікті көшпелілердін, текті байлары (қыпшақ пен оғыздың) моңғолдар
қызметіне кірісті, қатардағы көшпелілер жүздік, мындық, түмендік (он
мындық) әскер қатарын толтырып, Шыңғыс әулетінің қарауына бериіді. 1237 ж.
Шьғыыс Европаны бұғалықтауға аттанған, Бату бастаған моңғол армиясының
едоуір болегін қыпшақтар мен басқа да түрік тайпалары құрады.
Қазақстан жері үін моңғол ұлысының құрамына енді: оның дені (далалық
жағы) — Жошы ұлысына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Казақстан — Шағатай
ұлысына, Солтүстік-Шығыс бөлегі — Үгедей ұлысына енді. Жошының еншілігі
Ертістің, батысынан Жетісудін. теріскекін қамтып, Дешті-Қыпшақтыңбүкіл
шығысын Төменгі Еділ бойына дейін алып жатты. Шағатай ұлысы жоғарыда
айтылған жерң үттіне Шығыс Түркістан мен Мауараннахрды қосып алды, Үге
Батыс Моңғолия мен Жоғарғы Ертіс, Тарбағатай аудандаын биледі. Шыңғыс
әулеті өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге ұырьизя- 1227 ж. Шыңғысхан дүние
салғаннан кейін, ұмтылыс күшейе түседі де, импсрия бірнеше тәуелсіз мемлеке
бөлініп кетеді.
Сол жылы қайтыс болған Жошының орнын оның ұлы Бату-Бақш басады. Ол
Дешті-Қыпшақ пен Еділ бұлғарларының жеріне, өрі Батыс елдеріне жаулау
жорығын жасайды. Орыстың аса Ірі кіноздіктері талқандалып, Польша, Венгрия,
Чехмяны және басқа елдерді талап, құлазытады. Жеті жылдық жорық нәтижесінде
(6—1242 жж.) Батыйдын, қоластына Еділдің батысынан Дунай-Төменгі жағына
дейінгі жерлер қарайды, әрине оның ішінде Қырым, Солтүстік Кавказ бен Батыс
қыпшақ (половцылар) даласы кіреді. Еділдін, төменгі бойына қайта оралған
Бату бұл арада Қақан мемлкеттің негізін салады, ол кейінірек Алтын Орда деп
аталады. Оған Жошы ұлысының территориясы — Шығыс Дешті қыпшақ яғни
Қазақстанның Обь пен Ертістің жоғарғы жағынан Еділ мен Амудариянын, төменгі
бойларына дейінгі жері, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлегі, сол сияқты
жанадан жаулап алған жерлер кіреді. Орыстың Батый аламандары қүйреткен
княздіктері Алтын Орданың тәуелді вассалына айналады. Орыс кіняздары Алтын
Ордаға кіріптар екенін мойындайды, онын, хандарынын. қолынан кіняздік
құруға жарлық алады, алиалық тлейді, бірақ толық болмаса да дербестігін
сақтап қалады.
Батухан негізін салған мемлекет.шығыс деректерінде Жошы ұлысы, сол
сияқты Жошы ұрпағы хандарының атымей (Бадхілысы; Берке ұлысы т. б.) деп
аталады. Орыс шежірелерінде Орда немесе татарға, татардан деген
сөздер қолданылған. Ұлыстың астанасы Сарай-Бату (Астраханға жақын жерде),
кейінірек — Сарай-Берке қалалары болған Алтын Орда көпұлтты мемлекеттік
құрылым еді. Ол қоғамдық экономикалық дамуының деңгейі жағынан бір-бірінен
айырмашылығы үлкен, өзіндік мәдениеті мен әдет-ғұрыптары бар, оралуан
халықтар мен тайпалардан құралатын. Дешті-Қыпшақ даласындағы көшпелілердін,
басым көпшдігі ен, әуелі қыпшақтар, сосын барып қаңлылар, қарлықтар,
наймандар т.б. болатын. Алтын Орданың отырықшы облыстарында бұлғарлар мен
мордва, орыстар мен гректер, шерксстер мен хорезмдіктер т. б. тұратын.
Моңғолдардың өздері тіпті аз еді. XIII—ХІІ ғғ. шама-сында, әсіресе XIV ғ.
моңғолдар іс жүзінде түріктеніп кеткен еді, ал Алтын Орданың халқы
татарлар деп атала бастады.
Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы тұтас алғанда Шыңғысхан енгізген
үлгінің ізімен жүрді. Мемлекет Жошы ұрпағынан шыққан хандардың меншігі
саналды Аса маңызды мемлекеттік мәселерді шешу үшін билеуші әулет мүшелері
бастаған ақ-сүйектердің жалпы жиналысы-құрылтай шақырылатын болған.
Армияны, басқа мемлекеттермен арадағы елшілік қарым-қатынасты беклербегі
басқарған. Атқарушы өкіметтің орталық орыны — диуан басында уәзірі тұрған.
Қалалар мен бағынышты ұлыстарға даруғалар мен басқақтар тағайындалған,
олардың міндеті — алымсалық жинау болған. Ең маңызды қызметтерді хан
отбасынын мүшелері атқарған. Ірі-ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадұрлар
әскербасы-теменбасы, мыңбасы, жүзбасы болып тағайындалған. Алтын Ордада
жаулап алынған жерлер мен халықтарды басқару мен иемденудің ұлыстық жүйесі
құрылады. Батудың тұсында Жошы ұлысы екі бөлімге — оң және сол қанат болып
бөлінеді, бұл іс жүзінде әртүрлі екі мемлекет болатын. Оның (ұлыстың) оң
қанатын Батудың өзі және оның мүрагерлері басқарады. Сол қанатқа Жошының
үлкен ұлы Орда Ежен (Ичен) басшылық етеді Бұған Қазақстан жерінін басым
бөлегі енетін.- Бату ұрпақтарының сөз жүзіндегі ғана вассалы болғандықтан
да, Орданың ұрпағы бұл тәуелділікті тіпті кемітіп жібереді. Бату мен
Орданың ұлыстары, өз таралынан, іштей Жошының басқа.балаларының да
ұлыстарына бөлінетін. Олардың бәрі де Алтын Орданың жоғарғы өкіметіне
бағынатын жартылай тәуелді билеушілер еді. Билеуші әулеттің барша
мүшелерінің тұғанынан бастап жеке еншілікке (ұлысқа) хұқы бар болатын.
Моңғол ақсуйектерінің басқа өкілдері ұлысты ханға қызмет атқарғаны ұшін
алатын. Ақсүйектер бірте-бірте иммунитетті хуққа — тархандыққа ие болады,
феодалдық иелік сойұрғал сипатында — жерсуды мұралық тарту ретінде
пайдаланады. Екінші жағынан Алтын Ордада көшпелілердің рулық-тайпалық ұйымы
сақталып қалады. Ұлыстық жүйенің дамуы ұдайы бұліншілік пен ішкі
қырқысты тудырып отырады.
Әуелгі кезде Алтын Орда моңғолдың ұлы ханына қарайтын. Бірақ. 1260 ж.
шамасында Моңғол империясы іс жүзінде тәуелсіз ұлыстарға бөлінеді. Алтын
Орда Батудың інісі Беркеханның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХШ ғ. бас кезінде Моңғол империясының құрылуы Орталық және Орта Азия,
Қазақстан мен Шығыс Еуропа халықтары мен мемлекеттерінің тарихи тағдырына
орасан зор ықпал жасады. Моңғол жаулаушылығы евразия аймағын мекен еткен
халкқтар мен тайпалардың қалыптасқан қарым-қатынасы мен өзара байланысын
бұзды және олардың этникалықсаяси, шаруашылық мәдени дамуының жүрісің
өзгертіп жіберді.
XII ғ. орта шенінде Маңғол тайпалары Маңғол Алтайы мен Ертістің
жоғарғы жағанан наймандар мен қыпшақтарды ығыстылып, түріктілді топтарға
сіңісіп, түріктердең материалдық модеиисттің көптеген элементтерін,
шаруашылық пен тұрмыстын, түрлерін, көшпелітіктің әдет-ғұрпын, мал
тұқымдарын ала отырып, Орхон мен Керулен бойларынан батысқа қарай жылжыды.
Сол уақытан бастап, түріктер мен моңғолдардың, кейінгі уақытқа дейін
сақталған, қоныстарының шекарасы анықталып қалыптасады. Моңғолдар жайлаған
территория солтүстікте Байқалдан, Ертіс пен Енисейдін жоғарғы бойынан
оңтүстікте Гоби шөліне дейін кең көсіліп жатады. 1218—1219 жж. моңғолдар
көрші елдердің көптеген халықтарын бағындырады. Енисей қырғыздары мен
бурңттардың жерлері тартып алынады, таңғұттар мемлекеті құлатылады, Ұғырдың
Түрфан бектігі моңғол бодандығын өз еркімен қабылдайды. Цинь империясынын
әскерін талқандағаннан кейін, Моңғолдар Салтүстік Қытайды басып алады.
Шыңғыс ханның келесі міндеті батыс елдерін — Орта Азия мен Иранды, Таяу
Шығыс пен Кавказдың ар жағын, ІІІығыс Еуропаны жаулап алу болады. Ертістен,
Арал теңізі мен Амудариядан әрі, батыс жақтағы әлі алынбаған жерлерді
ІІІыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошы мен оның ұрпақтарына ұлыс етіп береді.
Моңғолдар Жетісуды ешбір қарсылықсыз басып алады. Тіпті 1210—1211 жж.
қарлық облысының иесі Арыстан хан Шыңғысханның қоластына көшеді. 1217 ж.
Алмалық облысының билеушісі Бұзар Маңғол ханының вассалына айналады Келссі
жылы Баласағұн қаласы моңғол қолбасшысы Жебеге соғыссыз беріледі Наймандар
басшысы Күшліктің сегіз жылдық билеуінен кейін, онын, хорезмшах Мұхамметпен
және қарлық билеушілерімен жүргізген соғыстарынан кейін, 'Жетісу халқы
ақырында қатты жүтап, қайыр-шынын, күйіне түскен еді. Күшліктің
мұсылмандарды қудалауы, оның ішінде көпшіліктің бас қосып намаз оқуына
тыйым салғаны жұрттын, зығырданын қайнатады, сол себепті де дінге
төзімділік жасаған Маңғолдарды халық. өздерін құтқарушылар есебінде қарсы
алады. Жетісу халқын өз жағына тарту үшін Шыңғысхан бұл өлкеде талаушылық
пен қырғынға тыйым салады. Ал, Күшлік бұлардан Орта Азияға қашады, бірақ
кейіиірек моңғолдар оны Бадахшанда қуыд жетіп, көзін құртады.
Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы моңғолдарға Оңтүстік
Казақстан арқылы Орта Азияға жол ашты Мауаран-махрдағы хал-жағдайды анықтау
үшін, Шыңғысхан әуелі хорсзмшах Мухамметке өзінің Солтүстік Қытайдағы
жеңістері және түріктер елін бағындырғаны жөнінде және онымен бітім
шартын жасасуды ұсынып, хат жібереді Бұл болашақ әсксри жорықтың елшілік
жолымен жасалған әзірлігі еді. Шыңғысхан жіберген сауда көруенінін. 1218 ж.
Отырарда құртылып жіберілуі олардың хорезмшах иелігіндегі жерге басып
кіруіне желеу болады Көпестер Хорсзмшахтың Отырардағы уәлиі, олар түгелдей
тыңшылар деп күдіктенген Қайырхан Иналшықтың бұйрығы бойынша өлтіріледі.
Шыңғысхан әскерінің жорығы 1219 ж. қыркүйекте басталады. Моңғол әскері
Ертіс жағасынан шығып. Жетісу арқылы жүреді. Олардың саны 150 мың адам еді,
оның 111 мыңы моңғол болатын, армияның қалған бөлегі — Шынғысханның
вассалдары — қарлықтар мен ұйғырлартұғын.
Моңғол армиясының 1219ж. Мауараннахрға жүретін жолы Қазақстанның халқы
тығыз тұратын және шаруашылық жағынан жақсы игерілген аудандары - Жетісу
үстімен Орта және Төменгі Сырдарияның қалалы аудандарына қарай өтетін.
Моңғол әскері батысқа қарай жеделдетіп келе жатып, жолайтын тұңғыш рет
Оңтүстік Қазақстан жеріне тап болады және жергілікті халық оларға қатты
тойтарыс береді, ал басқыншылар болса, жұртты жаппай қыру және зорлық-
зомбылық жасау әдістерін қолданып, тұтас облыстарды құлазытып, қалаларды
қиратады Араб және парсы деректерінде моңғолдар бүкіл халқын жусатып
кеткен, әртүрлі елдердегі отызға тарта қаланың аты келтіріледі. Олардың
ішінде Қазақстанның үш қаласы: Отырар, Сығнақ, Ашнас бар
Отырардың билеушісі Қайырхан 80 мың әскермен қаланы бес ай бойы
қорғайды. Тек қала гарнизонындағы әскербасыларының бірі Қараджа-хаджиб
опасыздықпен Суфихан қақпасын ашып, Моңғолдарға берілгеннен кейін ғана,
татар аламандары қалаға кіреді. Қайырхан ішкі қамалда бекініп алып, тағы да
бір ай бойы, соңғы жауынгері қалғанша сағысады. Ол тұтқынға алынып, азаппен
өлтіріледі, ал күллі халық отар-отар қой секілді етіліп, қаладан қуып
шығарылады да, моңғолдар мал мен мүліктің бәрін талап кетеді
Монғолдарға берілгісі келмеген Сығнақ тұрғындары да өз қаласын жеті
күн бойы қорғайды. Қаланы алғаннан кейін мұның да халқының көзі жойылады.
Ашнас тұрғындары да тап осындай зауалға кезікті Жент, Баршынлығкент, Өзгент
тоналады. Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстан жері арқылы сапар шеккен
Плано Карпини осынау жерден яғни Сырдарияның төменгі жағынан қиратылған
сансыз қалаларды, бұзылған бекіністерді, көптеген қаңырап қалған
қыстақтарды көреді. Қалалармен қатар суару жүйелері бұзылып, егістіктер
тапталады және со маңайдағы егіншілік аймақтары құртылады.Сырдария
бойындағы егіндімекендердің көптеген халқы қырылады, екіншілері тұтқынға
алынады, үшіншілері басы ауған жаққа бытырап қашады. Тұтас бір аудандар —
оның ішінде көшпелілері де бар — құлазыпбос қалады.
1221 жылдың көктемінде моңғолдар Орта Азияны жаулап алуды аяқтайды;
Соғыс әрекеті енді Иранның, Ауғанстан мен Солтүстік Үндістанның
территориясына көшеді. Моңғол қолбасшылары Жебе мен Сүбедейдің корпусы
Қалқа өзенінің бойында аландар мен қыпшақтарды, орыстарды талқандап, орыс
жерінің оңтүстік аймағын жұтатқан соң, Қазақстан жерін көктей өтіп, 1224 ж.
Ертістегі Шыңғысхан ордасына қайтып келеді. Сөйтіп 1219—1224 жж. моңғол
басқыншылығы салдарынан Қазақсан Шыңғысхан им-периясының құрамына енеді.
Қазақстан көшпелі тайпалары Маңғол ұлыстарының құрамына қарсылықсыз өте
салған жоқ. Түши (Жоши) мен Шағатай, — деп хабарлайды Джузджани Насыр
дәрежелерінде, — Хорезмнің шаруасын бітіргеннен кейін, Қыпшақ пен
Түркістанға аттанды, қыпшақтардың әскерлері мен тайпаларды бірінен соң
бірін мойынсүндырып түтқындады, сейтіп сол тайпаларын қоластына қаратты.
Жергілікті көшпелілердін, текті байлары (қыпшақ пен оғыздың) моңғолдар
қызметіне кірісті, қатардағы көшпелілер жүздік, мындық, түмендік (он
мындық) әскер қатарын толтырып, Шыңғыс әулетінің қарауына бериіді. 1237 ж.
Шьғыыс Европаны бұғалықтауға аттанған, Бату бастаған моңғол армиясының
едоуір болегін қыпшақтар мен басқа да түрік тайпалары құрады.
Қазақстан жері үін моңғол ұлысының құрамына енді: оның дені (далалық
жағы) — Жошы ұлысына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Казақстан — Шағатай
ұлысына, Солтүстік-Шығыс бөлегі — Үгедей ұлысына енді. Жошының еншілігі
Ертістің, батысынан Жетісудін. теріскекін қамтып, Дешті-Қыпшақтыңбүкіл
шығысын Төменгі Еділ бойына дейін алып жатты. Шағатай ұлысы жоғарыда
айтылған жерң үттіне Шығыс Түркістан мен Мауараннахрды қосып алды, Үге
Батыс Моңғолия мен Жоғарғы Ертіс, Тарбағатай аудандаын биледі. Шыңғыс
әулеті өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге ұырьизя- 1227 ж. Шыңғысхан дүние
салғаннан кейін, ұмтылыс күшейе түседі де, импсрия бірнеше тәуелсіз мемлеке
бөлініп кетеді.
Сол жылы қайтыс болған Жошының орнын оның ұлы Бату-Бақш басады. Ол
Дешті-Қыпшақ пен Еділ бұлғарларының жеріне, өрі Батыс елдеріне жаулау
жорығын жасайды. Орыстың аса Ірі кіноздіктері талқандалып, Польша, Венгрия,
Чехмяны және басқа елдерді талап, құлазытады. Жеті жылдық жорық нәтижесінде
(6—1242 жж.) Батыйдын, қоластына Еділдің батысынан Дунай-Төменгі жағына
дейінгі жерлер қарайды, әрине оның ішінде Қырым, Солтүстік Кавказ бен Батыс
қыпшақ (половцылар) даласы кіреді. Еділдін, төменгі бойына қайта оралған
Бату бұл арада Қақан мемлкеттің негізін салады, ол кейінірек Алтын Орда деп
аталады. Оған Жошы ұлысының территориясы — Шығыс Дешті қыпшақ яғни
Қазақстанның Обь пен Ертістің жоғарғы жағынан Еділ мен Амудариянын, төменгі
бойларына дейінгі жері, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлегі, сол сияқты
жанадан жаулап алған жерлер кіреді. Орыстың Батый аламандары қүйреткен
княздіктері Алтын Орданың тәуелді вассалына айналады. Орыс кіняздары Алтын
Ордаға кіріптар екенін мойындайды, онын, хандарынын. қолынан кіняздік
құруға жарлық алады, алиалық тлейді, бірақ толық болмаса да дербестігін
сақтап қалады.
Батухан негізін салған мемлекет.шығыс деректерінде Жошы ұлысы, сол
сияқты Жошы ұрпағы хандарының атымей (Бадхілысы; Берке ұлысы т. б.) деп
аталады. Орыс шежірелерінде Орда немесе татарға, татардан деген
сөздер қолданылған. Ұлыстың астанасы Сарай-Бату (Астраханға жақын жерде),
кейінірек — Сарай-Берке қалалары болған Алтын Орда көпұлтты мемлекеттік
құрылым еді. Ол қоғамдық экономикалық дамуының деңгейі жағынан бір-бірінен
айырмашылығы үлкен, өзіндік мәдениеті мен әдет-ғұрыптары бар, оралуан
халықтар мен тайпалардан құралатын. Дешті-Қыпшақ даласындағы көшпелілердін,
басым көпшдігі ен, әуелі қыпшақтар, сосын барып қаңлылар, қарлықтар,
наймандар т.б. болатын. Алтын Орданың отырықшы облыстарында бұлғарлар мен
мордва, орыстар мен гректер, шерксстер мен хорезмдіктер т. б. тұратын.
Моңғолдардың өздері тіпті аз еді. XIII—ХІІ ғғ. шама-сында, әсіресе XIV ғ.
моңғолдар іс жүзінде түріктеніп кеткен еді, ал Алтын Орданың халқы
татарлар деп атала бастады.
Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы тұтас алғанда Шыңғысхан енгізген
үлгінің ізімен жүрді. Мемлекет Жошы ұрпағынан шыққан хандардың меншігі
саналды Аса маңызды мемлекеттік мәселерді шешу үшін билеуші әулет мүшелері
бастаған ақ-сүйектердің жалпы жиналысы-құрылтай шақырылатын болған.
Армияны, басқа мемлекеттермен арадағы елшілік қарым-қатынасты беклербегі
басқарған. Атқарушы өкіметтің орталық орыны — диуан басында уәзірі тұрған.
Қалалар мен бағынышты ұлыстарға даруғалар мен басқақтар тағайындалған,
олардың міндеті — алымсалық жинау болған. Ең маңызды қызметтерді хан
отбасынын мүшелері атқарған. Ірі-ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадұрлар
әскербасы-теменбасы, мыңбасы, жүзбасы болып тағайындалған. Алтын Ордада
жаулап алынған жерлер мен халықтарды басқару мен иемденудің ұлыстық жүйесі
құрылады. Батудың тұсында Жошы ұлысы екі бөлімге — оң және сол қанат болып
бөлінеді, бұл іс жүзінде әртүрлі екі мемлекет болатын. Оның (ұлыстың) оң
қанатын Батудың өзі және оның мүрагерлері басқарады. Сол қанатқа Жошының
үлкен ұлы Орда Ежен (Ичен) басшылық етеді Бұған Қазақстан жерінін басым
бөлегі енетін.- Бату ұрпақтарының сөз жүзіндегі ғана вассалы болғандықтан
да, Орданың ұрпағы бұл тәуелділікті тіпті кемітіп жібереді. Бату мен
Орданың ұлыстары, өз таралынан, іштей Жошының басқа.балаларының да
ұлыстарына бөлінетін. Олардың бәрі де Алтын Орданың жоғарғы өкіметіне
бағынатын жартылай тәуелді билеушілер еді. Билеуші әулеттің барша
мүшелерінің тұғанынан бастап жеке еншілікке (ұлысқа) хұқы бар болатын.
Моңғол ақсуйектерінің басқа өкілдері ұлысты ханға қызмет атқарғаны ұшін
алатын. Ақсүйектер бірте-бірте иммунитетті хуққа — тархандыққа ие болады,
феодалдық иелік сойұрғал сипатында — жерсуды мұралық тарту ретінде
пайдаланады. Екінші жағынан Алтын Ордада көшпелілердің рулық-тайпалық ұйымы
сақталып қалады. Ұлыстық жүйенің дамуы ұдайы бұліншілік пен ішкі
қырқысты тудырып отырады.
Әуелгі кезде Алтын Орда моңғолдың ұлы ханына қарайтын. Бірақ. 1260 ж.
шамасында Моңғол империясы іс жүзінде тәуелсіз ұлыстарға бөлінеді. Алтын
Орда Батудың інісі Беркеханның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz