Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні және оны жетілдірудегі құқықтық мәселелер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Козыев Ш.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні және оны
жетілдірудегі құқықтық мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні
және оны жетілдірудегі құқықтық мәселелер
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Козыев Ш.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық механизмдері ... ... ... ... ...8
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Жергілікті ӨЗІН-ӨЗІ басқарудАҒЫ әлемдік
тәжірибелеР және олар құқықтық маңызы
2.1 Жергілікті өзін - өзі басқарудағы шетелдік
тәжірибелер ... ... ... ... ..11
2.2 Шығыс азиялық өзін-өзі басқару
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Еуропалық өзін-өзі басқару құрылымы мен тәжірибелері
... ... ... ... ... .18
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 26
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру
аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды құқықтық тұрғыда зерттеу
бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі
жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол
берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси
реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін
үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көп этностық
қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін
түсіндіреді. Мен эвалюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, обьективті
жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды аумақтық ұжым тікелей сайлау жолымен,
сондай–ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және
қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және өзін - өзі басқару
органдары арқылы жүзеге асырады.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарына іс жүзінде танылған қоғамдық өзін
- өзі бақару комитеттері, жолдастық соттар, ерікті халық жастары, көше, үй
және квартал комитеттері, халықтың өз күштерімен құрған өзге де ұйымдары
жатады.
Жергілікті өзін - өзі басқару нысандарына халықтың жергілікті сұрау
салуын, жиналыстары мен нысандарын, халықтың тұратын жеріндегі кәсіби және
өзге де ерік білдірулерін жатқызуға болады.
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі
демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік
- экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі
қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды
қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай
болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті
бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен
денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық
жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б.
кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Жергілікті шаруашылықты басқаруда экономикалық механизмдерді қолданудың
ерекшелігін оның әлеуметтік мәселелер бойынша тиімді әрі уақытында шешім
қабылдай алатындығынан көре аламыз. Жергілікті халықты еңбекпен қамтуда,
оларды мамандық бойынша қайта даярлау мәселесі де жергілікті басқару
органдарының өкілеттігіне беріледі. Мәселен, олардың келесі жылдан бастап
шетелдік инвесторларға мынадай шарт қоюға құқықтары бар: Инвесторлар бір
жыл ішінде жергілікті белгілі бір салалар бойынша даярлайды, белгіленген
уақыт өткен соң халық еңбекпен қамтылып, шетелден келген жұмыс күші өз
елдеріне қайтарылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық саясатымен байланысты
және оны жүзеге асыруға бағытталады. Елдің әлеуметтік-экономикалық даму
бағдарламасында аймақтық экономикалық саясаттың алатын рөлі зор.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық пен бірге әкімшілік және
институционалдық та механизмдері де бар. Әкімшілік тұтқалардың жиынтығы
құқықтық инфрақұрылымдарды қамтамасыз етумен байланысты іс-әрекеттерді
реттеуді қамтитын болса, экономикалық шараларға қаржы (бюджет, фискалды),
ақша-несие (монетарлы) саясаты, бағдарламалау және болжау мәселелері
жатқызылады. Жалпы алғанда, "қаржы саясаты" түсінігі - ауқымды категория.
Ол екі жақты түсінік береді. Біріншіден, ол экономикалық саясат мақсатын,
екіншіден, қаржылық шараларды жүзеге асыру механизмдерін білдіреді.
Қаржыдан жергілікті басқаруда туындайтын бюджетаралық қатынастар мәселесі
күн тәртібіне шындап қойылып отыр
Дипломдық жұмыстың мақсаты – дамыған шетелдік мемлекеттердің
жергілікті жерлердегі өзін–өзі басқару тәжірибелерін пайдалана отырып,
экономикамызды көтеруге үлес қосу. Жұмыстың өзекті мәселесіне – еліміздегі
жергілікті өзін - өзі басқарудың мәні мен қоғам өміріндегі
маңызы, оның құрылымы, қызметі мен облыстық
деңгейде басқару әдістерін жан-жақты ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдардан тұрады. Ол
мемлекеттің құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін
біртұтас мемлекеттік қызмет қағидаларын басшылыққа алады. Демек,
жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы. Бұл
жергілікті мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке
алмайды және жергілікті проблемаларды шешпейді, дегенді білдірмейді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мемлекет
тетігінің ерекше бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке
ие болады. Бірақ дербестік жергілікті өкілді органдар мен
жергілікті атқарушы органдар ұйымдық және құзіреттілік тұрғысынан
өзіндік ерекшелікпен көрінеді. Жергілікті өкілді органдар–мәслихаттар
Республиканың өкілді органдар жүйесінің бір бөлігі болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жергілікті өкілді
органдар–мәслихаттармен ұйымдық тұрғыдан да байланыспаған. Тек
Конституция көздеген екі жағдайда ғана мәслихаттар мен Парламент
өзара байланысқа кіреді: Мәслихаттар сенаторларды сайлайды, ал Парламент
Сенаты мәслихатты тарата алады. Сондықтан өкілді органдар ретінде
мәслихаттар Республика Парламентінен тәуелсіз. Жергілікті атқарушы
органдар– әкімшіліктер, керісінше, біртұтас атқарушы органдар жүйесінің
құрамдас бір бөлігі болып табылады және олардың ұйымдығы мен қызметі
жоғары тұрған атқарушы органдармен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Президентімен байланысты және оларға тәуелді. Бұл, бірақ, жергілікті
атқарушы органдардың белгілі бір дербестігін жоққа шығармайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілгендей, жергілікті
атқарушы органдар тиісті аумақтың мүдделері мен даму қажеттіліктеріне
тіркестікке атқарушы органдар үкіметтің жалпы мемлекеттік саясатын жүгізді
қамтамасыз етеді. Жергілікті өкілді органдардың тағы бір ерекшелігі
олардың Конституцияға және заңдарға сәйкестікте жұмыс істеуі болып
табылады. Ал жергілікті атқарушы органдар өзінің қызметін тек
Конституция мен заңдардың негізінде ғана емес, сонымен қатар
Президенттің, Үкіметтің және жоғары тұрған атқарушы органдардың
актілерін орындау жолында жүзеге асырады. Барлық жергілікті
мемлекеттік басқару органдары үшін ортақ тағы бір ерекшелікті атап
өткен жөн: олар өз-өздеріне құзірет белгілей алмайды. Конституцияда
аталғандай, мәслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың құзіретін,
олардың ұйымдық және қызмет тәртібін заң белгілейді.
Жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару ұғымдарының ара
қатынасына байланысты мәселені қарастырған жөн. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік биліктен жергілікті өзін-өзі басқаруды ажыратуға
негізделген өзіндік жергілікті басқару үлгісі пайда болды. 1993 жылға
дейін Қазақстанда билікті бөлу принцпін жоққа шығарған және тиісті
аумақтағы өкілді органдардың (кеңестердің) толық билігіне негіздеген
кеңестік үлгі орын алды. Жергілікті Кеңестер біртұтас КСРО Кеңестер
жүйесінің бір бөлігі болып табылатын. Кеңестер төменнен жоғарыға дейін
кеңестер алдында есеп беретін және жауап беретін өзінің атқарушы
органдарын құрды. Атқарушы органдар қос бағыныштылық: тиісті кеңеске
(аудандық, қалалық, облыстық, республикалық, одақтық) және жоғары
тұрған басқару органына (аудандық, қалалық, облыстық атқару
комитеттері, республика үкіметі, одақтық үкімет) бағыныштылық қағидасы
бойынша әрекет етті. Кеңестер өздерінің сессияларына жылына бірнеше мәрте
жиналып жұмыс істеп, атқарушы органдар коммунистік партия үйымдарының
басшылығымен дайындалған мәселелерге шешімдер шығаратын. Партия
үйымдарының аудандық деңгейден бастап, тура кеңес пен атқарушы органдар
сияқты құрылымы болды, және олар мемлекеттік органдарға тұрақты басшылық
етті.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың қоғамда алатын орны
ерекше болып табылады. Себебі: жергілікті мәслихаттар халық үшін
өмірлік зор маңызы бар мәселелерді шешеді. Ол аумақты дамытудың
жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік, саяси бағдарламаларды
бекітеді. Мәслихаттар әкімдердің, жергілікті атқарушы органдардың басқа
да басшыларының есептерін қарайды, жергілікті заемдар мен
облигацияларды шығару және тарату туралы шешімдер қабылдайды.
Жергілікті атқарушы органның ұсынысы бойынша кәмелетке толмаған
балалардың істері жөніндегі т.б. комиссиялардың құрамын жасақтап,
бекітеді. Қаралған мәселелер бойынша шешімдер қабылданып, баспасөзде
жарияланады; оларды жергілікті органдардың, ұйымдар мен азаматтардың
барлығы бірдей орындауға тиіс. Мәслихаттың шығырғын шешімдері
Конституцияға, Президент жарлықтарына, Үкіметтің қаулыларына және
өзінен жоғары тұрған мәслихаттардың шешімдеріне қайшы келмеуі керек.
Егер қайшы келген жағдайда, ол сот тәртібімен ішінара не толық
тоқтатылады. Мәслихаттар әр түрлі ережелер белгілеп, оларды бұзғандар
үшін әкімшілік жауапкершілік тағайындауы мүмкін. Мәслихатта
белгіленген осы және басқа да ережелер мемлекетке, жергілікті
халыққа, азаматтарға, жергілікті органдарға арналады; ондағы көзделетін
мақсат – жергілікті байлықты (орман, су көздері, жануарлар) сақтау, әр
түрлі аурулардың, жұқпалы індеттердің таралуына, адамдардың құқықтары
мен бостандықтарының бұзылуына жол бермеу, жұрттың тыныш өмір
сүруіне, оқуына, жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу. Ал әкімшіліктер
болса азаматтар мен ұйымдардың Конституцияны, заңдарды, басқа да
нормативтік құқықтық актілердің орындалуын қамтамасыз етеді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды, халыққа заңдарды түсіндіру
жөнінде көмек көрсетеді, әлеуметтік-мәдени қызметтер көрсететін
объектілер (мектептер, ауруханалар т.б.) құрылысы туралы қамқорлық
жасауға, жолдардың жөнделуіне, көшелердің күтіп ұсталуына ықпал етуге,
тұрғын үйлерді бөледі, және сонымен қатар әкімшілік мемлекеттік білім
беру, денсаулық сақтау, мәдениет мекемелерін басқарғанда олардың
базаларының нығайтылуына қол жеткізуге; азаматтарды еңбекке
орналастыру мәселелерін шешуге; мүгедектерді, жұмыссыздарды, әл-ауқаты
төмен отбасыларын әлеуметтік жағынан қорғауға; халықтың ұлттық
дәстүрлері мен салттарының дамуына көмек көрсету сияқты қызметтерді
атқарады. Қазақстанда әр түрлі ұлттың азаматтары өмір сүреді, олар
өздерінің ұлттық салттары мен дәстүрлері бойынша өмір сүруге құқылы.
Әкімшіліктер осы ұлттардың салттары мен дәстүрлеріне нұқсан
келтірмеудің шараларын қолданып отыруға тиіс.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы жергілікті
мемлекет органдарының аталған үлгісін қабыл алды. Конституцияның осы
органдарға арналған бөлімі ″Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-
өзі басқару″ деп, аталады. Бұл бөлімде жергілікті мемлекеттік басқару
органдары туралы жалпы айтылады. 2001 жылғы 23 қаңтардағы ″Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңы
жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейді, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзіретін,
қызметінің ұйымдастырылуын, тіртібін, сондай-ақ мәслихаттар
депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді. Бұл заңда Қазақстан
Республикасында бірінші рет жергілікті мемлекеттік басқаруға
белгілену берілген. Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті өкілді
және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу,
оны аталған заң мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер
белгілеген құзіреттер шегінде дамыту мақсатында жүзеге асыратын
қызмет болып табылады. Заңда жергілікті мемлекеттік басқару туралы
заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы
Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады. Шын мәнінде ″Қазақстан Республикасының Жергілікті
мемлекеттік басқару туралы″ Заң Конституцияға негізделеді және
сәйкестендіріледі. Сонымен бірге аталмыш заң жергілікті мемлекеттік
басқару туралы негізгі арнайы заң болып табылады. Арнайы болып
табылатын себебі, ол жергілікті мемлекеттік басқару органдарына
арнайы шығарылған, басқа мұндай заң жоқ. Бірақ бұл жергілікті
органдарға қатысты басқа ешқандай заңдар болмайды және осы заңды
өзгертіп, толықтыратын басқа заңдар қабылданбайды дегенді білдірмейді.
Ерте ме, кеш пе, қажет болған кезде тиісті заңдар қабылданып
отырады. Осындай заңдар қарастырылатын заңның құрамдас бір бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқарудың жекелеген бағыттары мен қамтамасыз ету
тетіктерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілер де қабылдануы
мүмкін. Олар заңдар және қосалқы заңдық актілер: Президенттің
жарлықтары, Үкіметтің қаулылары болуы мүмкін. Осындай нормативтік
құқықтық актілер үшін ″Жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңның
қағидалары негіз болып табылады, яғни, қосалқы заңдық актілер
аталмыш заңның негізінде және нақтылануымен қабылданады. Жинақтағанда
олардың барлығы жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңдарды
құрайды. Бұл заңдар Қазақстан Республикасындағы барлық жергілікті
мемлекеттік басқару органдарына қолданылады.
1 Жергілікті өзін өзі басқарудың мәні мен теориялық негіздері
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен мазмұны
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдардың арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай, дүние жүзілік
тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынадай көптеген жағдайлар әсер етеді :
❖ өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым роль атқаруы;
❖ аймақтардың өзара байланыстарының едәуір ұлғаюы;
❖ еңбек ресурстары жылжымалығының күшейе түсуі;
❖ аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене түсуі;
❖ Территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен халықаралық
маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында
басқару функцияларын қайта бөлу, қайта қарастыру;
Екіншіден, мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін өзі
басқарудың ең жақсы үйлесімін көздейді.
Бұл жағдай Қазақсанға да тән, себебі мемлекттік тәуелсіздік құру
экономикалық дамыған аймақтарсыз, кеңейтілген әлеуметтік инфра- құрылымсыз
мүмкін емес.
Егеменді мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті
заңдылық. Осы саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен
тұтынушылардың экономикалық бостандығы мен іскерлігі есептеледі. Тауар
өндіруші түбінде тек тұтынушы алдында ғана экономикалық жауаптымын деп
есептеуі керек. Аймақтар мен шаруашылық бірліктерінің өзін өзі дамытудың
міндетті түрдегі жағдайлары мыналар болып есептеледі: өзін өзі басқару ,
серіктестік қалаудағы бостандық, өндіріс құрал жабдықтар рыногы валюталық
қаражат және басқа элементер. Сонымен қатар, аймақтық басқару жалпы
республиканың және облыстардың ерекшеліктерін барлық түрлерін барынша
қамтуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту экономикалық өркендеудің,
әлеуметтік әл-ауқаттың және азаматтық қоғамды қалыптастырудың басты
шарттарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың қалыптасуы - бұл азаматтық қоғамның қалыптасуы және
дамуымен, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен,
жергілікті халықтың өміріне тікелей әсер ететін басқа да факторлармен және
шарттармен байланысты көп кезеңді және серпінді үдеріс. Алайда қазіргі
уақытта жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруда
бірқатар мәселелер орын алып отыр. Әлемнің дамыған елдерінде жергілікті
өзін-өзі басқару бірнеше кезеңде құрылғаны және осы үдеріс бірнеше оншақты
жылдарға созылғаны белгілі. Қазақстанда белгілі бір уақыт ішінде жергілікті
өзін-өзі басқару мәселесі зерттелуде және талқылануда, бұл мәселе біздің
еліміздің жағдайы мен нақтылығына сәйкес келетін жергілікті өзін-өзі
басқару үлгісін таңдауға келіп тіреледі. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қалыптасуы мен даму үдерісі жақында басталды және әлі
жалғасуда. Заңнама базаны, қолдану практикасын қайта қарауды, ең қиыны –
халықтың ділін қайта бағдарлауда үлкен жұмыстар атқару қажет болып отыр.
Мемлекетті басқарудағы көптеген функциялар жергілікті басқаруға
рационалды түрде орталықтандыру. Жергілікті басқару бұл- жергілікті
қатардағы негізгі құрал емес, ол – барлық мемлекеттік басқарудағы мекеменің
негізгі жүйесі.
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы принциптер демократиялық мемлекетте ең
қажетті құрал болып табылады. Осындай сұрақтарды актуальды түрде
қарастырайық. Жергілікті басқару мен өзін-өзі басқаруда заң мен
экономикалық анықтамаларсыз түсіндіру оңайға соқпайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару - өз бетімен экономикалық, әлеуметтік,
саяси сұрақтарды шеше алады.
Жергілікті басқару – мемлекеттік басқару функцияларын бір қалыпта
жаңғырта алды. Бұған Елбасымыздың жарлығындағы мемлекеттік басқару жүйесін
жаңғырту жөніндегі бірінші кезекті іс-шаралар жоспарын қарастыра аламыз.
Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңдар Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы заң Алматы мен Астананың
аумағында қолданылады. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бастап өздігінен
дамуға мүмкіндік алды. Селолық, қалалық басқармаларға заң бір болды.
Басқармаларды Президент тағайындайды. Жергілікті басқаруға министрлер,
әкімдер, депутаттар енеді.
Министрлер әр салаға бөлінеді: білім саласы, медицина саласы, ауыл
шарашылық министрі т.б.
Депутат – сайлауға және мәслихат сесиясының төрағасы, мәслихат хатшысы,
тексеру комиссиясының төрағасы комиссиясының төрағасы немесе мүшесі болып
сайлануға, мәслихаттың өзге де органдарына сайлануға болады. Мәслихат әрбір
депутаттарына оның құқықтарының, ар-намысымен абройының қорғалуына кепілдік
береді. Мәслихат депутаты, қызметі мемлекеттік құпиялармен байланысты
ұйымдарды қоспағанда, депутаттық қызмет мәселелері бойынша тиісті мәслихат
аумағына орналасқан мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктер мен
мемлекеттік ұйымдарға кедергісі кіруге құқылы. Мемлекеттік органдардың,
қоғамдық бірлестіктердің және мемлекеттік ұйымдардың басшыларымен басқа да
лауазымды адамдары мәслихат депутаттарын кідіріссіз қабылдауға және оларға
жүктелген өкілеттіктерді жүзеге асыруға қажетті жәрдем беруге міндетті.
Әкім - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi
атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиісті аумақта
мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттік органдардың барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесiмдi қызмет
iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк
басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
- әкiм аппараты - жергiлiктi атқарушы органның (ол құрылған жағдайда)
және әкiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;
- мәслихат аппараты - тиiстi мәслихаттың, оның органдары мен
депутаттарының қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;
- жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган - жергiлiктi
мемлекеттiк басқарудың жекелеген мiндеттерiн жүзеге асыруға әкімдік
уәкiлеттiк берген және тиiстi жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын
мемлекеттiк мекеме;
- мәслихат сессиясының төрағасы - мәслихат депутаттарының арасынан
сайланатын, мәслихат сессиясында ұйымдастырушылық-билiк ету қызметiн жүзеге
асыратын, мәслихаттың лауазымды адамы;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқару - осы заңда және басқа да заң
актiлерiнде белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы
органдар тиiстi аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында
жүзеге асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып
табылатын қызмет;
- жергiлiктi атқарушы орган (әкiмият) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi
басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
- жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды белгiлейтiн және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган;
мәслихат сессиясы - мәслихат қызметiнiң негiзгi нысаны;
- әкiмшілiк-аумақтық бөлiнiстi басқару схемасы - тиiстi аумақта
орналасқан, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң бюджетiнен
қаржыландырылатын атқарушы органдар жүйесi;
- орталық мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесі - тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс шегiнде орталық атқарушы орган мiндеттерiн жүзеге асыратын
орталық атқарушы органның құрылымдық бөлiмшесi.
Теориялық жақтан қарастырғанда негізгі бір жергілікті басқару құрылымы
және осы құрылымның типологиясы жасалды. Сонымен, басқарудың мазмұнына және
оның құрылымына конституциялық және мемлекеттік басқару принциптері қайшы
келеді. Мысалы: егер біріккен мемлекет принціптері мен барлық жақты
мінездеме бере алатын басқарма және осы организациялық-саясатты мемлекетті
көрсете алатын органдар бар болса, олар мемлекеттік органдар құрылымын ене
алады.
Аталған мәселелер 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, 2001 жылғы 23 қаңтардағы Ν148-ΙΙ ″Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңымен, 2001
жылғы 25 сәуірдегі Ν179-ΙΙ, 2001 жылғы 24 желтоқсандағы Ν276-ΙΙ, 2002
жылғы 21 мамырдағы Ν324-ΙΙ, 2004 жылғы 11 мамырдағы Ν552-ΙΙ, 2004 жылғы 20
желтоқсандағы Ν13-ΙΙΙ, 2004 жылғы 21 желтоқсандағы Ν15-ΙΙΙ Заңдарымен
енгізілген өзгерістермен және толықтыруларымен, ″Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы″ Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының
2005 жылғы 15 сәуірдегі Ν44-ΙΙΙ Конституциялық Заңдарымен реттеліп, жүзеге
асырылады.
Осы Заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді,
жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзіретін, қызметінің
ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық
жағдайын белгілейді. Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы
істің жайы үшін жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
жүзеге асыратыны Конституцияда баянды етілген. Жергілікті өкілді орган
(мәслихат) халықтың өкілдік бірыңғай жүйелерінің ажырамас бөлігі бола
отырып, осы жүйеге тән белгілерін өз бойына сіңірген. Айталық, Жергілікті
өкілді орган (мәслихат) – бұл облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын,
халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және жүзеге асырылуын
бақылайтын сайланбалы орган. Мұның өзі бұл орган халықтың өкілді органы
екендігін және мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен,
одан оқшауланып тұрғандығын аңғарудың қиындығы жоқ сияқты. Солай бола
тұрса да, бұл органның жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән
келтірмеуіміз керек. Сондықтан да болар жергілікті өкілді органдардың
(мәслихаттардың) өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы. Еніді
түсінікті болу үшін мемлекетіміздің жергілікті өкілді органдарын басқа
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарымен салыстырып көрсек.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті мемлекеттік басқару сайлау
органдары мен атқарушы аппараттар арқылы жүзеге асырылады. Әдетте,
жергілікті өкілді органдарын сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине,
мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне
тән ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, атауларында да өзгешеліктер бар.
Мысалы, АҚШ-та ″Муниципальдық кеңес″, Ұлыбританияда ″Графтар кеңесі″,
Беларуссияда ″Жергілікті кеңес″, Францияда ″Департамент кеңестері″,
Өзбекстанда ″Халық депутаттары Кеңесі″, ал Италияда ″Жергілікті басқару
кеңесі″ деп аталады. Ал, біздің мемлекетімізде ″Мәслихаттар″ деп аталады.
Ал, енді бұл мемлекеттердің жергілікті өкілді органдары мүшелерінің сайлану
тәртібіне тоқтала кетейік. Мысалы, АҚШ-та муниципальдық кеңеске сайлау
өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер құрылады. Кеңес мүшелері осы
округтер бойынша сайланады. Ұлыбританияда графтар кеңесі мүшелері
бірмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Францияда департамент
кеңестері мүшелері екі турда өтетін сайлау арқылы сайланады. Италияда
жергілікті басқару кеңестерінің мүшелері көпмандатты сайлау округтері
бойынша сайланады. Ал, біздің мемлекетімізде мәслихаттарға депутаттар
жергілікті округтер арқылы сайланады.
Бұл мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарының өкілеттік мерзімдері
де әр түрлі болып келеді. Мысалы, Ұлыбританияда–төрт жылға, Францияда–алты
жылға, Италияда–бес жылға, Жапонияда–төрт жылға, Түркіменстанда–бес жылға,
Беларуссияда–төрт жылға сайланады. Қазақстан Республикасында мәслихат
депутаттары–төрт жылға сайланады. Сонымен қатар, бұл органдар саны жағынан
әр елде әр түрлі болып келеді. Мысалы, АҚШ-та–5-тен 50-ге дейін,
Францияда–9-дан 165-ке дейін, Италияда–15-тен 80-ге дейін, Жапонияда–12-ден
120-ға дейін, Ұлыбританияда–30-дан 70-ке дейін мүшесі болады. Бұл жерде
мүшесі деп отырғаным ол–депутаттар. Қазақстан Республикасында–25-тен 50-ге
дейін болады.
Бұл аты аталған органдардың негізгі жұмыс түрі отырыс болып табылады.
Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен өткізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда
сессиялар жылына 4 реттен кем өткізілмейді. Ал, АҚШ-та бір айда 4 ретке
дейін өткізіледі. Қазақстан Республикасында кезекті сессия жылына кем
дегенде 4 рет шақырылады. Ал, мәслихаттың кезектен тыс сессиясын өткізу
мәслихатқа сайланған депутаттардың көпшілік дауысымен шешіледі. Бұл
сессияда көкейкесті мәселелер шешіледі [2].
Енді бір сәт Кеңес одағы кезеңіндегі жергілікті халық депутаттар
Кеңесіне тоқтала кетейік. КСРО Конституциясына сәйкес, мемлекеттік биліктің
өлкедегі, облыстардағы, автономиялық облыстардағы, автономиялық округтер,
аудандар, қалалар, поселкелер мен ауылдық елді мекендердегі органдары болып
халық депутаттар Кеңесі табылады (КСРО Конституциясының 145-бабы). Кеңес
үкіметінде жергілікті жерлердегі билік органдарының жүйесінің өмір сүруі
елдің әрбір бөлігіндегі негізгі мемлекеттік қызметті орындауды қамтамасыз
ету қажеттілігінен келіп шықты және мемлекеттік аппаратты еңбекшілер
қауымына жақындату, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге
белсенді түрде тікелей қатысуы үшін жағдай жасау, азаматтардың мемлекеттік
және қоғамдық істерді басқаруға қатысудағы конституциялық құқығын жүзеге
асыруға жағдай жасау болып табылады. Сондықтан да, жергілікті билік
органдарының қызметі мен ұйымдастырылу формалары мен принциптері кеңес
үкіметінің терең демократияшылдығын білдірді. 1977 жылғы КСРО Конституциясы
және соның негізінде қабылданған 1978 жылғы одақтас республикалар мен
автономиялық республикалар конституциясы жергілікті билік органдары мен
басқарудың мемлекеттік-құқықтық мәртебесін бекітіп, олардың қызметін
кеңейтіп, халықпен байланысының демократиялық формаларын күшейте түсті.
Жергілікті билік органдарына сайлау туралы заңдар жалпы принципті
белгілейді, соған сәйкес жергілікті кеңес депутаттарының саны, сол кеңес
территориясындағы халықтың санымен байланысты болады. Сонымен бірге,
кеңестің ішінен тұрақты комиссия құру үшін депутаттар санының жеткілікті
болуы, сондай-ақ атқару комитеті депутаттарының сайлау округтерінде жұмыс
жүргізу үшін мүмкіншіліктердің сақталуы көзделеді. Атап айтқанда, өлкелік
кеңеске-360 депутат, облыстық кеңеске-238 депутат, автономиялық облысқа-227
депутат, автономиялық округ кеңесіне-109 депутат, аудандық кеңеске-82
депутат, қалалық кеңеске-137 депутат, қаладағы аудандық кеңестерге-216
депутат, поселкелік кеңеске-57 депутат, ауылдық кеңеске-33 депутат сайлануы
тиіс болған [3].
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің өкілеттіктеріне мына төмендегі
қызмет аясы жатады: 1) өзінің бүкіл территориясында мемлекттік, шаруашылық
және әлеуметтік-мәдени құрылысқа басшылық жасау; 2) экономикалық және
әлеуметтік даму мен жергілікті бюджеттің жоспарларын бекіту; 3) өздеріне
бағынышты мемлекеттік органдарға басшылық жасау; 4) заңдардың қадағалануын,
мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету жатады.
Жергілікті кеңестердің өкілеттілігі жергілікті кеңестер туралы заңдармен
белгіленеді. Олар: жоспарлау, есеп және есеп беру, бюджеттік қаржылық
жұмыстар, ауылшаруашылық өнеркәсібі, құрылыс, жоспарлау, құрылыстар, жерді
және суды пайдалану, тұрғын үй, коммуналды шаруашылық пен көгалдандыру;
көлік және байланыс, сауда мен қоғамдық тамақтану; тұрмыстық қызмет
көрсету; білім беру, мәдени-ағартушылық жұмыстар мен ғылым; денсаулық
сақтау, денешынықтыру мен спорт, әлеуметтік қамсыздандыру, халықтық бақылау
жүргізу, социолистік заңдылықтарды қамтамасыз ету, мемлекеттік, қоғамдық
тәртіп және азаматтардың құқығын қорғау, қорғаныс жұмыстары жатады. Заң
актілерінде бекітілген жергілікті кеңестердің қызмет аясының әр түрлі
өзіндік ерекшеліктері болады. Ауылдық және поселкелік кеңестер – биліктің
ең көп және бұхаралық органы болып табылады. Ауылдық кеңестің қызмет
аясының ерекшелігіне оның ауылшаруашылығы, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету
саласындағы міндеттері мен құқықтары табылады. Бұл органдар (колхоз,
совхоздар) ұжымдар мен кеңшарлар қызметіне бақылау жасайды, олардың
жоспарларды орындауын, жерді пайдалану туралы, социолистік меншіктің
қорғалу жағдайын бақылайды. Ауылдық кеңестер ұжымдар мен кеңшарларға
қоғамдық шаруашылықты дамыту, олардың экономикасын нығайтуға жан жақты
көмек көрсететін болған. Поселкелік кеңестер мен қала типтес поселкелік
кеңестердің қызмет аясы – коммуналды, әлеуметтік-мәдени және сауда қызметін
дамыту бойынша міндеттер тән сипат болып келеді. Аудандық кеңестердің
қызмет аясы өте кең, және жан жақты болып келеді. Ауылшаруашылығы – барлық
аудандар үшін экономиканың жетекші саласы болып табылады. Аудандық кеңес
аудандағы ауылшаруашылық пен агроөнеркәсіп кешендеріне басшылық жасайды.
Аудандық кеңестер сондай-ақ жергілікті өнеркәсіп пен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету, мемлекеттің және кооперативті сауда мен қоғамдық
тамақтануға басшылық жасайды. Қалалық кеңестер қала тұрғындарына
коммуналдық - тұрмыстық, сауда және әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетеді,
қала шаруашылығы, жергілікті өнеркәсіп саласындағы міндеттер мен құқықтар
қызметіне басшылық жасайды. Аудандық кеңестерге қарағанда қалалық кеңестер
қызметінің аясы кең, ол тұрғын үй, коммуналдық және әлеуметтік-мәдени
құрылыс жұмыстарын үйлестіреді [4].
Халық депутаттарының қоғамдық кеңестері жергілікті өнеркәсіп, қалалық
коммуналдық-тұрмыстық мекемелер мен сауда кәсіпорындарының жұмысына
басшылық жасайды. Облыстық, өлкелік кеңестер өздерінің қолдарына өз
ведмоствосына қарасты барлық шаруашылық және әлеуметтік-мәдени құрылысқа
басшылық жасайды. Сондай-ақ, облыстық, өлкелік кеңестер ауылшаруашылығы мен
агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларына басшылықты жүзеге асырады.
Облыстық, өлкелік кеңестер ауылшаруашылығының даму жоспарларын құрайды,
ұжымдар мен кеңшарлардың мамандануы бойынша іс-шараларды жүзеге асырады,
материалдық-техникалық жабдықтау ісімен айналысады, ауылшаруашылығы
өнімдерін сатып алу, суландыру, өндірістік процестерді механикаландыру,
еңбекке ақы төлеуді ұйымдастыру жұмысын жүзеге асырады [5].
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің сессиялары – заң жүзінде
белгіленген тәртіппен шақырылатын кеңестердің мерзімді мәжілістері.
Сессияда мәселелерді қарау және шешу кеңестің басқарушы органы ретінде
өзіне қарасты шаруашылық, әлеуметтік-мәдени құрылыс саласына ықпалын
тигізуді қамтамасыз етеді. Конституцияға сәйкес, жергілікті кеңес
сессияларын олардың атқарушы комитеті шақырады. Сонымен бірге сессияны тек
атқарушы комитеттің бастамасы бойынша ғана емес, сондай-ақ сол кеңес
депутаттарының 13 –нің талабы бойынша шақырылады. Сессияға дайындықты
атқарушы комитет тұрақты комиссиямен, депутаттармен, қоғам мүшелерімен
жүзеге асырады. Сессия жұмысына қаралатын мәселенің сипатына қарай атқарушы
комитеттің басқармасы мен бөлімдері де қатысады. Одақтас және автономиялық
республикалардың Конституциялары жергілікті кеңестердің сессияда кез келген
мәселелелерді қарап, шешім шығаруына жол береді. Сессияда қаралатын
мәселелердің тізімі жергілікті кеңестер туралы заңмен белгіленеді. Мұндай
мәселелерді үш топқа бөлуге болады: 1) Депутаттық мандат туралы мәселелерді
шешу бойынша өкілеттілік: мандаттық комиссияны сайлау, депутаттардың
өкілеттігін мойындау, заң жүзінде қарастырылған жағдайларды депутаттардың
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселелерді шешу; сессияның
төрағасы мен хатшысын сайлау; депутаттардың өздерінің міндеттерін
орындағаны туралы хабарламасын тыңдау т.б. 2) Кеңес органын құру бойынша
өкілеттілік, олардың қызметін бақылау; атқарушы комитетті сайлау (атқару
комитетінің төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысын және мүшелерін сайлау)
және оның құрамын өзгерту; тұрақты комиссияны сайлау және оның құрамын
өзгерту; атқару комитеті мен тұрақты комиссияның жұмысының есебін тыңдау;
бөлімдерді құру; халықтық бақылау комитетін құру; атқару комитетіның
құрылымы мен штатын бекіту; әкімшілік және қадағалау комиссиясын құру;
кәмелетке толмағандардың ісі бойынша комиссия құру; аудандық халық сотының
төрағасын бекіту, облыстық, өлкелік, автономиялық облыс соттарының, ұлттық
округ соттарын сайлауды өткізеді және оған бақылау жасайды.
3) Басшылықтың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени құрылыстың маңызды
мәселелерін шешу бойынша өкілеттігі: экономикалық және әлеуметтік дамудың
перспективалық және жылдық жоспарларын бекіту; сайлаушылар талабының
орындалуы бойынша іс-шаралар жоспарын бекіту; бюджеттік орындалуы кезінде
алынған қосымша табысты бағыттау шешімдер қабылдау; ұжымдар мен кеңшарларға
бөлінген қаржыларды бағыттау туралы шешімдер қабылдау жатады. Жергілікті
кеңестердің актісіне шешімдер жатады. Ол шешім кеңес депутаттарының басым
көпшілігінің ашық дауыс беруімен қабылданады. Барлық жергілікті кеңестер
шешім қабылдауға құқылы.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің тұрақты комиссиялары – бұл халық
депутаттарының жергілікті кеңесінің органы болып табылады. Бұл орган
конституциялық нормаларда бекітілген. Жергілікті кеңестер өздерінің тұрақты
комиссияларын сайлаудан кейінгі бірінші сессиясында сайлайды. Комиссияның
қанша адамнан тұратындығын кеңестің өзі белгілейді. Бірақта, кейбір тұрақты
комиссия заңға сәйкес міндетті түрде құрылады. Ол – мандаттық, жоспарлы-
бюджеттік, социолистік заңдылық және қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша
комиссия болып табылады. Басқа барлық тұрақты комиссиялар шаруашылық және
әлеуметтік-мәдени құрылыс; өнеркәсіп, құрылыс, көлік және байланыс, сауда
және қоғамдық тамақтану, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, табиғатты
қорғау, денешынықтыру, спорт комиссиялары болып құрылады. Жергілікті кеңес
комиссияның төрағасын және барлық оның құрамын сайлайды. Ал, төраға мен
хатшы сол комиссияның мәжілісінде сайланады. Комиссия міндетіне: кеңесте
құрылатын мәселелерді қарау үшін ұсыныстар дайындау, кеңес шешімдерінің
орындалуына бақылау жасайды [6].
Жергілікті кеңестердің атқару комитеті. Атқару комитеті әрбір
шақырылған кеңестің бірінші сессиясында сайланады. Ол төраға, орынбасар,
хатшы және комитет мүшелерінен тұрады. Атқару комитетінің мүшелері 5-7
адамнан 15-25 адамға дейін болады. Атқару комитеті бүкіл ағымдағы жұмысын
өзіне қарасты шаруашылық мекемелерді, ұйымдарды басқаруға бағыттайды.
Атқару комитеті өзіне тиесілі мәселенің бәрін шешуге міндетті болып
табылады. Олардың қызметі жергілікті кеңеске жүктелген міндеттердің бүкіл
кешенін жүзеге асыруға тікелей байланысты болып келеді. Сондай-ақ атқару
комитеттері кеңес аппаратының жетекші кадрларын таңдап, орналастырады.
Жоғары тұрған атқарушы органның маңызды басты қызметіне, өзінен төмен
тұрған атқару комитетінің қызметіне басшылық жасап, бақылау жүргізеді.
Жергілікті өкілді органдардың жүйесін облыстық, қалалық, аудандық
мәслихаттар қамтиды.
Мәслихаттарға заңда мынандай міндеттер жүктеледі:
- тиісті аумақтың әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларының
орындалуын қамтамасыз ету;
- жергілікті жерлерде Қазақстан Республикасы Конституциясының,
заңдарының, Парламенттің қаулыларының, Қазақстан Республикасы Президенті
мен Үкіметі құжаттарының, жоғары тұрған мәслихаттар мен әкімдердің өз
құзіреттері шегінде қабылданған шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету;
- Республикалық және жергілікті өкімет органдары арасындағы байланысты
қамтамасыз ету;
- Халықты жергілікті істерді басқаруға қатыстыруды қамтамасыз ету
жүктелген.
Мәслихаттардың құрылу тәртібі және құрамы. Мәслихаттарды құру тәртібі
″жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңның 5-бабында көзделген:
Мәслихаттарды тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің халықы жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құқықғы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
төрт жыл мерзімге сайлайды. Мәслитхаттың өкілеттігін заңда көзделген
негіздер бойынша Сенат мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе ол өзін-өзі
тарату негізінде тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының 20 жасқа
толған азаматы депутат болып тек бір мәслихатқа ғана сайлана алады. Сот
әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ соттың үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар сайлауға қатыспайды [7].
Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну. Мәслихаттар депутаттығына
кандидаттар ұсынуды белгіленген тәртіп бойынша тіркелген республикалық
немесе жегілікті қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ олардың құрылымдық
бөлімшелері және өзін-өзі ұсыну жолымен азаматтар жүзеге асырады.
Республикалық немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктердің, олардың
құрылымдық бөлісшелерінің мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуын, әрбір
кандидат дауысқа түсетін сайлау округін көрсете отырып, олардың жоғарғы
органдары жүргізеді. Қоғамдық бірлестіктердің осы қоғамдық бірлестіктің
мүшесі болып табылмайтын адамдарды депутаттыққа кандидат етіп ұсынуға
құқығы жоқ. Қоғамдық бірлестік не оның құрылымдық бөлімшесі әрбір сайлау
округінде мәслихат депутаттығына бір ғана кандидат ұсына алады. Мәслихат
депутаттығына кандидаттар ұсыну туралы шешім республикалық немесе
жергілікті қоғамдық бірлестіктің, оның құрылымдық бөлімшесінің жоғары
органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады және
хаттамадан үзінді көшірмемен ресімделеді. Республикалық немесе жергілікті
қоғамдық бірлестік жоғарғы органның шешімі: ұсынылған кандидаттың назарына
жеткізіледі. Кандидаттың дауысқа түсуге келісімі туралы өтінішімен бірге
тиісті округтік сайлау комиссиясына жіберіледі. Азаматтардың мәслихат
депутаттығына кандидаттар ұсынуы өзін-өзі ұсыну тәртібімен тиісті округтік
сайлау комиссиясына осы аумақтық сайлау округі бойынша мәслихат
депутаттығына кандидат болып дауысқа түсу ниеті туралы өтініш беру жолымен
жүргізіледі; Ешкім біреуден артық сайлау округінде кандидат болып ұсыныла
алмайды. Сайлау тағайындалған кезде өзгеше белгіленбесе, депутаттыққа
кандидаттар ұсыну, сайлау күнінен екі ай бұрын басталып, сайлау күніне бір
ай қалғанда аяқталады. Егер кандидаттарды тіркеу мерзімі аяқталған күні
тиісті сайлау округі бойынша мәслихат депутаттығына екіден кем кандидат
тіркелген жағдайда, аумақтық сайлау комиссиясы тиісті округтік сайлау
комиссиясының ұсынуы бойынша кандидаттар ұсынуы мерзімінен жиырма күннен
аспайтын мерзімге ұзартады. Округтік сайлау комиссиясы үш күн ішінде
кандидаттың Конституция мен осы Коституциялық заңда өзіне қойылған
талаптарға сәйкестігін анықтайды.
Мәслихаттар депутаттығына кандидаттарды тіркеу. Депутаттыққа
кандидаттарды тіркеуді округтік сайлау комиссиялары жүзеге асырады.
Қоғамдық бірлестіктен ұсынылған кандидатты тіркеу мынадай құжаттар: 1)
қоғамдық бірлестіктің жоғары органының, осы қоғамдық бірлестіктің әділет
органдарында тіркелгені туралы құжаттың көшірмесі тіркеле отырып, тиісті
сайлау округі бойынша кандидат ұсыну жөніндегі отырысы хаттамасының
үзіндісі; 2) азаматтың өзін ұсынған қоғамдық бірлестіктен осы сайлау округі
бойынша депутаттыққа кандидат болып дауысқа тұсуге келісімі туралы өтініш;
3) кандидат туралы өмірбаяндық деректер бар болған ретте жүргізіледі.
Өзін-өзі ұсынған жағдайда кандидатты тіркеу мынандай құжаттар: 1) осы
сайлау округі бойынша кандидат болып дауысқа түсу ниеті туралы өтініш; 2)
кандидат туралы өмірбаяндық деректер. Тіркеуге мәслихат депуттағына
кандидаттардың кез келген саны ұсынылады.Мәслихат депутаттығына кандидаттар
тіркеу туралы округтік сайлау комиссиясы хаттама жасайды, ол бес күн мерзім
ішінде тиісті аумақтық сайлау комиссиясына табыс етіледі [8].
Округтік сайлау комиссиясы: Кандидаттарды тіркегеннен кейін жеті күннен
кешіктірілмей жергілікті баспасөз құралдарына әр кандидаттың тегін, атын,
әкесінің атын, туған жылын, атқаратын қызметін (жұмысын), жұмыс орны мен
тұрғылықты жерін, сондай-ақ кандидаттың өз қалауына қарай оның қоғамдық
бірлестікке қатыстылығы мен ұлты туралы мәліметтерді көрсете отырып тіркеу
туралы хабар жариялайды. Тіркеген кезде кандидаттарға тиісті куәліктер
береді.
Мынандай жағдайларда:
- Кандидат ұсыну ережелерін бұзған, тіркеу үшін қажетті құжаттарды табыс
еспеген;
- Кандидат Конституцияда және осы Коституциялық заңда оған қойылатын
талаптарға сәйкес келмеген;
- Кандидат өзінің сайлау алдындағы науқанында лауазымдық немесе қызмет
жағдайын пайдаланған;
- Кандидат сайлау алдындағы үгітті өзін тіркегенге дейін, сайлау күні не
соның алдындағы күні жүргізген;
- Кандидаттың немесе оның сенім білдірілген адамдарының басқа кандидаттың
ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірілген, оның іскерлік беделін
түсіретін жалған мәліметтерді таратқан фактісін сот анықтаған;
- Сот кандидат пен оның сенім білдірілген адамдарының сайлаушыларды сатып
алу фактілерін анықтаған;
- Осы Конституциялық заңда белгілеген өзге де жағдайларда кандидатты
тіркеуден бас тартады немесе тіркеу туралы шешімнің күшін жояды.
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңдарына
сәйкес кандидаттың немесе оның жұбайының декларацияда көрсеткен табысы мен
мүлкі туралы мәліметтердің дұрыс еместігі анықталғанда кандидатты тіркеу
туралы шешімнің күшін жояды. Тіркеуден бас тартуға немесе тіркеудің күшін
жоюға қатысты кандидаттар тиісті сотқа шағым жасай алады. Дауыс беретін
күнге екі күн қалғанда кандидатты тіркеу туралы шешімнің күшін жойуға
немесе бұған дейін тіркеуден шығарылған кандидатты қалпына келтіруге жол
берілмейді. Кандидатты тіркеуден бас тартуға немесе тіркеу туралы шешімнің
жойылуына қоғамдық бірлестік немесе кандидаттың өзі аумақтық сайлау
комиссиясына немесе сотқа жеті күн мерзім ішініде шағым бере алады. Бұл
ретте аумақтық сайлау комиссиясы немесе сот шағым берілген күннен бастап
жеті күн мерзім ішінде шешім шығарады. Мәслихат депутаттығына кандидаттарды
тіркеу, егер сайлау тағайындалған кезде өзгеше белгіленбесе, сайлау
күнінен екі ай бұрын басталып, сайлау күніне жиырма бес күн қалғанда
аяқталады.
Кандидатурасын алып тастау, мәслихат депутаттығына кандидат етіп ұсыну
туралы шешімнің күшін жою. Мәслихат депутаттығына кандидат тіркеу дейінгі
және одан кейінгі уақытта бұл туралы округтік сайлау комиссиясына жазбаша
өтініш бере отырып, өз кандидатурасын қайтып ала алады. Республикалық
немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктің, қоғамдық бірлестіктің құрылымдық
бөлімшесінің жоғары органы тіркеуге дейінгі және одан кейінгі уақытта
округтік сайлау комиссиясына тиісті ұсыныс беріп, мәслихат депутаттығына
кандидат ұсыну туралы шешімнің күшін жоя алады. Мұндай жағдайларда округтік
сайлау комиссиясы кандидатты тіркемейді немесе кандидатты тіркеу туралы
шешімнің күшін жояды. Егер кандидатурасын алып тастау немесе кандидатты
ұсыну туралы шешімнің күшін жою осыған мәжбүр ететін себептерсіз
жүргізілген болса, онда округтік сайлау комиссиясы сайлау науқанын өткізуге
республикалық бюджеттен жұмсалатын қаражаттың бір бөлігін кандидаттың
немесе оны ұсынған тиісті қоғамдық бірлестіктің есебіне жатқызуға хақылы.
Тіркеу мерзімі аяқталғаннан кейін шығып қалғандардың орнына мәслихаттар
депутаттығына кандидаттар ұсыну. Тіркеу мерзімі аяқталғаннан кейін
кандидаттардың шығып қалуы нәтижесінде тиісті сайлау округі бойынша
мәслихат депутаттығына екіден кем кандидат қалған жағдайда, аумақтық сайлау
комиссиясы тиісті округтік сайлау комиссиясының ұсынуы бойынша өз шешімімен
сйлау мерзімін ұзартады, бірақ ол екі айдан аспауға тиіс. Мұндай жағдайда
мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну осы Конституциялық заңда
белгіленген ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Мәслихаттар депутаттарының қайта сайлауы мен шығып қалғандардың орнына
депутаттар сайлауын өткізу. Мәслихаттар депутаттарының қайта сайлауы мен
шығып қалғандарының орнына депутаттар сайлауы осы Конституциялық заңда
мәслмихаттар депутаттарының кезекті сайлауы үшін белгіленген ережелерге
сәйкес өткізіліледі. Бұл реттте сайлау шараларын өткізу мерзімін тиісті
аумақтық сайлау комиссиясы белгілейді. Мәслихат өкілеттігінің
конституциялық мерзімінің аяқталуына бір жыл қалғанда шығып қалған
депутаттың орнына сайлау өткізілмейді.
Мәслихаттар депутаттарын қайта сайлау. Егер сайлау жарамсыз деп танылса
аумақтық сайлау комиссиясы қайта сайлау өткізу жөнінде шешім қабылдайды.
Дауыс беру сол сайлау учаскелерінде бастапқы сайлауды өткізу үшін жасалған
сайлаушылар тізімдері бойынша өткізіледі. Қайта сайлау бастапқы сайлаудан
кейін екі ай мерзімнен кешіктірілмей өткізіледі. Қайта сайлауда жүзеге
асыру көзделген сайлау шаралары осы Конституциялық заңда белгіленген
ережелерге сәйкес жүргізіледі. Бұл ретте сайлау шараларының қысқартылған
мерзімін аумақтық сайлау комиссиясы белгілейді [9].
Мәслихаттар депутаттары сайлауының қорытындыларын анықтау және
жариялау. Мәслихаттар депутаттары сайлауының қорытындыларын тиісті аумақтық
сайлау комиссиялары сайлау өткізілген күннен бастып бес күн мерзімнен
кешіктірмей анықтайды. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылар басқа
кандидаттарға қарағанда көп дауыс берген кандидат мәслихаттың сайланған
депутаты болып есептеледі. Мәслихат депутаттары сайлауы қорытындыларын
анықтау мен жариялауға байланысты басқа мәселелер осы Конституциялық заңның
Жалпы бөлімінде белгіленген ережелерге сәйкес шешіледі.
Мәслихаттар депутаттары сайлауын тағайындау.
Мыналар:
- мәслихаттар өкілеттігінің конституциялық мерзімінің аяқталуы заңда
белгіленген жағдайларды қоспағанда кезекті сайлауды;
- мәслихаттар өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқталуы кезектен тыс
сайлауды;
- депутат өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқталуы, оны мандатынан айыру
не оның қайтыс болуы шығып қалғандардың орнына депутат сайлауын тағайындау
үшін негіз болып табылады.
Мәслихат депутаттарының кезекті сайлауын Орталық сайлау комиссиясы
мәслихаттардың өкілеттік мерзімінің аяқталуынан кемінде үш ай бұрын
тағайындайды және ол мәслихаттар өкілеттігінің конституциялық мерзімінің
аяқталуына кемінде бір ай қалғанда өткізілуге тиіс. Өкілеттігі мерзімінен
бұрын тоқтатылған мәслихаттар депутаттарының кезектен тыс сайлауын Орталық
сайлау комиссиясы мәслихат өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы
Сенат шешімінің негізінде тағайындайды және ол мәслихаттар өкілеттігі
мерзімінен бұрын тоқтатылған күннен бастап екі айдан кешіктірілмей
өткізілуге тиіс. Мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлауды
облыстық, қалалық (республикалық маңызы бар қалалар және республика
астанасының) сайлау комиссиясы депутаттың мандаты мерзімінен бұрын
тоқтатылған және одан айырылған не ол қайтыс болған күннен бастап үш айдан
кешіктірілмей тағайындалады. Барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының
кезекті сайлауы бір мезгілде өткізіледі және мерзімі жөнінен Президент
сайлауына, Парламент Сенаты сайлауына тұспа-тұс келмеуге тиіс [10].
Сайлау күні туралы хабар бұхаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Сайлау туралы Жарлықтың 9-бабының 2-тармағына сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Козыев Ш.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні және оны
жетілдірудегі құқықтық мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні
және оны жетілдірудегі құқықтық мәселелер
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Козыев Ш.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық механизмдері ... ... ... ... ...8
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Жергілікті ӨЗІН-ӨЗІ басқарудАҒЫ әлемдік
тәжірибелеР және олар құқықтық маңызы
2.1 Жергілікті өзін - өзі басқарудағы шетелдік
тәжірибелер ... ... ... ... ..11
2.2 Шығыс азиялық өзін-өзі басқару
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Еуропалық өзін-өзі басқару құрылымы мен тәжірибелері
... ... ... ... ... .18
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 26
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру
аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды құқықтық тұрғыда зерттеу
бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі
жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол
берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси
реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін
үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көп этностық
қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін
түсіндіреді. Мен эвалюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, обьективті
жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды аумақтық ұжым тікелей сайлау жолымен,
сондай–ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және
қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және өзін - өзі басқару
органдары арқылы жүзеге асырады.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарына іс жүзінде танылған қоғамдық өзін
- өзі бақару комитеттері, жолдастық соттар, ерікті халық жастары, көше, үй
және квартал комитеттері, халықтың өз күштерімен құрған өзге де ұйымдары
жатады.
Жергілікті өзін - өзі басқару нысандарына халықтың жергілікті сұрау
салуын, жиналыстары мен нысандарын, халықтың тұратын жеріндегі кәсіби және
өзге де ерік білдірулерін жатқызуға болады.
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі
демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік
- экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі
қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды
қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай
болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті
бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен
денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық
жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б.
кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Жергілікті шаруашылықты басқаруда экономикалық механизмдерді қолданудың
ерекшелігін оның әлеуметтік мәселелер бойынша тиімді әрі уақытында шешім
қабылдай алатындығынан көре аламыз. Жергілікті халықты еңбекпен қамтуда,
оларды мамандық бойынша қайта даярлау мәселесі де жергілікті басқару
органдарының өкілеттігіне беріледі. Мәселен, олардың келесі жылдан бастап
шетелдік инвесторларға мынадай шарт қоюға құқықтары бар: Инвесторлар бір
жыл ішінде жергілікті белгілі бір салалар бойынша даярлайды, белгіленген
уақыт өткен соң халық еңбекпен қамтылып, шетелден келген жұмыс күші өз
елдеріне қайтарылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық саясатымен байланысты
және оны жүзеге асыруға бағытталады. Елдің әлеуметтік-экономикалық даму
бағдарламасында аймақтық экономикалық саясаттың алатын рөлі зор.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық пен бірге әкімшілік және
институционалдық та механизмдері де бар. Әкімшілік тұтқалардың жиынтығы
құқықтық инфрақұрылымдарды қамтамасыз етумен байланысты іс-әрекеттерді
реттеуді қамтитын болса, экономикалық шараларға қаржы (бюджет, фискалды),
ақша-несие (монетарлы) саясаты, бағдарламалау және болжау мәселелері
жатқызылады. Жалпы алғанда, "қаржы саясаты" түсінігі - ауқымды категория.
Ол екі жақты түсінік береді. Біріншіден, ол экономикалық саясат мақсатын,
екіншіден, қаржылық шараларды жүзеге асыру механизмдерін білдіреді.
Қаржыдан жергілікті басқаруда туындайтын бюджетаралық қатынастар мәселесі
күн тәртібіне шындап қойылып отыр
Дипломдық жұмыстың мақсаты – дамыған шетелдік мемлекеттердің
жергілікті жерлердегі өзін–өзі басқару тәжірибелерін пайдалана отырып,
экономикамызды көтеруге үлес қосу. Жұмыстың өзекті мәселесіне – еліміздегі
жергілікті өзін - өзі басқарудың мәні мен қоғам өміріндегі
маңызы, оның құрылымы, қызметі мен облыстық
деңгейде басқару әдістерін жан-жақты ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдардан тұрады. Ол
мемлекеттің құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін
біртұтас мемлекеттік қызмет қағидаларын басшылыққа алады. Демек,
жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы. Бұл
жергілікті мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке
алмайды және жергілікті проблемаларды шешпейді, дегенді білдірмейді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мемлекет
тетігінің ерекше бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке
ие болады. Бірақ дербестік жергілікті өкілді органдар мен
жергілікті атқарушы органдар ұйымдық және құзіреттілік тұрғысынан
өзіндік ерекшелікпен көрінеді. Жергілікті өкілді органдар–мәслихаттар
Республиканың өкілді органдар жүйесінің бір бөлігі болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жергілікті өкілді
органдар–мәслихаттармен ұйымдық тұрғыдан да байланыспаған. Тек
Конституция көздеген екі жағдайда ғана мәслихаттар мен Парламент
өзара байланысқа кіреді: Мәслихаттар сенаторларды сайлайды, ал Парламент
Сенаты мәслихатты тарата алады. Сондықтан өкілді органдар ретінде
мәслихаттар Республика Парламентінен тәуелсіз. Жергілікті атқарушы
органдар– әкімшіліктер, керісінше, біртұтас атқарушы органдар жүйесінің
құрамдас бір бөлігі болып табылады және олардың ұйымдығы мен қызметі
жоғары тұрған атқарушы органдармен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Президентімен байланысты және оларға тәуелді. Бұл, бірақ, жергілікті
атқарушы органдардың белгілі бір дербестігін жоққа шығармайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілгендей, жергілікті
атқарушы органдар тиісті аумақтың мүдделері мен даму қажеттіліктеріне
тіркестікке атқарушы органдар үкіметтің жалпы мемлекеттік саясатын жүгізді
қамтамасыз етеді. Жергілікті өкілді органдардың тағы бір ерекшелігі
олардың Конституцияға және заңдарға сәйкестікте жұмыс істеуі болып
табылады. Ал жергілікті атқарушы органдар өзінің қызметін тек
Конституция мен заңдардың негізінде ғана емес, сонымен қатар
Президенттің, Үкіметтің және жоғары тұрған атқарушы органдардың
актілерін орындау жолында жүзеге асырады. Барлық жергілікті
мемлекеттік басқару органдары үшін ортақ тағы бір ерекшелікті атап
өткен жөн: олар өз-өздеріне құзірет белгілей алмайды. Конституцияда
аталғандай, мәслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың құзіретін,
олардың ұйымдық және қызмет тәртібін заң белгілейді.
Жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару ұғымдарының ара
қатынасына байланысты мәселені қарастырған жөн. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік биліктен жергілікті өзін-өзі басқаруды ажыратуға
негізделген өзіндік жергілікті басқару үлгісі пайда болды. 1993 жылға
дейін Қазақстанда билікті бөлу принцпін жоққа шығарған және тиісті
аумақтағы өкілді органдардың (кеңестердің) толық билігіне негіздеген
кеңестік үлгі орын алды. Жергілікті Кеңестер біртұтас КСРО Кеңестер
жүйесінің бір бөлігі болып табылатын. Кеңестер төменнен жоғарыға дейін
кеңестер алдында есеп беретін және жауап беретін өзінің атқарушы
органдарын құрды. Атқарушы органдар қос бағыныштылық: тиісті кеңеске
(аудандық, қалалық, облыстық, республикалық, одақтық) және жоғары
тұрған басқару органына (аудандық, қалалық, облыстық атқару
комитеттері, республика үкіметі, одақтық үкімет) бағыныштылық қағидасы
бойынша әрекет етті. Кеңестер өздерінің сессияларына жылына бірнеше мәрте
жиналып жұмыс істеп, атқарушы органдар коммунистік партия үйымдарының
басшылығымен дайындалған мәселелерге шешімдер шығаратын. Партия
үйымдарының аудандық деңгейден бастап, тура кеңес пен атқарушы органдар
сияқты құрылымы болды, және олар мемлекеттік органдарға тұрақты басшылық
етті.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың қоғамда алатын орны
ерекше болып табылады. Себебі: жергілікті мәслихаттар халық үшін
өмірлік зор маңызы бар мәселелерді шешеді. Ол аумақты дамытудың
жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік, саяси бағдарламаларды
бекітеді. Мәслихаттар әкімдердің, жергілікті атқарушы органдардың басқа
да басшыларының есептерін қарайды, жергілікті заемдар мен
облигацияларды шығару және тарату туралы шешімдер қабылдайды.
Жергілікті атқарушы органның ұсынысы бойынша кәмелетке толмаған
балалардың істері жөніндегі т.б. комиссиялардың құрамын жасақтап,
бекітеді. Қаралған мәселелер бойынша шешімдер қабылданып, баспасөзде
жарияланады; оларды жергілікті органдардың, ұйымдар мен азаматтардың
барлығы бірдей орындауға тиіс. Мәслихаттың шығырғын шешімдері
Конституцияға, Президент жарлықтарына, Үкіметтің қаулыларына және
өзінен жоғары тұрған мәслихаттардың шешімдеріне қайшы келмеуі керек.
Егер қайшы келген жағдайда, ол сот тәртібімен ішінара не толық
тоқтатылады. Мәслихаттар әр түрлі ережелер белгілеп, оларды бұзғандар
үшін әкімшілік жауапкершілік тағайындауы мүмкін. Мәслихатта
белгіленген осы және басқа да ережелер мемлекетке, жергілікті
халыққа, азаматтарға, жергілікті органдарға арналады; ондағы көзделетін
мақсат – жергілікті байлықты (орман, су көздері, жануарлар) сақтау, әр
түрлі аурулардың, жұқпалы індеттердің таралуына, адамдардың құқықтары
мен бостандықтарының бұзылуына жол бермеу, жұрттың тыныш өмір
сүруіне, оқуына, жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу. Ал әкімшіліктер
болса азаматтар мен ұйымдардың Конституцияны, заңдарды, басқа да
нормативтік құқықтық актілердің орындалуын қамтамасыз етеді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдайды, халыққа заңдарды түсіндіру
жөнінде көмек көрсетеді, әлеуметтік-мәдени қызметтер көрсететін
объектілер (мектептер, ауруханалар т.б.) құрылысы туралы қамқорлық
жасауға, жолдардың жөнделуіне, көшелердің күтіп ұсталуына ықпал етуге,
тұрғын үйлерді бөледі, және сонымен қатар әкімшілік мемлекеттік білім
беру, денсаулық сақтау, мәдениет мекемелерін басқарғанда олардың
базаларының нығайтылуына қол жеткізуге; азаматтарды еңбекке
орналастыру мәселелерін шешуге; мүгедектерді, жұмыссыздарды, әл-ауқаты
төмен отбасыларын әлеуметтік жағынан қорғауға; халықтың ұлттық
дәстүрлері мен салттарының дамуына көмек көрсету сияқты қызметтерді
атқарады. Қазақстанда әр түрлі ұлттың азаматтары өмір сүреді, олар
өздерінің ұлттық салттары мен дәстүрлері бойынша өмір сүруге құқылы.
Әкімшіліктер осы ұлттардың салттары мен дәстүрлеріне нұқсан
келтірмеудің шараларын қолданып отыруға тиіс.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы жергілікті
мемлекет органдарының аталған үлгісін қабыл алды. Конституцияның осы
органдарға арналған бөлімі ″Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-
өзі басқару″ деп, аталады. Бұл бөлімде жергілікті мемлекеттік басқару
органдары туралы жалпы айтылады. 2001 жылғы 23 қаңтардағы ″Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңы
жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейді, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзіретін,
қызметінің ұйымдастырылуын, тіртібін, сондай-ақ мәслихаттар
депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді. Бұл заңда Қазақстан
Республикасында бірінші рет жергілікті мемлекеттік басқаруға
белгілену берілген. Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті өкілді
және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу,
оны аталған заң мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер
белгілеген құзіреттер шегінде дамыту мақсатында жүзеге асыратын
қызмет болып табылады. Заңда жергілікті мемлекеттік басқару туралы
заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы
Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады. Шын мәнінде ″Қазақстан Республикасының Жергілікті
мемлекеттік басқару туралы″ Заң Конституцияға негізделеді және
сәйкестендіріледі. Сонымен бірге аталмыш заң жергілікті мемлекеттік
басқару туралы негізгі арнайы заң болып табылады. Арнайы болып
табылатын себебі, ол жергілікті мемлекеттік басқару органдарына
арнайы шығарылған, басқа мұндай заң жоқ. Бірақ бұл жергілікті
органдарға қатысты басқа ешқандай заңдар болмайды және осы заңды
өзгертіп, толықтыратын басқа заңдар қабылданбайды дегенді білдірмейді.
Ерте ме, кеш пе, қажет болған кезде тиісті заңдар қабылданып
отырады. Осындай заңдар қарастырылатын заңның құрамдас бір бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқарудың жекелеген бағыттары мен қамтамасыз ету
тетіктерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілер де қабылдануы
мүмкін. Олар заңдар және қосалқы заңдық актілер: Президенттің
жарлықтары, Үкіметтің қаулылары болуы мүмкін. Осындай нормативтік
құқықтық актілер үшін ″Жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңның
қағидалары негіз болып табылады, яғни, қосалқы заңдық актілер
аталмыш заңның негізінде және нақтылануымен қабылданады. Жинақтағанда
олардың барлығы жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңдарды
құрайды. Бұл заңдар Қазақстан Республикасындағы барлық жергілікті
мемлекеттік басқару органдарына қолданылады.
1 Жергілікті өзін өзі басқарудың мәні мен теориялық негіздері
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен мазмұны
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдардың арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай, дүние жүзілік
тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынадай көптеген жағдайлар әсер етеді :
❖ өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым роль атқаруы;
❖ аймақтардың өзара байланыстарының едәуір ұлғаюы;
❖ еңбек ресурстары жылжымалығының күшейе түсуі;
❖ аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене түсуі;
❖ Территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен халықаралық
маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында
басқару функцияларын қайта бөлу, қайта қарастыру;
Екіншіден, мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін өзі
басқарудың ең жақсы үйлесімін көздейді.
Бұл жағдай Қазақсанға да тән, себебі мемлекттік тәуелсіздік құру
экономикалық дамыған аймақтарсыз, кеңейтілген әлеуметтік инфра- құрылымсыз
мүмкін емес.
Егеменді мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті
заңдылық. Осы саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен
тұтынушылардың экономикалық бостандығы мен іскерлігі есептеледі. Тауар
өндіруші түбінде тек тұтынушы алдында ғана экономикалық жауаптымын деп
есептеуі керек. Аймақтар мен шаруашылық бірліктерінің өзін өзі дамытудың
міндетті түрдегі жағдайлары мыналар болып есептеледі: өзін өзі басқару ,
серіктестік қалаудағы бостандық, өндіріс құрал жабдықтар рыногы валюталық
қаражат және басқа элементер. Сонымен қатар, аймақтық басқару жалпы
республиканың және облыстардың ерекшеліктерін барлық түрлерін барынша
қамтуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту экономикалық өркендеудің,
әлеуметтік әл-ауқаттың және азаматтық қоғамды қалыптастырудың басты
шарттарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың қалыптасуы - бұл азаматтық қоғамның қалыптасуы және
дамуымен, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен,
жергілікті халықтың өміріне тікелей әсер ететін басқа да факторлармен және
шарттармен байланысты көп кезеңді және серпінді үдеріс. Алайда қазіргі
уақытта жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруда
бірқатар мәселелер орын алып отыр. Әлемнің дамыған елдерінде жергілікті
өзін-өзі басқару бірнеше кезеңде құрылғаны және осы үдеріс бірнеше оншақты
жылдарға созылғаны белгілі. Қазақстанда белгілі бір уақыт ішінде жергілікті
өзін-өзі басқару мәселесі зерттелуде және талқылануда, бұл мәселе біздің
еліміздің жағдайы мен нақтылығына сәйкес келетін жергілікті өзін-өзі
басқару үлгісін таңдауға келіп тіреледі. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қалыптасуы мен даму үдерісі жақында басталды және әлі
жалғасуда. Заңнама базаны, қолдану практикасын қайта қарауды, ең қиыны –
халықтың ділін қайта бағдарлауда үлкен жұмыстар атқару қажет болып отыр.
Мемлекетті басқарудағы көптеген функциялар жергілікті басқаруға
рационалды түрде орталықтандыру. Жергілікті басқару бұл- жергілікті
қатардағы негізгі құрал емес, ол – барлық мемлекеттік басқарудағы мекеменің
негізгі жүйесі.
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы принциптер демократиялық мемлекетте ең
қажетті құрал болып табылады. Осындай сұрақтарды актуальды түрде
қарастырайық. Жергілікті басқару мен өзін-өзі басқаруда заң мен
экономикалық анықтамаларсыз түсіндіру оңайға соқпайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару - өз бетімен экономикалық, әлеуметтік,
саяси сұрақтарды шеше алады.
Жергілікті басқару – мемлекеттік басқару функцияларын бір қалыпта
жаңғырта алды. Бұған Елбасымыздың жарлығындағы мемлекеттік басқару жүйесін
жаңғырту жөніндегі бірінші кезекті іс-шаралар жоспарын қарастыра аламыз.
Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңдар Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы заң Алматы мен Астананың
аумағында қолданылады. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бастап өздігінен
дамуға мүмкіндік алды. Селолық, қалалық басқармаларға заң бір болды.
Басқармаларды Президент тағайындайды. Жергілікті басқаруға министрлер,
әкімдер, депутаттар енеді.
Министрлер әр салаға бөлінеді: білім саласы, медицина саласы, ауыл
шарашылық министрі т.б.
Депутат – сайлауға және мәслихат сесиясының төрағасы, мәслихат хатшысы,
тексеру комиссиясының төрағасы комиссиясының төрағасы немесе мүшесі болып
сайлануға, мәслихаттың өзге де органдарына сайлануға болады. Мәслихат әрбір
депутаттарына оның құқықтарының, ар-намысымен абройының қорғалуына кепілдік
береді. Мәслихат депутаты, қызметі мемлекеттік құпиялармен байланысты
ұйымдарды қоспағанда, депутаттық қызмет мәселелері бойынша тиісті мәслихат
аумағына орналасқан мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктер мен
мемлекеттік ұйымдарға кедергісі кіруге құқылы. Мемлекеттік органдардың,
қоғамдық бірлестіктердің және мемлекеттік ұйымдардың басшыларымен басқа да
лауазымды адамдары мәслихат депутаттарын кідіріссіз қабылдауға және оларға
жүктелген өкілеттіктерді жүзеге асыруға қажетті жәрдем беруге міндетті.
Әкім - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi
атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиісті аумақта
мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттік органдардың барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесiмдi қызмет
iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк
басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
- әкiм аппараты - жергiлiктi атқарушы органның (ол құрылған жағдайда)
және әкiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;
- мәслихат аппараты - тиiстi мәслихаттың, оның органдары мен
депутаттарының қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;
- жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган - жергiлiктi
мемлекеттiк басқарудың жекелеген мiндеттерiн жүзеге асыруға әкімдік
уәкiлеттiк берген және тиiстi жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын
мемлекеттiк мекеме;
- мәслихат сессиясының төрағасы - мәслихат депутаттарының арасынан
сайланатын, мәслихат сессиясында ұйымдастырушылық-билiк ету қызметiн жүзеге
асыратын, мәслихаттың лауазымды адамы;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқару - осы заңда және басқа да заң
актiлерiнде белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы
органдар тиiстi аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында
жүзеге асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып
табылатын қызмет;
- жергiлiктi атқарушы орган (әкiмият) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi
басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
- жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды белгiлейтiн және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган;
мәслихат сессиясы - мәслихат қызметiнiң негiзгi нысаны;
- әкiмшілiк-аумақтық бөлiнiстi басқару схемасы - тиiстi аумақта
орналасқан, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң бюджетiнен
қаржыландырылатын атқарушы органдар жүйесi;
- орталық мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесі - тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс шегiнде орталық атқарушы орган мiндеттерiн жүзеге асыратын
орталық атқарушы органның құрылымдық бөлiмшесi.
Теориялық жақтан қарастырғанда негізгі бір жергілікті басқару құрылымы
және осы құрылымның типологиясы жасалды. Сонымен, басқарудың мазмұнына және
оның құрылымына конституциялық және мемлекеттік басқару принциптері қайшы
келеді. Мысалы: егер біріккен мемлекет принціптері мен барлық жақты
мінездеме бере алатын басқарма және осы организациялық-саясатты мемлекетті
көрсете алатын органдар бар болса, олар мемлекеттік органдар құрылымын ене
алады.
Аталған мәселелер 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, 2001 жылғы 23 қаңтардағы Ν148-ΙΙ ″Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңымен, 2001
жылғы 25 сәуірдегі Ν179-ΙΙ, 2001 жылғы 24 желтоқсандағы Ν276-ΙΙ, 2002
жылғы 21 мамырдағы Ν324-ΙΙ, 2004 жылғы 11 мамырдағы Ν552-ΙΙ, 2004 жылғы 20
желтоқсандағы Ν13-ΙΙΙ, 2004 жылғы 21 желтоқсандағы Ν15-ΙΙΙ Заңдарымен
енгізілген өзгерістермен және толықтыруларымен, ″Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы″ Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының
2005 жылғы 15 сәуірдегі Ν44-ΙΙΙ Конституциялық Заңдарымен реттеліп, жүзеге
асырылады.
Осы Заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді,
жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзіретін, қызметінің
ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық
жағдайын белгілейді. Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы
істің жайы үшін жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
жүзеге асыратыны Конституцияда баянды етілген. Жергілікті өкілді орган
(мәслихат) халықтың өкілдік бірыңғай жүйелерінің ажырамас бөлігі бола
отырып, осы жүйеге тән белгілерін өз бойына сіңірген. Айталық, Жергілікті
өкілді орган (мәслихат) – бұл облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын,
халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және жүзеге асырылуын
бақылайтын сайланбалы орган. Мұның өзі бұл орган халықтың өкілді органы
екендігін және мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен,
одан оқшауланып тұрғандығын аңғарудың қиындығы жоқ сияқты. Солай бола
тұрса да, бұл органның жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән
келтірмеуіміз керек. Сондықтан да болар жергілікті өкілді органдардың
(мәслихаттардың) өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы. Еніді
түсінікті болу үшін мемлекетіміздің жергілікті өкілді органдарын басқа
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарымен салыстырып көрсек.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті мемлекеттік басқару сайлау
органдары мен атқарушы аппараттар арқылы жүзеге асырылады. Әдетте,
жергілікті өкілді органдарын сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине,
мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне
тән ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, атауларында да өзгешеліктер бар.
Мысалы, АҚШ-та ″Муниципальдық кеңес″, Ұлыбританияда ″Графтар кеңесі″,
Беларуссияда ″Жергілікті кеңес″, Францияда ″Департамент кеңестері″,
Өзбекстанда ″Халық депутаттары Кеңесі″, ал Италияда ″Жергілікті басқару
кеңесі″ деп аталады. Ал, біздің мемлекетімізде ″Мәслихаттар″ деп аталады.
Ал, енді бұл мемлекеттердің жергілікті өкілді органдары мүшелерінің сайлану
тәртібіне тоқтала кетейік. Мысалы, АҚШ-та муниципальдық кеңеске сайлау
өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер құрылады. Кеңес мүшелері осы
округтер бойынша сайланады. Ұлыбританияда графтар кеңесі мүшелері
бірмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Францияда департамент
кеңестері мүшелері екі турда өтетін сайлау арқылы сайланады. Италияда
жергілікті басқару кеңестерінің мүшелері көпмандатты сайлау округтері
бойынша сайланады. Ал, біздің мемлекетімізде мәслихаттарға депутаттар
жергілікті округтер арқылы сайланады.
Бұл мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарының өкілеттік мерзімдері
де әр түрлі болып келеді. Мысалы, Ұлыбританияда–төрт жылға, Францияда–алты
жылға, Италияда–бес жылға, Жапонияда–төрт жылға, Түркіменстанда–бес жылға,
Беларуссияда–төрт жылға сайланады. Қазақстан Республикасында мәслихат
депутаттары–төрт жылға сайланады. Сонымен қатар, бұл органдар саны жағынан
әр елде әр түрлі болып келеді. Мысалы, АҚШ-та–5-тен 50-ге дейін,
Францияда–9-дан 165-ке дейін, Италияда–15-тен 80-ге дейін, Жапонияда–12-ден
120-ға дейін, Ұлыбританияда–30-дан 70-ке дейін мүшесі болады. Бұл жерде
мүшесі деп отырғаным ол–депутаттар. Қазақстан Республикасында–25-тен 50-ге
дейін болады.
Бұл аты аталған органдардың негізгі жұмыс түрі отырыс болып табылады.
Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен өткізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда
сессиялар жылына 4 реттен кем өткізілмейді. Ал, АҚШ-та бір айда 4 ретке
дейін өткізіледі. Қазақстан Республикасында кезекті сессия жылына кем
дегенде 4 рет шақырылады. Ал, мәслихаттың кезектен тыс сессиясын өткізу
мәслихатқа сайланған депутаттардың көпшілік дауысымен шешіледі. Бұл
сессияда көкейкесті мәселелер шешіледі [2].
Енді бір сәт Кеңес одағы кезеңіндегі жергілікті халық депутаттар
Кеңесіне тоқтала кетейік. КСРО Конституциясына сәйкес, мемлекеттік биліктің
өлкедегі, облыстардағы, автономиялық облыстардағы, автономиялық округтер,
аудандар, қалалар, поселкелер мен ауылдық елді мекендердегі органдары болып
халық депутаттар Кеңесі табылады (КСРО Конституциясының 145-бабы). Кеңес
үкіметінде жергілікті жерлердегі билік органдарының жүйесінің өмір сүруі
елдің әрбір бөлігіндегі негізгі мемлекеттік қызметті орындауды қамтамасыз
ету қажеттілігінен келіп шықты және мемлекеттік аппаратты еңбекшілер
қауымына жақындату, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге
белсенді түрде тікелей қатысуы үшін жағдай жасау, азаматтардың мемлекеттік
және қоғамдық істерді басқаруға қатысудағы конституциялық құқығын жүзеге
асыруға жағдай жасау болып табылады. Сондықтан да, жергілікті билік
органдарының қызметі мен ұйымдастырылу формалары мен принциптері кеңес
үкіметінің терең демократияшылдығын білдірді. 1977 жылғы КСРО Конституциясы
және соның негізінде қабылданған 1978 жылғы одақтас республикалар мен
автономиялық республикалар конституциясы жергілікті билік органдары мен
басқарудың мемлекеттік-құқықтық мәртебесін бекітіп, олардың қызметін
кеңейтіп, халықпен байланысының демократиялық формаларын күшейте түсті.
Жергілікті билік органдарына сайлау туралы заңдар жалпы принципті
белгілейді, соған сәйкес жергілікті кеңес депутаттарының саны, сол кеңес
территориясындағы халықтың санымен байланысты болады. Сонымен бірге,
кеңестің ішінен тұрақты комиссия құру үшін депутаттар санының жеткілікті
болуы, сондай-ақ атқару комитеті депутаттарының сайлау округтерінде жұмыс
жүргізу үшін мүмкіншіліктердің сақталуы көзделеді. Атап айтқанда, өлкелік
кеңеске-360 депутат, облыстық кеңеске-238 депутат, автономиялық облысқа-227
депутат, автономиялық округ кеңесіне-109 депутат, аудандық кеңеске-82
депутат, қалалық кеңеске-137 депутат, қаладағы аудандық кеңестерге-216
депутат, поселкелік кеңеске-57 депутат, ауылдық кеңеске-33 депутат сайлануы
тиіс болған [3].
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің өкілеттіктеріне мына төмендегі
қызмет аясы жатады: 1) өзінің бүкіл территориясында мемлекттік, шаруашылық
және әлеуметтік-мәдени құрылысқа басшылық жасау; 2) экономикалық және
әлеуметтік даму мен жергілікті бюджеттің жоспарларын бекіту; 3) өздеріне
бағынышты мемлекеттік органдарға басшылық жасау; 4) заңдардың қадағалануын,
мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету жатады.
Жергілікті кеңестердің өкілеттілігі жергілікті кеңестер туралы заңдармен
белгіленеді. Олар: жоспарлау, есеп және есеп беру, бюджеттік қаржылық
жұмыстар, ауылшаруашылық өнеркәсібі, құрылыс, жоспарлау, құрылыстар, жерді
және суды пайдалану, тұрғын үй, коммуналды шаруашылық пен көгалдандыру;
көлік және байланыс, сауда мен қоғамдық тамақтану; тұрмыстық қызмет
көрсету; білім беру, мәдени-ағартушылық жұмыстар мен ғылым; денсаулық
сақтау, денешынықтыру мен спорт, әлеуметтік қамсыздандыру, халықтық бақылау
жүргізу, социолистік заңдылықтарды қамтамасыз ету, мемлекеттік, қоғамдық
тәртіп және азаматтардың құқығын қорғау, қорғаныс жұмыстары жатады. Заң
актілерінде бекітілген жергілікті кеңестердің қызмет аясының әр түрлі
өзіндік ерекшеліктері болады. Ауылдық және поселкелік кеңестер – биліктің
ең көп және бұхаралық органы болып табылады. Ауылдық кеңестің қызмет
аясының ерекшелігіне оның ауылшаруашылығы, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету
саласындағы міндеттері мен құқықтары табылады. Бұл органдар (колхоз,
совхоздар) ұжымдар мен кеңшарлар қызметіне бақылау жасайды, олардың
жоспарларды орындауын, жерді пайдалану туралы, социолистік меншіктің
қорғалу жағдайын бақылайды. Ауылдық кеңестер ұжымдар мен кеңшарларға
қоғамдық шаруашылықты дамыту, олардың экономикасын нығайтуға жан жақты
көмек көрсететін болған. Поселкелік кеңестер мен қала типтес поселкелік
кеңестердің қызмет аясы – коммуналды, әлеуметтік-мәдени және сауда қызметін
дамыту бойынша міндеттер тән сипат болып келеді. Аудандық кеңестердің
қызмет аясы өте кең, және жан жақты болып келеді. Ауылшаруашылығы – барлық
аудандар үшін экономиканың жетекші саласы болып табылады. Аудандық кеңес
аудандағы ауылшаруашылық пен агроөнеркәсіп кешендеріне басшылық жасайды.
Аудандық кеңестер сондай-ақ жергілікті өнеркәсіп пен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету, мемлекеттің және кооперативті сауда мен қоғамдық
тамақтануға басшылық жасайды. Қалалық кеңестер қала тұрғындарына
коммуналдық - тұрмыстық, сауда және әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетеді,
қала шаруашылығы, жергілікті өнеркәсіп саласындағы міндеттер мен құқықтар
қызметіне басшылық жасайды. Аудандық кеңестерге қарағанда қалалық кеңестер
қызметінің аясы кең, ол тұрғын үй, коммуналдық және әлеуметтік-мәдени
құрылыс жұмыстарын үйлестіреді [4].
Халық депутаттарының қоғамдық кеңестері жергілікті өнеркәсіп, қалалық
коммуналдық-тұрмыстық мекемелер мен сауда кәсіпорындарының жұмысына
басшылық жасайды. Облыстық, өлкелік кеңестер өздерінің қолдарына өз
ведмоствосына қарасты барлық шаруашылық және әлеуметтік-мәдени құрылысқа
басшылық жасайды. Сондай-ақ, облыстық, өлкелік кеңестер ауылшаруашылығы мен
агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларына басшылықты жүзеге асырады.
Облыстық, өлкелік кеңестер ауылшаруашылығының даму жоспарларын құрайды,
ұжымдар мен кеңшарлардың мамандануы бойынша іс-шараларды жүзеге асырады,
материалдық-техникалық жабдықтау ісімен айналысады, ауылшаруашылығы
өнімдерін сатып алу, суландыру, өндірістік процестерді механикаландыру,
еңбекке ақы төлеуді ұйымдастыру жұмысын жүзеге асырады [5].
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің сессиялары – заң жүзінде
белгіленген тәртіппен шақырылатын кеңестердің мерзімді мәжілістері.
Сессияда мәселелерді қарау және шешу кеңестің басқарушы органы ретінде
өзіне қарасты шаруашылық, әлеуметтік-мәдени құрылыс саласына ықпалын
тигізуді қамтамасыз етеді. Конституцияға сәйкес, жергілікті кеңес
сессияларын олардың атқарушы комитеті шақырады. Сонымен бірге сессияны тек
атқарушы комитеттің бастамасы бойынша ғана емес, сондай-ақ сол кеңес
депутаттарының 13 –нің талабы бойынша шақырылады. Сессияға дайындықты
атқарушы комитет тұрақты комиссиямен, депутаттармен, қоғам мүшелерімен
жүзеге асырады. Сессия жұмысына қаралатын мәселенің сипатына қарай атқарушы
комитеттің басқармасы мен бөлімдері де қатысады. Одақтас және автономиялық
республикалардың Конституциялары жергілікті кеңестердің сессияда кез келген
мәселелелерді қарап, шешім шығаруына жол береді. Сессияда қаралатын
мәселелердің тізімі жергілікті кеңестер туралы заңмен белгіленеді. Мұндай
мәселелерді үш топқа бөлуге болады: 1) Депутаттық мандат туралы мәселелерді
шешу бойынша өкілеттілік: мандаттық комиссияны сайлау, депутаттардың
өкілеттігін мойындау, заң жүзінде қарастырылған жағдайларды депутаттардың
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселелерді шешу; сессияның
төрағасы мен хатшысын сайлау; депутаттардың өздерінің міндеттерін
орындағаны туралы хабарламасын тыңдау т.б. 2) Кеңес органын құру бойынша
өкілеттілік, олардың қызметін бақылау; атқарушы комитетті сайлау (атқару
комитетінің төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысын және мүшелерін сайлау)
және оның құрамын өзгерту; тұрақты комиссияны сайлау және оның құрамын
өзгерту; атқару комитеті мен тұрақты комиссияның жұмысының есебін тыңдау;
бөлімдерді құру; халықтық бақылау комитетін құру; атқару комитетіның
құрылымы мен штатын бекіту; әкімшілік және қадағалау комиссиясын құру;
кәмелетке толмағандардың ісі бойынша комиссия құру; аудандық халық сотының
төрағасын бекіту, облыстық, өлкелік, автономиялық облыс соттарының, ұлттық
округ соттарын сайлауды өткізеді және оған бақылау жасайды.
3) Басшылықтың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени құрылыстың маңызды
мәселелерін шешу бойынша өкілеттігі: экономикалық және әлеуметтік дамудың
перспективалық және жылдық жоспарларын бекіту; сайлаушылар талабының
орындалуы бойынша іс-шаралар жоспарын бекіту; бюджеттік орындалуы кезінде
алынған қосымша табысты бағыттау шешімдер қабылдау; ұжымдар мен кеңшарларға
бөлінген қаржыларды бағыттау туралы шешімдер қабылдау жатады. Жергілікті
кеңестердің актісіне шешімдер жатады. Ол шешім кеңес депутаттарының басым
көпшілігінің ашық дауыс беруімен қабылданады. Барлық жергілікті кеңестер
шешім қабылдауға құқылы.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің тұрақты комиссиялары – бұл халық
депутаттарының жергілікті кеңесінің органы болып табылады. Бұл орган
конституциялық нормаларда бекітілген. Жергілікті кеңестер өздерінің тұрақты
комиссияларын сайлаудан кейінгі бірінші сессиясында сайлайды. Комиссияның
қанша адамнан тұратындығын кеңестің өзі белгілейді. Бірақта, кейбір тұрақты
комиссия заңға сәйкес міндетті түрде құрылады. Ол – мандаттық, жоспарлы-
бюджеттік, социолистік заңдылық және қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша
комиссия болып табылады. Басқа барлық тұрақты комиссиялар шаруашылық және
әлеуметтік-мәдени құрылыс; өнеркәсіп, құрылыс, көлік және байланыс, сауда
және қоғамдық тамақтану, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, табиғатты
қорғау, денешынықтыру, спорт комиссиялары болып құрылады. Жергілікті кеңес
комиссияның төрағасын және барлық оның құрамын сайлайды. Ал, төраға мен
хатшы сол комиссияның мәжілісінде сайланады. Комиссия міндетіне: кеңесте
құрылатын мәселелерді қарау үшін ұсыныстар дайындау, кеңес шешімдерінің
орындалуына бақылау жасайды [6].
Жергілікті кеңестердің атқару комитеті. Атқару комитеті әрбір
шақырылған кеңестің бірінші сессиясында сайланады. Ол төраға, орынбасар,
хатшы және комитет мүшелерінен тұрады. Атқару комитетінің мүшелері 5-7
адамнан 15-25 адамға дейін болады. Атқару комитеті бүкіл ағымдағы жұмысын
өзіне қарасты шаруашылық мекемелерді, ұйымдарды басқаруға бағыттайды.
Атқару комитеті өзіне тиесілі мәселенің бәрін шешуге міндетті болып
табылады. Олардың қызметі жергілікті кеңеске жүктелген міндеттердің бүкіл
кешенін жүзеге асыруға тікелей байланысты болып келеді. Сондай-ақ атқару
комитеттері кеңес аппаратының жетекші кадрларын таңдап, орналастырады.
Жоғары тұрған атқарушы органның маңызды басты қызметіне, өзінен төмен
тұрған атқару комитетінің қызметіне басшылық жасап, бақылау жүргізеді.
Жергілікті өкілді органдардың жүйесін облыстық, қалалық, аудандық
мәслихаттар қамтиды.
Мәслихаттарға заңда мынандай міндеттер жүктеледі:
- тиісті аумақтың әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларының
орындалуын қамтамасыз ету;
- жергілікті жерлерде Қазақстан Республикасы Конституциясының,
заңдарының, Парламенттің қаулыларының, Қазақстан Республикасы Президенті
мен Үкіметі құжаттарының, жоғары тұрған мәслихаттар мен әкімдердің өз
құзіреттері шегінде қабылданған шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету;
- Республикалық және жергілікті өкімет органдары арасындағы байланысты
қамтамасыз ету;
- Халықты жергілікті істерді басқаруға қатыстыруды қамтамасыз ету
жүктелген.
Мәслихаттардың құрылу тәртібі және құрамы. Мәслихаттарды құру тәртібі
″жергілікті мемлекеттік басқару туралы″ Заңның 5-бабында көзделген:
Мәслихаттарды тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің халықы жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құқықғы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
төрт жыл мерзімге сайлайды. Мәслитхаттың өкілеттігін заңда көзделген
негіздер бойынша Сенат мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе ол өзін-өзі
тарату негізінде тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының 20 жасқа
толған азаматы депутат болып тек бір мәслихатқа ғана сайлана алады. Сот
әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ соттың үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар сайлауға қатыспайды [7].
Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну. Мәслихаттар депутаттығына
кандидаттар ұсынуды белгіленген тәртіп бойынша тіркелген республикалық
немесе жегілікті қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ олардың құрылымдық
бөлімшелері және өзін-өзі ұсыну жолымен азаматтар жүзеге асырады.
Республикалық немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктердің, олардың
құрылымдық бөлісшелерінің мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуын, әрбір
кандидат дауысқа түсетін сайлау округін көрсете отырып, олардың жоғарғы
органдары жүргізеді. Қоғамдық бірлестіктердің осы қоғамдық бірлестіктің
мүшесі болып табылмайтын адамдарды депутаттыққа кандидат етіп ұсынуға
құқығы жоқ. Қоғамдық бірлестік не оның құрылымдық бөлімшесі әрбір сайлау
округінде мәслихат депутаттығына бір ғана кандидат ұсына алады. Мәслихат
депутаттығына кандидаттар ұсыну туралы шешім республикалық немесе
жергілікті қоғамдық бірлестіктің, оның құрылымдық бөлімшесінің жоғары
органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады және
хаттамадан үзінді көшірмемен ресімделеді. Республикалық немесе жергілікті
қоғамдық бірлестік жоғарғы органның шешімі: ұсынылған кандидаттың назарына
жеткізіледі. Кандидаттың дауысқа түсуге келісімі туралы өтінішімен бірге
тиісті округтік сайлау комиссиясына жіберіледі. Азаматтардың мәслихат
депутаттығына кандидаттар ұсынуы өзін-өзі ұсыну тәртібімен тиісті округтік
сайлау комиссиясына осы аумақтық сайлау округі бойынша мәслихат
депутаттығына кандидат болып дауысқа түсу ниеті туралы өтініш беру жолымен
жүргізіледі; Ешкім біреуден артық сайлау округінде кандидат болып ұсыныла
алмайды. Сайлау тағайындалған кезде өзгеше белгіленбесе, депутаттыққа
кандидаттар ұсыну, сайлау күнінен екі ай бұрын басталып, сайлау күніне бір
ай қалғанда аяқталады. Егер кандидаттарды тіркеу мерзімі аяқталған күні
тиісті сайлау округі бойынша мәслихат депутаттығына екіден кем кандидат
тіркелген жағдайда, аумақтық сайлау комиссиясы тиісті округтік сайлау
комиссиясының ұсынуы бойынша кандидаттар ұсынуы мерзімінен жиырма күннен
аспайтын мерзімге ұзартады. Округтік сайлау комиссиясы үш күн ішінде
кандидаттың Конституция мен осы Коституциялық заңда өзіне қойылған
талаптарға сәйкестігін анықтайды.
Мәслихаттар депутаттығына кандидаттарды тіркеу. Депутаттыққа
кандидаттарды тіркеуді округтік сайлау комиссиялары жүзеге асырады.
Қоғамдық бірлестіктен ұсынылған кандидатты тіркеу мынадай құжаттар: 1)
қоғамдық бірлестіктің жоғары органының, осы қоғамдық бірлестіктің әділет
органдарында тіркелгені туралы құжаттың көшірмесі тіркеле отырып, тиісті
сайлау округі бойынша кандидат ұсыну жөніндегі отырысы хаттамасының
үзіндісі; 2) азаматтың өзін ұсынған қоғамдық бірлестіктен осы сайлау округі
бойынша депутаттыққа кандидат болып дауысқа тұсуге келісімі туралы өтініш;
3) кандидат туралы өмірбаяндық деректер бар болған ретте жүргізіледі.
Өзін-өзі ұсынған жағдайда кандидатты тіркеу мынандай құжаттар: 1) осы
сайлау округі бойынша кандидат болып дауысқа түсу ниеті туралы өтініш; 2)
кандидат туралы өмірбаяндық деректер. Тіркеуге мәслихат депуттағына
кандидаттардың кез келген саны ұсынылады.Мәслихат депутаттығына кандидаттар
тіркеу туралы округтік сайлау комиссиясы хаттама жасайды, ол бес күн мерзім
ішінде тиісті аумақтық сайлау комиссиясына табыс етіледі [8].
Округтік сайлау комиссиясы: Кандидаттарды тіркегеннен кейін жеті күннен
кешіктірілмей жергілікті баспасөз құралдарына әр кандидаттың тегін, атын,
әкесінің атын, туған жылын, атқаратын қызметін (жұмысын), жұмыс орны мен
тұрғылықты жерін, сондай-ақ кандидаттың өз қалауына қарай оның қоғамдық
бірлестікке қатыстылығы мен ұлты туралы мәліметтерді көрсете отырып тіркеу
туралы хабар жариялайды. Тіркеген кезде кандидаттарға тиісті куәліктер
береді.
Мынандай жағдайларда:
- Кандидат ұсыну ережелерін бұзған, тіркеу үшін қажетті құжаттарды табыс
еспеген;
- Кандидат Конституцияда және осы Коституциялық заңда оған қойылатын
талаптарға сәйкес келмеген;
- Кандидат өзінің сайлау алдындағы науқанында лауазымдық немесе қызмет
жағдайын пайдаланған;
- Кандидат сайлау алдындағы үгітті өзін тіркегенге дейін, сайлау күні не
соның алдындағы күні жүргізген;
- Кандидаттың немесе оның сенім білдірілген адамдарының басқа кандидаттың
ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірілген, оның іскерлік беделін
түсіретін жалған мәліметтерді таратқан фактісін сот анықтаған;
- Сот кандидат пен оның сенім білдірілген адамдарының сайлаушыларды сатып
алу фактілерін анықтаған;
- Осы Конституциялық заңда белгілеген өзге де жағдайларда кандидатты
тіркеуден бас тартады немесе тіркеу туралы шешімнің күшін жояды.
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңдарына
сәйкес кандидаттың немесе оның жұбайының декларацияда көрсеткен табысы мен
мүлкі туралы мәліметтердің дұрыс еместігі анықталғанда кандидатты тіркеу
туралы шешімнің күшін жояды. Тіркеуден бас тартуға немесе тіркеудің күшін
жоюға қатысты кандидаттар тиісті сотқа шағым жасай алады. Дауыс беретін
күнге екі күн қалғанда кандидатты тіркеу туралы шешімнің күшін жойуға
немесе бұған дейін тіркеуден шығарылған кандидатты қалпына келтіруге жол
берілмейді. Кандидатты тіркеуден бас тартуға немесе тіркеу туралы шешімнің
жойылуына қоғамдық бірлестік немесе кандидаттың өзі аумақтық сайлау
комиссиясына немесе сотқа жеті күн мерзім ішініде шағым бере алады. Бұл
ретте аумақтық сайлау комиссиясы немесе сот шағым берілген күннен бастап
жеті күн мерзім ішінде шешім шығарады. Мәслихат депутаттығына кандидаттарды
тіркеу, егер сайлау тағайындалған кезде өзгеше белгіленбесе, сайлау
күнінен екі ай бұрын басталып, сайлау күніне жиырма бес күн қалғанда
аяқталады.
Кандидатурасын алып тастау, мәслихат депутаттығына кандидат етіп ұсыну
туралы шешімнің күшін жою. Мәслихат депутаттығына кандидат тіркеу дейінгі
және одан кейінгі уақытта бұл туралы округтік сайлау комиссиясына жазбаша
өтініш бере отырып, өз кандидатурасын қайтып ала алады. Республикалық
немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктің, қоғамдық бірлестіктің құрылымдық
бөлімшесінің жоғары органы тіркеуге дейінгі және одан кейінгі уақытта
округтік сайлау комиссиясына тиісті ұсыныс беріп, мәслихат депутаттығына
кандидат ұсыну туралы шешімнің күшін жоя алады. Мұндай жағдайларда округтік
сайлау комиссиясы кандидатты тіркемейді немесе кандидатты тіркеу туралы
шешімнің күшін жояды. Егер кандидатурасын алып тастау немесе кандидатты
ұсыну туралы шешімнің күшін жою осыған мәжбүр ететін себептерсіз
жүргізілген болса, онда округтік сайлау комиссиясы сайлау науқанын өткізуге
республикалық бюджеттен жұмсалатын қаражаттың бір бөлігін кандидаттың
немесе оны ұсынған тиісті қоғамдық бірлестіктің есебіне жатқызуға хақылы.
Тіркеу мерзімі аяқталғаннан кейін шығып қалғандардың орнына мәслихаттар
депутаттығына кандидаттар ұсыну. Тіркеу мерзімі аяқталғаннан кейін
кандидаттардың шығып қалуы нәтижесінде тиісті сайлау округі бойынша
мәслихат депутаттығына екіден кем кандидат қалған жағдайда, аумақтық сайлау
комиссиясы тиісті округтік сайлау комиссиясының ұсынуы бойынша өз шешімімен
сйлау мерзімін ұзартады, бірақ ол екі айдан аспауға тиіс. Мұндай жағдайда
мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну осы Конституциялық заңда
белгіленген ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Мәслихаттар депутаттарының қайта сайлауы мен шығып қалғандардың орнына
депутаттар сайлауын өткізу. Мәслихаттар депутаттарының қайта сайлауы мен
шығып қалғандарының орнына депутаттар сайлауы осы Конституциялық заңда
мәслмихаттар депутаттарының кезекті сайлауы үшін белгіленген ережелерге
сәйкес өткізіліледі. Бұл реттте сайлау шараларын өткізу мерзімін тиісті
аумақтық сайлау комиссиясы белгілейді. Мәслихат өкілеттігінің
конституциялық мерзімінің аяқталуына бір жыл қалғанда шығып қалған
депутаттың орнына сайлау өткізілмейді.
Мәслихаттар депутаттарын қайта сайлау. Егер сайлау жарамсыз деп танылса
аумақтық сайлау комиссиясы қайта сайлау өткізу жөнінде шешім қабылдайды.
Дауыс беру сол сайлау учаскелерінде бастапқы сайлауды өткізу үшін жасалған
сайлаушылар тізімдері бойынша өткізіледі. Қайта сайлау бастапқы сайлаудан
кейін екі ай мерзімнен кешіктірілмей өткізіледі. Қайта сайлауда жүзеге
асыру көзделген сайлау шаралары осы Конституциялық заңда белгіленген
ережелерге сәйкес жүргізіледі. Бұл ретте сайлау шараларының қысқартылған
мерзімін аумақтық сайлау комиссиясы белгілейді [9].
Мәслихаттар депутаттары сайлауының қорытындыларын анықтау және
жариялау. Мәслихаттар депутаттары сайлауының қорытындыларын тиісті аумақтық
сайлау комиссиялары сайлау өткізілген күннен бастып бес күн мерзімнен
кешіктірмей анықтайды. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылар басқа
кандидаттарға қарағанда көп дауыс берген кандидат мәслихаттың сайланған
депутаты болып есептеледі. Мәслихат депутаттары сайлауы қорытындыларын
анықтау мен жариялауға байланысты басқа мәселелер осы Конституциялық заңның
Жалпы бөлімінде белгіленген ережелерге сәйкес шешіледі.
Мәслихаттар депутаттары сайлауын тағайындау.
Мыналар:
- мәслихаттар өкілеттігінің конституциялық мерзімінің аяқталуы заңда
белгіленген жағдайларды қоспағанда кезекті сайлауды;
- мәслихаттар өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқталуы кезектен тыс
сайлауды;
- депутат өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқталуы, оны мандатынан айыру
не оның қайтыс болуы шығып қалғандардың орнына депутат сайлауын тағайындау
үшін негіз болып табылады.
Мәслихат депутаттарының кезекті сайлауын Орталық сайлау комиссиясы
мәслихаттардың өкілеттік мерзімінің аяқталуынан кемінде үш ай бұрын
тағайындайды және ол мәслихаттар өкілеттігінің конституциялық мерзімінің
аяқталуына кемінде бір ай қалғанда өткізілуге тиіс. Өкілеттігі мерзімінен
бұрын тоқтатылған мәслихаттар депутаттарының кезектен тыс сайлауын Орталық
сайлау комиссиясы мәслихат өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы
Сенат шешімінің негізінде тағайындайды және ол мәслихаттар өкілеттігі
мерзімінен бұрын тоқтатылған күннен бастап екі айдан кешіктірілмей
өткізілуге тиіс. Мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлауды
облыстық, қалалық (республикалық маңызы бар қалалар және республика
астанасының) сайлау комиссиясы депутаттың мандаты мерзімінен бұрын
тоқтатылған және одан айырылған не ол қайтыс болған күннен бастап үш айдан
кешіктірілмей тағайындалады. Барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының
кезекті сайлауы бір мезгілде өткізіледі және мерзімі жөнінен Президент
сайлауына, Парламент Сенаты сайлауына тұспа-тұс келмеуге тиіс [10].
Сайлау күні туралы хабар бұхаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Сайлау туралы Жарлықтың 9-бабының 2-тармағына сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz