Шет елдер әдебі және мәдениеті

Жоспар
Кіріспе

1. Шет елдер әдебі және мәдениеті
2. Адамдардың әлем туралы түсінігі қандай мәдениетте туып, тәрбиеленгеніне қарай әртүрлі
3. Ұқсас мысалдыр
4. Лингвокультурологиялық сәйкессіздік

Қазіргі заман сұранысы дүниеге мәдениетаралық коммуникация сияқты қоғамдық феномен әкелді. Әдеп құндылықтырының тең құқықтығы, кез келген мәдениеттің бірегейлігі басқа мәдениеттің нормаларына, құндылықтары мен мінез-құлық типтерін құрметтеуді талап етеді. Осының бәрі әр халықтың әдебіне оң көзқарасты қажет етіп, әдептің ішкі дүниесін түсінуге құлшынысты қалыптастырады.

Адамзаттың әдебі және этникалық сан алуандығы пайда болғанына қанша уақыт өтсе, содан бері бөтен әдеп пен оның өкілдерін түсінуге, мәдени айырмашылықтар мен ұқсастықтарды ажыратуға талпыныс жасалуда.
Қазіргі адам баласының әдеп көп алуандылығы өсуде. Оны құрайтын халықтар өз тұтастығы мен этикалық қалпын сақтап қалуға көптеген шаралар жасауда.
Адамдар бір - бірінен елеулі айырмашылықтары бар басқа әдеп өкілдерімен араласып, құраласады. Тілдегі, ұлттық тағамдағы, киім киюдегі, әдет- ғұрыптағы, атқарылған жұмысқа көзқарастағы айырмашылықтар бұл байланыстарды қиындатып, тіпті мүмкін еместей қылады. Бүгінгі өмір қайшылықтары әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің араласуы мен өзара түсінісу проблемасын барынша ыждаһатпен қарауды талап етуде.
Әрқайсысымыз белгілі бір ортада тәрбиелендік, сол ортаның аса маңызды компоненттері барлық қоғам мүшелерінің дүниетанымына құрамдас бөлік болып еніп, белгілі бір этикетті танытады. Өзге мәдениет өкілімен араласқанда оның мінез-құлқын өзіміздің мәдени нормаларымызбен ережелердің негізінде болжай алмаймыз. Бұл түсініспеушілікке соқтырады. Қатынас ойдағыдай болуын қаласақ, болжам мен болжау жасау үшін басқа мәдениет туралы білімімізді пайдаланамыз. Мұндай білім болмаса, дұрыс болжау жасауымыз кәдік.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Шет елдер әдебі және мәдениеті

Қазіргі заман сұранысы дүниеге мәдениетаралық коммуникация сияқты
қоғамдық феномен әкелді. Әдеп құндылықтырының тең құқықтығы, кез келген
мәдениеттің бірегейлігі басқа мәдениеттің нормаларына, құндылықтары мен
мінез-құлық типтерін құрметтеуді талап етеді. Осының бәрі әр халықтың
әдебіне оң көзқарасты қажет етіп, әдептің ішкі дүниесін түсінуге құлшынысты
қалыптастырады.

Адамзаттың әдебі және этникалық сан алуандығы пайда болғанына қанша уақыт
өтсе, содан бері бөтен әдеп пен оның өкілдерін түсінуге, мәдени
айырмашылықтар мен ұқсастықтарды ажыратуға талпыныс жасалуда.
Қазіргі адам баласының әдеп көп алуандылығы өсуде. Оны құрайтын
халықтар өз тұтастығы мен этикалық қалпын сақтап қалуға көптеген шаралар
жасауда.
Адамдар бір - бірінен елеулі айырмашылықтары бар басқа әдеп
өкілдерімен араласып, құраласады. Тілдегі, ұлттық тағамдағы, киім киюдегі,
әдет- ғұрыптағы, атқарылған жұмысқа көзқарастағы айырмашылықтар бұл
байланыстарды қиындатып, тіпті мүмкін еместей қылады. Бүгінгі өмір
қайшылықтары әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің араласуы мен өзара
түсінісу проблемасын барынша ыждаһатпен қарауды талап етуде.
Әрқайсысымыз белгілі бір ортада тәрбиелендік, сол ортаның аса маңызды
компоненттері барлық қоғам мүшелерінің дүниетанымына құрамдас бөлік болып
еніп, белгілі бір этикетті танытады. Өзге мәдениет өкілімен араласқанда
оның мінез-құлқын өзіміздің мәдени нормаларымызбен ережелердің негізінде
болжай алмаймыз. Бұл түсініспеушілікке соқтырады. Қатынас ойдағыдай болуын
қаласақ, болжам мен болжау жасау үшін басқа мәдениет туралы білімімізді
пайдаланамыз. Мұндай білім болмаса, дұрыс болжау жасауымыз кәдік.
Мәдениетаралық қатынаста туындайтын барлық проблемаларды социолингвистер үш
негізгі себепке тоғыстырған:
1) түрлі мәдениеттердегі мәдени құндылықтардың жиынтығының
дифференцияналды сипаты - мәдени құндылықтардың әрбір жеке алынған
жүйесі белгілі бір әлеуметтік топқа тән. Мысалы, бір жатақханада
тұратын студенттер әр түрлі дінді ұстанса, мінез-құлықтары да
әртүрлі болады.
2) әлеуметтік қатынастар шекарасының айқынсыздығы (нақты шектің
болмауы) – жалғыз адам әр түрлі әлеуметтік топтардың мүшесі болып
табылады, әр жеке алынған қос индивидиумның қатынастары олардың
әлеуметтік мәртебесі тұрғысынан нақты бір мәнді анықтамайды.
Мысалы, бастық пен бағынышты адамның қатынасы өндірістік фактормен
қоса бір-бірін ұнату – ұнатпаумен, балаларының бір мектепке
баруымен, ортақ таныстарының немесе туысқандарының болуымен, не бір
спорт клубына мүше болуымен күрделенеді.
3) мәдени топтарда үстем идеологияның болуы.
Американдық социолингвистердің пікірінше, дәп осы себептер қатынас
сипатын анықтап, оған тиісінше мәдени реңк береді. Әлеуметтік топ
мүшелерінің бір – біріне алғыс айтуы, кешірім сұрауы, мақтап-мадақтауы –
осының бәрі сол әлеуметтік топтың мәдени құндылықтарын көрсетеді, өйткені
сол сөздерді айтқанда адамдар жанама түрде бір-бірінің мінез-құлқын,
жетістігін, мінезі мен сырт бейнесін бағалайды.
Орта тапты американдықтардың (достардың, қызметкерлердің,
таныстардың) арасында жиі айтылатын қошемет сөздерді мысалға келтірейік.
Американдықтар мынандай сөзді жиі айтады: „It’s a lovely dress you’re
wearing!“ - „Oh, no, I’ve got it for years!“- „Сенің көйлегің қандай
әдемі!“ - „Қайдағы, бұл көйлекке жүз жыл болған шығар!“. Дж.Чиктің
түсіндіруінше „американдықтар эталитарлы қоғамның мүшесі ретінде қатынаста
өзін ашық, еркін және тең ұстайды, және қошамет сөз әлеуметтік шектеулерді
теріске шығарудың құралы болып табылады“.Яғни, американдықтың
сұхбаттасушының қошаметін қабыл алмау себебі мынада: қабыл алса, онда өзін
одан жоғары көрсеткендей болады. Ал, мысалы, ақ нәсілді орта тапты
оңтүстік африкандықтар бір-біріне қошамет сөзді сирек айтады,
айтылғандардың көбін қабылдаумен өзін сұхбаттасушыдан жоғары ұстап,
әлеуметтік ара-қатынасын белгілеп алады. Мұны да әлеуметтік теңсіздік
(әсіресе билікпен байланысты) заңмен анықталып, бекітілген қоғамның мәдени
құндылықтарымен түсіндіруге болады.
Егер біреу мәдени айырмашылықты білмегендіктен ренжітіп алса, оны
кешіруге болады. Ал ол менмендік пен арсыздықтан туса, жағдай шиелініседі.
„Қабылдау қатыстылығы“ теориясы адамдардың болып жатқанды қалай
қабылдайтынын түсіндіреді. Біз басқаның мінез-құлқын өз түсінігіміздегі
мәдени нормаға, тиісті бір әлеуметтік рольге сиымдылығана қарай түсінеміз.
Өзара түсіністіктің қиыншылығының себептерін қарастыра отырып, мынадай
қорытындыға келеміз:
1) субъектің көз қарасымен алғанда барлық мінез-құлық жарасымды да
қисынды;
2) әр түрлі мәдениет өкілдері өз ортасын әр түрлі қабылдап, жасайды,
белгілі бір мәдени мұраға қарай белгілі бір мағынаға ие болады.
3) басқа мәдениет өкілдерімен тіл табысу үшін өзімізді солардың
орнына қойып, жағдайды солайша түсінуге тырысуымыз керек.
Басқа мәдениет өкілімен коммуникацияға енгенімізде сол мәдениет
туралы сол мәдениеттің өзі „үйреткен“ жаттанды түсінікті басшылыққа аламыз.
Бір мәдениет өкілінің басқа мәдениет өкілінің мінез-құлқын дұрыс түсінуі,
ерекшеліктерін білуі жат мәдениет пен оның басқа мәдениеттен айырмашылығын
түсінуіне және өзіңнің дербестігіңді сезіну үшін өз мәдениетіңмен
салыстыруға көмектеседі.

Адамдардың әлем туралы түсінігі қандай мәдениетте туып,
тәрбиеленгеніне қарай әртүрлі. Басқа мәдениет өкілінің мінез-құлқын
түсіндіргенде ойға олардың өмір салты, әдет-ғұрпы, яғни этномәдени
қасиеттерінің жүйесі оралады. Мысалы, американдық студенттерге көрсетілген
фильмнің кейіпкерлері – ерлі-зайыптылар арасында мынандай әңгіме болады:
- Неге ұйықтамайсың?
- Ұйқым келмейді.
Американдықтар соңғы сөйлемді қайталау ретінде қабылдап, бұл
коммуникативтік жағдай дөрекілік және әңгімені жалғастырудан бас тарту
ретінде бағалаған. (Салыстырыңыз:
- Не істеп жатырсың? – Не істесем, соны істеп жатырмын.
- Мұның қалай? – Солай).
Мұндай түсініктердің негізін өз араларындағы ұқсас қасиетті өсіріп
көрсететін, айырмашылыққа мән бермейтін адамдардың түрлі категорияларының
қарапайымдалған ментальды таныстыру құрайды.. Немістің ұқыптылығы, орыстың
тәуекелшілдігі, қытайдың рәсімшілдігі, африкандық темперамент,
италияндықтардың қызбалығы, финдердің бірбеткейлігі, эстондықтардың
жайбарақаттылығы, поляктың сыпайылығы – тұтас халық туралы стереотипті
түсінік, ол сол ұлттың әр адамына телінеді.
Мысалға немістердің басқа халықтарға көзқарасын алалық. Немістердің
көпшілігі ежелден ағылшындарды әс тұтады. Англия саяси, әлеуметтік,
өнеркәсіп және технология салаларындағы тамаша жетістіктермен Германия
тұрғындары үшін бұзылмас бедел, үлгі. Немістер ағылшындарды тамаша, ешкімге
зияны жоқ адамдар санайды. Американдықтардың бейқам мінезін ұнатып, неміске
мүлде тән емес жеңілтектігін жаратпайды. Құрама Штаттар немістерге ұлт
мектебінің директоры іспетті көрінеді, бұл елді сүймегенмен сөзсіз
сыйлайды. Немістер билікті ұнатады. Олардың сүйікті мақалы: „Бағына білген
бағындыра да біледі“.
Италияндықтармен немістер толық түсіністікте, бұл екі халықтың
тарихында ортақ жайттар көп. Достықтары соғыстармен, шапқыншылықпен және
туризмнің сан алуан түрлерімен беки түскен. Немістер италиян өнерінің
қазынасын, италиян тағамын және жағажайларды лайықты бағалайды. Францияға
келер болсақ, немістер оның талғамшыл өркениетіне таңырқап, плебейлік
мәдениеті туралы өкінішпен айтады. Француздар, мүмкін, немістерге қарағанда
өмірге құштарлырақ шығар, алайда немістер рухани бай. Ештеңеге қарамастан
франкофилия немістердің, әсіресе Франциямен шектесетін аудандарда кең
тараған. Тевтондық қайырымдылығының даусыз үстемдігін немістер жан-тәнімен
мойындаған жалғыз ұлт – шведтер. Әңгіме тәртіп, ұқыптылық, ынта, тазалық
пен ұқыптылық туралы болса, ешбір неміс олардың артықшылығына дауласпайды.
Стереотипті түсінікті ескеріп, ұлттық мінез туралы шығарылған
анекдоттар жетерлік.
Мысал келтірейік. Түрлі ұлт өкілдеріне мынандай мазмұнды фильм
жіберіпті: шөл дала, күн күйіп тұр. Еркек пен әйел әзер жүріп келеді. Кенет
еркек шырынды апельсин алып, әйелге береді.
Көрермендерге сұрақ: еркектің ұлты кім?
Француз-көрермен: „Тек француз ғана бикешке мұндай сыпайлылық көрсете
алады.“ Орыс: „Жоқ, ол орыс. Ақымақтығын көрмеймейсің? Одан да өзі жеп алса
ғой.“ Еврей: „Жоқ, бұл еврей, одан басқа кім шөлде апельсин таба алады?“
Бұл жерде стереотиптер – француздардың сыпайгершілігі, орыстың
алаңғасырлығы, еврейдің тапқырлығы.
Адамдардың өзі жайлы пікірін білдіретін автостереотип болады, мысалы,
тәуекелшілдік. Тәуекелшілдік бейтараптықтың, енжарлықтың кенет ақылға
сыймайтын мінезге айналуынан танылады - „пока гром не грянет, мужик не
перекрестится.“ Басқа халыққа қатысты гетеростереотипте сын басымдырақ.
Мысалы, бір халық үнемшілдік санайтынды басқа халық сараңдыққа
балайды.
Орыс әйелі өзінің неміс отбасында қонақта болғанын есіне алып отыр:
„Білесіз бе, - дейді ол, - үй иесі әйел салқындатылған тағам берді.
Қазанында жалғыз салат. Ыстық тамаққа сосиска дайындапты. Сосискиге қоса
картошка берейін бе, әлде нан жейсіз бе?- деп сұрайды. Бұл неткен
сараңдық!“ Бұл әңгіме қонақжайлық түсінігінде мәдениеттің сәйкеспейтінін
көрсетеді (үй иесі әйелдің сараңдығы).
Ұқсас мысалдырды қарстыралық.
Германияда тіске басардың (закуска) бірнеше түрін бірден ұсынбайды.
Біздің мәдениетте тіске басардың көп болуы бақуаттылықтың,
меймандостықтың, сараңдық емес, қайта мырзалықтың нышаны.
Нан мен картоптың бірін таңдау. Европада екеуін қосып жемейді. Әдетте
нанды бутерброд түрінде таңғы тамақта береді де, ал сосискиді картоппен не
басқа гарнирмен түскі тамақта жейді. Үй иесі әйел, сірә, орыстардың нан
қосып жей беретінін естіген болу керек, сондықтан қонағы қалағанын жесін
деп нан ұсынған ғой.
Пікір мен бірнеше пікірді ғана емес, бірнеше сөзден құралған кез
келген тұрақты сөйлемшені де тілдік стереотип деп есептейміз, мысалы,
тұрақты салыстыру, таптауырын сөз және т.б. кавказдық ұлттардың бет-
бейнесі, айдай толықсыған, жаңа орыс. Мұндай стереотиптерді қолдану
коммуниканттардың күшін үнемдеп, қатынасын жеңілдетіп, оңайландырады.
Мәдениеттің беріктігі, өміршеңдігі оның бірлігін, тұтастығын
анықтайтын құрылымдардың қаншалықты дамығанына байланысты. Мәдениеттің
тұтастығы мәдениет стереотиптерінің – мінез-құлық, қабылдау, түсіну,
қатынасу және басқа стереотиптердің, әлемнің жалпы суретінің,
стереотиптерінің жасалуын қажет етеді. Стереотиптердің жасақталуында
белгілі объектілердің, құбылыстардың адам өмірінде ұшырасу жиілігі,
адамдардың басқалармен салыстырғанда жиі қолданатын объектілерінің сипаты
маңызды роль атқарады.
Мінез-құлық стереотипі – стереотиптердің ішінде аса маңыздысы, оның
рәсімге айналуы мүмкін. Жалпы стереотиптің салт-дәстүрлермен, аңыздармен,
рәсімдермен ортағы көп, тек салт- дәстүрлерді олардың объективтік мәні,
басқаларға ашықтығы сипаттаса, стереотип „өз“ ортасында ғана болатын ой
қорытындысы деңгейінде қалады. Мысалы, ТМД-дан Германияға көшіп барғандар
үйлену тойы кезінде сигнал береді. Немістер мұны ашықтық, батылдық,
алаңғасарлық деп бағалайды. Сөйтіп, стереотип мәдениет өкілінің санасы мен
тіліне тән, өзінше мәдениеттің діңі, айқын өкілі, сондықтан мәдениеттер
диалогында тұлғаның тірегі. Алайда басқа мәдениет өкілімен қатынасқанда
көбіне стереотиптерге сүйеніп, олардың дүниетанымына тереңдемейміз, сөйтіп,
өзара түсінбеушілік жағдайын тудырамыз.

Мәдени түсінбеушілік негізінен коммуниканттарда фондық білімнің
болмауынан туындайды. Бұл жерде фондық білім, В.С.Виноградовтың айтуынша,
белгілі бір ұлысқа немесе ұлтқа ғана тән, солардың өкілдері жаппай
мойындаған және сол ұлттық қауымдастықтың тілінде көрініс тапқан
социомәдени мәліметтер. Түрлі мәденит өкілдерінің өз өмір салтының
дұрыстығына илануы, „өзіміздікі“ және „бөтен“ болып бөлінуі елеулі роль
атқарады.
Түрлі, соның ішінде неміс, қазақ, жапон, орыс және басқа
мәдениеттерінің мысалында соңы түрлі мәдениет иелерінің арасындағы
қатынаста мәдени түсінбеушілікке соқтырған кейбір тілдік мәдени
сәйкессіздіктерді қарастырайық.
Бір неміс әйелінің Грузияда жамағайындары бар. Міне, соларға келуге
мүмкіндік туды. Тбилисиге жиеніне қонаққа келгенде оны үй толы туысқандар,
көршілер, ересектер мен балалар қарсы алады. Балалардың бірі немісше „Қалай
жеттіңіз? - деп сұрақ қойды. Көрші балалардың бірі болар“, деп ойлаған
әйел. Көршілер тараған соң ол жайбарақаттанып, Германиядан әкелген
сыйлықтарын тарата бастады. Келіні әдемі, орыс қызы: „Сізге рахмет“, - деді
неміс тілінде қинала сөйлеп. Мұны неміс тілін жете білмегеніне сайған. Енді
балалар „Сіз“ деп сөйлей бастағанда, жылап жіберуге шақ қалды. Рас, алғаш
көріп тұр дегенмен оларды „Сіз“ деп сөйлеуге үйретіп қойғандары несі?!
Көңіл күйі бұзылып, тезірек кетуге асыққан. Бұл жағдайда мәдени
сәйкессіздік „үлкенді сыйлау“ ұғымында жатыр. Европа елдерінде үлкенге
„сен“ деп сөйлейді және бұл қалыпты мінез-құлық болып саналады, ал шығыс
елдерінде жасы үлкенді сыйлау қағида болып табылады, сондықтан „Сен“ деу
жараспайды. Қазақ мәдениетінде жасы үлкен немесе қарт адам кірсе, орнынан
тұрады, дастархан басында отағасынан немесе үлкен адамнан бұрын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.